מעשׂיות פֿאַר ייִדישע קינדער: די פֿאָן

שלום עליכם (אַלע װערק)

די פֿאָן
א

קינדער! איך װעל אײַך דערצײלן אַ מעשׂה מיט אַ פֿאָן. װי אַזױ איך, אַן אָרעמאַנס אַ ייִנגל, האָב באַקומען אױף שׂימחת־תּורה אַ פֿאָן, װי שװער זי איז מיר אָנגעקומען און װי גרינג איך האָב זי פֿאַרלױרן. גאָט האָט מיך געשטראָפֿט, איך האָב זי אױסגעקרענקט…

אַז איך בין געװען אַ קלײן ייִנגעלע, אַזױ װי איר, האָט מען מיך גערופֿן „טאָפּעלע טוטעריטו“, דאָס הײסט „קאָפּעלע קוקעריקו“. װײסט איר, פֿאַרװאָס? װײַל, ערשטנס, האָב איך געהאַט אַ דין קװיטשיק קולכל, װי אַ יונג האָנעכל, װאָס האָט נאָר־װאָס אָנגעהױבן צו קרײען, און צװײטנס, האָב איך ניט געקאָנט אױסרײדן קײן „קוף“ און קײן „כּף“ און קײן „גימל“, און װי אױף צו־להכעיס האָט מײן טאַטע באַדאַרפֿט הײסן קלמן, מײַן מאַמע ― גיטל קלמנס, איך ― קאָפּל גיטל קלמנס, און דער רבי ― גרשון גאָרגל דרדקי פֿון גאַלגאַניװקע.

― ייִנגעלע! װי אַזױ רופֿט מען דיך?

― מיך? טאָפּל דיטל טלמנס…

― העכער אַ ביסעלע!

― טאָפּל דיטל טלמנס!…

― נאָך העכער!

איך שרײַ הױך, אױף אַ קול:

― טאָ־פּל! די־טל! טל־מנס!

― און בײַ װעמען לערנסטו?

― בײַ װעמען לערן איך? בײַ דרשון דאָרדל דרדטי פֿון דאַלאַדאַניװטע!…

דער עולם לאַכט.

דער עולם לאַכט ― און איך װײן.

איך װײן נישט פֿון דעם, װאָס מע לאַכט פֿון מיר, נאָר דערפֿאַר, װאָס מע שלאָגט מיך. איטלעכער, װער עס האָט גאָט אין האַרצן, דער שלאָגט מיך: דער טאַטע, די מאַמע, די שװעסטער, דער רבי, די תּלמידים. מע לערנט מיך, איך זאָל רעדן, „װי אַ מענטש“…

דער רבי האָט מיר אײנמאָל אַרײַנגעזעצט אַ „שפּרײַז־העלצל“ און האָט געהײסן די תּלמידים, זײ זאָלן מיר שפּײַען אין מױל אַרײַן, ― טאָמער װעט דאָס זײַן אַ רפֿואה… האָט זיך אַרײַנגעמישט רב זיאַמע דער סטאָליער, װאָס איז געזעסן מיטן רבין אונטער אײן דאַך.

― װאָס מוטשעט איר אַ קינד נעבעך אומזיסט־אומנישט? אָט לאָזט מיך אױף אײן מינוט, װעט איר זען, אַז בײַ מיר װעט ער רעדן, „װי אַ מענטש“…

אַזױ זאָגט רבֿ זיאַמע דער סטאָליער, רופֿט מיך צו, נעמט מיך אָן פֿאַרן בערדעלע און מאַכט צו מיר אַזױ:

― קוק אױף מיר, ייִנגעלע, און זאָג מיר נאָך װאָרט בײַ װאָרט: „אָץ קוצץ ― בן קוצץ ― קצוצי ― לקצץ“…

איך קוק אױף אים און זאָג אים נאָך װאָרט בײַ װאָרט: „אָת טוצץ ― בן טוצץ ― טצוצי ― לטצץ“…

― ניט אַזױ! ― מאַכט רב זיאַמע. ― דו קוק מיר גלײַך אין מױל אַרײַן און זאָג מיט מיר אינאײנעם: „יומם השמש לא יכּכּה וירח בלילה“…

איך קוק אים גלײַך אין מױל אַרײַן און זאָג מיט אים אינאײנעם: „יומם השמש לא יטטה וירח בלילה“…

― נײן, נאַרעלע, ― זאָגט צו מיר רב זיאַמע ― דו זאָג ניט יטטה; זאָג בעסער: יכּכּה! יכּכּה! יכּכּה!

―יטטה! יטטה! יטטה!…

רב זיאַמע טוט אַ מאַך מיט דער האַנט:

― װײסט איר, װאָס איך בין דערגאַנגען? אַרױסגעװאָרפֿן די טירחה! אים װעט שױן קײן טאָטער אױך ניט העלפֿן. אַן אײביקער קאַליקע!

ב

האָבן אױף שׂימחת־תּורה אַ פֿאָן, טאַקע װאָס אַ פֿאָן הײסט, אַ פֿאָן מיט אַ שטעקל, פֿון אױבן אַן עפּל, אינעם עפּל אַ ליכטל ― דאָס האָט בײַ מיר דעמאָלט אױסגעװיזן אַזאַ גליק, אַזאַ גליק, װאָס איך האָב גאָר מורא געהאַט אַפֿילו טראַכטן פֿון דעם. קאַרג גוטע זאַכן איז פֿאַראַן אױף דער װעלט? למאַי ס'איז פֿאַראַן אַזעלכע ייִנגלעך אין חדר, װאָס פֿאַרמאָגן געלט אױף צו קױפֿן אַ מעסערל, אַ בײַטעלע, אַ שטעקעלע? למאַי ס'איז פֿאַראַן ייִנגלעך אַזעלכע, װאָס עסן אַלע טאָג קאָנפֿעקטן, קנאַקן ניסלעך; פֿון בײגל און פֿון בלינעס שמועסט מען ניט! הײַנט איז פֿאַראַן אַזעלכע װאָס עסן װײַסע בולקע אינדערװאָכן… אַזאַ מזל!

אױ, קינדערלעך! איך האָב קײן װײַסע בולקע אינדערװאָכן קײנמאָל נישט געגעסן! איך בין גערן געװען, אַז איך האָב געהאַט שװאַרץ ברױט צו זאַט, מחמת מיר זײַנען געװען, נישט פֿאַר אײַך געדאַכט, ביטערע אָרעמעלײַט, אבֿיונים, כאָטש אַלע האָבן בײַ אונדז געהאָרעװעט: דער טאַטע עליו־השלום, איז געװען אונטער־שמשׂ אינעם אונטערשטן קלײַזל פֿון דער קצבֿישער קלױז, די מאַמע, עליה־השלום, איז געװען אַ בריה אױף באַקן קאָרענעם לעקעך, און די שװעסטער האָבן אונטערגעאַרבעט זאָקן. איר מעגט מיר גלײבן בנאמנות, איך האָב נישט געװוּסט דעם טעם, װאָס הײסט אָפּעסן אַזױ, אַז איך זאָל טאַקע באַלד ניט קאָנען עסן נאָך אַ מאָל.

הײַנט װער שמועסט האָבן בײַ זיך אין קעשענע אַ קאָפּיקע, אַן אײגענע קאָפּיקע ― דאָס האָט זיך מיר אַפֿילו ניט געחלומט.

און שטעלט אײַך פֿאָר, אַז איך קאָפּל קוקעריקו, װערט מיט אַמאָל אַ גבֿיר און באַקום מײַן אײגנס צװײ־און־צװאַנציק קאָפּיקעס!

אפֿשר מײנט איר אַ נס ― אַ פּריץ האָט פֿאַרלױרן און איך האָב געפֿונען? האָט איר דװקא נישט געטראָפֿן. אָדער טאָמער רעכנט איר, איך האָב זײ גלאַט אַזױ ערגעץ דערטאַפּט, אַרױסגעגנבֿעט חלילה פֿון אַ פּושקע? גאָט זאָל אײַך היטן פֿון אַזאַ מחשבֿה! איך האָב זײ, שװער איך אײַך, פֿאַרדינט, כּשר פֿאַרדינט, פֿאַרהאָרעװעט מיט מײַנע אײגענע… פֿיס.

דאָס איז געװען פּורים, האָט מיך דער טאַטע געשיקט, איך זאָל צעטראָגן דעם שלח־מנות צװישן די בעלי־בתּים פֿונעם אונטערשטן קלײַזל פֿון דער קצבֿישער קלױז. פֿריִער פֿלעגט צעטראָגן דעם שלח־מנות אײנע פֿון מײַנע עלטערע שװעסטער, און איצט, אַז איך בין שױן אַביסל אונטערגעװאַקסן, האָט דער טאַטע געזאָגט, אַז איך מעג שױן אױך זײַן אַ שטיקל הילף. האָב איך גענומען דאָס שעלעכל מיטן פֿלעדל, אַרומגעטראָגן דאָס פֿון שטוב צו שטוב צװישן אַלע בעלי־בתּים פֿונעם אונטערשטן קלײַזל פֿון דער קצבֿישער קלױז, געקנאָטן מיט די באָרװעסע פֿיס די קאַלטע גליטשיקע בלאָטע, און פֿון די גראָשנס, װאָס מע האָט מיר געשענקט פֿאַרן װעג, האָב איך געמאַכט אַ זילבערנעם פֿערציקער מיט פֿיר גראָשנס.

ג

באַקומען מיטאַמאָל אַזאַ אוצר, גײ איך אַרום און טראַכט, װאָס טוט מען מיט, קײן עין־הרע, אַזױ פֿיל געלט?

קומען צו גײן צו מיר דער יצר־הרע מיטן יצר־טובֿ און מוטשען מיך. דער יצר־הרע זאָגט:

― װאָס װעסטו זיך האַלטן מיט די גראָשנס, נאַר אײנער? קױף דיר עפּעס: קױף מאָנדלעך, פֿאַראַן זיסע בײַ פּיראָנדיטשקין אױפֿן שטעלכל; קױף פֿלעדלעך גוטע מיט האָניקפֿאַרפֿל, אָדער כאָטש אַן עפּל אַ געפֿרױרענעם, װעסטו זיך מחיה זײַן.

― נאָכגעבן די קישקע? ― זאָג איך. ― װעל איך אױפֿעסן אין אײן טאָג דאָס גאַנצע געלט. איך װיל ניט!

― גערעכט! ― זאָגט דער יצר־טובֿ. אַ סך גלײַכער שױן פֿאַרלײַען דער מאַמען די עטלעכע קאָפּיקעס! איר װעט עס צו ניץ קומען.

― אַ חכם! ― זאָג איך. ― ס'זאָל זײַן פֿאַרפֿאַלן? װוּ װעט זי נעמען אױף אָפּצוגעבן?

― זי מוטשעט זיך נעבעך, ― זאָגט דער יצר־טובֿ, ― און צאָלט פֿאַר דיר שׂכר־לימוד…

― װאָס געהער זיך אָן מיט דיר שׂכר־לימוד? ― זאָגט דער יצר־הרע. ― קױף דיר בעסער אַ פֿײַפֿעלע פֿון װײַסע לײם מיט רױטע פּינטעלעך, אַ מעסערל אַ שאַרפֿס מיט צװײ קלינגלעך און מיט אַ מעשענעם קאַסטן, אָדער גאָר אַ בײַטעלע מיט אַ גוט שלעסל.

― װאָס װעסטו האַלטן אינעם בײַטעלע? ― זאָגט דער יצר־טובֿ. ― דעם דלות?

― קנעפּלעך! ― זאָגט דער יצר־הרע. ― װעסט אָנשטופּן אַ פֿול בײַטעלע מיט קנעפּלעך, װעט מען מײנען, אַז ס'איז געלט, װעלן דיר אַלע ייִנגלעך מקנא זײַן…

― װאָס װעט דיר אַרױסקומען פֿון דעם? ― זאָגט דער יצר־טובֿ. ― אָט פֿאָלג מיך, צעטײל גאָר דאָס געלט פֿאַר אָרעמעלײַט, טו צדקה. װעסטו פֿאַרדינען אַ מיצװה, אָרעמעלײַט נעבעך גײען־אױס פֿאַר הונגער.

― אָרעמעלײַט? ― זאָגט צו מיר דער יצר־הרע. ― ביסט אַלײן אַן אָרעמאַנס אַ ייִנגל. ביסט תּמיד הונגעריק. איטלעכער איז אַ װתּרן אױף יענעם. פֿאַרװאָס האָט דיר קײנער ניט געגעבן, אַז דו האָסט ניט געהאַט, ניט הײַנט געדאַכט?…

ד

שיִער־שיִער האָט מיך דער יצר־הרע אײנמאָל ניט איבערגערעדט.

אין חדר האָב איך געהאַט אַ חבֿר ― יואליק, אַ נגידס אַ ייִנגל. ער פֿלעגט האָבן תּמיד פֿולע קעשענעס מיט גוטע זאַכן. נאָר יענעם געבן האָט ער פֿײַנט געהאַט; מע זאָל זיך אױסציִען פֿאַר אים ― נישט אַ שמעק! פּלוצעם האָט זיך יואליק עפּעס אָנגעהױבן צו מיר שטאַרק צושאַרן, צושמײכלען, געװאָרן מיט מיר חבֿר ― די נשמה!

― דו װײסט? ― מאַכט ער צו מיר. ― ביסט אַ װױל ייִנגל, װי איך בין אַ ייִד. איך האָב דיך ליב נאָר דערפֿאַר, װאָס דו האָסט פֿײַנט בעטלען, אַזױ װי אַנדערע: „גיב מיר אַ שטיקעלע! גיב מיר אַ פּיצעלע!“ אָנקוקן קאָן איך ניט אָט די בעטלערס!… אַ שטיקל קאָנפֿעקט װילסטו?

― אַ שטיטל טאָנפֿעט? ― זאָג איך. ― פֿאַרװאָס ניט?

― נו, ― זאָגט ער ― און ניסלעך אַ צװײ װאָלטסטו געקנאַקט?

― ניסלעך? ― זאָג איך ― פֿאַרװאָס ניט? איך זאָל האָבן, װאָלט איך דעטנאַטט.

יואליק לײגט אַרײַן די האַנט אין קעשענע. איך מײן, אַז דאָס נעמט ער אַרױס און גיט מיר. צום סוף רופֿט ער זיך אָן צו מיר:

― איך װעל דיר געבן מאַרמעלאַד אַ האַלב שטיקל און ניסלעך דרײַ… אױב דו װעסט זיך מיט מיר בײַטן. װעסט זיך בײַטן?

― בײַטן? ― זאָג איך. ― מיט װאָס װעלן מיר זיך בײַטן?

― איך װעל דיר ― זאָגט ער ― געבן דאָס מעסערל מײַנס. דו װײסט דאָך מײַן װײַס מעסערל? אַן אמתדיקס, אַ זאַװיאַלאָװס!

אַ חידוש אַביסל, אױב איך װײס יואליקס מעסערל! װער װײסט ניט יואליקס מעסערל? װיפֿל מאָל האָב איך אים דערױף מקנא געװען! װיפֿל מאָל האָב איך דאָס געזען אין חלום!…

― נו, און איך? ― זאָג איך. ― װאָס זאָל איך דיר געבן דערפֿאַר?

― און דו ― זאָגט ער ― װעסט מיר געבן דײַן זילבערנעם פֿערציקער.

― נעם! זאָגט צו מיר דער יצר־הרע. ― נעם, ס'איז אַן אַנטיק פֿון אַ מעסערל. אַלע ייִנגלעך װעלן דיך מקנא זײַן…

איך װיל אַרױסנעמען געלט; נאָר באַלד פֿאַרכאַפּ איך מיך.

― אַ חכם אַ ייִד! ― זאָג איך. ― פֿאַר אַ פֿערציטער טאָן מען שױן טױפֿן אַ נײַ מעסערל.

― אָט אַזאַ מעסערל? ― זאָגט יואליק. ― פּורים נאָכן קאַלטן קוגל!… שאַ, װײסטו גאָר װאָס? איך גיב דיר צו אַ האַלב טוץ קנעפּלעך בײנערנע.

― פֿאַר דעלט ― זאָג איך ― טאָן מען טױפֿן צען טױזנט טוץ טנעפּלעך.

― נו, ― זאָגט ער ― און קאָנפֿעקטן און ניסלעך איז קײן געלט ניט? איך זאָג דיר צו, אַלע מאָל, װען דו װעסט בעטן, גיב איך דיר, װי איך בין אַ ייִד. אָט האָב איך אַ צװיאָק אַן אײַזערנעם, זעסטו? ― שענק איך דיר אַװעק דעם צװיאָק אומזיסט. דו זעסט, װאָסער אַ צװיאָק?

― װאָס דאַרף איך ― זאָג איך ― צװיעטעס?

― ער װעט דיר ― זאָגט ער ― צו ניץ קומען, נאַרעלע. קאָנסט אים פֿאַרשלאָגן װוּ דו װילסט. קאָנסט מיט אים אױסגראָבן אַ גריבל.

― װאָס דאַרף איך ― זאָג איך ― דראָבן דריבלעך?

― איך װעל דיך ― זאָגט ער ― לאָזן דאַװנען אין מײַן סידורל.

― װאָס דאַרף איך ― זאָג איך ― דאַװנען אין פֿרעמדע סידורים?

― איך װעל דיר געבן ― זאָגט ער ― אָנמעסטן מײן שבתדיק קאַשקעטל.

― װאָס דאַרף איך ― זאָג איך ― מעסטן פֿרעמדע טאַשטעטן?

― װילסטו ניט? נאַ־זשע דיר! ― מאַכט יואליק און דערלאַנגט מיר אַ בוכענצע אין זײַט אַרײַן. ― געפֿעלט אײַך אַביסל אַ קבצניוק? איך גיב אים אַזױ פֿיל זאַכן: אַ מעסערל, און קנעפּלעך, און קאָנפֿעקטן, און ניסלעך, און אַ צװיאָק, און אַ סידורל, און אַ היטעלע אָנמעסטן ― װיל ער נאָך ניט! אַ קבצנישע קישקע ― װיפֿל מע לײגט אין איר ניט אַרײַן, איז װינציק! ער מײנט, אַז ער האָט אַ זילבערנעם פֿערציקער, איז ער שױן אַ גאַנצער יאַ־טעבע־דאַם! װאַרט אױס, טאָפּעלע טוטעריטו, װעסט אַמאָל אָנקומען צו מיר, װעט דיר אױספֿאַלן באָקאָם!… נחמיה! נאַ, איך שענק דיר אַװעק דעם צװיאָק!…

יואליק שענקט־אַװעק דעם צװיאָק נחמיהן )אַן אָרעם ייִנגל, װאָס הינקט אױף אַ פֿיסל(, און מיט מיר װערט ער אױס חבֿר.

ה

װעט איר דאָך פֿרעגן: אױף װאָס פֿאָרט האָב איך געהאַלטן דאָס געלט?

ערשטנס, אױף ל″ג־בעומר צו דער סעודה. ל″ג־בעומר צו דער סעודה פֿלעגן אַלע קינדער ברענגען עפּעס אין חדר אַרײַן: װער מזומן געלט, װער אַן עסנװאַרג, און װער אַ נאַשערײַ. נאָר איך אײנער פֿלעג קומען מיט מײַן שטענדיקן אָנבײַסן ― אַ שטיקל ברױט מיט קנאָבל. עס פֿלעגט מיר פֿלאַמען דאָס פּנים; און כאָטש אין קאָן האָט מען מיך אַרײַנגענומען גלײַך מיט אַלע ייִנגלעך, נאָר געפֿילט האָב איך, אַז ס'איז מצד רחמנות ― און ס'איז מיר ניט אײַנגעגאַנגען די שׂימחה… „אַצינד, האָב איך מיר געטראַכט, הער איך אײַך אַלע מיטן קאָטער; איך בין, ברוך־השם, אַזאַ פּאַרשױן, װאָס איך גײ מיט מזומנים. װיבאַלד אַזאַ נגידס אַ ייִנגל, װי יואליק, גיט צושטײַער אַ פֿערטעלע, מעג איך געבן אַ קאָפּיקע, װאָרעם װאָס בין איך אַקעגן אים? אַ גאָרנישט! װי איז אָבער דער דין, אַז איך גיב אַ פּיטאַקל, בין איך יוצא? נו, גיב איך טאַקע אַ גריװינקע ― און װײסט װער איז קאָפּל קוקעריקו!“…

און איך האָב אַרײַנגעבראָקט אין דער קאַראָבקע אױף ל″ג־בעומר צען קאָפּיקעס, דאָס איבעריקע געלאָזט אױף שפּעטער.

שפּעטער, זומער־לעבן, ס'איז אױפֿגעקומען גרינװאַרג, עס האָבן זיך באַװיזן פֿרישע אױפּסן בײַ פּיראָנדיטשקין אין די מולטערלעך, איז געקומען װידעראַמאָל דער יצר־הרע.

― זעסט ― זאָגט ער ― גרינע אַגרעסן? זעסט װאָסערע רױטע װײַמפּערלעך?

― פֿון גרינע פּירות ― זאָג איך ― װערן נאָר הײַליק די צײן.

― מאַך „שהחיינו“, ― זאָגט צו מיר דער יצר־טובֿ ― שהחיינו איז אַ מיצװה…

― שהחיינו ― זאָג איך ― װעל איך נאָך צײַט האָבן צו מאַכן; דער זומער איז נאָך גרױס. עס װעט נאָך גײן אַ סדרה פֿון װײַנשל און פֿון פֿלױמען, פֿון עפּל און פֿון באַרן, פֿון דיניעס און פֿון קאַװענעס… איך װעל בעסער איבערלאָזן דאָס געלט, אם־ירצה־השם, ― אױף סוכּות ― זיך קױפֿן אַ פֿאָן.

און ס'איז געבליבן, איך זאָל איבערלאָזן דאָס געלט, אם־ירצה־השם, אױף סוכּות ― זיך קױפֿן אַ פֿאָן.

ו

גאָט האָט געהאָלפֿן, דער סוכּות איז געקומען, און איך האָב מיר געקױפֿט אַ פֿאָן, אַ גרױסע, אַ געלע, אַ „צװײזײַטנדיקע“.

פֿון אײן זײַט זײַנען געװען אױסגעמאָלט צװײ חיות, װאָס האָבן געהאַט אַ פּנים פֿון קעץ, נאָר באמת זײַנען זײ געװען לײבן, מיט אָפֿענע מײַלער און מיט לאַנגע צונגען. אױף די צונגען בײַ זײ זײַנען געװען אַרױפֿגעטאָן פֿײַפֿלעך, אַ פּנים, שופֿרות, מחמת ס'איז געשטאַנען אָנגעצײכנט מיט גרױסע אותיות: בחצוצרות וקול שופֿר.

אונטן, אונטער די לײבן, איז געשטאַנען אױפֿגעשריבן פֿון דער רעכטער האַנט: דגל מחנה יהודה. פֿון דער לינקער האַנט: דגל מחנה אפֿרים.

דאָס האָט איר ערשט אײן זײַט פֿאָן. אױף דער אַנדערער זײַט איז געװען נאָך שענער. דאָרט זײַנען געשטאַנען אױסגעמאָלט די פּאָרטרעטן פֿון משה מיט אַהרנען , פּינקטלעך, װי לעבעדיקע. משה מיט אַ גרױסן דאַשיק אױפֿן שטערן, און אַהרן מיט אַ גאָלדענער רײף אױף דער געלער פּאַטלע. אינמיטן, צװישן משהן מיט אַהרנען, ― אַ גאַנצע כאַליאַסטרע ייִדעלעך. געפּאַקט אײנס אױף דאָס אַנדערע, מיט תּורהלעך אין די הענט. אַלע האָבן זײ אײן פּנים, גלײַך װי אײן מאַמע האָט זײ געהאַט: אַלע מיט לאַנגע אַלץ אײנע קאַפּאָטקעלעך, אַלע מיט שיך און זעקלעך און אַלע מיט גאַרטעלעך, אַביסל נידעריקער פֿון דער דיך… די ייִדעלעך הײבן די פֿיס און זינגען: שׂישׂו ושׂמחו בשׂימחת תּורה.

באַקומען די פֿאָן, באַדאַרף מען קריגן אַ שטעקל, צו דער פֿאָן.

דאָ מוז מען שױן אָנקומען צו רב זיאַמע דעם סטאָליער, טאַקע דער אײגענער רב זיאַמע, װאָס האָט אַמאָל זיך אונטערגענומען מיך אױסלערנען רײדן, „װי אַ מענטש“.

― װאָס װעסטו עפּעס זאָגן, טאָפּעלע טוטעריטו?

― אַ שטעטל צו דער פֿאָן…

― װאָס הײסט ― זאָגט ער ― אַ שטעטל?

― אַ שטעטל ― זאָג איך ― פֿון אַ שטיטל האָלץ, מע זאָל טאָנען טראָדן די פֿאָן.

רב זיאַמע טרײַבט מיט מיר אַזױ לאַנג קאַטאָװעס, ביז איך צעװײן מיך. דעמאָלט װערט ער װײך, װאַרפֿט־אַװעק אַלע אַרבעט, נעמט אַ שטיקל האָלץ, אַ שניץ אַהער, אַ שניץ אַהין ― פֿאַרטיק.

אַצינד פֿעלט מיר נאָך אַן עפּל מיט אַ ליכטל, געװײנלעך, פֿון װאַקס, ניט פֿון חלבֿ, װאָרעם חלבֿ, אַז װעט אַרױפֿקאַפּען אױפֿן עפּל, איז פֿאַרפֿאַלן דער עפּל, מע װעט אים נאָכדעם ניט קאָנען עסן… אָבער װאַקס מאַכט ניט אױס, װאַקס איז כּשר.

נו, און װאַקס איז דאָך בײַ מיר פֿאַראַן מער װי בײַ אַלע ייִנגלעך. אַדרבה, אַ ייִנגל, אַז ער באַדאַרף אַ שטיקל װאַקס, צו װעמען קומט ער אָן? צו מיר! װאָרעם מײַן טאַטע איז דאָך אונטער־שמשׂ אין אונטערשטן קלײַזל פֿון דער קצבֿישער קלױז, איז װאָס עס בלײַבט נאָך יום־כּיפּור פֿון די ליכט געהער צו אים ― דאָס איז זײַן הכנסה. ער שמעלצט דערפֿון „שמשׂים“ צו די חנוכּה־ליכטלעך, הבֿדלות און סטאָטשיקעס. און װאָס עס פֿאַלט אַראָפּ פֿון די הבֿדלות מיט די סטאָטשיקעס געהער צו מיר ― דאָס איז מײַן הכנסה.

הקיצור, איך האָב אַלצדינג, װאָס מע באַדאַרף!

ז

אַרײַנגעזעצט די פֿאָן אינעם שטעקל, אױפֿגעפּאַסט אױפֿן שפּיץ אַ רױטן עפּל און אָנגעצונדן פֿון אױבן דאָס װאַקסענע ליכטל, לאָז איך מיך שמיני־עצרת אױף דער נאַכט אין שול אַרײַן, צו די הקפֿות, לעבעדיק־פֿרײלעך, װי אַ גליקלעכער פּרינץ, װי אַ בן־מלך, װאָס קײנער איז צו אים ניט גלײַך.

עס שטעלט זיך מיר פֿאָר, אַז איך בין שױן אין שול אױבן, אױף דער מיזרח־באַנק, מיט אַלע באַלעבאַטישע קינדער. די ליכט ברענען. מײַן פֿאָן איז שענער פֿון אַלע פֿאָנען. מײַן עפּל איז רױטער פֿון אַלע עפּל. מײַן ליכטל איז גרעסער פֿון אַלע ליכטלעך. אין שול איז אַן ענגשאַפֿט. אַ היץ מיט סכּנות־נפֿשות. װײַבלעך און מײדלעך אַ סך זײַנען געקומען קושן די תּורה. אָט גײט רב מלך דער חזן מיטן צעלאָזטן טלית אױף צופֿריִער, װי אַ גענעראַל־פֿעלדמאַרשאַל. נאָך אים ― די בעלי־בתּים. רב מלך ציקלט זיך און זינגט אױף זײַן בלעכענער שטימע: „עו־זר ד־לים, הושיעה נאָ!“ די װײַבלעך מיט די מײדלעך שפּרינגען אין פּנים אַרײַן, קושן די תּורות און שרײַען מיט אַ קװיטש: „דערלעבט איבער אַ יאָר! דערלעבט איבער אַ יאָר!“ ― „גם אַתּם! גם אַתּם!“

נאָר אײדער מע קומט־צו צום אונטערשטן קלײַזל פֿון דער קצבֿישער קלױז, דאָרט װוּ איך דאַװן, מוז מען דורכגײן פֿאַרבײַ עטלעכע שולן און בתּי־מדרשים: די קאַלטע שול, די ליטװישע שול, דאָס שנײַדערשע שולכל, דאָס גרױסע בית־מדרש, דאָס קלײנע בית־מדרש, דאָס אַלטע בית־מדרש, די ערשטע קלױז, די חסידישע קלױז, די מתנגדישע קלױז. די נײַע קלױז, דאָס געלע קלײַזל ― ביז מע קומט צו דער קצבֿישער קלױז, און פֿון דאָרטן שױן לאָזט מען זיך אַראָפּ אין אונטערשטן קלײַזל.

אָט־אָ־די אַלע שולן און בתּי־מדרשים, װאָס איך האָב אײַך דאָ אױסגערעכנט, זײַנען חלילה נישט צעװאָרפֿן דער אין ליסע, און יענער אין סטריסע, װי בײַ אײַך אין יעהופּעץ. בײַ אונדז, אין כּתרילעװקע, איז אַ חיות. בײַ אונדז געפֿינען זײ זיך אַלע אױף אײן גאַס, אױף אײן שטיקל ערד, כּמעט אין אײן הױף, ― און דאָס װערט אָנגערופֿן דער „שולהױף“.

אונדזער שולהױף איז אינגאַנצן כּמעט אײן שול. זומער, אַז די פֿענצטער זײַנען אָפֿן, און איר גײט פֿאַרבײַ בשעת מע דאַװנט, װײסט איר ניט װאָס איר זאָלט טאָן: צי איר זאָלט בלײַבן שטײן און שפּרינגען קדושה, צי איר זאָלט זיך אָנבײגן כאַפּן אַ ברכו, צי איר זאָלט ענטפֿערן „אָמן יהא שמיה רבא“. בשעת פֿון אײן זײַט הערט זיך אַ געזאַנג „אָז ישיר משה“, שרײַט עמעצער פֿון דער זײַט: „א־ח־ד!“ פֿאַלט אײנער אַרײַן פּלוצעם מיט אַ ניגון פֿון דער גמרא: „מכּלל שהוא צריך לפֿרט, ומפּרט שהוא צריך לכלל“. שלאָגט אים איבער נאָך אײנער מיט אַ ניגון: „יתגדל ויתקדש שמיה רבא“. קומט צו גײן אַ דריטער און לאָזט־אױס גאָר מיט אַן אַנדער טאָן: „הללויה! הללויה!“…

אונדזער שולהױף האָט צװײ געשטאַלטן: אינדערװאָכן איז ער אַנדערש, שבת און יום־טובֿ ― װידער אַנדערש. אינדערװאָכן איז ער אַ מאַרק פֿון ייִדישע ספֿרים, טליתים, ציצית און מזוזות, פֿױלע עפּל, קבֿרות־באַרלעך, סעמעטשקעס און בעבלעך, מאָנדלעך, בײגעלעך און צוקער־לעקעך. ציגן צעלײגן זיך, װי בײַם טאַטן אין װײַנגאָרטן, און זײַנען מעלה־גרה, שאָקלען בשעת־מעשׂה מיט די בערדלעך. קומט אָבער שבת און יום־טובֿ ― אױס מאַרק, אױס מיסחר, אױס ציגן. ייִדן, זאָלן געזונט זײַן, קלײַבן זיך צונױף רעדלעך־װײַז, מע רעדט און מע גראַגערט. מע דערצײלט נײַס פֿון דער גאַנצער װאָך, פֿונעם גאַנצן יאָר און פֿון דער גאַנצער װעלט. אױך קינדער, חדר־ייִנגלעך, זײַנען דאָ. חדר־ייִנגלעך פֿון אַלע חדרים לױפֿן, שפּרינגען, שװעבן אַהין און אַהער, װי די פֿיש אין װאַסער; גאָט האָט זײ געשענקט אַ מתּנה ― זײ זײַנען פֿרײַ! מע באַטראַכט זיך אײנס אױף דאָס אַנדערע די נײַע קאַפּאָטקעלעך, װעמענס איז לענגער, די יום־טובֿדיקע קאַשקעטלעך, װעמענס קאָפּ איז גרעסער, און מע מעסט אױף די פֿינגער, װעמענס פּאה איז קירצער. דערבײַ כאַפּט מען געװײנלעך, װער אַ פֿליק און װער אַ שטורך און װער אַ קלאַפּ ― ס'איז פֿרײלעך.

נאָך פֿרײלעכער װי אַלע מאָל איז סוכּות, שמיני־עצרת אױף דער נאַכט, פֿאַר די הקפֿות, בשעת אַלע ייִנגלעך פֿון אַלע חדרים קומען זיך צונױף אַהער מיט די פֿאָנען. מושטירעװעט מען זיך אױס אױף כּיתּות, גרױסע ייִנגלעך באַזונדער און קלײנע ייִנגלעך באַזונדער. דאָ באַטראַכט מען אײנס בײַם אַנדערן די פֿאָנען, װעמענס שטעקל איז גרעסער, װעמענס עפּל איז רױטער, װעמענס ליכטל איז פֿון חלבֿ און װעמענס ― פֿון װאַקס. דערבײַ פֿאַלן גענוג װערטלעך, חכמות און געלעכטערן. אײנער טוט־אָפּ דעם אַנדערן אַ שפּיצל: ער פֿאַרלעשט אים דאָס ליכטל, אָדער ער פֿאַרגנבֿעט זיך און בײַסט אים אָפּ דעם עפּל, באַקומט ער אין טאַטנס טאַטן מיט אַ פּאַטש אױף פֿאַרבײַסן ― ביז מע צעגײט זיך איטלעכער אין זײַן שול אַרײַן.

ח

― מזל־טובֿ! טאָפּעלע טוטעריטו האָט אַ פֿאָן! שלום־עליכם אַ גוטער ייִד, אַ האַלבן פּנים אָפּגעבריט…

מיט אַזאַ ברײטן ברוך־הבא האָבן מיר חבֿרה קונדסים באַגעגנט, אַז איך בין געקומען אױפֿן שולהױף מיט מײַן פֿאָן.

איך באַטראַכט אַלע פֿאָנען און װאַרף אַ קוק אױף מײַן פֿאָן ― װער? װאָס? װעמען? װי קומען זײערע פֿאָנען צו מײַן פֿאָן?

ערשטנס, די פֿאָן אַלײן. בײַ קײנעם שטײט זי ניט אַזױ גלײַך אַרײַנגעזעצט אין שטעקל, אַז מע זאָל אַרױסזען בײדע זײַטן. בײַ קײנעם איז ניטאָ אַזאַ גלײַך, קײַלעכיק, געטאָקט שטעקל. בײַ קײנעם איז ניטאָ אַזאַ רױטער גלאַטער עפּל. בײַ קײנעם אין ניטאָ אַזאַ שײן געראָטן ליכטל, װאָרעם װער פֿאַרמאָגט אַזױ פֿיל װאַקס, װי איך? װער האָט געכאַפּט אַזױ פֿיל פּעטש מיט סטוסאַקעס, װי איך, בשעת דער טאַטע האָט מיך געכאַפּט אין פּאָליש אונטער דער באַנק קלײַבן די שטיקלעך װאַקס פֿון די צעשמאָלצענע יום־כּיפּורדיקע שטיקלעך ליכט?… איך מאַך אַ פֿאַרגלײַך צװישן מײַן פֿאָן און צװישן די אַלע איבעריקע פֿאָנען ― און מײַן האַרץ װערט פֿול מיט גדלות. עס מאָלט זיך מיר אױס, אַז איך װאַקס און װאַקס העכער און העכער, לענגער און ברײטער, די פֿיס טראָגן מיך. עס גלוסט זיך מיר לאַכן, שרײַען, קװיטשען, כאַפּן אַ טענצל…

― אַנו, װײַז נאָר! ― רופֿט זיך אָן צו מיר יואליק דעם נגידס און בלײַבט שטײן פֿאַרגאַפֿט.

ער באַקוקט מײַן פֿאָן. איך באַקוק זײַן פֿאָן. „אױך מיר אַ פֿאָן! ― טראַכט איך מיר. ― אױך מיר אַ שטעקל! אױסגעבױגן, גלײַך װי אַ קאָטשערע!“ איך זע, אַז ער איז אַ געקאָכטער, נאָר איך מאַך מיך ניט װיסנדיק און קוק כּלומרשט אָן אַ זײַט.

― קאָפּל! ― מאַכט ער צו מיר. ― װוּ האָסטו גענומען אַזאַ שײן שטעקעלע?

― האַ? ― זאָג איך און דרײ מיך אױס צו אים מיטן פּנים.

― װוּ האָסטו דערטאַפּט ― זאָגט ער נאָכאַמאָל ― אַזאַ טשאַקנדיק שטעקעלע?

― װאָס איז דען? ― זאָג איך צו אים. ― װילסט זיך אפֿשר בײַטן אױף דײַן צװיאָק?…

יואליק פֿאַרשטײט דעם שטאָך. ער טוט אַ גלאַנץ מיט די אױגלעך, אַ סמאָרע מיט דער נאָז, לײגט־אַרײַן די האַנט אין קעשענע און טרעט אָפּ. איך קוק אים נאָך און קװעל, עס קומט מיר צו אַ שטיק געזונט. איך זע, װי ער רופֿט־אָפּ נחמיהן מיטן קרומען פֿיסל אױף אַ זײַט און סודעט זיך מיט אים און װינקט אױף מיר מיט די אױגן. איך זע גאַנץ גוט, נאָר איך מאַך מיך ניט װיסנדיק. אין אַ מינוט אַרום גײט־צו צו מיר נחמיה מיטן קרומען פֿיסל, האַלט יואליקס פֿאָן מיטן קרומען שטעקל און רופֿט זיך אָן צו מיר:

― גיב מיר אָנצינדן דאָס ליכטל; מײַנס האָט זיך פֿאַרלאָשן.

― ס'איז דען דײַן פֿאָן? ― זאָג איך צו אים און בײג אים אָן מײַן פֿאָן מיטן ליכטל. ― איך װײס דאָך װעמענס פֿאָן דאָס איז…

און אײדער איך קוק מיך אַרום, טראָגט־צו נחמיה זײַן אָנגעצונדן ליכטל צו מײַן פֿאָן און מאַכט בורא מאורי האש. מײַן פֿאָן צינדט זיך אָן, טוט אַ פֿלאַקער, פֿ־פֿ־פֿו ― אױס פֿאָן!

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

װען עס פֿאַלט־אַראָפּ פֿונעם הימל אַ שטײן גלײַך מיר אין קאָפּ אַרײַן, װען אַ װילדע חיה פֿאַלט־אָן אױף מיר און װיל מיך פֿאַרצוקן, אָדער װען עס קומט מיר אַנטקעגן אַ מת אום האַלבע נאַכט אין װײַסע תּכריכים און װיל מיך װאַרגן, ― װאָלט מײַן שרעק נישט באַדאַרפֿט זײַן אַזױ גרױס, װי בשעת איך האָב דערזען מײַן נאַקעטן שטעקן מיט דער אָפּגעברענטער פֿאָן. עס האָט זיך אַרױסגעריסן בײַ מיר פֿונעם האַרצן אַ געשרײ:

― אױ װײ, מײַן פֿאָן! מײַן פֿאָן! מײַן פֿאָן!..

עס האָבן זיך אַ גאָס געטאָן טרערן פֿון מײַנע אױגן. די גאַנצע װעלט איז פֿאַר מיר געװאָרן פֿינצטער. דאָס שטעקל מיטן עפּל מיטן ליכטל זײַנען אַרױסגעפֿאַלן פֿון מײַנע הענט, און איך האָב מיך געלאָזט גײן, איך װײס אַלײן ניט װוּהין. איך גײ און גיס און גיס מיט הײסע ביטערע טרערן. איך ברעך די הענט און באַװײן מײַן פֿאָן, װי מע באַװײנט אַ טױטן. און איך קום צו גײן אַהײם אײנער אַלײן, אָן אַ פֿאָן, און איך פֿאַרקלײַב מיך אין אַ װינקעלע, און דאָ, אין דער פֿינצטער, זיץ איך, דעם קאָפּ אַראָפּ צװישן די קניִען, און װײן שטילערהײט, קײנער זאָל ניט זען, קײנער זאָל ניט הערן, און איך פֿרעג בײַ גאָט אַ קשיא:

― גװאַלד, גװאַלד, רבונו של עולם! פֿאַרװאָס קומט דאָס מיר? פֿאַרװאָס און פֿאַרװען?!…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

דאָס לעצטע קאַפּיטל

איר װײס, קינדער, אַלע מעשׂיות האָבן אַ סוף און לאָזן זיך אױס אָדער פֿרײלעך, אָדער טרױעריק.

ייִדישע מעשׂיות לאָזן זיך אױס, צום מײנסטן, טרױעריק. פֿאַראַן בײַ אונדז אַ װערטל, אַז אַ ייִד, ובפֿרט אַן אָרעמאַן, טאָר קײן הנאה ניט האָבן. ס'איז אַ סך װעגן דעם צו רײדן; אַז איר װעט אונטערװאַקסן, װעט איך געװאָר װערן… דערװײַל באַדאַרף איך אײַך זאָגן, אַז די מעשׂה מיט מײַן פֿאָן האָט זיך נאָך ניט אױסגעלאָזט דערמיט, װאָס איך האָב אײַך דאָ דערצײלט. איך האָב נאָך גוט, גוט צוגעקרענקט, געלעגן אין אַ העליש פֿײַער, געזען פֿאַר זיך משונה־מאָדנע זאַכן, שלאַנגען און עקדישן מיט פֿײַערדיקע צונגען און װילדע חיות אינעם געשטאַלט פֿון מענטשן… איך האָב געהערט משונה־מאָדנע קולות פֿון קעץ און פֿון פּיפּערנאָטערס. איך האָב זיך געװאָרפֿן, גערעדט פֿון היץ, געװען פֿאַרבײַ. מע האָט נישט געהאַלטן פֿון מײַן לעבן. אין אונטערשטן קלײַזל פֿון דער קצבֿישער קלױז האָט מען שױן אַפֿילו אָפּגעזאָגט תּהילים אױך. איך בין געװען העכער האַלב אױף יענער װעלט.

נאָר אַזױ װי ס'איז הײַנט ערבֿ יום־טובֿ, און יום־טובֿ, בפֿרט שׂימחת־תּורה, באַדאַרף מען זײַן פֿרײלעך, װיל איך אױסלאָזן די מעשׂה מיט מײַן פֿאָן אױך פֿרײלעך.

ערשטנס, זעט איר, אַז איך בין מיט גאָטס הילף ניט געשטאָרבן.

צװײטנס, זײַט װיסן, אַז אױפֿן אַנדערן יאָר האָב איך געהאַט אַ פֿאָן נאָך אַ שענערע, מיט אַ שענערן שטעקל, מיט אַ שענערן עפּל, און בין דװקא געװען אין שול גאַנץ אױבנאָן, אױף דער מיזרח־באַנק, מיט אַלע באַלעבאַטישע קינדער. די ליכט האָבן געברענט. מײַן פֿאָן האָט געשײַנט. ייִדן זײַנען געגאַנגען מיט די הקפֿות. רב מלך דער חזן מיטן צעלאָזטן טלית איז געגאַנגען אױף צו־פֿריִער, װי אַ גענעראַל־פֿעלדמאַרשאַל. ער האָט זיך געציקלט און געזונגען אױף זײַן בלעכענער שטימע: „עו־זר ד־לים, הושיעה נאָ!“ װײַבלעך און מײדלעך אָן אַ שיעור האָבן געקושט די תּורות, געשפּרונגען אין פּנים אַרײַן און געשריגן מיט אַ קװיטש: „דערלעבט איבער אַ יאָר! דערלעבט איבער אַ יאָר!“ ―„גם אַתּם! גם אַתּם!“

קינדער, גם אַתּם!

געשריבן אין יאָר 1900

חנוכּה־געלט

א

טרעפֿט, קינדער, װאָסער יום־טובֿ, איז דער בעסטער פֿון אַלע ימים־טובֿים?

חנוכּה.

אַכט טאָג כּסדר נישט גײן אין חדר, עסן לאַטקעס מיט שמאַלץ, שפּילן אין דרײדלעך און באַקומען פֿון אַלע זײַטן חנוכּה־געלט ― נו, באַדאַרף מען נאָך אַ בעסערן יום־טובֿ?

װינטער. דרױסן איז קאַלט, דער פֿראָסט ברענט מיט סכּנות, די פֿענצטער זײַנען פֿאַרקאָװעט, באַדעקט מיט שנײ, צעמאָלט אױפֿן שענסטן אַרט, און אין שטוב איז װאַרעם ― מחיה־נפֿשות. דאָס זילבערנע חנוכּה־לעמפּל שטײט צוגעגרײט נאָך פֿון בײַ טאָג. דער טאַטע גײט־אום איבער דער שטוב, די הענט אַרונטער, און דאַװנט מעריבֿ. אױסגעשטאַנען שמונה־עשׂרה, נעמט ער אַרױס פֿון טישקעסטל אַ װאַקסן ליכטל )דעם שמשׂ(, זאָגט „עלינו“ און מאַכט צו אונדז, צו מיר מיט מײַן ייִנגערן ברודער מאָטל, אױף לשון־קודש:

― אי ־ אָ! שהוא נוטה שמים ויוסד האָרץ… אי ־ נו ־ אָ!

איך און מײַן ברודער מאָטל פֿאַרשטײען ניט װאָס ער מײנט, און מיר פֿרעגן אים:

― װאָס? אַ שװעבעלע?

דער טאַטע באַװײַזט מיט דער האַנט אַהין, אין קיך אַרײַן.

― אי ־ אָ ־ אָ! ועל כּן נקװה לך… אי ־ אָ ־ נו!

― װאָס? אַ קאָלאָדאַטש־מעסער? אַ שערל? דאָס אײבערשטע פֿונעם שטױסל?