― זאָלסט זײַן אַ װױל ייִנגעלע, װאָלטסטו אונדז געהאָלפֿן אָנרײַבן כרײן, ביז מיר װעלן פֿאַרטיק װערן מיט די פֿיש לכּבֿוד דעם הײליקן יום־טובֿ.
אַזױ מאַכט צו מיר די מאַמע ערבֿ שבֿועות נאָך האַלבן טאָג. און אינאײנעם מיט דער קעכין שאָבט זי די פֿיש צו דער מילכיקער סעודה, נאָך לעבעדיקע, נאָך צאַפּלדיקע פֿיש, װאָס אַז מע האָט זײ אַרײַנגעלײגט אין אַ שיסל, אַ גרױסע לײמענע געגלײזטע שיסל מיט װאַסער, האָבן זײ זיך נאָך געװאָרפֿן.
מער פֿון אַלע האָט זיך געװאָרפֿן אַ קלײן קאָרעסל נעבעך מיט אַ גרױס בײַכעלע, מיט אַ קײַלעכיק מײַלכל און מיט רױטע אײגעלעך. דאָס דאָזיקע קאָרעסל האָט שטאַרק חשק געהאַט, אַ פּנים, צוריק אין טײַך אַרײַן. האָט זיך עס געװאָרפֿן, געשפּרונגען פֿון שיסל אַרױס, געעפֿנט דאָס מײַלכל, געפּאַטשט מיטן עקל און געשפּריצט מיר דאָס װאַסער גלײַך אין פּנים אַרײַן: „ייִנגעלע, ראַטעװע מיך!… ראַטעװע מיך!“…
איך װיש־אױס דאָס פּנים און נעם זיך צו דער אַרבעט, רײַבן כרײן אױף יום־טובֿ, און טראַכט מיר: „אָרעם קאָרעסל װאָס דו ביסט! איך קאָן דיר גאָרנישט טאָן… אָט װעט מען דיך נעמען צו דער אַרבעט: מע װעט דיך אָפּשאָבן, װעט מען דיך אױפֿטרענען דאָס בײַכעלע, אױסטרײַבערן די קישקעלעך. נאָכדעם װעט מען דיך צעשנײַדן אױף שטיקלעך, אַרײַנלײגן אין טעפּל אַרײַן, באַזאַלצן און באַפֿעפֿערן, אַװעקשטעלן אױפֿן פֿײַער און קאָכן און פּרעגלען, און בראָטן און בראָטן און בראָטן“…
― אַ רחמנות, זאָג איך צו דער מאַמע, אַ צער בעלי־חײם.
― אױף װעמען אַ צער בעלי־חײם?
― אױף די פֿישעלעך.
― װער האָט דאָס דיר געזאָגט?
― דער רבי.
― דער רבי?
זי קוקט זיך איבער מיט דער קעכין, װאָס העלפֿט איר שאָבן די פֿיש, און בײדע צעלאַכן זיך.
― דו ביסט אַ נאַר. און דײַן רבי איז נאָך אַ גרעסערער, כאַ־כאַ.. רײַב דעם כרײן, רײַב!
אַז איך בין אַ נאַר ― דאָס װײס איך. דאָס זאָגט מיר די מאַמע אַלע מאָל. און דער טאַטע אױך. און די ברידער אױך. און די שװעסטער אױך. נאָר אַז דער רבי איז נאָך אַ גרעסערער נאַר, װי איך ― דאָס איז בײַ מיר אַ נײַס.
איך האָב אַ חבֿר פּיניעלע, אַ שוחטס אַ ייִנגל. בין איך געקומען אַמאָל צו אים צו גאַסט און האָב דערזען, װי אַ קלײן מײדל האָט געבראַכט צו זײ צו טראָגן אַ גרױסן גאַלאַגאַנסקן האָן, געפּענטעט די פֿיס מיט שטריקלעך. מײַן חבֿרס פֿאָטער, דער שוחט, איז געשלאָפֿן, און דאָס מײדל איז געזעסן בײַ דער טיר און געװאַרט. דער האָן אַ יונגאַטש מיט בײנער, האָט זיך געריסן נעבעך פֿונעם מײדלס הענט, געדריגעט מיט די געזונטע פֿיס איר אין בױך אַרײַן, דערלאַנגט אַ פּיק איר אין האַנט אַרײַן, אַרױסגעלאָזט אַלע מאָל אַ „קאָ־קאָ־קאָ“ פֿונעם האַלדז ― געפּראָטעסטירט, װי װײַט מעגלעך. דאָס מײדל איז אָבער אױך נישט געװען קײן פּראָמאַך. האָט זי דעם האָנס קעפּל אַרײַנגעלײגט צו זיך אונטערן אָרעם, געגעבן אים אַלעמאָל אַ שטורך מיטן עלנבױגן און אַ זאָג דערבײַ:
― זיץ אין געהאַקטע װוּנדן.
און ער האָט זי געפֿאָלגט און געזעסן אין געהאַקטע װוּנדן.
נאָכדעם. אַז דער שוחט איז אױפֿגעשטאַנען, האָט ער געװאַשן די הענט און אַרױסגענומען דעם חלף. ער האָט מיט אַ װוּנק געהײסן דערלאַנגען דעם האָן. איך האָב דערזען, אַז אױפֿן בחור איז געקומען אַ נײַע הױט. עס האָט זיך אים, אַ פּנים אױסגעװיזן, אַז דאָס בינדט מען אים אָפּ די געפּענטעטע פֿיס און מע לאָזט אים אָפּ פֿרײַ, צו זײַנע הינער, צו דער פּראָסע און צו דער קאָרעטע מיט װאַסער. צום סוף האָט אים דער שוחט אַ נעם געטאָן צו זיך צװישן די פֿיס, מיט אײן האַנט פֿאַרריסן אים דאָס קעפּל, מיט דער אַנדערער אױסגעפֿליקט אים עטלעכע פֿעדערלעך, אים אַ טובֿה געטאָן און געמאַכט אַ ברכה, און כיק ― מיטן חלף איבערן האַלדז, אָפּגעצאַפּט אַביסל בלוט אין אַש אַרײַן, און אַ שלײַדער פֿון זיך. איך האָב געמײנט, ער װעט צעשאָטן װערן.
― פּיניע! דײַן טאַטע איז אַ גױ! ― זאָג איך צו מײַן חבֿר.
― מיט װאָס איז ער אַ גױ?
― נישטאָ בײַ אים קײן „צער בעלי־חײם“.
― איך האָב גאָר נישט געװוּסט, אַז דו ביסט אַזאַ חכם. ― זאָגט צו מיר מײַן חבֿר און טראָגט מיר אונטער אַ גאַנץ שײנע פֿײַג גלײַך אונטער דער נאָז.
אונדזער קעכין איז אַ בלינדע אױף אײן אױג. מע רופֿט זי „פֿרומע מיטן אױגל“. אַ מױד אָן אַ האַרץ. אײנמאָל האָט זי אָפּגעשמיסן די קאַץ מיט קראָפּעװע דערפֿאַר, װאָס ס'האָט זיך איר אױסגעװיזן, אַז די קאַץ האָט אַװעקגעשלעפּט אַ לעבערל פֿונעם זאַלץ־ברעטל. צום סוף, אַז זי האָט איבערגעצײלט נאָכאַמאָל די עופֿות מיט די לעבערלעך, האָט זיך אױסגעלאָזט, אַז זי האָט געהאַט אַ טעות. זי האָט גערעכנט, אַז מע האָט געקױלעט זיבן עופֿות, האָט באַדאַרפֿט זײַן נאָך איר חשבון זיבן לעבערלעך, און ס'איז גאָר געװען זעקס עופֿות. און װיבאַלד אַז זעקס עופֿות, דאַרף דאָך מער נישט זײַן װי זעקס לעבערלעך, ― גאָטס נסים!… אומזיסט חושך געװען אַ קאַץ.
קערט איר מײנען, אַן פֿרומע האָט זיך גענומען צום האַרצן, געגאַנגען מסתּמא איבערבעטן די קאַץ? װײס איך װאָס ― פֿאַרגעסן! אי זי האָט פֿאַרגעסן, אי די קאַץ האָט פֿאַרגעסן. אין אַ פּאָר שעה אַרום איז די קאַץ געזעסן סטאַטעטשנע אַפֿן פּריפּעטשיק און באַלעקט זיך, גלײַך װי ס'איז גאָרנישט געװען. נישט אומזיסט זאָגט מען. אַ קאַצענער מוח.
איך האָב אָבער נישט פֿאַרגעסן. נײן. איך האָב נישט פֿאַרגעסן. איך זאָג צו אונדזער קעכין: „אומזיסט געשמיסן אַ קאַץ. אומזיסט גענומען אױף זיך די עבֿירה ― „צער בעלי־חײם, גאָט װעט דיך שטראָפֿן“.
― װעסט נישט אַװעקגײן? אָט גיב איך דיר מיט דער האַנטשירקע איבערן פּנים!
אַזױ זאָגט פֿרומע מיטן אױגן און גיט־צו:
― רבונו של עולם! פֿון װאַנען נעמען זיך אַזעלכע נאַרישע קינדער אױף דער װעלט?…
דאָס איז געװען איבער אַ הונט, װאָס מע האָט אים אָפּגעקאָכט מיט זודיק װאַסער. טאַקע זי, די אײגענע „פֿרומע מיטן אױגל“. אַך, האָט אים װײ געטאָן, דעם הונט! פֿריִער האָט ער געקװיטשעט, געשריגן, געבילט מיט סכּנות־נפֿשות, אײַנגעלײגט די װעלט. דאָס גאַנצע שטעטל איז זיך צונױפֿגעלאָפֿן אױף זײַן בײז װוּנדער און געלאַכט, און געלאַכט. די אַלע איבעריקע הינט װאָס אין שטעטל האָבן זיך אָפּגערופֿן, איטלעכער פֿון זײַן מיסט, און איטלעכער אױף זײַן שטײגער, גלײַך װי מע פֿרעגט בײַ זײ אַ דעה… נאָכדעם, אַז דער אָפּגעקאָכטער האָט זיך גוט אױסגעקװיטשעט, האָט ער אָנגעהױבן װױען, אונטערהאַװקען, לעקן די פֿאַרװוּנדעטע פֿעל און װײנען שטילערהײט. עס האָט מיך אָנגענומען בײַם האַרצן. איך גײ־צו צו אים. איך װיל אים שענקען אַ גלעט:
― נאַ, סירקאָ!
דער הונט האָט דערזען, אַז איך הײב אױף די האַנט, האָט ער זיך אױפֿגעכאַפּט, װי נאָך אַמאָל אַן אָפּגעבריטער, צונױפֿגענומען דעם עק און איז אַװעק ― אַװעק.
― סטױ, סירקאָ! ― פּרוּװ איך מיך אים אײַנשטילן מיט װײכע רײד. ― װאָס אַנטלױפֿסטו, נאַרעלע? איך װיל דיך דען טשעפּען?…
אַ הונט בלײַבט אַ הונט. אַ שטומע צונג. ער װײס נישט פֿון קײן „צער בעלי־חײם“. דערזעט דער טאַטע, אַז איך פּאָרע זיך מיטן הונט, גיט ער מיר אַ רעכטע פּאָרציע:
― אין חדר אַרײַן, דו הינטשלעגער!…
בין איך שױן גאָר רער הינטשלעגער.
און דאָס איז געװען איבער צװײ פֿײגעלעך. צװײ פּשוטע, קלײנע פֿײגעלעך, װאָס צװײ שקצימלעך, אײנער אַ גרעסערער, דער אַנדערער אַ קלענערער, האָבן דערהרגעט. די צװײ פֿײגעלעך, אַז זײ זײַנען אַראָפּגעפֿאַלן אױף דער ערד, האָבן זײ נאָך געלעבט, געזעסן צעלאָזט די פֿעדערלעך, געציטערט נעבעך און געפֿלאַטערט מיט אַלע אבֿרים.
― ריר זיך, דו מאָפּס! ― האָט דאָס גרױסע שײגעצל אַ זאָג געטאָן צום קלענערן שײגעצל, און זײ האָבן גענומען די אונטערגעשלאָגענע פֿײגעלעך אין די הענט אַרײַן און האָבן זײ געשלאָגן מיט די קעפּלעך אין בױם אַרײַן, װי מיר, אַ שטײגער, שלאָגן די הושענות אין שטענדער אַרײַן, ביז די פֿײגעלעך זײַנען אױסגעגאַנגען.
― װאָס טוט איר דאָס! ― האָב איך מיך נישט געקאָנט אײַנהאַלטן און האָב מיך אײַנגעשטעלט צו צולױפֿן צו די שקצימלעך.
― כיבאַ שטשאָхіба що: סײַדן? װאָס איז דען? ― האָבן זײ מיר געענטפֿערט גאַנץ רויִק. ― צעזש װּאָראָביציцеж вороботсі: ס'אַ שפּערל! ― ס'איז דאָך נישט מער, הײסט דאָס , װי פֿײגעלעך, פּראָסטע פֿײגעלעך.
― און אַז פֿײגעלעך, איז װאָס? אױף אַ פֿײגעלע איז דען נישט קײן רחמנות, קײן „צער בעלי־חײם“?
בײדע שקצים האָבן זיך עפּעס מאָדנע איבערגעקוקט. און גלײַך װי זײ האָבן זיך אױפֿגערעדט נאָך פֿון פֿריִער, האָבן זײ מיך גענומען צו דער אַרבעט…
אַז איך בין געקומען אַהײם, האָט מײַן קאַפּאָטקעלע אױסגעזאָגט די גאַנצע מעשׂה. האָט מיר דער טאַטע מקײם פּסק געװען לױט מײַן פֿאַרדינסט.
― אָפּגעריסענער נאַר! ― שרײַט אױף מיר דער טאַטע.
מילא „אָפּגעריסענער נאַר“ בין איך אים מוחל. פֿאַרװאָס קומט מיר אָבער פּעטש?!…
פֿאַרװאָס קומט מיר פּעטש? זאָגט דען נישט דער רבי אַלײן, אַז אַלע באַשעפֿענישן זײַנען בײַם אײבערשטן טײַער? אַפֿילו אַ פֿליג אױף דער װאַנט טאָר מען נישט זאַטשעפּען, זאָגט ער, איבער „צער בעלי־חײם“. אַפֿילו אַ שפּין, װאָס איז שױן אַ מזיק, טאָר אױך אַ מענטש נישט הרגענען. און ער זאָגט דאָס מיט אַ טעם: „װען ס'זאָל אים קומען, זאָגט ער, מיתה, װאָלט אים גאָט אַלײן הרגענען“…
פֿרעגט זיך אַ קשיא: גוט. װיבאַלד אַזױ, הײַנט למאַי קױלעט מען אָקסן, קעלבלעך, שאָף און עופֿות אַלע טאָג?…
און נישט נאָר בהמות, חיות און עופֿות ― מענטשן הרגענען זיך דען נישט אײנס דאָס אַנדערע? אָט בשעת „פּאָגראָם“ האָט מען דען נישט געװאָרפֿן קלײנע קינדער, עופֿעלעך, פֿונעם בױדעם אַראָפּ?…
האָט מען דען נישט געהרגעט אונדזער שכנס אַ מײדעלע ― פּערעלע האָט זי געהײסן ― און נאָך װיִאַזױ געהרגעט!!…
אַך, װי איך האָב ליב געהאַט דאָס קינד! און װי דאָס קינד האָט מיך ליב געהאַט! „פֿעטער בעבעבע“ פֿלעגט זי מיך רופֿן ― איך הײס װעלװעלע ― און רײַסן מיך בײַ דער נאָז מיט אירע קלײנע דינע זיסע פֿינגערלעך…
צוליב איר, צוליב פּערעלען, רופֿן מיר שױן אַלע „פֿעטער בעבעבע“.
― אָט גײט דער „פֿעטער בעבעבע“, װעט ער דיך נעמען אױף די הענט.
פּערעלע איז געװען אַ קראַנק קינד. דאָס הײסט, אַזױ איז זי געװען נישקשה, נאָר גײן האָט זי נישט געקאָנט. נישט גײן, נישט שטײן. נאָר זיצן. פֿלעגט מען זי דאַרפֿן טראָגן אױף די הענט אין דרױסן אַרױס. זעצן אין זאַמד אַרײַן, אױף דעך זון. זי האָט ליב געהאַט די זון, סכּנות ליב געהאַט, פֿלעג איך זיך אַרומטראָגן מיט איר, פֿלעגט זי מיך אַרומנעמען דעם האַלדז מיט אירע דינע זיסע פֿינגערלעך, זיך צוטוליען צו מיר מיטן גאַנצן־גאַנצן לײַבעלע, אַרױפֿלײגן אױף מיר דאָס קלײנע קעפּעלע: „ליב דעם פֿעטער בעבעבע“.
אונדזער שכנה קרעניע זאָגט, אַז זי קאָן נאָך עד־היום נישט פֿאַרגעסן אָט דעם „פֿעטער בעבעבע“, און טוט אַ קוק אױף מיר, אַזױ מוז זי, זאָגט זי, דערמאָנען זיך אָן איר פּערעלען…
בײזערט זיך אױף איר מײַן מאַמע, למאַי זי װײנט. מע טאָר נישט װײנען, זאָגט די מאַמע. מע טאָר נישט זינדיקן. מע דאַרף פֿאַרגעסן… פֿאַרגעסן…
אַזױ זאָגט איר די מאַמע און פֿאַרשלאָגט איר „האַקע־באַקע“. און מיך טרײַבט די מאַמע דורך: „איך זאָל מיך נישט דרײען פֿאַר די אױגן, װעט מען זיך ניט דערמאָנען אָן דעם, װאָס מע דאַרף נישט“…
כאַ־כאַ! װי איז דאָס מעגלעך, מע זאָל זיך נישט דערמאָנען? און דערמאָן איך זיך אינעם דאָזיקן קינד, אַזױ שטעלן זיך מיר טרערן אין די אױגן אַלײן פֿון זיך, פֿון זיך…
― זעט נאָר, ער װײנט שױן װידער, דער חכם! ― רופֿט זיך אָן פֿרומע מיטן אױגל צו דער מאַמען. און די מאַמע טוט אױף מיר אַ גיכן קוק און צעלאַכט זיך:
― פֿאַרגאַנגען דיר דער כרײן אין די אױגן אַרײַן? אַ מכּה דער מאַמע! ס'האַרבער כרײן דאָס איז! פֿאַרגעסן אים אָנזאָגן צומאַכן די אױגן, אַ צרה איז מיר!… נאַ דיר מײַן פֿאַרטעך… װיש אױס די אױגן, נאַריש ייִנגל, און די נאָז אין אײנװעגס װיש אָפּ… די נאָז די נאָז…