א.
ק ורץפֿרײַטיק ־ און שבתהגדו ־ ל.
אַזױ האָט מען זײ גערופֿן.
אים ― דערפֿאַר, װאָס ער איז געװען אַ קלײנטשיקער און אַ קורצינקער, און זי ― דערפֿאַר, װאָס זי איז געװען אַ הױכע און אַ לאַנגע.
אַ הױכע, אַ לאַנגע, נאָר אַ דינע, אַ דאַרע, אַ טרוקענע ― אַ לולבֿ! אַז זי פֿלעגט אים דאַרפֿן זאָגן אַ סוד („אױ, באַגראָבן זאָל איך דיך מיט די קורצע פֿיס“!), פֿלעגט זי מוזן מחילה זיך אָנבײגן, אַראָפּלאָזן זיך מיט עטלעכע גראַד נידעריקער. אַראָפּנידערן צו אים; און ער האָט דאָס פֿײַנט געהאַט האָרכן, פֿלעגט ער זיך בײגן; פֿלעגט זי זיך דאַרפֿן נאָכבײגן; פֿלעגט ער זיך אָנבײגן נידעריקער; פֿלעגט זי מוזן זיך בײגן נידעריקער; פֿלעגט ער זיך אָנבײגן נאָך נידעריקער; פֿלעגט זי מוזן זיך אָנבײגן נאָך נידעריקער:
― אױ, באַגראָבן זאָל איך דיך מיט די קורצע פֿיס!...
מיט אײן װאָרט: זי איז אים דערגאַנגען די יאָרן, און ער האָט געשװיגן. און מיר, חדר־ייִנגלעך, שקצים, קונדסים־עכבראָשים, האָבן געהאַט די גרעסטע נקמה.
פֿאַרװאָס?
דערפֿאַר, װאָס ער האָט אונדז דערגאַנגען די יאָרן, געמוטשעט מיט דער גמרא, געבראָכן די בײנער, געשמיסן, געשמיסן, געשמיסן... איר געדענקט דאָך די מעשׂה װאָס אין פּרק: ,, פּעם א ח ת ― אײנמאָל האָט ער דערזען אַ קאָפּ פֿון אַ מענטשן טוט שװימען אַפֿן ים ,האָט ער זיך אָפּגעשטעלט און אָנגערופֿן צו דעם קאָפּ: ע ל דאטפֿ ת ― דערפֿאַר װאָס דו האָסט יענעם דערטרונקען, האָט מען דיך דערטרונקען, און דער סוף פֿון דײַנע טרינקער ― זײ װעלן אױך דערטרונקען װערן“... נאָר איך קער זיך אום צוריק צום „קורץ־פֿרײַטיק“ און „שבת־הגדול“.
ער איז געװען, װי איר שטױסט זיך שױן אָן מסתּמא, אונדזער רבי, און האָט געהײסן רב זרחל, און זי איז געװען אונדזער רביצן, און האָט געהײסן זרחליכע.
ער האָט געקנעלט מיט אונדז פֿון גאַנץ פֿרי ביז שפּעט אין דער נאַכט, געהאַקט האָלץ, זיך אײַנגעריסן דאָס געזונט, פֿאַר עטלעכע קאַרבן אַ זמן, און זי האָט געבאַקן בלינעס מיט לאַטקעס פֿון אונדזערטװעגן, רעטשאַניקלעך, באַבקעלעך און קאָרזשעס אַף צו פֿאַרקױפֿן.
צי האָט זי געהאַט דערפֿון פּרנסה, ― דאָס קאָן איך אײַך ניט זאָגן; נאָר אַז מיר, חדר־ייִנגלעך, שקצים, קונדסים־עכבראָשים, האָבן איר אָנגעפֿײַפֿט אין חשבון ― דאָס בין איך אײַך ערבֿ, װאָרעם איטלעכער האָט גענומען אַף באָרג, און יעדער פֿון אונדז האָט געהאַט באַ איר קרעדיט ביז אַ געװיסער „ציפֿער“, און איטלעכן האָט זי געגלײבט אַף נאמנות.
מע האָט באַדאַרפֿט האָבן אַ האַרץ פֿון אַ טאָטער, מע זאָל זרחלי־כען אָפּנאַרן! און װער האָט נאָך אַזױ געקענט זרחליכען, װי איך האָב זי געקענט?
אַז בסך־הכּל האָב איך באַ איר געגעסן קעסט, װאָרעם איך בין געװען אַ דאָרפֿסייִנגל, האָב איך זיך אָנגעזען, װי זי האָרעװעט נעבעך. שטײט אױף פֿאַרטאָג, װען גאָט אַלײן שלאָפֿט נאָך, נעמט זיך צו דער באַקדײזשע אָדער צו דער מולטער, פֿאַרקאַטשעט די אַרבל און קנעט גאַנץ געשמאַק מיט בײדע לאַנגע דאַרע טרוקענע הענט, און דאָס טײג מאַכט טיאַך־טיאַך, און די מולטער קרעכצט, און זי אַלײן קרעכצט. שטעלט זיך אָפּ אַלע מאָל, טוט אַ װיש דעם שװײס מיטן עלנבױגן פֿון אונטן אַרױף און לאָזט אַרױס אַ טיפֿן־טיפֿן: „אױ, רבונו־של־עולם־מאַ־מע־זיסע־האַרציקע־געטרײַע!“...
הערט איך? איך האָב געװוּסט װאָס באַדײַט אָט דער דאָזיקער „רבונו ־ של ־ עולם ־ מאַמע ־ זיסע ־ האַרציקע ־ געטרײַע!“ אָט דאָס איז דער פּשט פֿון דעם: די מעל איז גענומען געװאָרן באַ גנעסי די מיטניטשקע אַף באָרג ביז דאָנערשטיק, און די סחורה װעט זי צעטײלן אַף באָרג, און גאָט װײס, אױב עס װעט איר אומקערן זיך צוריק דאָס געלט ביז דאָנערשטיק, און גנעסי די מיטניטשקע װעט נישט שװײַגן, גנעסי די מיטניטשקע האָט אַלײן אױך גענומען די מעל ביז דאָנערשטיק, און אַז מע זאָגט דאָנערשטיק, באַדאַרף זײַן דאָנערשטיק, װאָרעם אַ מױל איז ניט קײן כאָלעװע, און דאָנערשטיק איז גלאַט אַ גוטער טאָג, דאָנערשטיק הײסט שױן ערבֿ שבת, דער טאָג װאָס מע באַדאַרף אָנקומען צום מאַן נאָך געלט, און אַז אָך און װײ איז דעם „שבת־הגדול“, אַז ער באַדאַרף זיך אַראָפּלאָזן צום „קורץ־פֿרײַטיק“ בעטן אַף שבת, און אַז אָך און װײ איז דעם „קורץ־פֿרײַטיק“, אַז דער „שבת־הגדול“ קומט אים מאָנען אַף שבת ― אַז אָך און װײ איז זײ בײדן!...
אָט דאָס האָט באַדײַט דער רביצנס „רבונו־של־עולם־מאַמע־זיסע־האַרציקע־געטרײַע“...
און אפֿשר האָט איר „רבונו ־ של ־ עולם ־ מאַמע ־ זיסע ־ האַרציקע־געטרײַע“ געהאַט אַן אַנדער טעם? אפֿשר איז דאָס גאָר געגאַנגען אַף אַנדערע צרות? און צרות האָט זי געהאַט גענוג, ניט צו פֿאַרזינדיקן!
ערשטנס איז זי אַלײן געװען, לא עליכם, נישט קײן געזונטע. פֿלעגט הוסטן שטילערהײט, אַז קײנער זאָל ניט זען; צװײטנס, האָט זי געהאַט יסורים פֿון פּעסעלע ן, איר עלטערע טאָכטער, אַ מײדל שױן אין די יאָרן, מיט פֿלאַם־פֿײַעריקע האָר און מיט קלײַען אַפֿן פּנים, װאָס קײנער װיל זי ניט נעמען ― װאָס װעט זי אױסזיצן?... הײַנט „באַשעפֿעניש“ ― דאָס איז דאָך גאָר אַן אומגליק! „באַשעפֿעניש“ איז געװען אַ הױקער, אַ פֿאַרזעעניש, אָן הענט, אָן פֿיס, אָן אַ צונג, אָן לײַב און לעבן ― אַז אָך און װײ איז צו אַזעלכעס, װאָס איז גאָר געבאָרן געװאָרן. אַז אָך און װײ איז צו אַזעלכעס, װאָס לעבט גאָר אַף דער װעלט!...
נאָר מיט „באַשעפֿעניש“ װעלן מיר זיך נאָך באַגעגענען אַמאָל, און מיט פּעסעלען װעלן מיר זיך אױך אינגיכן באַקענען. דערװײַל קערן מיר זיך אום צוריק צום „קורץ־פֿרײַטיק“ און „שבת־הגדול“.
אַ ביטערע רחמנות איז געװען נעבעך אַף זרחליכען, אַז זי אַלײן האָט באַדאַרפֿט רעשטשינען, קנעטן, זעצן, באַקן, בראָטן זיך באַם אױװן, אַלײן טראָגן װאַסער, אַלײן ברענגען האָלץ, אומעטום אַלײן, נישטאָ קײן הילף פֿון קײנעם! פֿון װעמען? זרחל קנעלט, פּעסעלע זיצט און לערנט גלײַך מיט אַלע קינדער, זי איז דאָך אַ װױלקענעװדיקע, אַ מאַנצבילשער קאָפּ אַף איר, און „באַשעפֿעניש“ זיצט צװישן אױװן אין אַ װינקעלע. די פֿיסלעך אונטער זיך, און װאַרט ביז מע װעט איר אונטערטראָגן עפּעס, אַרײַנרוקן אין הענטל אַרײַן: „נאַ, באַשעפֿענישל, װאַרג זיך!“...
אָט דאָס, אַפּנים, האָט באַדײַט דער „אױ, רבונו־של־עולם־מאַמע־זיסע־האַרציקע־געטרײַע“... און אפֿשר איז דאָס גאָר געגאַנגען דערױף, װאָס פּעסעלע איז געװען אינגאַנצן אַף זײַן זײַט, אַפֿן פֿאָטערס צד הײסט דאָס, און זײ בײדע, פּעסעלע און זרחל, זײַנען איר תּמיד געװען אַף קידער־װידער?
― דאָס טאַטעלע מיטן טעכטערל! באַגראָבן זאָלט איר זיך בײדע אין אײן גריבל!
פּעסעלע האָט ליב געהאַט דעם פֿאָטער, און דער פֿאָטער האָט ליב געהאַט פּעסעלען ― דאָס איז געװען אַ מאָדנע, אַ שטילע ליבע.
קײנער פֿון אונדז האָט ניט געהערט, זײ זאָלן זאָגן אַמאָל אײנער דעם אַנדערן אַ גוט װאָרט. אַדרבה. ער פֿלעגט זיך מיט איר שאַפֿן ניט װי מיט אַ טאָכטער, נאָר װי מיט אַ דינסט:
― הער נאָר דו!...
נאָר אין די אױגן האָט מען אַרױסגעזען, אַז ער האָט זי ליב, שטאַרק ליב, אַז ער קאָן זיך אָן איר ניט באַגײן.
אפֿשר דערפֿאַר, װאָס ער האָט געהאַט אַ בײז פֿינצטער לעבן באַם װײַב? און אפֿשר דערפֿאַר, װאָס פּעסעלע איז געװען אַ געראָטענע, געהאַט אַף זיך אַ מאַנצבילשן קאָפּ און געקאָנט גוט לערנען? און אפֿשר דערפֿאַר, װאָס פּעסעלע האָט געװוּסט דעם טאַטנס אַלע גענג, געטראָפֿן אַלע מאָל װאָס ער װיל, אונטערגעטראָגן אים צו דער צײַט די יאַרמלקע, דעם קאַנטשיק, דאָס פּושקעלע טאַבעקע, אָדער אַ טרונק װאַסער?
― דאָס טאַטעלע מיטן טעכטערל! ― פֿלעגט זאָגן די רביצן. ― ער זאָל בעסער אין זינען האָבן אַ שידוך טאָן מיט איר, קריגן עפּעס אַ חתן פֿון אירעטװעגן!...
דער רבי האָט איר דערױף געענטפֿערט נאָר מיט אַ זיפֿץ. װי אײנער רעדט: „קריגן עפּעס אַ חתן? גײ קריג, אַז סע קריגט זיך ניט!“...
אַף אַלצדינג איז אָבער פֿאַראַן אַ צײַט. יעדער שטיקל סחורה ליגט זיך אױס, ביז סע קומט דער רעכטער קונה. און ס'איז נישטאָ דאָס מײדל אַף דער װעלט, װאָס זאָל ניט האָבן איר זװג. קײן ייִדישער מאָנאַסטיר, װײסט איר דאָך, איז ניט פֿאַראַן...
געקומען אַ צײַט אַף פּעסעלען, געקומען אַן „אױסכאַפּעניש“ אַף איר. אַזױ האָט געזאָגט די רביצן. נאָר אין אמתן איז דאָס געװען אַ באַשערטע זאַך. און אױב איר װילט װיסן, איז דאָס געװען אַ ראָמאַן, אַן אמתער ראָמאַן ― שעמט זיך ניט, אַ ראָמאַן מיט אַ „פֿאַרליבעניש“, מיט אַ „פֿאַרקאָכעניש“, מיט אַלע זיבעצן זאַכן, אַ ראָמאַן מיט אַלע פּיטשעװקעס.
נאָר דערױף איז באַ מיר פֿאַראַן אַ באַזונדער מעשׂה.
ב.
אַ װעקגעפֿאָר ן.
אַ הױכער, נאָר אַן אײַנגעבױגענער, אַ געשטופּלט פּנים, נאָר גוטע גרױע אױגן, אַ יונגערמאַן, נאָר מיט גרױע האָר ― אָט האָט איר אַ פּאָרטרעט פֿון פֿײַװל קאָראָבײניק, אָדער, װי מע האָט אים גערופֿן באַ אונדז אין כּתרילעװקע, „פֿײַװל כּל־בוניק“.
און גערופֿן האָט מען אים „כּל־בוניק“ ניט אומזיסט: באַ אים אין דער קאַראָבקע האָט זיך געפֿונען פֿון כּל־בו: קנעפּ און קנעפּלעך, נאָדלען און נאָדל־טעשלעך, גאַרעס און זײַד און סטענגעס און טאַשמעלעך און פֿאָדעם און באַװעלעך, יאַרמלקעס און קלײדלעך, און שטיקלעך זײף אַלערלײ סאָרטן, און נאָך אַ סך מינים סחורה, װאָס איז שװער אַלצדינג זיך אָנגעדענקען און אױסרעכענען אַפֿן קאָפּ.
אַ יום־טובֿ איז געװען באַ אַלע װײַבער און באַ אַלע מײדלעך, אַז מע האָט דערהערט אַז פֿײַװל כּל־בוניק איז געקומען, און פֿאַר אונדז חדר־ייִנגלעך, שקצים, קונדסים־ עכבראָשים, איז דאָס געװען אַ צװײענדיקער יום־טובֿ: ערשטנס, איז פֿײַװל כּל־בוניק מיט דער קאַראָבקע גלאַט אַ יום־טובֿ, און צװײטנס, װיבאַלד פֿײַװל כּל־בוניק איז דאָ, װעט מען פֿאַרשפּאָרן לערנען כאָטש אַ פּאָר שעה, מע װעט זײַן „פֿרײַ“. פֿאַרװאָס? דערפֿאַר, װײַל דער רבי רב זרחל האָט ליב האָרכן נײַס, װאָס טוט זיך אַף דער װעלט, און װער װײס נאָך אַזױ װאָס אַף דער װעלט טוט זיך, װי פֿײַװל כּל־בוניק, װאָס שפּאַרט־אָן מיט זײַן קראָם מי יודע װוּ, אַלע מײַזנלעכער?
נײַס האָט פֿײַװל כּל־בוניק געבראַכט צו פֿירן אַלע מאָל גאַנצע פּעק. „אוצרות מיט נײַסן“, און נישט אַזױ די נײַס אַלײן, װי דאָס דערצײלן זײַנס. איר װײסט, װאָס איך װעל אײַך זאָגן? דערצײלן נײַס באַדאַרף מען קאָנען; און פֿײַװל כּל־בוניק האָט געקאָנט דערצײלן. אין זײַן דערצײלן איז געלעגן אַ מין טאַלאַנט, אַ כּח המושך, װאָס האָט צוגעצױגן און געצױגן זיך אָן אַן אָפּשטעל און אָן אַן אױפֿהער, און אײביק, דאַכט זיך, אײביק װאָלט איר אים געװאָלט האָרכן, קײנמאָל נישט נמאס געװאָרן.
― װאָס הערט זיך נײַס, פֿרעגט איר? אױ, סע הערט זיך ניט גוט! ― אַזױ פֿלעגט פֿײַװל כּל־בוניק אָנהײבן שיטן און צעפּאַקעװען בשעת מעשׂה די קאַראָבקע און צעלײגן זיך מיט דער קראָם. ― נישט גוט הערט זיך מיט אונדזערע ייִדעלעך, אַחינו בני ישׂראל!... אָט פֿאָר איך פֿון זיטאָמיר פֿאָר איך, דאָס הײסט, ניט פֿון זיטאָמיר ― ניט װײַט פֿון זי־טאָמיר. טשידנעװ איז פֿאַראַן אַ שטעטל, אױב איר האָט געהערט, טשיד־נעװ... איז דאָרטן פֿאַראַן אַ רבֿ אין טשידנעװ, איז דער דאָזיקער רבֿ דער טשידנעװער אַלײן אַן אונדזעריקער, אַ מאַלעראָסיער, פֿון מאַלע־ראָסיע איז ער ― מאַלעראָסיע איז ניט ליטע, אין מאַלעראָסיע איז ניטאָ אַזעלכע אָרעמעלײַט, װי אין דער ליטע; באַ אונדז, אַז סע מאַכט זיך אַן אָרעמאַן, איז ער אַן אָרעמאַן, און באַ אײַך אין דער ליטע אַן אָרעמאַן, עס זאָל אײַך צו קײן חרפּה ניט זײַן, איז טאַקע אַן אָרעמאַן, װאָס אַן אָרעמאַן הײסט; איך האָב אַזעלכע אָרעמעלײַט, װי באַ אײַך אין דער ליטע, נישט באַגעגנט אין ערגעץ ניט, איך בין שױן אױסגעפֿאָרן אַ שטיקל װעלט. איך בין שױן געװען אומעטום, אי אין דער ליטע, אי אין פּױלן, אי אין טיף־פּױלן, אין ראַדאָם און אין לאָדז און אין װאַרשע. אױ װאַרשע! לעבן זאָל װאַרשע! אַ טײַערע, אַ גאָלדענע שטאָט, אָט דאָס װאַרשע! און װאָלװל, בזיל הזול!... דאָרט אַן אָנבײַסן, מיט זעמעלעך פֿון געבײַטלטער מעל, װאָס צעגײט אין מױל, װי אַ פּוטער; איך װאָלט, דאַכט מיר, אײביק געזעסן אין װאַרשע װאָלט איך, װען ניט די שפּראַך זײערע, װאָס איז שװער צו כאַפּן, מחמת זײ רײדן מאָדנע און גיך־גיך, צום מײנסטן. מיט פּתחן אַ סך און מיט אַ ניגון: „אײַ! װאַי! יאַך זאָל אַזױ לײבן!“... און אַלע הײסן באַ זײ דאָרטן ,,איטשמאַיר“, אַלע אײן נאָמען, נאָך זײערן אַ גוטן ייִדן איצי־מאיר, אַזױ װי אין באַרדיטשעװ הײסן אַלע לױ־יצחק, נאָך רבֿ לױ־יצחקן דעם באַרדיטשעװער רבֿ, װאָס איז געװען אַ שם־דבר, װאָס נאָך עד היום דערצײלט מען זיך אָן פֿון אים אַ סך שײנע מעשׂיות; למשל, מע דערצײלט, אַז...
― טאָמער װאָלט שױן געװען גענוג מעשׂיות? ― שלאָגט אים איבער סאַמע אין מיטן זרחליכע די רביצן. ― װאָס קאָסט באַ אײַך אַ פֿערטל טו? קנעפּלעך װײַסע מיט פֿאַרהאַרטעװעטע לעכלעך?
און פֿײַװל כּל־בוניק פֿאַלט ניט אַראָפּ באַ זיך דערמיט, װאָס מע האָט אים איבערגעהאַקט אין מיטן, ער באַװײַזט דער רביצן אַלערלײ קנעפּלעך, װײַסע און ניט קײן װײַסע, מיט פֿאַרהאַרטעװעטע און ניט קײן פֿאַרהאַרטעװעטע לעכלעך, און רעדט װײַטער. ער שיט װי פֿון אַ זאַק, עס גיסט זיך באַ אים, װי פֿון אַ פֿאַס, און עס ציט זיך באַ אים אָן אַן אָפּשטעל און אָן אַן אױסלאָז, װי באַ יענעם פֿאָקוסניק, װאָס ציט אַלערלײ סטענגעס פֿונעם מױל, רױטע, גרינע, געלע, בלױע, און מע װײס ניט װען לאָזט זיך אױס באַ אים רױטע און װען הײבט זיך אָן גרינע, װען לאָזט זיך אױס געלע און װען הײבט זיך אָן בלױע ― עס ציט זיך און ציט זיך סטענגעס, עס שעמערירן אין די אױגן סטענגעס, אַ גאַנצער באַרג מיט סטענגעס. אָן אַן עק סטענגעס און סטענגעס און סטענגעס...
ױהי היום, האָט זיך געטראָפֿן אַ מעשׂה: פֿײַװל כּל־בוניק האָט אַװעקגערופֿן דעם רבין אַף אַ סוד און האָט זיך אָפּגעסודעט מיט אים אַקעגן אַ שעה צװײ; בשעת מעשׂה האָט פֿײַװל זיך געװישט דעם שטערן מיט אַ גרױסער רױטער פֿאַטשײלע ― עס האָבן פֿון אים גערונען טײַכן שװײס. און דער רבי רב זרחל איז געװען מאָדנע צעטראָגן, שטאַרק צעפֿלאָכטן און פֿאַרטראַכט, כּמעט ניט געהערט װאָס מע רעדט צו אים. און אַז די רביצין איז געקומען פֿונעם מאַרק, האָט זי דער רבי אַװעקגערופֿן אַף דעם אײגענעם אָרט, װוּ ער האָט זיך געסודעט מיט פֿײַװלען, און עס האָט לאַנג נישט געדױערט, האָט זיך געלאָזט הערן אַ געשרײ: „סע קאָן ניט זײַן?!''... און באַלד האָט דער רביצינס פּנים זיך אָנגעצונדן מיט אַ מאָדנע פֿײַערל, מיט אַ מין שײַן, װאָס מיר האָבן שױן לאַנג אַף איר פּנים אַזעלכעס ניט געזען.
― הײַנט לאָז איך אײַך פֿרײַ, הײַנט לערנט מען ניט! ― האָט אונדז דער רבי געגעבן צו װיסן און צעלאָזט דעם גאַנצן חדר, און נאָר איך אײנער, דעם רביס קעסט־קינד, בין געבליבן. און דער גאַנצער חדר האָט מיר מקנא געװען, װאָס איך װעל זײַן דערבײַ.
װאָס „דערבײַ“ ― האָט קײנער ניט געװוּסט; נאָר פֿאַרשטאַנען האָט מען, אַז דאָ מוז עפּעס זײַן, אַ שׂמחה אָדער אַזױ אַ מין זאַך, װאָס ס'איז כּדאַי דערבײַ צו זײַן.
און איך בין דערבײַ געװען...
קודם כּל האָט זיך די רביצין אַ כאַפּ געטאָן:
― אױ, אַ מכּה איז מיר, ניטאָ קײן לעקעך!
האָט איר דער רבי געענטפֿערט:
― למאַי, ס'איז קײן בראָנפֿן אױך ניטאָ?
האָט זיך אַרײַנגעמישט פֿײַװל כּל־בוניק אַלײן:
― דאָס נעם איך אַף זיך...
בקיצור, ס'איז געװאָרן אי לעקעך, אי בראָנפֿן, אי פֿאַרבײַסן, און תּיכּף נאָך מעריבֿ זײַנען זיך צענױפֿגעקומען אַ מנין ייִדן פֿון אונדזער בית־המדרש, און בתּוכם רב משה־שמואל דער חזן, רב הענעך דער סופֿר און רב עוזר דער שמשׂ, און מע האָט געשריבן תּנאָים:
― ה″ה החתן מוהר″ר... ― אַזױ האָט געלײענט רב הענעך דער סופֿר מיט אַ ניגון. ― מוהר″ר, מוהר″ר...
דאָ האָט זיך רב הענעך דער סופֿר אָפּגעשטעלט און אַ קוק געטאָן אַפֿן חתן.
― מוהר″ר שרגא־פֿײביש־געצל ברבֿ נח־מרדכי־ליב.. עם הכּלה הבתולה מרת... מרת...
דאָ האָט זיך רב הענעך דער סופֿר אָפּגעשטעלט און אַ קוק געטאָן אַף דער כּלה.
― מרת פּעסי־לאה־מײטע בת הרבֿ רב זרח־נפֿתּלי־צבֿי־הירש...
― מרת פּעסי־לאה־מײטע בת הרבֿ רב זרח־נפֿתּלי־הירש... החתונה תּהיה למזל טובֿ, אם ירצה השם... אם ירצה השם...
דאָ איז פֿאָרגעקומען אַ שטילע סצענע אָן װערטער, דהײַנו: דער סופֿר האָט אַ קוק געטאָן אַפֿן רבין, דער רבי האָט אַ קוק געטאָן אַף דער רביצין, די רביצין ― אַפֿן חתן, דער חתן ― אַף דער כּלה, די כּלה ― אַפֿן סופֿר, דער סופֿר ― אַפֿן רבין, דער רבי װידער אַף דער רביצין, די רביצין ― אַפֿן חתן, דער חתן ― אַף דער כּלה, די כּלה ― אַפֿן סופֿר, און אַזױ װײַטער... דאָס, װען מע זעצט איבער אַף װערטער אין װאָס פֿאַר אַ שפּראַך ס'ניט איז, װאָלט אױסגעקומען אַזױ:
ד ע ר סופֿר צום רבי ן: נו? װאָס שװײַגט איר? א י ר זײַט דאָך דאָ דער מחותּן?
ד ע ר רבי צ ו דער רביצי ן: פֿונװאַנען זאָל איך װיסן? פֿרעגט באַ א י ר...
ד י רביצין צום ח ת ן: חתן, װאָס שװײַגסטו? סײַװיסײַ אַלע הוצאָות אַף דײַן קאָפּ...
ד ע ר חתן צ ו דער כּ ל ה: באַ מיר האָט מען געפּועלט אַפֿילו מאָרגן; װאָס זאָגסטו, פּעסעלע?...
ד י כּלה צום סופֿ ר: פֿרעגט דעם טאַטן, כאָטש איך װײס פֿריִער, אַז דער טאַטע װעט הײסן אָפּלײגן...
בקיצור, ס'איז געבליבן, אַזױ װי ס'איז ערבֿ ראָש חודש, זאָל די חתונה זײַן חצי חודש, דאָס הײסט אין אַ פּאָר װאָכן אַרום, װאָרעם װי־ניט־װי ― עפּעס דאַרף מען דאָך אױפֿנײען, עפּעס דאַרף מען דאָך צוגרײטן... און אַז מע האָט צעבראָכן דעם טעלער און געזאָגט: „מזל טובֿ! מזל טובֿ!“ ― האָב איך באַמערקט, אַז דער רבי רב זרחל איז געװאָרן טױט, װי אַלע טױטע; אַזױ װי דער טעלער האָט זיך צעבראָכן, אַזױ האָט זיך באַ אים דאָס האַרץ צעבראָכן אַף שטיקלעך... איך האָב אַלײן געהערט פֿון אים, װי ער האָט אַ זאָג געטאָן צו רב משה־שמואל דעם חזן באַם ערשטן גלעזל בראָנפֿן, װאָס פֿון אײן קוק אַף דעם איז ער שױן געװען בגילופֿן:
― קומט אַ פֿרעמדער ייִד און כאַפּט אױס דעם קױלעטש ― װאָס? װער? װעמען? אָך־אָך־אָך!...
― עט, ― האָט אים אָפּגעענטפֿערט רב משה־שמואל דער חזן. װאָס האָט שױן העכער אַ האַלב גלעזל בראָנפֿן אָפּגעטרונקען און די צונג האָט זיך אים שױן עפּעס װי געפּלאָנטערט. ― עט, מילא, בע! גאָט זאָל געבן נחת פֿון דערװײַטן... אם ירצה השם ישועות ונחמות אַפֿן כּלל, כּלל ישׂראל!...
― אַי, שױן צײַט, שױן צײַט! שױן לאַנג צײַט! ― האָט אונטערגעהאַלטן רב הענעך דער סופֿר, געקוקט אַפֿן גלעזל און אַפֿן פֿלעשל שטאַרק דיפּלאָמאַטיש, אַפּנים, זײער געהאַט חשק, מע זאָל דאָס אים אָנגיסן נאָכאַמאָל...
― אָמן! ― האָט זיך אָנגערופֿן רב עוזר דער שמשׂ, װאָס װיל ניט װיסן פֿון קײן שום מעשׂיות, און האָט איבערגעקערט דאָס גלעזל אָן צערעמאָניעס גלײַך אין מױל אַרײַן.
און חתן־כּלה זײַנען געזעסן אױבנאָן, אײנס נעבן דאָס אַנדערע גאַנץ נאָענט, אַזױ נאָענט אַזױ פֿעסט, אַז איך האָב בשום אױפֿן ניט געקאָנט אַרײַנשטופּן זיך צװישן זײ אינמיטן; נאָר פֿון דערװײַטן האָב איך גאַנץ גוט געזען, ― איך האָב נישט קײן נידעריקע ראיה ― אַז איר האַנט איז געװען אין זײַן האַנט; עס האָט איר געפֿלאַמט דאָס פּנים; די אױגן האָבן איר געברענט. זי האָט מיטאַמאָל באַקומען חן, געװאָרן שײן, שײן װי די װעלט! װוּ זײַנען אַהינגעקומען אירע רױטע האָר? װוּ האָבן זיך באַהאַלטן אירע קלײַען פֿונעם פּנים? זי איז געװאָרן, זאָג איך אײַך, מלא חן!...
און נישט נאָר יענעם אַפֿדערנאַכט ― די גאַנצע צײַט, װאָס מע האָט זיך געגרײט צו דער חתונה, האָט פּעסעלע געשײַנט װי די זון אום תּמוז, געװאָרן פֿון טאָג־צו־טאָג שענער און שענער. נאָר דעם טאָג פֿון דער חופּה איז זי שױן געװען ניט דאָס, מחמת זי האָט געװײנט, שטאַרק, שטאַרק געװײנט, געגאָסן, װי אַ בערעזענע. אפֿשר האָט איר דאָס האַרץ געזאָגט, אַז זי װעט ניט מאַכן קײן גרױס גליק מיט איר אױסדערװײלטן, מיט איר באַשערטן?... און אפֿשר האָט איר באַנג געטאָן דער פֿאָטער, װאָס בלײַבט אַלײן, עלנט װי אַ שטײן?...
נאָר אױב פּעסעלען איז געװען שװער זיך צו שײדן מיט איר פֿאָטער, איז דעם פֿאָטער געװען טױזנט מאָל שװערער זיך שײדן מיט זײַן טאָכטער! דער רבי רב זרחל האָט ניט געװײנט, ― װאָס איז ער אַ ייִדענע, ער זאָל װײנען? דער רבי רב זרחל איז גלאַט אױסגעגאַנגען שטילערהײט, געצאַנקט װי אַ ליכט.
אַז מע האָט געהאַלטן באַם געזעגענען זיך, איז פֿאָרגעקומען אַזאַ מין סצענע: די פּעקלעך ― איר בעטגעװאַנט מיט די מלבושים און ז ײַ ן קאַראָבקע מיט סחורה ― זײַנען שױן געװען אײַנגעפּאַקט אינאײנעם און געלעגן אין װאָגן; פֿײַװל כּל־בוניק איז געשטאַנען מיט אײן פֿוס אַף יענער זײַט שװעל און געװאַרט, אַז פּעסעלע זאָל גײן קריכן אין בױד אַרײַן; די רביצין איז געשטאַנען אױסגעצױגן װי לאַנג זי איז, צע־נױפֿגעלײגט די הענט אַפֿן האַרצן, אָנגעשפּאַרט דעם קאָפּ אַף צװײ פֿינגער און געקוקט אַפֿן רבין מיט אַ מאָדנעם קוק, װי אײנער רעדט: „באַגראָבן זאָל איך דיך מיט דײַנע קורצע פֿיס, װעסט זיך אַמאָל געזעגענען מיט איר, צי נײן?“...
דער רבי רב זרחל האָט פֿאַרשטאַנען, װאָס דער קוק באַדײַט און האָט אַ זאָג געטאָן צום אײדעם, צו פֿײַװל כּל־בוניק, מיט אַ קול פֿון אַ שטשערבאַטן טעפּל:
― המ... נו... המ... װעלן מיר זיך, הײסט דאָס אָנהײבן אָפּגעזעגענען?
― זײַט געזונט, שװער! זײַט געזונט, שװיגער!
― פֿאָר געזונט! פֿאָר געזונט!
― זײַ געזונט, מאַמע... זײַ געזונט, טאַטע!...
אָט דאָ האָט זיך פּעסעלע, אַן אָנגעטאָנענע, אַן אײַנגעװיקלטע אין צװײ שאַלן, מיטאַמאָל געגעבן אַ ריס, אַרױפֿגעפֿאַלן דעם פֿאָטער אַפֿן האַלדז מיט אַ געװײן, מיט אַ יאָמער, מיט אַ געשרײ:
― טאַ־טע!... זיסער, טײַערער טאַטע!...
װיפֿל מענטשן עס זײַנען בשעת מעשׂה געװען אין גאַס האָבן אַלע געװײנט: פּעסעלע און דער רבי און די רביצין, און פֿײַװל כּל־בוניק, און איך, און רב לײזער דער בעל־עגלה, װאָס איז געזעסן אַף דער קעלנע אָנגעגרײט מיט דער בײַטש, און זײַנע אַלע פּאַרשױנען, די װאָס אין בױד און די װאָס פּאָרעטש אַקעגן, און דװאָסי די שמשׂטע, דער רביצינס אַ שכנה, אַ קראַנקע נעבעך, און דװאָסיס עלטערע טאָכטער זלאַטקע, אַ קאָלטענעװאַטע געלע מױד מיט שװאַרצע צײן, װאָס האָט געהאַלטן אַ קלײן קינד אַף די הענט, און אַקולינאַ די גױע, װאָס פֿאַרשטײט איטלעכס װאָרט ייִדיש, און כלאַװנע דער שוסטער, װאָס איז געקומען אָפּנעמען פֿאַר די שטיװל פֿאַריכטן און ס'איז ניט געװען, און גלאַט אַ ייִד, אַ װילד־פֿרעמדער גאָר, װאָס איז געגאַנגען פֿאַרבײַ, האָט ער דערזען, מע פֿאָרט אַװעק, און האָט דערהערט, מע װײנט, האָט ער זיך אָפּגעשטעלט, געזיפֿצט שטילערהײט און אױך געװישט די אױגן...
לײזער האָט אַ קנאַק געטאָן מיט דער בײַטש: „פּאַשאָל“ ― און די פֿערדלעך האָבן געגעבן אַ ריס דעם װאָגן, און די בױד איז מיט אַ רעש אַװעק־אַװעק...
לאַנג־לאַנג זײַנען מיר נאָך געשטאַנען אַלע אין דרױסן און געקוקט אַהין, װוּ די בױד איז פֿאַרפֿאַלן געװאָרן, און נאָר אַ סימן פֿון
שטױב איז געבליבן שטײן אין דער לופֿט, און אַ ריח האָט זיך געלאָזט
הערן פֿון די פֿערד און פֿון די אָנגעשמירטע רעדער.
― אַװעקגעפֿאָרן! ― האָט זיך אָנגערופֿן דער װילד־פֿרעמדער ייִד, װאָס איז געגאַנגען פֿאַרבײַ, גלײַך װי ער האָט אונדז דאָ דערצײלט עפּעס אַ נײַס, װאָס, אָן אים װײס מען ניט.
― אַװעקגעפֿאָרן! ― האָט אים דער רבי רב זרחל געענטפֿערט, גלײַך װי יענער האָט געװאַרט אַף דעם דאָזיקן ענטפֿער.
― אַװעקגעפֿאָרן! ― האָבן מיר אַלע אַ זאָג געטאָן, גלײַך װי מיר װאָלטן זיך דאָ אָנגעזאָגט אײנס דאָס אַנדערע מי יודע װאָס פֿאַר אַ בשׂורה...
געשריבן אין יאָר 1903
― א. ―
אײנמאָל אין אַ פֿרײַטיק, זומער איז דאָס געװען, זײַנען מיר געגאַנגען פֿון חדר אַהײם עטלעכע ייִנגלעך מיטאַמאָל. געגאַנגען זײַנען מיר גיך, כּמעט געלאָפֿן, װאָרעם, ערשטנס, האָט מען אונדז געלאָזט פֿרײַ אַף שבת אַהײם, און, צװײטנס, זײַנען מיר געװען הונגעריק און אַף אונדז האָט געװאַרט אַ הײס ראָסלפֿלײשל מיט פֿרישער שמעקעדיקער חלה.
פּלוצים האָט אײנער פֿון אונדזער חבֿרה אױסגעשריגן אַף אַ קול: „אױ, אַ פֿײגעלע!“ ― און מיר האָבן זיך אַלע אָפּגעשטעלט.
װי אַ קנײַלעכן איז געזעסן אַף דער ערד, מיטן קעפּעלע אַרױף, אַ קלײן יונג פֿײגעלע, מיט נאָך גאָר אַ געל פּיסקעלע. דאָס פֿײגעלע האָט נעבעך געציטערט. צעלאָזט די פֿעדערלעך, געטרײסלט זיך, געפֿלאַטערט געמאַכט מיט די פֿליגעלעך, געעפֿנט אַלעמאָל דאָס געלע פּיסקעלע, װי אַ קלײן קינד בשעת עס װיל עסן, און אַרױסגעלאָזט אַף אַ הײזעריק קולכל: „פּי!“... און עס האָט זיך אױפֿגעכאַפּט באַ אונדז אַ געפֿיל פֿון רחמנות, און מיר האָבן אָנגעהױבן קלערן: װאָס טוט מען מיטן פֿײגעלע? דער האָט געזאָגט: מע באַדאַרף דאָס לאָזן זיצן אַף דער ערד, ביז דעם פֿײגעלעס „מאַמע“ װעט קומען. דער האָט געגעבן אַן עצה, מע זאָל דאָס געבן אַ װאָרף איז דער הײך, װעט דאָס אַװעקפֿליִען. און דער האָט געדרונגען, אַז מע באַדאַרף דאָס נעמען אַהײם. נאָר אַז ס'איז אַ רחמנות, אַ „צער בעלי־חײם“ ― דאָס האָבן אַלע מודה געװען.
און מיר האָבן געבראַכט דאָס פֿײגעלע אַהײם, פֿאַרגעסן, אַז מיר