מעשׂיות פֿאַר ייִדישע קינדער

שלום עליכם (אַלע װערק)

הערט, ייִדישע קינדער, איך װעל אײַך דערצײלן אַ מעשׂה מיט אַ מעסערל; נישט קײן אױסגעטראַכטע מעשׂה, נאָר אַן אמתע, װאָס האָט זיך געטראָפֿן מיט מיר טאַקע אַלײן. צו קײן זאַך אױף דער װעלט האָב איך אַזױ קײן חשק ניט געהאַט, װי צו אַ מעסערל; קײן זאַך אױף דער װעלט האָב איך אַזױ ניט געגאַרט צו האָבן, װי צו האָבן אַ מעסערל, אַן אײגן מעסערל. דאָס מעסערל זאָל ליגן אין קעשענע, און װען איך װיל, זאָל איך דאָס מיר אַרױסנעמען, און װאָס איך װיל, זאָל דאָס מיר שנײַדן ― און לאָזן מײַנע חבֿרים װיסן! איך האָב נאָר־װאָס אָנגעהױבן גײן אין חדר, צו יוסיל דרדקי, האָב איך שױן געהאַט אַ מעסערל, דאָס הײסט, כּמעט, כּמו װי אַ מעסערל. איך האָב דאָס מיר טאַקע אַלײן געמאַכט. איך האָב אױסגעריסן אַ גענדזענע פֿעדער פֿון אַ פֿלעדערװיש, פֿון אײן זײַט אָפּגעהאַקט, פֿון דער אַנדערער זײַט אױסגעגלעט און האָב מיר פֿאָרגעשטעלט, עלעהײ ס'איז אַ מעסערל און סע שנײַדט…

― װאָס איז דאָס פֿאַר אַ פֿעדער, װעלכע שװאַרצע יאָר? װאָס איז דאָס פֿאַר אַרומטראָגן זיך מיט פֿעדערן? ― פֿרעגט מיך דער טאַטע, אַ קראַנקער ייִד מיט אַ געל אױסגעטריקנט פּנים, און פֿאַרהוסט זיך. ― נאַ דיר גאָר פֿעדערן, שפּילעכלעך ― קהע־הע־הע־הע!

― װאָס אַרט דיך, אַז דאָס קינד שפּילט זיך? ― ענטפֿערט אים די מאַמע, אַ נידעריטשקע ייִדענע מיט אַ זײַדן טיכל אױפֿן קאָפּ. ― אַבי אױסעסן זיך דאָס האַרץ, מײַנע שׂונאים!

שפּעטער, אַז איך האָב שױן געהאַלטן בײַ „חומש מיט חיבור“, האָב איך שױן געהאַט כּמעט אַן אמתדיק מעסערל, אױך מײַן אײגענע מלאָכה: איך האָב דערטאַפּט אַ שטיקל שטאָל פֿון דער מאַמעס „קרינעלינע“ און האָב דאָס אײַנגעזעצט זײער קונציק אין אַ שטיקל האָלץ. דאָס שטיקל שטאָל רעכט אָנגעשאַרפֿט אָן אַ טאָפּ און האָב זיך דערבײַ, געװײנלעך, צעשניטן אַלע פֿינגער.

― זע נאָר, זע, װי ער האָט זיך דאָס אַביסל צעבלוטיקט, דער קדיש דײַנער! ― שרײַט דער טאַטע און נעמט מיך אָן בײַ די פֿינגער אַזױ אַז די בײנדלעך קנאַקן ― אַ שײנער בחורקענע, הע־הע־הע!

― אױ, אַ דונער איז מיר! ― זאָגט די מאַמע און נעמט צו בײַ מיר דאָס מעסערל און װאַרפֿט דאָס אַרײַן אין אױװן אַרײַן, קוקט נישט אױף מײַן געװײן. ― אַצינד װעט דאָס האָבן אַן עק, װײ איז מיר ניט!

איך האָב אָבער גיך באַקומען אַן אַנדער מעסערל, טאַקע אױף דער רעכטער אמת אַ מעסערל! אַ הילצערן קלעצל, אַ קײַלעכיקס, אַ בײַכיקס, פּאָכאָזשע אױף אַ פֿעסל, מיט אַ האָרבאַטע קלינגל, װעלכעס האָט זיך אי געעפֿנט, אי פֿאַרמאַכט. איר װילט װיסן װוּ אַרום האָב איך דאָס באַקומען? איך האָב מיר צונױפֿגעשלאָגן אַ קאַפּיטאַל פֿון די אָנבײַסנס, און האָב אָפּגעקױפֿט בײַ שלמהלען פֿאַר זיבן גראָשן מזומן, און דרײַ בין איך אים געבליבן שולדיק.

אױ האָב איך דאָס ליב געהאַט! אױ, האָב איך דאָס ליב געהאַט! געקומען אַהײם פֿונעם חדר אַ דערהרגעטער, אַ הונגעריקער, אַ שלעפֿעריקער, אַן אױסגעפּאַטשטער )איך האָב, פֿאַרשטײט איר, נאָר־װאָס אָנגעהױבן צו לערנען גמרא בײַ „מאָטיע מלאך־המות“ דער גמרא־מלמד: „שור שנגח את הפּרה“ ― אַן אָקס װאָס האָט געשטױסן אַ בהמה, און װיבאַלד אַן אָקס שטױסט אַ בהמה, קומט מיר פּעטש…( איז דאָס ערשטע געװען אַרױסנעמען דאָס מעסערל פֿון אונטער דער שװאַרצער שאַפֿע )דאָרט איז דאָס געלעגן אַ גאַנצן טאָג, מחמת אין חדר האָב איך דאָס ניט געטאָרט האַלטן, און אין דער הײם האָט אַװדאי קײנער נישט געטאָרט װיסן, אַז איך האָב אַ מעסערל(, נאָכדעם האָב איך דאָס גענומען אױסגלעטן, איבערשנײַדן אַ שטיקל פּאַפּיר, איבערהאַקן אַ שטרױ אױף דער האַלב, און ערשט נאָכדעם צעשנײַדן מײַן חלק ברױט אױף קלײניטשקע, קלײניטשקע שטיקעלעך, אָנשטעכן אױפֿן שפּיץ פֿונעם קלינגל און ערשט נאָכדעם לײגן אין מױל אַרײַן.

שפּעטער, פֿאַרן שלאָף, האָב איך דאָס אױסגערײניקט, אױסגעשײַערט אױסגעפּוצט, גענומען דאָס שאַרפֿשטײנדל, װאָס איך האָב געפֿונען בײַ אונדז אױפֿן בױדעם, אָנגעשפּיגן און גענומען זיך שטילערהײט צו דער אַרבעט ― שאַרפֿן דאָס מעסערל, שאַרפֿן, שאַרפֿן…

דער טאַטע, מיט אַ יאַרמלקע אױפֿן קאָפּ זיצט איבער אַ ספֿר, לערנט און הוסט, הוסט און לערנט.

די מאַמע איז אין קיך, פּאָרעט זיך בײַ דער חלה. איך הער נישט אױף דאָס מעסערל צו שאַרפֿן, שאַרפֿן…

פּלוצעם כאַפּט זיך אױף דער טאַטע װי פֿונעם שלאָף:

― װער פּישטשעט דאָרטן? װער אַרבעט דאָס? װאָס טוסטו, דו שײ־ײ־געץ אײנער?

גײט צו צו מיר און בײגט זיך אָן איבער מײַן שאַרפֿשטײנדל און כאַפּט מיר פֿאַרן אױער און פֿאַרהוסט זיך.

― אַ־אַ־אַ? מעסערלעך!? הע־הע־הע! ― זאָגט דער טאַטע און נעמט צו בײַ מיר דאָס מעסערל מיטן שאַרפֿשטײנדל. ― אַזאַ יונגאַטש, קראַנק נעמען אַ ספֿר אין האַנט, קכע־הע־הע!

איך הײב אָן צו װײנען אױף אַ קול; דער טאַטע פֿאַרבעסערט מיר מיט עטלעכע פּעטש, און די מאַמע לױפֿט אַרײַן פֿון קיך מיט פֿאַרקאַטשעטע אַרבל, מיט אַ גװאַלד:

― שאַ, שאַ, װאָס איז דאָרט אַזעלכעס? פֿאַרװאָס שלאָגסטו אים? גאָט איז מיט דיר! װאָס האָסטו צום קינד? װײ איז מיר ניט!…

― מעסערלעך?… ― שרײַט דער טאַטע און פֿאַרהוסט זיך. ― אַ ברעקעלע קינד!… אַזאַ יונגאַטש!… קכע־הע־הע!… קראַנק נעמען אַ ספֿר אין האַנט? אַ בחורל פֿון אַכט יאָר!… איך װעל דיר געבן מעסערלעך, דו פּוסטער בחור אײנער!.. אין מיטן דרינען גאָר מעסערלעך, קכע־הע־הע!…

גװאַלד, װאָס האָט ער געהאַט צו מײַן מעסערל? װאָס האָט דאָס בײַ אים אַזױנס פֿאַרזינדיקט?… פֿאַרװאָס איז ער אַזױ אין כּעס?…

איך געדענק מײַן טאַטן כּמעט שטענדיק קראַנק, שטענדיק בלאַס, געל, און תּמיד אין כּעס, תּמיד ברוגז אױף דער גאַנצער װעלט. פֿאַר אַ מינדסטער נאַרישקײט װערט ער אָנגעצונדן און װיל מיך נאָר דורס זײַן. אַ גליק, װאָס די מאַמע פֿאַרהיט מיך, זי לײזט מיך אױס פֿון זײַנע הענט.

און דאָס מעסערל מײַנס האָט מען פֿאַרװאָרפֿן אַזױ װײַט, אַז איך האָב דאָס אַכט טאָג כּסדר געזוכט און געזוכט און האָב דאָס נישט געקאָנט געפֿינען אין ערגעץ! איך האָב ערנסט באַװײנט דאָס האָרבאַטע מעסערל, דאָס גוטע מעסערל. און װי ביטער און פֿינצטער מיר איז געװען אין חדר, אַז איך האָב זיך דערמאָנט, אַז איך װעל קומען אַהײם מיט געשװאָלענע באַקן, מיט רױטע אונטערגעריסענע אױערן פֿון „מאָטיע מלאך־המװתס“ הענט, דערפֿאַר װאָס אַן אָקס האָט געשטױסן אַ בהמה, ― צו װעמען װעל איך זיך קערן און װענדן? עלנט בין איך געבליבן אָן דעם האָרבאַטן מעסערל. עלנט װי אַ יתום, און קײנער, קײנער האָט ניט געזען מײַנע טרערן, װעלכע איך האָב שטילערהײט פֿאַרגאָסן בײַ זיך, אױף מײַן בעטל, בײַנאַכט, קומענדיק פֿונעם חדר. שטיל האָב איך מיך אױסגעװײנט, אױסגעװישט די אױגן, אַנטשלאָפֿן געװאָרן, און אױף מאָרגן פֿרי װידער אין חדר אַרײַן, װידער „שור שנגח את הפּרה“ ― אַן אָקס װאָס האָט געשטױסן אַ בהמה, װידער מאָטיע מלאך־המװתס קלעפּ, װידער דעם טאַטנס כּעס, דעם טאַטנס הוסט, דעם טאַטנס קללות, ― ניטאָ קײן פֿרײַע מינוט, קײן פֿרײלעכע מינע, קײן שמײכעלע, קײן אײנציק שמײכעלע פֿון קײנעם, פֿון קײנעם ― אײנער אַלײן, עלנט, עלנט אױף דער גאַנצער װעלט!…

פֿון יענער צײַט אָן איז איבערגעגאַנגען אַ יאָר, און אפֿשר אָנדערהאַלבן. איך האָב שױן כּמעט אָנגעהױבן צו פֿאַרגעסן דאָס האָרבאַטע מעסערל. עס װײַזט אױס, אַז מיר איז אָבער אָנגעצײכנט געװאָרן מן־השמים, אַז מײַנע אַלע קינדערשע יאָרן זאָל איך אָפּקומען פֿאַר מעסערלעך, איז געבױרן געװאָרן אַ נײַ מעסערל אױף מײַן אומגליק, גאָר אַ שפּאָגל־נײַ מעסערל, אַן אַנטיקל, אַ חריפֿות, כ'לעבן. אַ װאַזשנע מעסערל, מיט צװײ קלינגלעך, טײַערע שטאָלענע קלינגלעך, שאַרפֿע װי חלפֿים, מיט אַ װײַס בײנערן קלעצל, מיט אַ מעשענעם „קאַסטן“, מיט רױטע מעשענע שטיפֿטיקלעך ― איך זאָג אײַך, אַן אַנטיקל, אַן אמתדיקס, אַ „זאַװיאַלאָװסЗавьялов: די געװיסע מעסער־פֿאַבריק!“…

װי קומט צו מיר דאָס דאָזיקע טײַערע מעסערל, װאָס איז גאָרניט אױף מײַן מיסט געװאַקסן געװאָרן? דאָס איז אַ גאַנצע מעשׂה, אַ טרױעריקע, נאָר גאָר אַ שײנע מעשׂה; הערט, איך בעט אײַך, מיט קאָפּ.

װאָס פֿאַר אַ פּנים האָט בײַ מיר געהאַט דער „גלוח“, דער ייִדישער דײַטש, װאָס איז געשטאַנען בײַ אונדז סטאַנציע, דער פּאָדראַטשיק הער הערץ הערצענהערץ, אַז גערעדט האָט ער אױף ייִדיש, געגאַנגען איז ער אָן אַ היטל, אָן אַ באָרד, אָן פּאות און, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, ביז העכער האַלב אונטערגעשניטן די קאַפּאָטע? איך פֿרעג אײַך, װיִאַזױ האָב איך זיך געקאָנט אײַנהאַלטן און ניט פּלאַצן פֿאַר געלעכטער, װען דער דאָזיקער ייִדישער גױ, אָדער גױיִשער ייִד האָט צו מיר גערעדט דװקא אױף ייִדיש, נאָר עפּעס אַ מאָדנע ייִדיש מיט אַ סך פּתחן.

― נו, ליבסטער קנאַבעKnabe: ייִנגל, װאַס פֿיר סדרה גײט דיזע װאָכע?

― כי־כי־כי! ― האָב איך מיך צעלאַכט און באַהאַלטן דאָס פּנים אין האַנט.

― זאַגע־זאַגע, מײַן ליבעס קינדכען, װאַס פֿיר סדרה גײט דיזע װאָכע?

― כי־כי־כי! ב־ל־ק!!… ― האָב איך אױסגעשאָסן מיט אַ געלעכטער און בין אַנטלאָפֿן געװאָרן.

נאָר דאָס איז אַלץ געװען צום אָנהײב, בשעת איך האָב אים נאָך גאָרניט געקענט; אָבער נאָכדעם, אַז איך האָב מיך שױן גוט באַקענט מיט דעם דאָזיקן דײַטש הער הערץ הערצענהערץ )ער איז אָפּגעזעסן בײַ אונדז אין שטוב אַ יאָר כּסדר(, האָב איך אים אַזױ ליב געקריגן, אַז עס האָט מיך שױן מער נישט געאַרט, װאָס ער דאַװנט נישט און עסט אומגעװאַשן. תּחילת האָב איך נישט פֿאַרשטאַנען װיִאַזױ לעבט ער? װיִאַזױ האַלט אים גאָט אױף דער װעלט? װיִאַזױ װערט ער ניט דערװאָרגן בײַם עסן? װיִאַזױ קריכן אים ניט אױס די האָר פֿונעם נאַקעטן קאָפּ? פֿונעם רבין „מאָטיע מלאך־המות“ האָב איך געהערט, פֿון זײַן מױל אַלײן, אַז דער דאָזיקער ייִדישער דײַטש איז גאָר אַ גילגול, דאָס הײסט: אַ ייִד איז מגולגל געװאָרן אין אַ דײַטש, װאָס שפּעטער קאָן ער נאָך מגולגל װערן אין אַ װאָלף, אין אַ בהמה, אין אַ פֿערד, אָדער גאָר אין אַ קאַטשקע… אין אַ קאַטשקע?

כאַ־כאַ־כאַ! אַ שײנע מעשׂה! ― אַזױ האָב איך מיר געטראַכט און האָב באמת רחמנות געהאַט אױפֿן דײַטש. אײן זאַך האָב איך ניט געקאָנט פֿאַרשטײן: פֿאַרװאָס דער טאַטע, װאָס איז געװען אַן ערלעכער ייִד, אַ ירא־שמים, האָט אים תּמיד אָפּגעטראָטן דעם אױבנאָן, און אױך אַלע אַנדערע ייִדן, װאָס פֿלעגן אַרײַנקומען צו אונדז אין שטוב אַרײַן, פֿלעגן אים שטאַרק אָפּגעבן כּבֿוד:

― שלום־עליכם, רב הערץ הערצענהערץ, ברוך־הבא, רב הערץ הערצענהערץ, זיצט, רב הערץ הערצענהערץ!

איך האָב אַפֿילו אַמאָל אַ פֿרעג געטאָן דעם טאַטן, האָט ער מיר אָפּגעשטופּט און האָט מיר געענטפֿערט:

― אַװעק, סע ניט דײַן עסק! װאָס פּלאָנטערסטו זיך דאָ אַרום װעלכע שװאַרצע יאָר? קראַנק ביסטו נעמען אַ ספֿר אין האַנט, קכע־הע־הע־הע!

װידער אַ ספֿר? רבונו של עולם!… איך װיל אױך זען, איך װיל אױך הערן, װאָס ער רעדט!

איך גײ אַרײַן אין זאַל אַרײַן און פֿאַרגנבֿע זיך אין אַ װינקעלע און הער זיך צו, װי מען רעדט בײַ אונדז, װי דער הער הערץ הערצענהערץ לאַכט אױף אַ קול, און רײכערט גראָבע שװאַרצע „ציגאַיערן“, װאָס שמעקן מחיה־נפֿשות… פּלוצעם גײט־צו צו מיר דער טאַטע און לאָזט מיר אַראָפּ אַ פּאַטש.

― ביסט שױן װידער דאָ? דו פּוסטעפּאַסניק! װאָס װעט זײַן פֿון דיר דער תּכלית. דו גױעץ אײנער? גװאַלד װאָס װעט זײַן פֿון דיר, הע־הע־הע־הע!…

דער הער הערץ הערצענהערץ שטעלט זיך אײַן פֿאַר מיר: „אָבער לאַסען זי איםlassen sie ihm: לאָזט אים! לאַסען זי אים!“

נאָר עס העלפֿט ניט. דער טאַטע טרײַבט מיך אַרױס. איך נעם „אַ ספֿר“ אין האַנט, נאָר עס װילט זיך פֿאָרט ניט קוקן אין ספֿר אַרײַן! װאָס טוט מען?… איך גײ פֿון אײן חדר אין דעם אַנדערן, ביז איך קום צו דעם שענסטן פֿון אַלע חדרים, דאָרט, װוּ עס שלאָפֿט תּמיד דער הערץ הערצענהערץ. אַך, װי שײן, װי ליכטיק דאָרט איז! די לאָמפּן ברענען און די שפּיגלען גלאַנצן; אױפֿן טיש אַ גרױסער, אַ זילבערנער טינטער מיט שײנע פּענעס; מענטשעלעך מיט פֿערדעלעך, מיט צאַצקעלעך, מיט בײנדלעך, מיט שטײנדלעך און… אַ מעסערל. אַך, װאָס פֿאַר אַ שײן מעסערל!… װען איך, אַ שטײגער, זאָל האָבן אַזאַ מעסערל! װי גליקלעך װאָלט איר געװען! װאָס פֿאַר מינים זאַכן װאָלט איך מיט דעם אױסגעשניצט! אַנו, מען דאַרף דאָס פּרוּװן ― עס איז עפּעס שאַרף?… אַך! עס כאַפּט אַ האָר! עס האַקט איבער אַ האָר! אַי־אַי־אַי, אַ מעסערל!!…

אײן מינוט ― דאָס מעסערל איז בײַ מיר אין האַנט. איך קוק זיך אַרום אױף אַלע זײַטן און פּרוּװ זיך דאָס אַרײַנלײגן אױף אַ מינוטקעלע צו זיך אין קעשענע… עס ציטערט מיר די האַנט… עס קלאַפּט מיר דאָס האַרץ אַזױ שטאַרק, אַז איך הער, װי עס מאַכט: „טיק־טיק־טיק!“… איך הער, װי עמעצער גײט, עמעצער סקריפּעט מיט די שטיװל; דאָס איז דער הער הערץ הערצענהערץ! אַי־אַי, װאָס טוט מען? דאָס מעסערל לאָז זײַן בײַ מיר, איך װעל עס נאָכדעם צוריק אַנידערלײגן. דערװײַל דאַרף מען אַרױסגײן, אַװעקגײן פֿון דאַנען, אַנטלױפֿן! אַנטלױפֿן!

איך קאָן שױן קײן װעטשערע ניט עסן. די מאַמע טאַפּט מיר בײַם קאָפּ. דער טאַטע װאַרפֿט אױף מיר בײזע אױגן און שיקט מיך אָפּ שלאָפֿן… שלאָפֿן? איך קאָן דען צומאַכן די אױגן? איך בין אַ טױטער!… װאָס טוט מען מיטן מעסערל? װיִאַזױ לײגט מען דאָס אַנידער צוריק?..

― קום נאָר אַהער. תּכשיט מײַנער! ― מאַכט צו מיר אױף מאָרגן דער טאַטע. ― האָסטו ניט געזען ערגעץ דאָס מעסערל?…

תּכילת בין איך געװען זײער דערשראָקן: עס האָט זיך מיר אױסגעװיזן, אַז װער װײס, אַז זײ װײסן אַלע… שיִער, שיִער האָב איך זיך ניט אַרױסגעכאַפּט: האַ? דאָס מעסערל? אָט איז דאָס… עס האָט מיך עפּעס װי אַ װאַרג געטאָן אין האַלדז, און איך האָב מיט ציטערניש געענטפֿערט:

― װוּ ― װאָסער מעסערל?…

― װוּ ― װאָסער מעסערל! ― קרימט מיך איבער דער טאַטע. ― װוּ ― װאָסער מעסערל! דאָס גילדענע מעסערל! אונדזער אורחס מעסערל! דו בחורעץ, דו שײגעץ אײנער, קכע־הע־הע!

― װאָס האָסטו זיך צוגעטשעפּעט צום קינד? ― מישט זיך אַרײַן די מאַמע. ― דאָס קינד װײסט ניט פֿון קײן פּותר און קײן חלום, און ער דולט אים אַ ספּאָדעק: מעסערל, מעסערל.

― מעסערל, מעסערל! װאָס הײסט ער װײס ניט? ― זאָגט דער טאַטע מיט כּעס. ― אַ גאַנצן פֿרימאָרגן הערט ער, װי מען שרײַט „מעסערל, מעסערל! מעסערל, מעסערל!“ מען קערט איבער די שטוב נאָך דעם מעסערל, פֿרעגט ער: װוּ ― װאָסער מעסערל? גײ שױן, גײ װאַש זיך, דו פּוסטער בחור אײנער, דו גױ־גױ־עץ, קכע־הע־הע!

איך דאַנק דיר, רבונו של עולם, װאָס זײ האָבן מיר כאָטש ניט באַזוכט! נאָר װאָס טוט מען װײַטער? מען באַדאַרף דאָס מעסערל באַשטאַטן ערגעץ אױף אַ גוט אָרט… װוּ באַהאַלט מען דאָס? אַהאַ! אױפֿן בױדעם! איך כאַפּ דאָס אַרױס פֿון קעשענע און טו דאָס אַ שטופּ אין שטיװל אַרײַן… איך עס, און װײס ניט װאָס איך עס. איך װאַרג זיך…

― װאָס כאַפּסטו זיך אַזױ, װעלכע שװאַרצע יאָר? ― פֿרעגט דער טאַטע.

― איך אײַל מיך אין חדר אַרײַן. ― ענטפֿער איך אים און פֿיל, אַז איך װער רױט, װי פֿײַער…

― אַ מתמיד געװאָרן, װאָס זאָגסטו אױף דעם צדיק? ― װאָרטשעט ער און קוקט אױף מיר בײז. קױם־קױם דערלעבט אָפּעסן, אָפּבענטשן.

― נו. פֿאַרװאָס גײסטו שױן ניט אין ח־חדר, צדיק מײַנער? ― פֿרעגט מיך דער טאַטע.

― װאָס טרײַבסטו אים אַזױ? זאָגט אים די מאַמע. ― לאָז דאָס קינד זיצן אַ מינוט!

איך בין שױן אױפֿן בױדעם… װײַט, װײַט אין קראָקװע ליגט דאָס װײַסע מעסערל; עס ליגט און שװײַגט…

― װאָס קלעטערסטו אױף בױ־בױדעמס? ― שרײַט דער טאַטע. ― דו יונגאַטש אײנער! דו בר־מיצװה־יונג! דו באָד־גױ! קכע־הע־הע!

― איך זוך דאָ עפּעס… ― ענטפֿער איך אים און פֿאַל שיִער נישט אום פֿאַר שרעק.

― עפּעס? װאָס הײסט „עפּעס“? װאָס איז דאָס פֿאַר אַ מין „עפּעס“?

― אַ… ס־ספֿר… אַ… אַ… אַן אַלטע ג־גמרא…

― האַ? אַ ג־גמרא? אױפֿן בױדעם? אָ, דו היצל אײנער! קריך שױן אַראָפּ, קריך, װעסט שױן לײזן! דו באָד־גױ, דו הינטשלעגער, דו כּ־כּל־בו־ניק אײנער, קכע־הע־הע!

נאָר עס אַרט מיך שױן ניט אַזױ דעם טאַטנס כּעס, װי סע אַרט מיך דאָס, װאָס איך האָב מורא, טאָמער געפֿינט מען דאָס מעסערל. אַ קשיא? טאָמער גראָד הײַנט קריכט מען אַרױף אױפֿן בױדעם גרעט אױסהענגען, אָדער די לעזשנעס פֿאַרשמירן?… מען דאַרף דאָס פֿון דאָרטן אַראָפּנעמען און באַשטאַטן אױף אַ בעסער אָרט!… איך גײ אַרום אין אײן ציטערניש! יעדער קוק פֿונעם טאַטנס אױגן װײַזט מיר אױס, אַז ער װײס שױן, אַז אָט־אָט טוט ער מיך אַ כאַפּ מכּוח דעם אורחס מעסערל… איך האָב שױן אַן אָרט אױף דעם, אַ טײַער אָרט ― װוּ? אין דער ערד, אין אַ גריבל בײַ דער װאַנט אַרײַנגעשטעקט, און פֿון אױבן רעכט פֿאַרשאַרט מיט שטרױ, פֿאַר אַ סימן… געקומען פֿונעם חדר, כאַפּ איך זיך באַלד אַרױס אין הױף אַרײַן, איך נעם מיר פּאַװאָלינקע אַרױס דאָס מעסערל און איך האָב קײן צײַט אַפֿילו רעכט אָפּשפּיגלען זיך אין דעם, הער איך שױן דעם טאַטנס געפּילדער:

― װוּ ביסטו ערגעץ דאָרט? פֿאַרװאָס גײסטו שױן ניט דאַװענען, דו בעל־עגלה־יונג, װאַ־װאַסער־פֿירער! קכע־הע־הע!

נאָר װיפֿל דער טאַטע רודפֿט מיך און יאָגט מיך, װיפֿל דער רבי הרגעט מיך און שלאָגט מיך, איז דאָס בלאָטע קעגן יענעם פֿאַרגעניגן, װאָס איך האָב, בשעת איך קום פֿון חדר און זע מיך מיט מײַן טײַערן, מײַן אײנציקן ליבן חבֿר ― מיט מײַן מעסערל! דאָס פֿאַרגעניגן איז אָבער ― אױ װײ! ― אױסגעמישט מיט יסורים, פֿאַרביטערט מיט מרה־שחורה, מיט שרעק, מיט גרױסע, גרױסע פּחדים!

זומער־לעבן. די זון זעצט זיך, די לופֿט װערט עטװאָס קילער, דאָס גראָז שמעקט, די זשאַבעס קװאַקען און שטיקער כמאַרעס פֿליִען דורך, אָן רעגן, פֿאַרבײַ דער לבֿנה, װילן זי אײַנשלינגען! די װײַסע זילבערנע לבֿנה באַהאַלט זיך אַלע מינוט און באַװײַזט זיך װידער, דאַכט זיך, זי שװעבט און שװעבט ― און שטײט אױף אײן אָרט. דער טאַטע זעצט זיך צו אױפֿן גראָז אין אַ כאַלאַט, האַלב נאַקעט, מיט אַ װײַסן טלית־קטן, האַלט אײן האַנט אין בוזעם און מיט דער אַנדערער האַנט שאַרט ער בײַ דער ערד און קוקט אױפֿן אױסגעשטערנטן הימל און הוסט. דאָס פּנים אַנטקעגן דער לבֿנה איז טױט, פֿאַרזילבערט. ער זיצט פּונקט אױף דעם

אָרט, װוּ דאָס מעסערל ליגט באַגראָבן. און ער װײס גאָרניט, װאָס אונטער אים טוט זיך. אַך, װען ער זאָל, אַ שטײגער, װיסן! װאָס װאָלט ער געזאָגט? װאָס װאָלט איך געהאַט?

„אַהאַ, טראַכט איך מיך אין האַרצן, האָסט מיר פֿאַרװאָרפֿן מײַן האָרבאַטע מעסערל, האָב איך איצט אַביסל אַ בעסערס, אַ שענערס! דו זיצט אױף דעם און דו װײסט גאָרניט. אױ, טאַטע! טאַטע!“…

― װאָס גלאַנצטו אױף מיר די אױגן, װי אַ קאָ־קאָטער? ― כאַפּט מיך אָן דער טאַטע. ― װאָס זיצטו צונױפֿגעלײגט די הענט, װי אַ שטאָט־בעל־הבית? קאָנסט זיך שױן גאָר קײן אַרבעט ניט אָפּזוכן? און „קריאת־שמע“ לײענען ביסטו פּטור? פֿאַרשׂרפֿעט זאָלסטו ניט װערן, יונגאַטש אײנער! אַ מי־מיתה משונה זאָל אױף דיר ניט קומען, קכע־הע־הע!

אַז ער זאָגט: פֿאַרשׂרפֿעט זאָלסטו ניט װערן, אַ מיתה־משונה זאָל אױף דיר ניט קומען ― דאָס איז אַ באַװײַז, אַז ער איז ניט אַזױ שטאַרק אין כּעס; אַדרבה, דאָס איז אַ סימן, אַז ער איז אױפֿגעלײגט. און באמת טאַקע: קאָן מען דען זײַן ניט אױפֿגעלײגט אין אַזאַ שײנער, װוּנדערלעכער זומערנאַכט, װען עס ציט יעדן באַזונדער און עס טרײַבט אים אַרױס אױף דער גאַס, אױף דער לופֿט, אױף דער װײכער, פֿרישער אױסגעצײכנטער לופֿט? אַלע, אַלע זײַנען אַצינד אינדרױסן. דער טאַטע, די מאַמע, די קלענערע קינדער, װאָס זוכן קלײנע שטײנדלעך און שפּילן אין זאַמדעלעך. דער הער הערץ הערצענהערץ דרײט זיך אױך אַרום איבערן הױף אָן אַ היטל, רײכערט אַ „ציגײַער“ און זינגט אַ דײַטש לידל, קוקט אױף מיר און לאַכט… דאָס לאַכט ער פֿון מיר, אַ פּנים, װאָס דער טאַטע טרײַבט מיך. איך לאַך אָבער פֿון זײ אַלע. אָט באַלד װעלן זײ אַלע גײן שלאָפֿן, װעל איך מיך דעמאָלט אַרױסכאַפּן אין הױף אַרױס )איך שלאָף אין הױז, פֿון פֿאָרנט, אױף דער ערד, װאָרעם אין שטוב איז די היץ שרעקלעך גרױס(, איך װעל מיך שױן אָנטישען, אָנשפּיגלען אין מײַן מעסערל!…

דער עולם שלאָפֿט. שאַ שטיל אַרום און אַרום. פּאַװאָלינקע הײב איך מיך אױף אױף אַלע פֿיר, און שטיל, װי אַ קאַץ, גנבֿה איך מיך אַרױס אין הױף אַרױס. די נאַכט איז שטיל, די לופֿט איז פֿריש מחיה־נפֿשות. פּאַמעלעך קריך איך צו צו יענעם אָרט, װוּ דאָס מעסערל ליגט באַגראָבן. פּאַװאָליע גראָב איך דאָס אױס פֿון דאָרטן און באַטראַכט דאָס בײַ דער לבֿנה; עס גלאַנצט, עס בלישטשעט, װי גינגאָלד, װי אַ בריליאַנט. איך הײב אױף די אױגן אַרױף און דערזע ― די לבֿנה קוקט גלײַך אַראָפּ צו מיר, אױף מײַן מעסערל… װאָס קוקט זי זיך אַזױ אײַן? איך דרײ מיך אױס צוריק ― זי קוקט מיר נאָך. איך פֿאַרשטעל דאָס מעסערל מיטן העמדל ― זי קילט מיר נאָך. זי װײס געװיס, װאָס דאָס איז פֿאַר אַ מעסערל און װוּ איך האָב דאָס גענומען… גענומען?… איך האָב דאָס געגנבֿעט!

דאָס ערשטע מאָל, פֿון זינט דאָס מעסערל איז מײַנס, קומט מיר דאָס דאָזיקע שרעקלעכע װאָרט אױף די געדאַנקען. געגנבֿעט? בין איך דאָך, הײסט דאָס, אַ גנבֿ! פּשוט, אַ גנבֿ? אין דער תּורה שטײט געשריבן, אין די עשׂרת הדברות, מיט גרױסע אותיות:

לא־תיגנובֿ!

זאָלסט ניט גנבֿענען! און איך האָב געגנבֿעט! װאָס װעט מען מיר דערפֿאַר טאָן אין גיהנום? אױ, װײ! מען װעט מיר אָפּהאַקן די האַנט, די האַנט, װאָס זי האָט געגנבֿעט… מען װעט מיך שמײַסן מיט אײַזערנע ריטער… מען װעט מיך בראָטן און ברענען אױף הײסע סקאָװערדעס… אײביק, אײביק װעל איך גליִען… מען באַדאַרף אָפּגעבן דאָס מעסערל. מען באַדאַרף אַנידערלײגן צוריק דאָס מעסערל, מען באַדאַרף נישט קײן גנבֿהש מעסערל! מאָרגן לײג איך אַנידער צוריק דאָס מעסערל.

אַזױ טראַכט איך מיר און נעם דאָס מעסערל צו זיך אין בוזעם אַרײַן ― פֿיל איך, אַז סע בריט מיך, סע בראָט מיך. נײן, מען באַדאַרף עס צוריק באַהאַלטן, באַגראָבן אין דער ערד אַרײַן ביז מאָרגן. און די לבֿנה זעט, זי איז אַן עדות… און איך קריך־צו פּאַװאָלינקע צוריק אין הױז אַרײַן אױף מײַן געלעגער און לײג זיך שלאָפֿן און קאָן ניט אַנטשלאָפֿן װערן. איך קאַטשע זיך פֿון אײן זײַט אױף דער אַנדערער און קאָן ניט שלאָפֿן… מיטן טאָג גלײַך שױן בין איך אַנטשלאָפֿן געװאָרן, און עס האָט זיך מיר געחלומט אַ לבֿנה, און עס האָבן זיך מיר געחלומט אײַזערנע ריטער. און עס האָבן זיך מיר געחלומט מעסערלעך… גאַנץ פֿרי האָב איך זיך אױפֿגעכאַפּט, אָפּגעדאַװנט געשמאַק מיט כּװנה און אָפּגעכאַפּט דעם אָנבײַסן אױף אײן פֿוס ― און מאַרש אין חדר אַרײַן.

― װאָס כאַפּט דאָס דיך אַזױ אין חדר אַרײַן? ― שרײַט אױף מיר דער טאַטע. ― װאָס יאָגט דאָס דיך אַזױ? װעסט ניט אָנװערן די תּורה דײַנע שפּעטער אױך! בענטש בעסער, װי עס קער צו זײַן, און היפּער ניט קײן װערטער! װעסט נאָך צײַט האָבן זײַן אױסגעלאָזט, דו הולטײַ אײנער, דו אַפּיקורס, דו טרײ־טרײפֿניאַק אײנער, קכע־הע־הע!

― װאָס עפּעס אַזױ שפּעט? טו נאָר אַ קוק אַהער! ― האַלט מיך דער רבי פֿאָר און װײַזט מיר אָן מיטן פֿינגער אױף מײַן חבֿר „בערל דעם רױטנס“, װאָס שטײט אין אַ װינקעלע מיט אַן אַראָפּגעלאָזטן קאָפּ. ― זעסטו, װײַסער־חבֿרהניק? זאָלסטו װיסן זײַן, אַז פֿון הײַנטיקן טאָג אָן און װײַטער איז שױן זײַן נאָמען ניט „בערל דעם רױטנס“, װי ער האָט געהײסן ביז אַהער. נײן! ער הײסט אַצינד אַ שענערן נאָמען; אַצינד הײסט ער: בערעלע דער גנבֿ! ― שרײַט זשע, קינדער: בערעלע דער ג־אַ־אַנבֿ! בערעלע דער ג־אַ־אַ־נבֿ!

די דאָזיקע װערטער ציט אױס דער רבי מיט אַ ניגון, און אַלע תּלמידים כאַפּן אים אונטער, װי די משוררים:

― בערעלע דער גאַ־אַ־נבֿ! בערעלע דער ג־אַ־אַ־נבֿ! איך בלײַב אַ פֿאַרשטײנערטער, און אַ פֿראָסט גײט מיר איבער אױפֿן לײַב. איך פֿאַרשטײ ניט װאָס דאָס באַדײַט… ― װאָס שװײַגסטו, דו שײגעץ אײנער?… ― רופֿט זיך אָן דער רבי צו מיר מיט אַן אומגעריכטן פּאַטש. ― װאָס שװײַגסטו, דו גױעץ? דו הערסט דאָך, אַז אַלע זינגען. העלף זינגען מיט אַלע גלײַך: „בערעלע דער גאַ־אַ־נבֿ, בערעלע רער ג־אַ־אַ־נבֿ!“ עס ציטערן מיר הענט און פֿיס. עס קלאַפּט מיר אַ צאָן אױף אַ צאָן. נאָר איך העלף זינגען „בערעלע דער ג־אַ־אַ־נבֿ!“ ― העכער, שײגעץ אײנער! ― טרײַבט מיך אונטער דער רבי. ― שטאַרקער! שטאַרקער!…

און איך מיטן גאַנצן כאָר זינגען אױף אַלערלײ קולות: „בערעלע דער ג־אַ־א־נבֿ! בערעלע דער ג־אַ־אַ־נבֿ!“…

― ש־ש־ש־אַ־אַ־אַ־אַ! ― שרײַט אױס פּלוצלינג דער רבי און טוט אַ פּאַטש מיט דער האַנט איבערן טיש. ― שאַ! אַצינד װעלן מיר זיך נעמען צום „מישפּט“. (מיט אַ ניגון): אַנו, בערעלע גנבֿ, קום נאָר אַהער, מײַן קינד, גיכער זשע, גיכער אַ ביסעלע! זאָג נאָר, ייִנגעלע, װיִאַזױ רופֿט מען דיך? (מיט אַ ניגון).

― בערל.

― װיִאַזױ נאָך? (מיט אַ ניגון).

― בערל… בערל… דער… גנבֿ!

― אָט אַזױ, מײַן ליב קינד, אָט אַזױ ביסטו אַ װױל ייִנגעלע. (מיט אַ ניגון): אַצינד, בערעלע, געזונט זאָלסטו מיר זײַן און שטאַרק אױף אַלע אבֿרים (מיט אַ ניגון), נעם זײַ מוחל, בערעלע, און צי אַראָפּ פֿון זיך די מלבושימלעך. אָט אַזױ! נו־שױן, און גיכער שױן! איך בעט בײַ דיר, נו־שױן, און גיכער שױן ― אָט אַזױ, בערעשי, מײַן טײַערער!

בערל בלײַבט שטײן נאַקעט, װי די מאַמע האָט אים געהאַט. קײן טראָפּן בלוט איז אין אים ניטאָ. ער רירט ניט מיט קײן אבֿר. די אױגן אַראָפּ. אַ געשטאָרבענער, אַ טױטער!…

דער רבי רופֿט אַרױס אײנעם פֿון די גרעסטע תּלמידים, אַלץ מיט אַ ניגון:

― אַנו, הערשעלע דער גרױסער, גײ נאָר אַרױס פֿונעם טיש אַהער, צו מיר, געשװינדער, אָט אַזױ; און דערצײל אונדז אַקאָרשט די מעשׂה פֿון אָנהײב ביזן סוף, װיִאַזױ אונדזער בערעלע איז געװאָרן אַ גנבֿ. הערט, חבֿרה, מיט קאָפּ!

און „הערשל דער גרױסער“ הײבט אָן צו דערצײלן אַ מעשׂה. װיִאַזױ בערל האָט זיך דערשלאָגן צו רב מאיר־בעל־נס־פּושקע, װאָס זײַן מאַמע װאַרפֿט אַהין אַלע פֿרײַטיק פֿאַר ליכט־בענטשן אַ קאָפּיקע, און אַמאָל צװײ; װיִאַזױ בערל האָט זיך דאָביװעט צו דער דאָזיקער צדקה־פּושקע, אױף װעלכער עס הענגט אַ שלעסעלע; װיִאַזױ בערל האָט מיט אַ שטרױעלע מיט סמאָלע אַרױסגעשלעפּט פֿון דאָרטן אַלע קאָפּיקעס אײנציקװײַז ביז לעצט; װיִאַזױ די מאַמע זײַנע „זלאַטע די הײזעריקע“, האָט זיך געכאַפּט, געעפֿנט די דאָזיקע צדקה־פּושקע, דאָרט איז געלעגן אַ שטרױ, אײַנגעטונקען אין סמאָלע; װיִאַזױ זלאַטע די הײזעריקע האָט אים „צוגעשטעלט אַ בענקעלע“; װיִאַזױ בערל האָט זיך באַלד נאָך דעם רבינס שמיץ מודה געװען, אַז אַ גאַנץ יאָר, אַ קײַלעכיק יאָר, האָט ער געשלעפּט פֿון דער צדקה־פּושקע די קאָפּיקעס, װיִאַזױ ער האָט זיך יעדן זונטיק געקױפֿט צװײ לעקעכלעך מיט אַ באָקסער! װיִאַזױ… און אַזױ װײַטער און װײַטער.

― אַצינד, קינדער, מישפּט אים! איך װײסט שױן, װיִאַזױ. דאָס איז שױן בײַ אײַך ניט דאָס ערשטע מאָל. לאָז יעדער זאָגן זײַן מישפּט, װאָס קומט אַ גנבֿ, װאָס שלעפּט קאָפּיקעס פֿון אַ צדקה־פּושקע. הערשל דער קלײנער, זאָג דו צום ערשטן, װאָס קומט אַזאַ גנבֿ, װאָס שלעפּט קאָפּיקעס מיט אַ שטרױ פֿון אַ צדקה־פּושקע?

דער רבי בײגט אײַן דעם קאָפּ אױף אַ זײַט, ער מאַכט צו די אױגן און שטעלט אונטער דעם רעכטן אױער צו הערשל דעם קלײנעם. הערשל דער קלײנער ענטפֿערט הױך, אױף אַ קול:

― אַ גנבֿ, װאָס שלעפּט קאָפּיקעס פֿון אַ פּושקע, קומט… מע זאָל אים קאַטעװען ביז בלוט זאָל גײן.

― משהל, װאָס קומט אַ גנבֿ, װאָס שלעפּט קאָפּיקעס פֿון אַ צדקה־פּושקע?

― אַ גנבֿ, ― זאָגט משהל מיט אַ װײנענדיק קול, ― אַ גנבֿ, װאָס שלעפּט קאָפּיקעס פֿון אַ צדקה־פּושקע, קומט, מע זאָל אים אַנידערלײגן, צװײ אױפֿן קאָפּ, צװײ אױף די פֿיס, און צװײ זאָלן אים שמײַסן מיט אײַנגעזאַלצענע ריטער…

― טאָפּעלע טוטעריטו! װאָס קומט אַ גנבֿ, װאָס שלעפּט קאָפּיקעס פֿון אַ צדקה־פּושקע?

קאָפּל קוּקאַריקו, אַ ייִנגל, װאָס קאָן ניט אױסרײדן קײן קוף און קײן גימל, װישט אױס דאָס נעזל און זינגט זײַן משפּט מיט אַ קװיטש:

― אַ דנבֿ, װאָס שלעפּט טאָפּיטעס פֿון אַ פּושטע, טומט אים, אַז אַלע ייִנדלעך זאָלן צודײן צו אים נאָנט און זאָדן אים דלײַך אין פּנים דרײַ מאָל אױף אַ טול: דנבֿ! דנבֿ! דנבֿ!

אין חדר װערט אַ געלעכטער. דער רבי נעמט זיך מיטן גראָבן פֿינגער אונטערן גאָרגל, װי אַ חזן, און רופֿט מיך אױף מיטן ניגון, װאָס מע רופֿט אױף אַ חתן:

― יעמוד ה־ח־ת־ן ש־לום ברב נחום מפֿ־טיר! זאָג נאָר, דו, שלומני, מײַן טײַערינקער, דײַן פּסק, װאָס קומט אַ גנבֿ, װאָס שלעפּט קאָפּיקעס פֿון אַ צדקה־פּושקע?

איך װיל ענטפֿערן ― פֿאָלגט מיך ניט די צונג. איך ציטער װי אין אַ קדחת, עס װאַרגט מיך אין האַלדז. אַ קאַלטער שװײס באַשלאָגט מיך פֿון אױבן ביז אַראָפּ. עס פֿײַפֿט מיר אין די אױערן. איך זע שױן פֿאַר זיך ניט דעם רבין, ניט דעם נאַקעטן „בערל דעם גנבֿ“, ניט קײן חבֿרים; איך זע פֿאַר זיך נאָר מעסערלעך, אָן אַ שיִער מעסערלעך, װײַסע, אָפֿענע מעסערלעך, מיט אַ סך קלינגלעך, און דאָרט, בײַ דער טיר, הענגט די לבֿנה, זי שמײכלט און קוקט אױף מיר, װי אַ מענטש… עס דרײט זיך מיר דער קאָפּ, דער גאַנצער חדר, מיטן טיש, מיט די ספֿרים, מיט אַלע חבֿרים, מיט דער לבֿנה. װאָס הענגט אױף דער טיר, און מיט אַלע מעסערלעך… איך פֿיל, װי די פֿיס װערן מיר אונטערגעהאַקט. נאָך אַ מינוט ― פֿאַל איך אום. נאָר איך שטאַרק זיך מיט אַלע כּוחות און האַלט זיך אײַן, איך זאָל ניט פֿאַלן…

פֿאַרנאַכט קום איך אַהײם און פֿיל, אַז דאָס פּנים ברענט מיר, די בעקלעך פֿלאַמען און אין די אױערן זשומעט מיר. איך הער, מע רעדט צו מיר, נאָר װאָס ― װײס איך ניט. עפּעס זאָגט דער טאַטע, עפּעס בײזערט ער זיך, װיל מיר געבן פּעטש; די מאַמע שטעלט זיך אײַן פֿאַר מיר, צעלאָזט דעם פֿאַרטעך, װי אַ קװאָקע די פֿליגל, בשעת זי באַשיצט אירע הינדלעך, מע זאָל זײ ניט אָנרירן צו שלעכטן… איך הער גאָרניט. איך װיל גאָרניט הערן. איך װיל נאָר, ס'זאָל שױן װערן גיכער נאַכט, איך זאָל קאָנען מאַכן אַן עק מיטן מעסערל… װאָס טוט מען מיט דעם? מודה זײַן זיך און אָפּגעבן דאָס? װעל איך האָבן בערעלעס פּסק. אונטערװאַרפֿן דאָס? טאָמער כאַפּט מען מיך… פֿאַרװאַרפֿן און אַז עק, אַבי פּטור װערן! װוּהין פֿאַרװאַרפֿט מען דאָס, אַז מע זאָל דאָס ניט געפֿינען? אױפֿן דאַך? װעט מען הערן אַ קלאַפּ. אין גאָרטן? װעט מען דאָס געפֿינען. אַהאַ! איך װײס שױן, איך האָב אַן עצה: אַרײַנװאַרפֿן אין װאַסער אַרײַן! אַ טײַערע עצה, כלעבן ― אין װאַסער אַרײַן, אין ברונען, טאַקע אָט דאָ בײַ אונדז אױפֿן הױף!… דער דאָזיקער געדאַנק געפֿעלט מיר אַזױ שטאַרק, אַז איך װיל גאָר לאַנג נישט קלערן. איך כאַפּ דאָס מעסערל און לױף גלײַך צום ברונען, און עס דאַכט זיך מיר, אַז איך האַלט אין די הענט ניט קײן מעסערל, נאָר עפּעס אַ מיאוסקײט. אַ מין שרץ, פֿון װעלכן עס װילט זיך מיר װאָס גיכער צו באַפֿרײַ ען זיך, פּטור װערן. נאָר סע טוט מיר באַנג ― אַזאַ טײַער מעסערל. אַ מינוט שטײ איך פֿאַרטראַכט, און עס דאַכט זיך מיר, אַז איך האַלט אין האַנט אַ לעבעדיקע זאַך… דאָס האַרץ טוט מיר װײ אױף דעם: סטײַטש, סטײַטש, עס קאָסט מיך אַזױ פֿיל מי, עס איז אַ צער בעלי־חײם!… איך נעם זיך אָן מיט האַרץ און לאָז דאָס מיט אַמאָל אַרױס פֿון די פֿינגער ― „פּליוך!“… עס טוט אַ פּלעשטשע דאָס װאַסער, און מער הערט מען נישט… ניטאָ קײן מעסערל! איך שטײ נאָך אַ מינוט בײַם ברונען און הער זיך צו ― מע הערט גאָר נישט. דאַנקען גאָט, פּטור געװאָרן! כאָטש דאָס האַרץ קלעמט מיר, טוט מיר װײ: „סטײַטש, אַזאַ מעסערל! אַזאַ מעסערל!“…

איך גײ צוריק צו מײַן געלעגער און זע, װי די לבֿנה קוקט מיר נאָך, און עס דאַכט זיך מיר, אַז זי האָט געזען אַלץ, װאָס איך האָב דאָ געטאָן, און איך הער װי אַ קול פֿון װײַטנס: „אָבער דו ביסט פֿאָרט אַ גנבֿ!… כאַפּט אים, קלאַפּט אים, ער איז אַ גנבֿ! אַ ג־אַ־אַ־נבֿ!!“ איך גנבֿה זיך אַרײַן צוריק אין הױז אַרײַן און לײג זיך שלאָפֿן, און עס חלומט זיך מיר, אַז איך לױף, איך שװעב, איך פֿלי אין דער לופֿטן מיטן מעסערל, און די לבֿנה קוקט אױף מיר און זאָגט: „כאַפּט אים! קלאַפּט אים! ער איז אַ גנבֿ! אַ ג־אַ־אַ־נבֿ!!!“…

אַ לאַנגער, לאַנגער שלאָף! אַ שװערער, זײער אַ שװערער חלום! עס ברענט אין מיר אַ פֿײַער, עס זשומעט מיר אין קאָפּ. אַלץ, װאָס איך זע, איז רױט, װי בלוט, ברענענדיקע ריטער פֿון פֿײַער קאַטעװען מײַן לײַב, און איך קאַטשע זיך אין בלוט. אַרום מיר דרײען זיך שלאַנגען און עקדישן; זײ האַלטן אָפֿן זײערע מײַלער און װילן מיך אײַנשלינגען… גלײַך אין אױער אַרײַן הער איך אַ בלאָז: תּקיעה ― טו! שבֿרים ― טו־טו! תּרועה ― טו־טו־טו־טו! און אײנער שטײט איבער מיר און שרײַט אױף אַ קול מיט אַ ניגון, צום טאַקט: „שמײַסט אים! שמײַסט אים! שמײַסט אים! ער איז אַ ג־אַ־אַ־אַ־נבֿ!!!', און אַלײן שרײַ איך: „גװאַלד, נעמט צו פֿון מיר די לבֿנה! גיט איר אָפּ דאָס מעסערל! װאָס האָט איר צו בערלען נעבעך? ער איז ניט שולדיק ― דאָס ביז איך אַ ג־אַ־אַ־נבֿ! אַ ג־אַ־אַ־נבֿ!“…

און װײַטער געדענק איך ניט.

איך עפֿן אױף אײן אױג, און דאָס אַנדערע אױג… װוּ בין איך? דאַכט זיך, אױף אַ בעט? װאָס טו איר דאָ? װער זיצט דאָס אָט דאָרט אױף אַ בענקל, בײַם בעט? אַ! דאָס ביסטו מאַמע? מאַמע!… זי הערט מיר ניט!… מאַמע! מאַמע! מאַ־אַאַממע!!!… װאָס הײסט דאָס? מיר דאַכט אַז איך שרײַ אױף אַ קול?… שאַ! איך הער זיך צו ― זי װײנט? זי װײנט שטילערהײט. אױך זע איך דעם טאַטן מיט זײַן געל קרענקלעך פּנים. ער זיצט איבער אַ ספֿר און זאָגט עפּעס שטילערהײט און הוסט און זיפֿצט און קרעכצט… עס װײַזט אױס, אַז איך בין שױן געשטאָרבן… געשטאָרבן?… מיטאַמאָל פֿיל איך, װי עס װערט מיר ליכטיק אין די אױגן, גרינג אין קאָפּ, גרינג אין אַלע אבֿרים. עס קלינגט מיר אין אײן אױער, אינעם אַנדערן אױער: דזינננן!!! איך געב אַ ניס: אַפּצשי!…

― צו געזונט! צו אַריכות־ימים! צו לאַנגע יאָרן! אַ סימן־טובֿ! מזל־טובֿ! געלױבט ביסטו, גאָט!

― באמת גענאָסן! געלױבט דער אײבערשטער!

― מיר האָבן אַ גרױסן גאָט! ער װעט, אם־ירצה־השם, זײַן געזונט, גאָט ברוך־הוא־וברוך־שמו!

― לאָז מען רופֿן גיכער מינצי די שוחטקע: זי שפּרעכט גוט אָפּ אַן עין־הרע.

― דעם דאָקטער װאָלט מען באַדאַרפֿט רופֿן, דעם דאָקטער!

― דעם דאָקטער? צו װאָס? נאַרישקײט! „ער“ איז אַ דאָקטער! דער אײבערשטער איז דער בעסטער דאָקטער! גאָט ברוך־הוא־וברוך־שמו!

― צעגײט זיך, עולם, צעגײט זיך אַביסל! עס איז שרעקלעך הײס! אום גאָטעס װילן, צעגײט זיך!

― אַיאָ? איך האָב אײַך געזאָגט, אַז מע דאַרף אים אױסגיסן מיט װאַקס, האַ? װער איז גערעכט?

― געלױבט איז גאָט! געלױבט איז השם־יתברך!… אױ, גאָט, גאָט, גאָט־ברוך־הוא־וברוך־שמו!…

מע דרײט זיך אַרום מיר, מע קוקט אױף מיר. יעדער גײט צו און טוט מיר אַ טאַפּ בײַם קאָפּ. מע שפּרעכט מיך, מע שעפּטשעט מיך, מע לעקט מיך דעם שטערן און מע שפּײַט אױס און מע פּילנעװעט מיך: מע גיסט מיר אין מױל אַרײַן זודיקע יױך און מע שטופּט מיר מיט לעפֿעלעך אײַנגעמאַכטס ― אַלע דרײען זיך אַרום מיר, מע היט מיך אָפּ, װי דאָס שװאַרצאַפּל פֿונעם אױג, מע האָרעװעט מיך מיט יײַכלעך און מיט קאַטשקעלעך, װי אַ פּיצעלע קינד, און מע לאָזט מיך נישט אַלײן; עס זיצט תּמיד נעבן מיר די מאַמע און דערצײלט מיר איבער אַלע מאָל איבעראַנײַס די גאַנצע געשיכטע, װיִאַזױ מע האָט מיך אױפֿגעהױבן פֿון דער ערד כּמעט אַ טױטן; װיִאַזױ איך בין געלעגן צװײ װאָכן כּסדר אין אַ העליש פֿײַער און האָב נאָר געקװאַקעט, װי אַ זשאַבע, און עפּעס כּסדר גערעדט פֿון שמיץ און פֿון מעסערלעך… מע האָט שױן גערעכנט, אַז איך בין שױן חלילה געשטאָרבן… און נאָכדעם, פּלוצלינג, האָב איך אַ נאָס געגעבן זיבן מאָל, ממש פֿון טױט לעבעדיק געװאָרן…

― הײַנט זעען מיר, װאָס פֿאַר אַ גאָט מיר האָבן, ברוך־הוא־וברוך־שמו! ― לאָזט אױס די מאַמע מיט טרערן אױף די אױגן. ― הײַנט זעען מיר אַרױס אַז מע רופֿט צו אים, הערט ער אױס אונדזערע זינדיקע בקשות און אונדזערע שולדיקע טרערן… אַ סך, אַ סך טרערן האָבן מיד פֿאַרגאָסן, איך און דער טאַטע, ביז גאָט האָט רחמנות געהאַט… שיִער, שיִער נישט אָנגעװאָרן, פֿאַרזינדיקט אַ קינד חלילה, מיר זאָל זײַן פֿאַר דײַנע בײנער, איבער װעמען? איבער װאָס? איבער אַ ייִנגל, אַ גנבֿ, עפּעס אַ בערעלע, װאָס דער רבי האָט פֿאַרשמיסן אין חדר ביזן בלוט אַרײַן. אַז דו ביסט געקומען צו גײן פֿון חדר, ביסטו שױן געװען אַ טױטער, דער מאַמע זאָל זײַן פֿאַר דיר! דאָס איז אַ רוצח, דאָס איז אַ גזלן, גאָט זאָל אים באַצאָלן, רבונו של עולם!… נײן, מײַן קינד. אַז גאָט װעט אונדז שענקען דאָס לעבן און דו װעסט אם־ירצה־השם, אױפֿשטײן געזונטערהײט, װעלן מיר דיר שױן אָפּגעבן צו אַן אַנדערן מלמד, ניט אַזאַ קאַט, אַזאַ רוצח, װי אָט דער „מלאך־המװת“, ימח־שמו־וזכרו זאָל ער װערן!

די ראָזיקע בשׂורה איז בײַ מיר שרעקלעך אָנגעלײגט! איך כאַפּ אַרום די מאַמע קושן:

― טײַערע, טײַערע מאַמע!… און דער טאַטע גײט־צו צו מיר פּאַװאָליע. לײגט אַרױף זײַן בלײכע קאַלטע האַנט מיר אױפֿן שטערן און זאָגט צו מיר שױן װײך, אָן אַ שום כּעס:

― אַי, האָסטו אונדז איבערגעשראָקן, דו שקאָץ אײנער, קכע־הע־הע־הע! אױך דער ייִדישער דײַטש, אָדער דער דײַטשער ייִד, הער הערץ הערצענהערץ, מיט אַ „ציגײַער“ אין די צײן, בײגט זיך אָן מיט זײַן געגאָלטער מאָרדע איבער מײַן בעטל און טוט מיך אַ גלעט איבערן בעקל און זאָגט אױף דײַטש:

― גוט, גוט! געזונט, געזונט!…

אין אַ פּאָר װאָכן אַרום נאָך מײַן אױפֿשטײן פֿון בעט רופֿט זיך אָן צו מיר דער טאַטע:

― נו, מײַן זון, אַצינד גײ אין חדר אַרײַן, און האָב שױן מער ניט אין זינען קײן מעסערלעך מיט קײן נאַרישקײטן… שױן צײַט זאָלסט שױן אָנהײבן װערן אַ שטיקל מענטש; אם־ירצה־השם, איבער דרײַ יאָר װערסטו שױן בר־מיצװה, צו הונדערט און צװאַנציק יאָר, קכע־הע־הע!

מיט אַזעלכע זיסע װערטער שיקט מיך דער טאַטע אַרױס אין חדר אַרײַן צום נײַעם מלמד, צו רב חײם קאָטער. דאָס ערשטע מאָל הער איך פֿון מײַן בײזן טאַטן אַזעלכע גוטע װײכע װערטער, און איך פֿאַרגעס אין אײן מינוט אַלע זײַנע רדיפֿות, מיט אַלע זײַנע קללות, מיט אַלע זײַנע פּעטש, גלײַך װי ס'איז גאָרנישט געװען אױף דער װעלט. איך זאָל מיך ניט שעמען, װאָלט איך אים אַרומגעכאַפּט קושן. נאָר כי־כי־כי ― װיִאַזױ קושט מען אַ טאַטן?…

די מאַמע גיט מיר מיט אין חדר אַרײַן אַ גאַנצן עפּל מיט צװײ גראָשן, און אױך דער דײַטש שענקט מיר אַ פּאָר קאָפּיקעס מיט אַ קניפּ אין בעקל, רעדט אױף זײַן שפּראַך:

― היפּשער קנאַבע! גוט, גוט!…

איך נעם די גמרא „ביצה“ אונטער דער האַנט, איך טו אַ קוש די מזוזה און גײ אין חדר אַרײַן, װי אַ נײַ־געבאָרענער, מיט אַ רײן האַרץ, אַ גרינג האַרץ, מיט אַ לױטערן קלאָרן קאָפּ, מיט נײַע מחשבֿות, מיט פֿרישע, ערלעכע, פֿרומע געדאַנקען. די זון קוקט־אַראָפּ און גריסט צו מיר אירע װאַרעמע שטראַלן. דאָס װינטעלע פֿאַרגנבֿעט זיך צו מיר אונטער אַ פּאה, די פֿײגעלעך פּישטשען: „טיף־טיף־טיף־טיף!“… עס הײבט מיך, עם טראָגט מיך אין דער לופֿטן, עס װילט זיך מיר לױפֿן, שפּרינגען, טאַנצן ― אַך, װי גוט, װי זיס דאָס איז, אַז מע לעבט און מען איז אַן ערלעכער, מען איז ניט קײן גנבֿ, ניט קײן ליגנער!

איך קװעטש צו די גמרא צום האַרצן שטאַרק־שטאַרק, און לױף אין חדר אַרײַן געשמאַק־געשמאַק, און איך שװער באַ דער גמרא, אַז איך װעל קײנמאָל, קײנמאָל ניט זאַטשעפּען קײן פֿרעמדס, קײנמאָל, קײנמאָל נישט גנבֿענען, קײנמאָל, קײנמאָל ניט לײקענען, תּמיד זײַן אַן ערלעכער, אַן ערלעכער, אַן ערלעכער…

― הײַנט װעל איך אײַך, קינדער, שפּילן אַביסל אױפֿן פֿידל. נישטאָ, אַזױ דאַכט זיך מיר, קײן שענערס און קײן בעסערס, װי אַז מען קאָן שפּילן אױפֿן פֿידל. װאָס, אפֿשר נישט אַזױ? איך װײס נישט װיִאַזױ איר ― איך, פֿון זינט איך בין צו מײַן שׂכל געקומען, בין איך אױסגעגאַנגען נאָך אַ פֿידל און האָב ליב געהאַט גלאַט כּלי־זמר, װי דאָס לעבן! איז געװען ערגעץ אַ חתונה אין שטעטל, בין איך געװען דער ערשטער, װאָס איז געלאָפֿן מקבל־פּנים זײַן די כּלי־זמר, זיך פֿאַרגנבֿענען פֿון הינטן צום קאָנטערבאַס, אַ צי טאָן בײַ דער גראָבער סטרונע: בום! ― און אַנטלױפֿן. בום! ― און אַנטלױפֿן. פֿאַר דעם דאָזיקן „בום“ האָב איך אַמאָל געכאַפּט פֿון בערל באַס אַ מיאוסן פּסק. בערל באַס, אַ בײזער ייִד מיט אַ צעפּלאַצטער נאָז און מיט אַ שאַרפֿן קוק, האָט זיך געמאַכט, װי ער זעט ניט, אַז איך גנבֿה זיך צום קאָנטערבאַס, און בשעת איך האָב אױסגעצױגן די האַנט צו דער גראָבער סטרונע, האָט ער מיך אָנגעכאַפּט פֿאַרן אױער און אָפּגעפֿירט מיך מיט כּבֿוד גלײַך צו דער טיר:

― נאַ, ממזר, קוש די מזוזה!

דאָס האָט מיך אָבער װינציק־װאָס אָנגעלערנט. איך האָב נישט אָפּגעטראָטן פֿון די כּלי־זמר אױף קײן האָר. איך האָב זײ ליב געהאַט אַלע, פֿון שײַקע פֿידעלע מיט דער שײנער שװאַרצער באָרד און מיט די דינע װײַסע פֿינגערלעך, ביז געצי פּײַקלער מיטן שײנעם האָרב און מיטן היפּשן ― איך בעט איבער אײַער כּבֿוד ― פּליך איבער די אױערן. נישט אײן מאָל בין איך געלעגן אונטער אַ באַנק און געהערט, װי די כּלי־זמר שפּילן, װאָרעם מע האָט מיך געטריבן אַהײם, און פֿון דאָרטן, פֿון אונטער דער באַנק געקוקט אױף שײַקעס דינע פֿינגערלעך, װי זײ טאַנצן איבער די סטרונעס, און זיך צוגעהערט צו די זיסע קולות, װאָס ער האָט אַזױ קונציק אַרױסבאַקומען פֿון זײַן פֿידעלע.

אַ צעקאָכטער פֿלעג איך נאָכדעם אַרומגײן עטלעכע טעג כּסדר, און שײַקע מיטן פֿידעלע איז מיר געשטאַנען פֿאַר די אױגן. בײַנאַכט האָב איך אים געזען אין חלום, און בײַטאָג אױף דער װאָר ― ער איז מיר נישט אַרױס פֿונעם קאָפּ. איך פֿלעג מיר פֿאָרשטעלן, אַז איך בין שײַקע פֿידעלע, אױסבײגן די לינקע האַנט און מאַכן מיט די פֿינגער און געבן אַ פֿיר מיט דער רעכטער האַנט, װי מיטן סמיק, בשעת־מעשׂה פֿאַרװאָרפֿן דאָס קעפּל אױף אַ זײַט, די אױגן אַ ביסעלע צוגעמאַכט ― פּונקט װי שײַקע, ס'זאָל דאָס פֿעלן אַ האָר!

האָט דערזען דער רבי נטע־ליב ― ס'איז געװען סאַמע בײַם לערנען ― אַז איך מאַך עפּעס מיט די הענט און פֿאַרװאַרף דאָס קעפּל און גלאַנץ מיט די אײגלעך, האָט ער מיר אָפּגעשטעקט אַ רעכטן פּאַטש:

― אַ הולטײַ קאָן! מע לערנט מיט אים קמץ־אַלף, מאַכט ער העװיות, כאַפּט פֿליגן!

איך האָב מיך געגעבן דאָס װאָרט, עס מעג זיך קערן די װעלט, איך מוז האָבן אַ פֿידעלע, עס מעג מיך קאָסטן מי־יודע װאָס! נאָר פֿון װאָס מאַכט מען אַ פֿידעלע? געװײנלעך, פֿון „טענענהאָלץ“. ס'איז אָבער גרינג אױסצורײדן „טענענהאָלץ“! װוּ קריגט מען דאָס דאָזיקע האָלץ, אַז בסך־הכּל װאַקסט דאָס, זאָגט מען, נאָר אין ארץ־ישׂראל? װאָס טוט גאָט? גיט ער מיר אַרײַן אַזאַ מחשבֿה. בײַ אונדז איז געװען אַן אַלטע קאַנאַפּע, אַ ירושה־קאַנאַפּע נאָך פֿונעם זײדן רב אַנשל, װאָס איבער איר האָבן זיך געשלאָגן מײַנע צװײ פֿעטערס מיטן טאַטן עליו־השלום. דער פֿעטער בעני האָט געטענהט, אַז ער איז דער עלטערער זון, קומט אים די קאַנאַפּע; און דער פֿעטער סענדער האָט געטענהט, אַז ער איז דער ייִנגסטער, קומט אים די קאַנאַפּע; און דער טאַטע עליו־השלום האָט געטענהט, אַז ער איז טאַקע נישט מער װי אַן אײדעם, האָט ער אױף דער קאַנאַפּע קײן שליטה ניט, נאָר אַזױ װי זײַן װײַב, דאָס הײסט די מאַמע מײַנע, איז אַ בת־יחידה, קומט איר די קאַנאַפּע. דאָס איז אײנמאָל אַװעק. והשנית, שטײט די קאַנאַפּע בײַ אונדז אין שטוב, איז די קאַנאַפּע אונדזער קאַנאַפּע. האָבן זיך אַרײַנגעמישט בײדע מומעס, די מומע איטקע און די מומע זלאַטקע, און האָבן אָנגעפֿירט אַ רכילות פֿון אײנעם צום אַנדערן, קאַנאַפּע־קאַנאַפּע, די שטאָט האָט זיך געװיגט מיט דער קאַנאַפּע! ― בקיצור, די קאַנאַפּע איז געבליבן אונדזער קאַנאַפּע.

די דאָזיקע קאַנאַפּע איז געװען אַ פּשוטע, אַ הילצערנע קאַנאַפּע, נאָר באַצױגן פֿון אױבן מיט אַ דין האָלץ, װאָס איז אין עטלעכע ערטער אָפּגעשטאַנען, געװען אױפֿגעבלאָזן, װי אַ ביצה. אָט דאָס אײבערשטע האָלץ, װאָס איז אָפּגעשטאַנען, איז געװען דאָס אמתע „טענענהאָלץ“ װאָס גײט אױף פֿידלען. אַזױ האָב איך געהערט זאָגן אין חדר. אײן חסרון האָט די קאַנאַפּע געהאַט, און דער דאָזיקער חסרון איז געװען אַ מעלה, דהײַנו: אַז מע האָט זיך אױף איר אַנידערגעזעצט, האָט מען נישט געקאָנט אױפֿשטײן, מחמת זי איז געשטאַנען אַביסל באַרג־אַראָפּ, פֿון אײן זײַט משופּעדיק און אין מיטן מיט אַ גרוב; איז אָבער געװען די מעלה, װאָס קײנער האָט נישט געװאָלט זיך זעצן אױף איר, האָט מען זי אַװעקגעשטעלט אין אַ װינקל, געגעבן אַ „טשיסטע אָטסטאַװקעчиста отставка: אַ רײנע עמעריטור“.

אָט אױף דער קאַנאַפּע האָב איך געװאָרפֿן אַן אױג. אַ סמיטשיק האָב איך מיר צוגעגרײט נאָך פֿון לאַנג. איך האָב געהאַט אַ חבֿר שימעלע, יודל דעם בעל־עגלהס, האָט ער מיר צוגעזאָגט עטלעכע האָר פֿונעם טאַטנס פֿערדס װײדל. און זשיװעצע אױף צו שמירן דעם סמיטשיק האָב איך אַלײן געהאַט. איך האָב פֿײַנט געהאַט זיך פֿאַרלאָזן אױף נסים. איך האָב דאָס אױסגעביטן בײַ מײַנעם אַ חבֿר, מאיר־ליפּא־שׂרהס, אױף אַ שטיקל שטאָל פֿון דער מאַמעס קרינעלינע, װאָס האָט זיך געװאַלגערט אױפֿן בױדעם. פֿונעם שטיקל שטאָל האָט נאָכדעם מאיר־ליפּא־שׂרהס געמאַכט זיך אַ מעסערל, פֿון בײדע זײַטן גוט אָפּגעשאַרפֿט. האָב איך אַפֿילו חשק געהאַט זיך אָפּבײַטן מיט אים צוריק, האָט ער ניט געװאָלט. ער האָט זיך צעשריגן:

― אַ חכם אַ ייִד! װאָס זאָגט איר אױף זײַן טאַטן? איך האָרעװע אָפּ דרײַ נעכט און שאַרף און צעשנײַד זיך אַלע פֿינגער שאַרפֿנדיק, ― קומט ער איצטער צוגײן און װיל זיך אָפּבײַטן צוריק!

― קוק אים אָן אַביסל! ― זאָג איך. ― נו, דאַרף מען ניט! אַ טײַערע מציאה אַ שטיקל שטאָל! קאַרג שטאָל װאַלגערט זיך בײַ אונדז אױפֿן בױדעם? עס װעט כאַפּן אױף קינדער און קינדס־קינדער!

הכּלל, איך האָב געהאַט אַלצדינג, װאָס מע באַדאַרף. עס איז געבליבן נאָר אײן אַרבעט: קאַלופּען דאָס „טענענהאָלץ“ פֿון דער קאַנאַפּע. איך האָב אױסגעקליבן דערױף זײער אַ װױלע צײַט: בשעת די מאַמע איז געװען אין קלײט און דער טאַטע האָט זיך נאָכן עסן צוגעלײגט דרעמלען, האָב איך זיך פֿאַרקליבן אין װינקל אַרײַן מיט אַ טשװאָק און האָב זיך גענומען צו דער אַרבעט גאַנץ געשמאַק. האָט דער טאַטע דערהערט דורכן שלאָף, װי עמעצער באָברעט זיך, האָט ער פֿריִער געמײנט, אַ פּנים, אַז ס'איז מײַז אין שטוב, האָט ער אָנגעהױבן צו שרײַען פֿון דאָרטן: קיש! קיש! איך בין געבליבן אַ געשטאָרבענער… דער טאַטע האָט זיך איבערגעקערט אױף דער אַנדערער זײַט, און אַז איך האָב דערהערט, אַז ער כראָפּעט, האָב איך זיך װידער גענומען צו דער אַרבעט. פּלוצעם, איך טו אַ קוק ― דער טאַטע שטײט און קוקט אױף מיר מיט מאָדנע אױגן. עס װײַזט אױס, אַז תּחילת האָט ער בשום אױפֿן ניט פֿאַרשטאַנען װאָס דאָס איז. נאָכדעם, אַז ער האָט דערזען די צעקאַרדאַשעטע קאַנאַפּע, האָט ער מיך אַרױסגעצױגן פֿון דאָרטן פֿאַרן אױער און האָט מיך אַזױ געשלאָגן, אַז מע האָט מיך באַדאַרפֿט מינטערן, פּשוט אָפּגיסן מיט קאַלט װאַסער.

― גאָט איז מיט דיר! װאָס האָסטו געטאָן מיטן קינד? ― האָט די מאַמע געװײנט מיט טרערן אױף די אױגן.

― דער קדיש דײַנער! ער װעט מיר אַרײַנטרײַבן אַ לעבעדיקן אין דער ערד אַרײַן! ― זאָגט דער טאַטע, בלאַס װי די װאַנט, כאַפּט זיך פֿאַרן האַרצן און פֿאַרהוסט זיך אױף עטלעכע מינוט.

― װאָס־זשע דאַרף מען זיך אַזױ אָפּעסן דאָס האַרץ? ― זאָגט צו אים די מאַמע. ― ביסט אַזױ אױך אַ קראַנקער! טו אַ קוק װאָס פֿאַר אַ פּנים דו האָסט, אַזאַ יאָר אױף מײַנע שׂונאים!

דער חשק צו שפּילן אױפֿן פֿידל איז געװאַקסן מיט מיר אינאײנעם. װאָס עלטער איך בין געװאָרן, איז דער חשק געװאָרן נאָר גרעסער, און, װי אױף־צו־להכעיס, האָב איך באַדאַרפֿט אַלע טאָג האָרכן כּלי־זמר. פּונקט אױפֿן מיטן װעג, צװישן דער הײם און צװישן חדר, איז געשטאַנען אַ קלײן שטיבל, מיט ערד געדעקט, פֿלעגט זיך פֿון דאָרטן תּמיד הערן פֿאַרשײדענע קולות און געזאַנגען פֿון אַלערלײ כּלים, און מערסטנטײל ― קולות פֿון אַ פֿידל. דאָרטן איז געזעסן אַ כּלי־זמר. נפֿתּלצי בעזבאָראָדקעбез: אָן, אַ ייִד מיט אַן אונטערגעהאַקטער קאַפּאָטע, מיט אונטערגעבױגענע פּאות און מיט אַ געפּרעסטן קאָלנער. אַ נאָז האָט ער געהאַט אַ היפּשע, אױסגעזען װי אַ צוגעקלעפּטע, ליפּן גראָבע, צײן שװאַרצע, דאָס פּנים געשטופּלט און אָן אַ סימן פֿון אַ באָרד. און דערפֿאַר טאַקע האָט מען אים גערופֿן „בעזבאָראָדקע“. אַ װײַב האָט ער געהאַט אַ מאַשינע, האָט מען זי גערופֿן „די מוטער חוה“, און קינדער איז בײַ זײ געװען אַ טוץ אָנדערהאַלבן, אױב נישט מער, אָפּגעריסענע, האַלב נאַקעטע און באָרװעסע, און אַלע, פֿונעם גרעסטן ביזן קלענסטן, האָבן זײ געשפּילט, דער אױפֿן פֿידל, דער אױפֿן „אַלט“, דער אױפֿן באַס, דער אױפֿן טרומײט, דער אױפֿן פֿלײט, דער אױפֿן פֿאַגאָט, דער אױף דער האַרפֿע, דער אױפֿן צימבל. דער אױף דער באַלאַלײַקע, דער אױפֿן פּױק, דער אױף די טאַצן. צװישן זײ זײַנען געװען אױך אַזעלכע, װאָס האָבן געקאָנט אױספֿײַפֿן דעם גרעסטן ניגון מיט די ליפּן, אױף די צײן, אױף גלעזלעך אָדער אױף טעפּלעך, אױף שטיקלעך האָלץ, אָדער גאָר אױף די באַקן ― שדים, רוחות און גאָר!

מיטן דאָזיקן געזינדל האָב איך מיך באַקענט גאָר אומגעריכט. איך בין געשטאַנען אײנמאָל בײַ זײ אונטערן פֿענצטער, זיך אונטערגעהערט װי זײ שפּילן, האָט אײנער פֿון די עלטערע קינדער, פּיניע דער פֿלײטיסט, אַ בחור פֿון אַ פֿופֿצן, נאָר אַ באָרװעסער, מיך דערזען שטײן, איז ער אַרױסגעגאַנגען צו מיר און פֿרעגט מיך, צי עס געפֿעלט מיר זײער שפּילן?

― הלװאַי ― זאָג איך ― װאָלט איך אין צען יאָר אַרום אַזױ געשפּילט!

― קאָנסט דאָס אױספֿירן, ― מאַכט ער צו מיר און גיט מיר אָנצוהערעניש, אַז פֿאַר צװײ קאַרבן אַ חודש װעט מיך דער טאַטע זײַנער אױסלערנען שפּילן, און אױב איך װיל, װעט ע ר מיך לערנען, דער זון הײסט דאָס.

― אױף װאָס פֿאַראַ אינסטרומענט ― מאַכט ער ― װאָלטסטו געװאָלט שפּילן? אױפֿן פֿידל?

― אױפֿן פֿידל.

― אױפֿן פֿידל? ― מאַכט ער. ― קאָנסט צאָלן דריטהאַלבן קערבלעך אַ חודש? צי דו ביסט אַזאַ כּתריליק, װי איך?

― קאָנען קאָן איך, ― זאָג איך ― נאָר װאָס דען? עס טאָר נישט װיסן דערפֿון נישט דער טאַטע, נישט די מאַמע, נישט דער רבי.

― חס־וחלילה! ― מאַכט ער. ― װער דאַרף דאָס גײן אױספּױקן? אפֿשר געפֿינט זיך בײַ דיר אַ ציגאַר טיטון, אָדער אַ פּאַפּיראָס? נײן? דו רײכערסט ניט? אַנטלײַ־זשע מיר אַ פּיטאַקל, װעל איך מיר אַלײן קױפֿן פּאַפּיראָסן. נאָר זאָלסט ניט זאָגן קײנעם, מחמת דער טאַטע טאָר נישט װיסן, אַז איך רײכער, און די מאַמע װעט געװאָר װערן, אַז איך האָב געלט, װעט זי דאָס גלאַט צונעמען און קױפֿן בײגל אױף אָנבײַסן. קום אין שטוב אַרײַן, װאָס װעלן מיר דאָ אױסשטײן?

מיט גרױס פּחדים, מיט אַ קלאַפּנדיק האַרץ און מיט ציטערנדיקע פֿיס האָב איך אַריבערגעשפּאַנט די שװעל פֿונעם דאָזיקן קלײנעם גן־עדן.

מײַן נײַער חבֿר פּיניע האָט מיך פֿאָרגעשטעלט פֿאַרן פֿאָטער:

― שלום־נחום װעװיקס, אַ נגידס אַ ייִנגל, האָט חשק לערנען אױפֿן פֿידל.

נפֿתּלצי בעזבאָראָדקע האָט אונטערגעבױגן די פּאות, צורעכט געמאַכט דעם קאָלנער, פֿאַרשפּיליעט די קאַפּאָטע און פֿאַרבונדן מיט מיר אַ ברײטן שמועס מכּוח שפּילן בכלל און אױפֿן פֿידל בפֿרט, געגעבן מיר צו פֿאַרשטײן, אַז פֿידל איז די בעסטע און שענסטע פֿון אַלע כּלים, עלטערס און חשובֿערס פֿון פֿידל איז שױן גאָר נישטאָ אױף דער גאַנצער װעלט. אַ סימן האָב איך, פֿאַרװאָס דיריזשירט תּמיד די פֿידל, ניט דער טרומײט, אָדער פֿלײט? מחמת פֿידל ― דאָס איז די מאַמע פֿון אַלע כּלים.

אַזױ האָט מיר נפֿתּלצי בעזבאָראָדקע געלײענט אַ גאַנצע לעקציע פֿון מוזיק, געמאַכט בשעת־מעשׂה מיט די הענט און מיט דער נאָז, ― און איך בין געשטאַנען און געקוקט אים אין מױל אַרײַן, באַטראַכט די שװאַרצע צײן זײַנע און געשלונגען, ממש געשלונגען די װערטער.

― פֿידל, פֿאַרשטײסטו מיך, ― זאָגט צו מיר װײַטער נפֿתּלצי בעזבאָראָדקע און איז צופֿרידן, אַ פּנים, מיט דער לעקציע, ― פֿידל, פֿאַרשטײסטו מיך, איז אַזאַ כּלי, װאָס איז עלטער פֿון אַלע כּלים. דער ערשטער פֿידלער אױף דער װעלט איז געװען תּובֿל־קין, צי מתושלח, ― איך געדענק שױן נישט אַקוראַט. דו קערסט בעסער װיסן, דו לערנסט דאָך מסתּמא אין חדר? דער אַנדערער פֿידלער איז געװען דוד־המלך. נאָך אײנער, אַ דריטער, איז געװען, פּאַגאַניני האָט ער געהײסן, אױך אַ ייִד; אַלע בעסטע פֿידלער אױף דער װעלט זײַנען געװען ייִדן. למשל, סטעמפּעניו, פּדהצור. פֿון זיך רײד איך ניט. מע זאָגט, אַז איך שפּיל ניט שלעכט אױפֿן פֿידל; נאָר װי קום איך צו פּאַגאַנינין? פּאַגאַניני, זאָגט מען, האָט פֿאַרקױפֿט דעם אַשמדאַי די נשמה פֿאַרן פֿידל. פּאַגאַניני האָט פֿײַנט געהאַט שפּילן פֿאַר גרױסע מענטשן, מלכותים און פּױפּסטן, כאָטש מע פֿלעגט אים אָפּגילטן. ער האָט בעסער ליב געהאַט שפּילן פֿאַר אָרעמע לײַט אין אַלע שענקלעך, אין אַלע דערפֿער, אָדער גאָר אין די װעלדער פֿאַר חיות און עופֿות. אָט װאָס פֿאַר אַ פֿידלער פּאַגאַניני איז געװען… עי, חבֿרה־פּלעצל, צו די כּלים!

אַזױ האָט נפֿתּלצי בעזבאָראָדקע אױסגערופֿן צו זײַן קאָמאַנדע קינדער, װאָס זײַנען זיך צונױפֿגעקומען אַלע אין אײן מינוט, גענומען זיך איטלעכער צו זײַן אינסטרומענט. נפֿתּלצי אַלײן איז אױפֿגעשטאַנען אַ זעץ געטאָן מיטן סמיק אין טיש אַרײַן, געװאָרפֿן אַ שאַרפֿן קוק אױף איטלעכן באַזונדער און אױף אַלע מיטאַמאָל ― און מע האָט אַ שפּיל געטאָן אַ קאָנצערט אױף אַלערלײ אינסטרומענטן מיט אַזאַ כּוח, אַז איך בין שיִער ניט אומגעפֿאַלן פֿון די פֿיס. איטלעכער האָט זיך געפֿלײַסט איבערצושרײַען דעם אַנדערן, און מער פֿון אַלע האָט מיך פֿאַרשריגן אײנער אַ קלײנער, װאָס האָט געהײסן כעמעלע, אַ טרוקן ייִנגעלע מיט אַ נאַס נעזעלע און מיט באָרװעסע אָנגעדראָלענע פֿיסלעך. כעמעלע האָט געשפּילט אױף אַ משונה־מאָדנע כּלי, עפּעס אַ מין זאַק אַזעלכער, װאָס אַז מע בלאָזט אים אָן, לאָזט ער נאָכדעם אַרױס אַ משונה קול, אַ מאָדנעם קװיטש, װי אַ קאַץ, בשעת מע טרעט איר אָן אױפֿן װײדל. כעמעלע האָט מיטן באָרװעסן פֿיסל אױסגעשלאָגן טאַקט, געקוקט די גאַנצע צײַט אױף מיר מיט קלײנע גנבֿהשע אײגלעך און אונטערגעװוּנקען, װי אײנער רעדט: „אָבער אַיאָ, איך בלאָז גוט?“ נאָר מער פֿון אַלע האָט געאַרבעט נפֿתּלצי אַלײן; ער האָט אי געשפּילט, אי געדיריזשירט, געאַרבעט מיט די הענט, מיט די פֿיס, מיט דער נאָז און מיט די אױגן און מיטן גאַנצן גוף, און טאָמער חלילה האָט עמעצער געמאַכט אַ פֿעלער, האָט ער אַ קריץ געטאָן מיט די צײן און אַ זאָג געטאָן מיט כּעס:

― פֿאָרטאָ, פּאַרכוץ! פֿאָרטאָ ― פֿאָרטיסימאָ!… טאַקט, ממזר! טאַקט!… אײנס, צװײ, דרײַ! אײנס, צװײ, דרײַ!…

אָפּגעמאַכט מיט נפֿתּלצי בעזבאָראָדקע פֿאַר דרײַ מאָל אין דער װאָך אָנדערהאַלבן שעה אין טאָג צװײ קערבלעך אַ חודש, בעט איך אים נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל, עס זאָל זײַן בסוד־סודות ― אַניט, בין איך אַ פֿאַרפֿאַלענער. ער גיט מיר זײַן ערנװאָרט, אַז עס װעט נישט װיסן דערפֿון קײן פֿױגל.

― מיר זײַנען אַזעלכע מענטשן, ― זאָגט ער צו מיר מיט גדלות און מאַכט צורעכט דעם קאָלנער ― װאָס קאַטאָרע קײן געלט האָבן מיר ניט, נאָר יושר און ערלעכקײט איז בײַ אונדז פֿאַראַן מער װי בײַם גרעסטן גבֿיר! אפֿשר געפֿינט זיך בײַ דיר עטלעכע גראָשנס?

איך כאַפּ אַרױס און גיב אים אַ קערבל. נפֿתּלצי נעמט דאָס צו בײַ מיר, װי אַ פּראָפֿעסאָר, מיט צװײ פֿינגער, רופֿט־צו די מוטער חוה, קוקט אָן אַ זײַט און מאַכט צו איר:

― נאַ, קױף עפּעס אָנבײַסן!

די מוטער חוה נעמט צו בײַ אים דאָס קערבל שױן דװקא מיט בײדע הענט און מיט אַלע פֿינגער, באַטראַכט דאָס דװקא פֿון אַלע זײַטן און טוט אַ פֿרעג דעם מאַן, װאָס זאָל זי קױפֿן?

― װאָס דו װילסט. ― ענטפֿערט ער איר כּלומרשט קאַלטבלוטיק. ― קױף בולקעס עטלעכע, הערינג אַ צװײ־דרײ, און דאַרע קישקע, און אַ ציבעלע פֿאַרגעס ניט, עסיק און בױמל, נו, און אַ גלעזל בראָנפֿן דאָרטן…

אַז די דאָזיקע אַלע זאַכן זײַנען באַשאַפֿן געװאָרן אױפֿן טיש, איז דער עולם אָנגעפֿאַלן דערױף מיט אַזאַ אַפּעטיט, גלײַך װי נאָך אַ תּענית. עס האָט אַזש מיך אָנגענומען אַ יצר־הרע, און אַז מע האָט מיך געבעטן, איך זאָל גײן צום טיש, האָב איך מיך נישט געקאָנט אָפּזאָגן, און איך געדענק נישט די צײַט, װען איך זאָל אַזױ הנאה האָבן פֿונעם עסן, װי איך האָב הנאה געהאַט פֿון דער דאָזיקער סעודה.

נאָך דער סעודה האָט בעזבאָראָדקע אַ װוּנק געטאָן צו דער קאָמאַנדע, מע זאָל זיך נעמען צו די כּלים. און מע האָט מיך מכבד געװען װידעראַמאָל מיט אַ זאַך, „זײַן אײגענע קאָמפּאָזיציע“. די דאָזיקע „קאָמפּאָזיציע“ האָבן זײ געשפּילט מיט אַזאַ רעש, אַז עס האָט מיר פֿאַרטורקעט די אױערן און פֿאַרטומלט דעם קאָפּ ― און איך בין אַװעק פֿון דאָרטן אַ שיכּורער פֿון נפֿתּלצי בעזבאָראָדקעס „קאָמפּאָזיציע“. אַ גאַנצן טאָג אין חדר האָט זיך מיר געדרײט דער רבי מיט די תּלמידים מיט די ספֿרים, און אין די אױערן האָט מיר ניט אױפֿגעהערט צו קלינגען די „קאָמפּאָזיציע“. בײַנאַכט איז מיר געקומען צום חלום פּאַגאַניני, רײַטנדיק אױפֿן אַשמדאַי, און האָט מיר דערלאַנגט מיטן פֿידל איבערן קאָפּ, ― איך האָב זיך אױפֿגעכאַפּט מיט אַ געשרײ און מיט אַ קאָפּװײטיק און האָב אָנגעהױבן שיטן מיט װערטער, װי פֿון אַ זאַק. װאָס איך האָב גערעדט ― װײס איך ניט. נאָר מײַן עלטערע שװעסטער פּעסל האָט מיר נאָכדעם דערצײלט, אַז איך האָב גערעדט פֿון היץ, עס האָט זיך ניט געקלעפּט אַ װאָרט צו אַ װאָרט, עפּעס װילדע נעמען ― „קאָמפּאָזיציע“, „פּאַגאַניני“… און נאָך אַ זאָך האָט מיר די שװעסטער דערצײלט, אַז אין דער צײַט, װאָס איך בין געלעגן שלאַף, איז מען אַ פּאָר מאָל געװען בײַ אונדז פֿון נפֿתּלצי דעם כּלי־זמר, עפּעס אַ באָרװעס ייִנגל, געװאָר װערן װאָס איך מאַך , האָט מען אים דורכגעטריבן און פֿאַרזאָגט, ער זאָל זיך מער נישט דערװעגן קומען אַהער…

― װאָס האָט געטאָן בײַ דיר דעם קלעזמערס ייִנגל? ― פֿרעגט מיך מײַן שװעסטער און מוטשעט מיך, איך זאָל איר זאָגן. נאָר איך האַלט זיך אײנס: איך װײס נישט, כלעבן, איך װײס נישט; פֿון װאַנען זאָל איך װיסן?

― װאָס פֿאַר אַ פּנים האָט דאָס? ― זאָגט צו מיר די מאַמע. ― ביסט שױן, קײן עין־הרע, אַ בחורל צו לײַטן, מע רעדט דיר שױן שידוכים, און דו האָסט צו טאָן מיט שײנע חבֿרים, באָרװעסע כּלי־זמרלעך! װאָס פֿאַר אַ מחותּן ביסטו מיט כּלי־זמר? װאָס האָט דאָ געטאָן בײַ דיר נפֿתּלצי דעם קלעזמערס ייִנגל?

― װאָסער נפֿתּלצי? ― זאָג איך און מאַך זיך תּמעװאַטע. ― װאָסער כּלי־זמר?

― קוק אים אָן, דעם תּנא! ― מישט זיך אַרײַן דער טאַטע. ― ער װײס נישט פֿון װאָס צו זאָגן! נעבעך גאָט די נשמה שולדיק! איך אין דײַנע יאָרן בין שױן לאַנג געװען אַ חתן, און ער שפּילט זיך נאָך מיט חבֿרים! טו זיך אָן און גײ אין חדר אַרײַן! טאָמער װעט דיך באַגעגענען הערשל בעל־טאַקסע און װעט דיך אַ פֿרעג טאָן, װאָס איז דיר געװען, זאָלסטו זאָגן ― קדחת. דו הערסט װאָס איך רײד צו דיר? קדחת!

איך הײב נישט אָן צו פֿאַרשטײן: װאָס פֿאַר אַ מחותּן איז דאָ הערשל בעל־טאַקסע? און צוליב װאָס באַדאַרף איך אים זאָגן קדחת?… אין עטלעכע װאָכן אַרום איז מיר פֿאַרענטפֿערט געװאָרן די קשיא.

הערשל בעל טאַקסע )אַזױ האָט מען אים גערופֿן דערפֿאַר, װאָס ער און דער טאַטע און דער זײדע זײַנער האָבן פֿון תּמיד אָן געהאַלטן די טאַקסע, ס'איז שױן געװען בײַ זײ אַ חזקה( איז געװען אַ יונגערמאַן מיט אַ קײַלעכיק בײַכל, מיט אַ רױט בערדל, מיט נאַסע אײגעלעך און מיט אַ ברײטן װײַסן שטערן ― אַ סימן פֿון אַ קאָפּמענטש. ער האָט טאַקע געשמט אין שטעטל פֿאַר אַ װױלן יונגנמאַן אַ משׂכּיל, אַ מושלם, אַ שײנעם בעל־תּנ″ך און אַ שײנעם שרײַבער, דאָס הײסט, ער האָט געהאַט אַ שײן הענטל. מע האָט זיך אַמאָל מיט זײַנע כּתבֿים, זאָגט מען, אַרומגעטראָגן און אַרומגעפֿירט איבער דער װעלט. און דערצו האָט ער געהאַט געלט און אײן טעכטערל, אַ בת־יחידה, אַ מײדל מיט רױטע הערעלעך און מיט נאַסע אײגעלעך, צװײ טראָפּן װאַסער הערשל בעל־טאַקסע. געהײסן האָט זי אסתּר, און גערופֿן האָט מען זי פֿאַרצױגן ― „פֿלעסטערל“. געװען איז זי ציטעריק און אײדל, מורא געהאַט פֿאַר אונדז, חדר־ייִנגלעך, װי פֿאַרן מלאך־המות, װאָרעם מיר האָבן איר דאָקוטשעט, פֿלעגן זיך רײצן מיט איר און זינגען לידלעך:

דאַכט זיך, װאָס ליגט אַזעלכעס אין די דאָזיקע װערטער? אַיאָ גאָרנישט? פֿונדעסטװעגן פֿלעגט פֿלעסטערל, אַז זי האָט דערהערט די דאָזיקע װערטער, פֿאַרשטעלן זיך די אױערן און אַנטלױפֿן מיט אַ געװײן, באַהאַלטן זיך בחדרי־חדרים, מורא האָבן אַרױסגײן עטלעכע טעג אױף דער גאַס.

נאָר דאָס איז געװען אַמאָל, בשעת זי איז נאָך געװען אַ קינד. אַצינד איז זי שױן געװאָרן אַ מײדל צו לײַטן, פֿאַרפֿלאָכטן זיך אַ רױט צעפּל און געגאַנגען אָנגעטאָן, װי אַ כּלה, נאָך דער לעצטער מאָדע . מײַן מאַמע האָט פֿון איר שטאַרק געהאַלטן, פֿלעגט זיך נישט קאָנען אָפּלױבן פֿון איר: „אַ שטילע טױב“. אסתּרל פֿלעגט אַמאָל, שבת, אַרײַנקומען צו מײַן שװעסטער פּעסל, און אַז זי האָט מיך דערזען, פֿלעגט זי װערן נאָך רױטער, װי זי איז געװען, און אַראָפּלאָזן די אױגן. און מײַן שװעסטער פּעסל פֿלעגט מיך בשעת־מעשׂה דװקא צורופֿן, עפּעס פֿרעגן, און קוקן אונדז בײדן אין די אױגן אַרײַן.

ויהי היום, טרעפֿט זיך אַ מעשׂה, עס קומט אַרײַן צו אונדז אין חדר אַרײַן דער טאַטע מײַנער מיט הערשל בעל־טאַקסע און נאָך זײ שלעפּט זיך נאָך רב שלום־שכנא דער שדכן, אַ ייִד מיט זעקס פֿינגער, מיט אַ געקרײַזלטער שװאַרצער באָרד און אַ גרױסער אבֿיון. דערזען אַזעלכע געסט, כאַפּט זיך דער רבי רב זרח די קאַפּאָטע מיטן היטל, און מחמת גרױס אימפּעט פֿאַרקאַטשעט זיך אים אײן פּאה אַרונטער, אױף יענער זײַט אױער, דאָס היטל פֿאַרקנײטשט זיך און עס שטעקט אַרױס אונטן די יאַרמלקע העכער האַלב, און עס הײבט אים אָן פֿלאַמען אַ באַק. מע האָט געקאָנט אַרױסזען, אַז דאָ איז עפּעס נישט גלאַט, ובפֿרט, אַז רב שלום־שכנא דער שדכן שױן פֿון אַ צײַט, אַז ער האָט אָנגעהױבן אַרײַנקומען צו אונדז אין חדר אַרײַן עפּעס צו אָפֿטלעך, פֿלעגט אַלע מאָל אַרױסרופֿן דעם רבין אין הױז אַרױס און דאָרט אַװעקשטײן מיט אים עטלעכע מינוט, סודען זיך און שושקען זיך, מאַכן בשעת־מעשׂה מיט די הענט און מיט די פּלײצעס און אױסלאָזן מיט אַ זיפֿץ:

― טאָ, ממה־נפֿשך. אױך די אײגענע מעשׂה! איז דאָס באַשערט, װעט דאָס מסתּמא זײַן, װאָס קאָן מען װיסן װאָס?

בײַם אַרײַנקומען פֿון די געסט האָט דער רבי רב זרח נישט געװוּסט װאָס ער זאָל טאָן, װוּ ער זאָל זײ באַזעצן. האָט ער געכאַפּט אַ קיכבענקל, װאָס די רביצין זאַלצט דערױף פֿלײש, און האָט זיך פֿריִער אַביסל אַרומגעדרײט מיט דעם עטלעכע מאָל הין און צוריק איבערן גאַנצן חדר, און נאָכדעם האָט ער דאָס קױם אַװעקגעשטעלט און האָט זיך אַלײן טאַקע אַנידערגעזעצט אױף דעם. ער איז אָבער באַלד אױפֿגעשפּרונגען, װי אַן אָפּגעבריטער, שטאַרק צעמישט, און האָט זיך געכאַפּט בײַ דער הינטערשטער קעשענע פֿון דער קאַפּאָטע, גלײַך װי ער װאָלט עפּעס פֿאַרלאָרן אַ מטמון מיט געלט.

― אָט איז אַ בענקל זעצט זיך! ― מאַכט ער צו די געסט.

― נישקשה, זיצט, זיצט! ― זאָגט צו אים דער טאַטע. ― מיר זײַנען אַרײַנגעגאַנגען צו אײַך, רב זרח, נאָר אױף אײן מינוט; זײ װעלן פֿאַרהערן מײַן ייִנגל תּנ″ך.

און דער טאַטע װײַזט אָן אױף הערשל בעל־טאַקסע.

― אָך, מהיכא־תּיתי, פֿאַרװאָס ניט? ― מאַכט דער רבי רב זרח און כאַפּט אַ תּנ″כל און טראָגט דאָס אונטער הערשל דעם בעל־טאַקסע מיט אַזאַ פּנים, װי אײנער רעדט: „נאַ דיר און טו װאָס דו װילסט!“

הערשל בעל־טאַקסע נעמט דאָס תּנ″כל אין האַנט אַרײַן, װי אַ מענטש, װאָס איז געניט אין דער סחורה, בײגט אײַן דאָס קעפּל אױף אַ זײַט, מאַכט־צו אײן אײגל, מישט און מישט און טראָגט מיר אונטער דעם ערשטן פּסוק פֿון „שיר־השירים“.

― שיר־השירים גאָר? ― רופֿט זיך אָן רער רבי מיט אַ שמײכעלע װי אײנער רעדט: קײן האַרבערס נישט געקאָנט געפֿינען?

― שיך־השיכים ― ענטפֿערט אים הערשל בעל־טאַקסע (ער קאָן ניט אױסרײדן קײן רי″ש) ― שיך־השיכים איז ניט אַזאַ גכינגע זאַך װי איך מײנט; שיך־השיכים דאַכף מען פֿאַרשטײן.

― אַװדאי! ― רופֿט זיך אָן רב שלום־שכנא מיט אַ געלעכטערל.

דער רבי טוט צו מיר אַ װוּנק, איך גײ־צו צום טיש, צעשאָקל זיך און הײב אָן אױף אַ קול מיט זײער אַ שײנעם ניגון:

― שיר־השירים ― אַ געזאַנג איבער אַלע געזאַנגען! אַלע געזאַנגען האָט געזונגען אַ נבֿיא, און דאָס האָט געזונגען אַ נבֿיא בן נבֿיא! אַלע געזאַנגען האָט געזונגען אַ חכם, און דאָס האָט געזונגען אַ חכם בן חכם! אַלע געזאַנגען האָט געזונגען אַ מלך, און דאָס האָט געזונגען אַ מלך בן־מלך!

בשעת זינגען האָב איך דערװײַל געקוקט אױף מײַנע פֿאַרהערערס און האָב באַמערקט אױף איטלעכנס פּנים אַן אַנדער מינע. בײַם טאַטן אױפֿן פּנים איז געװען אָנגעצײכנט גדלות און פֿאַרגעניגן. אױפֿן רבינס פּנים איז געשטאַנען מורא און פּחד, טאָמער חלילה האָב איך אַ טעות און מאַך אַ פֿעלער; זײַנע ליפּן האָבן שטילערהײט נאָכגערעדט מיט מיר איטלעכס װאָרט. הערשל בעל־טאַקסע איז געזעסן דעם קאָפּ אַביסל אױף אַ זײַט, דאָס געלע בערדל אין מױל, אײן אײגל צוגעמאַכט, דאָס אַנדערע האָט געקוקט אַרױף, אױף דער סטעליע, און צוגעהערט װי אַ גרױסער, גרױסער מבֿין. רב שלום־שכנא דער שדכן האָט די גאַנצע צײַט נישט אַראָפּגעלאָזט פֿון אים קײן אױג. ער איז געזעסן מיט אַ האַלבן גוף אַריבערגעבױגן אױף צופֿריִער, האָט מיר מיטגעהאָלפֿן שאָקלען זיך און האָט זיך נישט געקאָנט אײַנהאַלטן און האָט מיך איבערגעשלאָגן אינמיטן מיט אַן אױסגעשרײ, מיט אַ געלעכטער און מיט אַ הוסט אינאײנעם און אַ מאַך מיט דעם צװײענדיקן פֿינגער:

― אַז מע שמועסט, אַז ער יכלט ― יכלט ער!

אין עטלעכע טעג אַרום האָט מען געבראָכן טעלער, און איך בין געװאָרן צו מזל אַ חתן פֿאַר הערשל בעל־טאַקסעס בת־יחידקעלע ― פֿלעסטערל.

אַמאָל מאַכט זיך, אַ מענטש װאַקסט־אױס אין אײן טאָג מער װי אַן אַנדערער אין צען יאָר. אַז איך בין געװאָרן אַ חתן, האָב איך מיט אַמאָל דערפֿילט, אַז איך בין אַ „גרױסער“. דאַכט זיך, דער אײגענער װאָס פֿריִער, נאָר פֿאָרט נישט דער. פֿונעם קלענסטן חבֿר ביזן רבין רב זרח האָט מען אָנגעהױבן קוקן אױף מיר שױן מיט מער דרך־ארץ ― פֿאָרט אַ חתן מיט אַ זײגער. אױך דער טאַטע האָט שױן אױפֿגעהערט צו שרײַען אױף מיר; פֿון פּעטש שמועסט מען ניט: װיִאַזױ נעמט מען דאָס אַ חתן מיט אַ גילדענעם זײגער און מע פּאַטשט אים אױס? אַ חרפּה פֿאַר לײַטן און אַ בזיון פֿאַר זיך אַלײן! אמת, מע האָט אַמאָל אָפּגעשמיסן בײַ אונדז אין חדר אַ חתן אליה, דערפֿאַר װאָס מע האָט אים געכאַפּט גליטשן זיך מיט אַלע שקצימלעך אױפֿן אײַז, ― האָט טאַקע נאָכדעם געהאַט צו טאָן דערמיט די גאַנצע שטאָט. די כּלה זײַנע איז געװאָר געװאָרן פֿון אַזאַ סקאַנדאַל, האָט זי אַזױ לאַנג געװײנט, ביז מע האָט אָפּגעשיקט דעם חתן די תּנאָים, און דער חתן, אליה הײסט דאָס, האָט זיך פֿאַר האַרצװײטיק און פֿאַר בזיון געװאָלט אַרײַנװאַרפֿן אין טײַך אַרײַן, איז געװען פֿאַרפֿרױרן דאָס װאַסער…

כּמעט אַזאַ אַן אומגליק האָט זיך געטראָפֿן מיט מיר, נאָר נישט איבער שמיץ, און נישט איבערן גליטשן זיך אױפֿן אײַז נאָר איבער אַ פֿידל.

אָט אַזױ איז געװען די מעשׂה:

בײַ אונדז אין װײַנשענק האָבן מיר געהאַט אַן אָפֿטן גאַסט טשעטשעק דער קאַפּעלמײַסטער, װאָס מיר פֿלעגן אים רופֿן: „פּאַן פּאָלקאָװניק“. דאָס איז געװען אַ געזונטער יונג, אַ הױכער, מיט אַ גרױסער קײַלעכיקער באָרד און מוראדיקע ברעמען. גערעדט האָט ער אױף אַ מאָדנע געמישט לשון, װאָס איז באַשטאַנען פֿון עטלעכע שפּראַכן. בשעת רײדן האָט ער געמאַכט מיט די ברעמען אַרױף און אַראָפּ; אַז ער האָט אַראָפּגעלאָזט די ברעמען, איז דאָס פּנים געװען שװאַרץ װי די נאַכט, און אַז ער האָט זײ אױפֿגעהױבן ― איז דאָס געװען קלאָר װי דער טאָג, װאָרעם עס האָבן זיך געפֿונען אונטער די דאָזיקע געדיכטע ברעמען אַ פּאָר העלבלױע, גוטע, שמײכלענדיקע אױגן. געטראָגן האָט ער אַ מונדיר מיט גאָלדענע קנעפּ, און דערפֿאַר טאַקע האָט ער בײַ אונדז געהײסן „פּאַן פּאָלקאָװניק“. בײַ אונדז אין װײַנשענק איז ער געװען זײער אַן אָפֿטער גאַסט, נישט דערפֿאַר, װײַל ער איז געװען אַ שיכּור חלילה; נאָר מהאַי־טעמא, װײַל דער טאַטע מײַנער איז געװען אַ בריה אױף מאַכן פֿון ראָזשינקעס דעם „בעסטן טײַערסטן אונגערישן װײַן“, װאָס טשעטשעק פֿלעגט אָנקװעלן, זיך גאָרניט קאָנען אָפּלױבן פֿון אים. ער פֿלעגט אַרױפֿלײגן אױף אים זײַן גרױסע מוראדיקע האַנט און זאָגן צום טאַטן אױף זײַן געמישטער שפּראַך:

― הער קעלער־מײַסטער! או טעבי נאַילעפּשי אונגאַרװײַן! נימאַ טאַקי װינע אין בודאַפּעשט! פּרעד באָהעם!У теби наилебши унгервайн! Нима таки вино ин Будапешт! Перед Богом!: בײַ דיר איז דער בעסטער אונגערישער װײַן! ניטאָ אַזאַ װײַן אין בודאַפּעשט! בײַ גאָט!

צו מיר איז טשעטשעק תּמיד געװען צוגעלאָזט, מיך געלױבט, װאָס איך לערן אין חדר, פֿלעגט מיך אָפֿט פֿאַרהערן, פֿרעגן, װער איז געװען אַדאַם? און װער איז געװען איזאַק? און װער איז געװען דזשאָזעף?

― יוסף? ― פֿרעג איך אים. ― יוסף הצדיק?

― דזשאָזעף ― זאָגט ער.

― יוסף ― פֿאַרריכט איך אים נאָכאַמאָל.

― או נאַסу нас: מיר האָבן דזשאָזעף, או־װאַסу вас: איר האָט יאָדזשעף ― יאָדזשעף, יאָדזשעף ― דזשאָזעף ― װשיסטקאָ יעדנעвшистко едно: אַלץ אײנס, גאַנץ עגאַל.

― קהי ― הי ― הי!…

איך באַהאַלט דאָס פּנים אין קולאַק און לאַך מיך גוט אױס.

נאָר פֿון זינט איך בין אַ חתן געװאָרן האָט טשעטשעק אױך אױפֿגעהערט זיך באַגײן מיט מיר װי מיט אַ קונדס און האָט אָנגעהױבן רײדן מיט מיר שױן װי מיט אַ גלײַכן, דערצײלן מעשׂיות פֿון פּאָלק און פֿון מוזיקאַנט (דער „פּאַן פּאָלקאָװניק“ האָט געהאַט נײַן מאָס רײד, קײנער האָט אָבער קײן צײַט ניט געהאַט אים אױסהערן אַ חוץ מיר). אײנמאָל האָט ער זיך מיט מיר צערעדט װעגן שפּילן. האָב איך אים אַ פֿרעג געטאָן:

― דער פּאַן פּאָלקאָװניק שפּילט אױף װאָסער אינסטרומענט?

― נאַ װשיסטקיך אינסטרומענטוна вшістких інструменту: אױף אַלע כּלים. ― מאַכט ער צו מיר און הײבט־אױף אױף מיר די ברעמען.

― אױפֿן פֿידל אױך? ― פֿרעג איך אים, און ער באַקומט מיטאַמאָל אין מײַנע אױגן אַ פּנים פֿון אַ מלאך.

― קום צוגײן אַמאָל צו מיר, ― מאַכט ער ― װעל איך דיר שפּילן.

― װען קאָן איך ― זאָג איך ― צו דיר קומען, פּאַן פּאָלקאָװניק, אַז ניט שבת? ― נאָר בתּנאַי, קײנער זאָל ניט װיסן. זאָגסטו מיר צו?

― פּרעד באָהעםпред богом: בײַ גאָט! ― מאַכט ער צו מיר און הײבט־אױף אױף מיר די ברעמען.

טשעטשעק האָט געװױנט װײַט־װײַט הינטער דער שטאָט, אין אַ קלײן װײַס שטיבל, מיט קלײנע פֿענצטערלעך, מיט געפֿאַרבטע לאָדן, מיט אַ גרינעם גאָרטן, װאָס האָבן אַרױסגעקוקט פֿון דאָרטן מיט גרױס גדלות אַ סך הױכע געלע סאָנישניקעס, װי עפּעס רעכטס, און האָבן אָנגעבױגן עטװאָס די קעפּלעך אױף אַ זײַט, אַביסל געשאָקלט זיך, און האָבן װי גערופֿן מיך צו זיך: „אַהער, צו אונדז, בחורל! דאָ איז געראַם, דאָ איז פֿרײַ, דאָ איז ליכטיק, דאָ איז פֿריש, דאָ איז װאַרעם, דאָ איז גוט!“… און נאָך יענעם עיפּוש מיט דער היץ, מיטן שטױב, װאָס אין שטאָט, און נאָך יענער ענגשאַפֿט מיטן געשרײ, מיטן טומל, װאָס אין חדר, גלוסט זיך טאַקע אַהער, װאָרעם דאָ איז געראַם. דאָ איז פֿרײַ, דאָ איז ליכטיק, דאָ איז פֿריש, דאָ איז װאַרעם, דאָ איז גוט! עס גלוסט זיך לױפֿן, שפּרינגען, שרײַען, זינגען; אָדער גאָר אַ װאָרף טאָן זיך אױף דער הױלער ערד, מיטן פּנים אינעם גרינעם שמעקעדיקן גראָז אַרײַן. נאָר, אױ װײ, נישט פֿאַר אײַך, ייִדישע קינדער! געלע סאָנישניקעס, גרינע קרױט, פֿרישע לופֿט, רײנע ערד, אַ לױטערער הימל ― האָט קײן פֿאַראיבל נישט, ס'איז נישט אױף אײַער מיסט געװאַקסן געװאָרן!…

באַגעגנט האָט מיך אַ שװאַרצער קודלאַטער הונט מיט רױטע פֿײַערדיקע אױגן. ער איז אױף מיר אָנגעפֿאַלן מיט אַזאַ רישעות, אַז ס'איז מיר שיִער די נשמה אַרױסגעפֿאַלן. אַ גליק, װאָס ער איז געװען צוגעבונדן אױף אַ שטריק. דערהערט מײַן געשרײ, איז טשעטשעק אַרױסגעלאָפֿן אָן אַ מונדיר און האָט אָנגעהױבן שטראָפֿן דעם הונט, ער זאָל אַנטשטומט װערן ― און ער איז אַנטשטומט געװאָרן. נאָכדעם האָט ער מיך אָנגענומען פֿאַר אַ האַנט, צוגעפֿירט מיך גלײַך צום שװאַרצן כּלבֿ, געזאָגט, איך זאָל גאָר קײן מורא נישט האָבן, ער װעט מיך ניט זאַטשעפּען; אַ סימן, זאָגט ער, איך זאָל אים אַ גלעט טאָן איבער די האָר. און נישט לאַנג געטראַכט, נעמט ער מײַן האַנט און פֿירט מיט איר איבערן הונטס פֿעל, רופֿט אים אָן בשעת־מעשׂה מיט עטלעכע מאָדנע נעמען און זאָגט אים גוטע װערטער. דער שװאַרצער חבֿרה־מאַן לאָזט אַראָפּ דעם װײדל, בײגט אײַן דעם קאָפּ, באַלעקט זיך מיט דער צונג און װאַרפֿט אױף מיר אַ קוקל מן־הצד, װי אײנער רעדט: „דײַן גליק, װאָס דער פּריץ שטײט דאָ, װאָלטסט שױן אַװעקגעגאַנגען פֿון דאַנען אָן אַ האַנט“… איבערגעלעבט די פּחדים פֿונעם הונט און אַרײַנגעגאַנגען מיטן „פּאַן פּאָלקאָװניק“ אין שטוב אַרײַן, בין איך נבֿהל־ונשתּומם געװאָרן; אַלע װענט זײַנען פֿאַרהאָנגען פֿון אױבן אַראָפּ מיט ביקסן, און אױף דער ערד ליגט אַ פֿעל מיט אַ קאָפּ פֿון אַ לײב אָדער אַ לעמפּערט מיט מוראדיקע שאַרפֿע צײן. מילא, דער לײב איז נאָך אַ האַלבע צרה ― פֿאָרט אַ געפּגרטער; אָבער די ביקסן, די ביקסן?… ס'איז מיר נישט אײַנגעגאַנגען די פֿרישע פֿלױמען מיט די שײנע עפּל, װאָס דער באַלעבאָס האָט מיך מיט זײ מכבד געװען פֿון זײַן אײגענעם גאָרטן; מײַנע אױגן האָבן נישט אױפֿגעהערט צו שפּרינגען פֿון אײן װאַנט אױף דער אַנדערער. נאָר שפּעטער, אַז טשעטשעק האָט אַרױסגענומען פֿון אַ רױט שאַכטל אַ פֿידעלע, אַ קלײנס, אַ קײַלעכיקס, מיט אַ מאָדנע בײַכעלע, האָט אַרױפֿגעלײגט אױף דעם די גרױסע צעשפּרײטע באָרד און די גרױסע געזונטע האַנט און האָט געגעבן דעם ערשטן פֿיר עטלעכע מאָל הין און צוריק מיטן סמיטשיק, און עס האָבן זיך געגעבן אַ גאָס די ערשטע עטלעכע מעלאָדיעס, האָב איך אין אײן אױגנבליק פֿאַרגעבן דעם שװאַרצן כּלבֿ, מיטן שרעקלעכן לײב, מיט די אָנגעלאָדענע ביקסן, ― איך האָב נאָר געזען פֿאַר זיך טשעטשעקס גרױסע צעלאָזט באָרד מיט זײַנע געדיכטע אַראָפּגעלאָזטע ברעמען, איך האָב נאָר געזען אַ קײַלעכיק פֿידעלע מיט אַ מאָדנע בײַכל, און פֿינגער, װאָס טאַנצן איבער די סטרונעס מיט אַזאַ מהירות, װאָס אַ מענטשנס שׂכל איז גאָר ניט אומשטאַנד משׂיג צו זײַן, װוּ נעמט מען דאָס אַזױ פֿיל פֿינגער?

נאָכדעם איז פֿאַרשװוּנדן געװאָרן טשעטשעק מיט זײַן צעשפּרײטער באָרד, מיט זײַנע געדיכטע ברעמען, מיט זײַנע װוּנדערלעכע פֿינגער, און איך האָב נאָר געהערט אַ זינגען, אַ קרעכצן, אַ װײנען, אַ כליפּען, אַ רײדן, אַ ברומען ― משונה מאָדנע קולות אַזעלכע, װאָס איך האָב אױף מײַן לעבן נישט געהערט קײנמאָל! זיסע קולות, װי האָניק, גלאַטע, װי בױמל, האָבן זיך געגאָסן גלײַך אין האַרצן אַרײַן אָן אַן אױפֿהער, און מײַן נשמה איז אַװעק װײַט־װײַט פֿון דאַנען, אין אַן אַנדער װעלט אַרײַן, אין אַ גן־עדן פֿון סאַמע קולות, פֿון גאָלע געזאַנגען…

― האַרבאַטע כצעש?гербата хочеш: געװירצן־טײ װילסטו? ― רופֿט זיך אָן צו מיר טשעטשעק, לײגט אַװעק דאָס פֿידעלע און טוט מיר אַ פּאַטש איז פּלײצע.

איך האָב דערפֿילט, אַז איך בין אַראָפּגעפֿאַלן פֿונעם זיבעטן הימל אַראָפּ אױף דער ערד.

פֿון דעמאָלט אָן האָב איך אָנגעהױבן צו גײן אַהער אַלע שבת בײַטאָג הערן טשעטשעקן שפּילן אױפֿן פֿידל. איך פֿלעג שױן גײן גלײַך, נישט מורא געהאַט פֿאַר קײנעם, און אַפֿילו מיטן שװאַרצן כּלבֿ זײַנען מיר געװאָרן אַזױ באַקאַנט, אַז ער האָט מיך דערזען, פֿלעגט ער דרײען מיטן װײדל און זיך װעלן װאַרפֿן אױף מיר, אַ לעק טאָן די האַנט. פֿלעג איך אים נישט לאָזן: „לאָמיר בעסער זײַן גוטע פֿרײַנט פֿון דער װײַטן!“

אין דער הײם האָט ניט געװוּסט קײן פֿױגל, װוּ איך פֿאַרברענג דעם שבת ― פֿאָרט אַ חתן! ― און מע װאָלט נישט געװוּסט דערפֿון עד־היום, עס זאָל זיך ניט געװען טרעפֿן מיט מיר אַ נײַער אומגליק, אַ גרױסער אומגליק, װאָס װערט דאָ באַשריבן אינעם קאַפּיטל ט.

דאַכט זיך, װעמען באַדאַרף עס אָנגײן, למשל, אַז אַ ייִדיש בחורל גײט זיך שבת בײַטאָג שפּאַצירן אַביסל װײַטער, הינטער דער שטאָט? צי ס'איז טאַקע מער נישטאָ װאָס צו טאָן, נאָר נאָכקוקן, אין זינען האָבן יענעם? װאָס העלפֿן אָבער די אַלע טענות, אַז עס ליגט שױן אַזױ בײַ אונדז אין דער נאַטור, בײַ ייִדן הײסט דאָס, גוט צוקוקן זיך צו יענעם, אַכטונג געבן, געפֿינען חסרונות און געבן עצות. למשל: צוגײן צו אַ װילד־פֿרעמדן, בשעת ער דאַװנט, און צו־רעכט מאַכן אים דעם „של־ראָש“ פֿון די תּפֿילין; אָדער אָפּשטעלן אים בשעת ער לױפֿט און איז פֿאַרטראָגן, אַז עס האָט זיך בײַ אים, דאַכט זיך , פֿאַרקאַטשעט אַ הױז; אָדער אָנװײַזן יענעם מיטן פֿינגער, ער זאָל ניט װיסן װאָס איר מײנט: צי די נאָז, צי די באָרד, צי װעלכע גוטע יאָר? אָדער צונעמען בײַ יענעם פֿון די הענט, בשעת יענער מוטשעט זיך און װיל עפּעס עפֿענען, און זאָגן אים: איר קאָנט נישט, לאָזט מיך! אָדער אָפּשטעלן זיך, בשעת יענער בױט אַ שטוב, און אױסזעצן אים אַ חסרון, אַז די סטעליע איז, דאַכט זיך, צו הױך, די חדרים צו געראַם און די פֿענצטער אומגעלומפּערט ברײט, כאָטש נעם צעװאַרף די שטוב און שטעל זיך בױען גאָר איבער־אַ־נײַס!… אָט אַזױ, הערט איר, איז שױן בײַ אונדז אײַנגעפֿירט פֿון קדמונים, פֿון ששת־ימי־בראשית. מיר װעלן מיט אײַך די װעלט נישט איבערמאַכן, מיר זײַנען דאָס גאָר נישט מחויבֿ…

נאָך אַזאַ מין הקדמה װעט אײַך שױן זײַן רעכט, אַז אפֿרים קלאָץ, אַ ייִד אַ װילד־פֿרעמדער, װאָס האָט זיך אָנגעקערט מיט אונדז אַ קנעפּל, האָט נאָכגעקוקט נאָך מיר, נאָכגעשפּירט און אָנגעשמעקט װוּהין איך גײ, און האָט מיר צוגעשטעלט אַ בענקעלע, געשװאָרן, אַז ער האָט אַלײן געזען מיך עסן טרפֿות בײַם „פּאָלקאָװניק“ און רױכערן אַ פּאַפּיראָס אום שבת, ער זאָל אַזױ זען, זאָגט ער, בײַ זיך אַלדאָס גוטס, אַניט זאָל ער ניט דערלעבן, זאָגט ער, קומען אַהין, װוּהין ער גײט, און אױב ער זאָגט אַ דבֿר־שקר אױף אָט אַזױ פֿיל, זאָל זיך אים שטעלן, זאָגט ער, דאָס מױל אױף אַ זײַט און עס זאָלן אים אַרױס בײדע אױגן!

― אָמן הלװאַי ― האָב איך געזאָגט און האָב געכאַפּט פֿונעם טאַטן אַ פֿרישן פּאַטש, איך זאָל ניט זײַן קײן עזות־פּנים… נאָר איך פֿאַרכאַפּ, אַזױ דאַכט זיך מיר, די לאָקשן פֿאַר די פֿיש, און האָב גאָר גאָר פֿאַרגעסן אײַך דערצײלן, װער איז געװען אפֿרים קלאָץ, און װאָס איז געװען, און װי אַזױ איז געװען די מעשׂה.

אין עק שטאָט, אױף יענער זײַט בריק, איז געזעסן אַ ייִד אפֿרים קלאָץ. פֿאַר װאָס האָט מען אים גערופֿן קלאָץ? ער האָט אַמאָל געהאַנדלט מיט געהילץ. הײַנט האַנדלט ער שױן ניט ― איבער אַ מעשׂה, אַ בילבול, מע האָט אױסגעטרײסלט בײַ אים אַ פֿרעמדן קלאָץ מיט אַ פֿרעמדער קלײמע, האָט ער געהאַט אױף זיך אַ פּעקל, אַ לאָדעניש, אַ שלעפּעניש, קױם־קױם אױסגעדרײט זיך פֿון טורמע. פֿון דעמאָלט אָן האָט ער אַװעקגעװאָרפֿן אַלע מיסחרים און האָט זיך גענומען צו שטאָט־זאַכן. אַרײַנקוקן אין קהלשע ענינים, צעך, טאַקסע, בית־המדרש… תּחילת איז געװען נישט אַזױ גוט, ער האָט געהאַט בזיונות; נאָר װאָס װײַטער־װײַטער האָט ער זיך אַרײַנגעדרײט, אײַנגעגעסן אין די בײנער אַרײַן, געגעבן אָנצוהערעניש, אַז ער װײס „װוּ אַ טיר עפֿנט זיך“… און אפֿרים איז געװאָרן מיט דער צײַט אַ פּאַרשױן אַ נוצלעכער, נײטיקער, װאָס מע קאָן זיך אָן אים ניט באַגײן. אָט אַזױ כאַפּט זיך אַרײַן אַ װאָרעם אין עפּל אַרײַן, בעט זיך אױס גאַנץ ברײטלעך, מאַכט זיך אַ װײכן געלעגער און װערט דאָרט אַ הײמישער, אַ גאַנצער באַלעבאָס.

געװען איז אפֿרים אַ נידעריטשקער, געהאַט קורצע פֿיסעלעך, קלײנע הענטעלעך, רױטע בעקעלעך, און אַ גענגל אַ גיכס, מיט אַ טענצל און מיט אַ דרײ מיטן קעפּעלע; גערעדט האָט ער גיך, מיט אַ קװיטשל, און געלאַכט האָט ער מיט אַ דריבנע געלעכטערל, װי מע שיט אַרבעסלעך. אָנקוקן האָב איך אים נישט געקאָנט ― איך װײס נישט פֿאַר װאָס. אַלע שבת בײַטאָג, װען איך בין געגאַנגען צו טשעטשעקן, אָדער פֿון טשעטשעקן, פֿלעג איך אים באַגעגענען אױפֿן בריק גײן שפּאַצירן אין אַ לאַנגן געלאַטעטן שבתדיקן לעטניק אָן די אַרבל. ער איז געגאַנגען, די הענט פֿאַרלײגט אַהינטער, און אונטערגעזונגען אױף זײער אַ דין קולכל, און דער לאַנגער לעטניק האָט אים אונטערגעפּאַטשט פֿון הינטן אין די פּיאַטעס.

― גוט שבת! ― זאָג איך אים.

― גוט שבת! ― מאַכט ער. ― װוּהין גײט דאָס אַ ייִנגל?

― גלאַט אַזױ ― זאָג איך ― אױפֿן שפּאַציר.

― אױפֿן שפּאַציר? אײנער אַלײן? ― מאַכט ער און קוקט מיר אין די אױגן אַרײַן מיט אַזאַ מין שמײכעלע, װאָס ס'איז שװער צו טרעפֿן, װאָס מײנט ער דערמיט: צי ס'איז אַ גרױס בריהשאַפֿט, װאָס איך שטעל זיך אײַן גײן אײנער אַלײן, צי ס'איז אַ חכמה, צי אַ נאַרישקײט?…

אײנמאָל, געגאַנגען צו טשעטשעקן, האָב איך באַמערקט, אַז אפֿרים קלאָץ קוקט מיר עפּעס זײער שטאַרק נאָך; האָב איך זיך אָפּגעשטעלט אױפֿן בריק און געקוקט אין װאַסער אַרײַן. האָט זיך אפֿרים אױך אָפּגעשטעלט און אױך געקוקט אין װאַסער אַרײַן. האָב איך זיך געלאָזט גײן צוריק ― ער גײט אױך. האָב איך מיך געלאָזט גײן װידער אַהין ― ער אױך. נאָכדעם איז ער פֿאַרפֿאַלן געװאָרן. שפּעטער, געזעסן מיט טשעטשעקן בײַם טיש און געטרונקען טײ, האָבן מיר דערהערט דעם שװאַרצן כּלבֿ בילן אױף עמעצן זײער שטאַרק און רײַסן זיך פֿון דער שטריק. אַ קוק געטאָן אין פֿענצטער, האָט זיך מיר אױסגעדאַכט, אַז איך זע עפּעס אַ נידעריקס, אַ שװאַרצינקס, מיט קלײנע פֿיסעלעך לױפֿט־לױפֿט און װערט פֿאַרשװוּנדן. נאָכן גענגל װאָלט איך געמעגט שװערן, אַז ס'איז געװען אפֿרים קלאָץ.

כּך הוה. איך בין געקומען שבת־צו־נאַכטס אַהײם, שױן נאָך הבֿדלה, מיט אַ פֿאַרפֿלאַמט פּנים, און האָב געטראָפֿן אפֿרימען זיצן בײַם טיש. ער האָט עפּעס זײער שטאַרק גערעדט און געלאַכט מיט זײַן מאָדנעם געלעכטערל. דערזען מיך, איז ער אַנטשװיגן געװאָרן און געקלאַפּט מיט די קורצע פֿינגערלעך איבערן טיש. אַקעגן אים איז געזעסן דער טאַטע, טױט װי די װאַנט, און האָט זיך געדרײט די באָרד, געריסן די האָר אײנציקװײַז ― אַ סימן, אַז ער איז אין כּעס.

― פֿון װאַנען גײסטו דאָס? ― פֿרעגט מיך דער טאַטע און קוקט אױף אפֿרימען.

― פֿון װאַנען ― זאָג איך ― זאָל איך גײן?

― איך װײס ― זאָגט ער ― פֿון װאַנען? זאָג דו פֿון װאַנען, דו װײסט בעסער.

― פֿון בית־המדרש ― זאָג איך.

― און װוּ ― זאָגט ער ― ביסטו געװען אַ גאַנצן טאָג?

― װוּ ― זאָג איך ― זאָל איך זײַן?

― איך װײס ― זאָגט ער ― װוּ? זאָג דו װוּ, דו װײסט בעסער.

― אין בית־המדרש ― זאָג איך.

― װאָס האָסטו געטאָן ― זאָגט ער ― אין בית־המדרש?

― װאָס זאָל איך טאָן ― זאָג איך ― אין בית־המדרש?

― איך װײס ― זאָגט ער ― װאָס דו זאָלסט טאָן?

― איך האָב געלערנט ― זאָג איך.

― װאָס האָסטו ― זאָגט ער ― געלערנט?

― װאָס זאָל איך לערנען? ― זאָג איך.

― איך װײס ― זאָגט ער ― װאָס דו זאָלסט לערנען?

― גמרא ― זאָג איך ― האָב איך געלערנט.

― װאָסער גמרא ― זאָגט ער ― האָסטו געלערנט?

― װאָסער גמרא ― זאָג איך ― זאָל איך לערנען?

― איך װײס ― זאָגט ער ― װאָסער גמרא זאָלסטו לערנען?

― די גמרא „שבת“ ― זאָג איך ― האָב איך געלערנט.

דאָ האָט זיך אפֿרים קלאָץ צעלאַכט מיט זײַן דריבנע געלעכטערל, און מער האָט שױן, אַ פּנים, דער טאַטע נישט געקאָנט איבערטראָגן. ער האָט זיך אױפֿגעכאַפּט פֿונעם אָרט און האָט מיר אױפֿגעװאָרפֿן צװײ הילכעדיקע פֿלאַם־פֿײַערדיקע פּעטש, עס זײַנען געפֿלױגן בײַ מיר פֿונקען פֿון די אױגן. האָט דערהערט די מאַמע פֿונעם אַנדערן חדר, איז זי אַרײַנגעלאָפֿן מיט אַ געשרײ:

― נחום! גאָט איז מיט דיר! װאָס טוסטו? אַ בחור אַ חתן, פֿאַר דער חתונה? באַרעכן זיך, טאָמער חלילה װערט געװאָר דער מחותּן?!

די מאַמע איז געװען גערעכט. דער מחותּן איז געװאָר געװאָרן פֿון דער גאַנצער מעשׂה ― אפֿרים האָט דאָס אים אַלײן איבערגעגעבן, און האָט דערלעבט אין אים אַ נקמה, װאָרעם זײ זײַנען תּמיד געװען צװישן זיך אױף מעסער־שטעך.

אױף מאָרגן האָט מען מיר אָפּגעשיקט די תּנאָים מוט די כּלה־מתּנות, און איך בין געװאָרן אױס חתן. דאָס האָט דעם טאַטן אַזױ געקרענקט, אַז ער איז פֿאַרשלאַפֿט געװאָרן, געלעגן צו בעט אַ היפּשע צײַט, מיך נישט געלאָזט פֿאַר די אױגן, נישט געװאָלט מײַן פּנים אָנקוקן, װיפֿל די מאַמע האָט נישט געטענהט פֿאַר מיר, מיך געװאָלט פֿאַרענטפֿערן.

― דער בזיון! ― האָט ער געזאָגט. ― דער בזיון איז מיר ערגער פֿון אַלץ!

― אַ שײנע רײנע כּפּרה! ― האָט אים די מאַמע אױסגערעדט דאָס האַרץ. ― גאָט װעט מוזן צושיקן אַן אַנדערן שידוך, װאָס זאָל מען טאָן? זיך נעמען דאָס לעבן? מסתּמא איז דאָס ניט זײַן זיװג…

צװישן די, װאָס זײַנען געקומען מבֿקר חולה זײַן דעם טאַטן, איז געװען אױך טשעטשעק דער קאַפּעלמײַסטער.

דער טאַטע, אַז ער האָט אים דערזען, האָט ער אױסגעטאָן די יאַרמלקע, זיך אױפֿגעזעצט אױפֿן בעטל, האָט אים אױסגעצױגן די דאַרע טרוקענע האַנט, אַ קוק געטאָן אים אין די אױגן אַרײַן און אַ זאָג געטאָן:

― אױ, פּאַן פּאָלקאָװניק! פּאַן פּאָלקאָװניק!…

מער האָט ער נישט געקאָנט אױסרײדן קײן װאָרט, װאָרעם עס האָבן אים געשטיקט די טרערן און דער הוסט…

דאָס ערשטע מאָל אױף מײַן לעבן האָב איך דערזען דעם טאַטן װײנען. עס האָט מיך אָנגענומען בײַם האַרצן און עס האָט מיך פֿאַרקלעמט בײַ דער נשמה. איך בין געשטאַנען, געקוקט אין פֿענצטער און געשלונגען די טרערן. אין דער מינוט האָב איך באמת חרטה געהאַט אױף דער חתונה, װאָס איך האָב אָנגעאַרבעט. איך האָב מיך געשלאָגן על־חטא מיטן גאַנצן האַרצן און האָב מיר געגעבן דאָס װאָרט, איך זאָל קײנמאָל, קײנמאָל נישט דעררגזען דעם טאַטן, קײנמאָל, קײנמאָל נישט אָנטאָן אים קײן יסורים, ― אױס פֿידל!

דער זײגער האָט אױסגעשלאָגן דרײַצן…

מײנט נישט, אַז איך שפּאַס. איך דערצײל אײַך גאַנץ ערנסט אַ מעשׂה, װאָס האָט זיך פֿאַרלאָפֿן אין כּתרילעװקע, בײַ אונדז אין שטוב טאַקע, און װאָס איך אַלײן בין דערבײַ געװעזן.

מיר האָבן געהאַט אַ זײגער, אַ װאַנט־זײגער, אַן אַלטן ירושה־זײגער פֿון דעם זײדן נאָך, װאָס דער זײדע האָט אים געהאַט פֿונעם עלטער־זײדן, עטלעכע דורות כּסדר, נאָך פֿון פֿאַר כמעלניצקיס צײַטן. אַן עבֿירה, כלעבן, װאָס אַ זײגער איז ניט קײן לעבעדיקע זאַך, אַ שטומע צונג און קאָן נישט רײדן: ער װאָלט דאָס געהאַט צו דערצײלן און צו דערצײלן!…. אין שטאָט האָט אונדזער זײגער געהאַט אַ שם פֿאַרן ערשטן זײגער, „רב נחומס זײגער“. מענטשן פֿלעגן קומען אָנשטעלן אױף אים זײערע זײגערס, װאָרעם זײַן גאַנג איז געװען דער אמתער, ריכטיקער גאַנג. איר קאָנט פֿאַרשטײן, אַז אַפֿילו רב לײביש חקרן , אַ ייִד אַ פֿילאָזאָף, װאָס איז געװען קלאָר אין „שקיעת־החמה“ פֿון דער זון אַלײן און איז געװען קלאָר אין דעם לוח אױף אױסװײניק, ― האָט ער אַלײן געזאָגט )איך האָב דאָס געהערט פֿון זײַן מױל(, אַז אונדזער זײגער איז… אַפֿילו קעגן זײַן זײגערל אַ גרױסע שמאַטע, נישט װערט קײן שמעק־טאַביקע, נאָר װעדליק ס'איז פֿאַראַן זײגערס, איז אונדזער זײגער אַ זײגער… און אַז רב לײביש חקרן אַלײן האָט געזאָגט, האָט מען געמעגט שטעלן אױף זײַנע רײד, װאָרעם רב לײביש האָט זיך ניט געפֿױלט אַלע מיטװאָך פֿאַרנאַכט, בין מינחה־למעריבֿ, אַרױפֿקלעטערן פֿון אױבן אױף דער װײַבערשער שול, אָדער אױפֿן שפּיץ־באַרג, װאָס נעבן אַלטן בית־המדרש, און גוט נאָכקוקן, כאַפּן די מינוט, װען די זון זעצט זיך. אין אײן האַנט האָט ער געהאַלטן זײַן זײגערל, אין דער אַנדערער האַנט ― דעם לוח, און בשעת די זון האָט זיך אַראָפּגעלאָזט אױף יענער זײַט כּתרילעװקע, האָט רב לײביש געמאַכט צו זיך אַלײן: „געכאַפּט!“ אָפֿטלעך פֿלעגט ער קומען צו אונדז אױסגלײַכן זיך מיט די זײגערס. אַרײַנגעקומען צו אונדז אָן אַ גוטן אָװנט, האָט ער נאָר אַ קוק געטאָן אױף אונדזער װאַנטזײגער, אױף זײַן זײגערל און אױפֿן לוח, נאָכדעם װידעראַמאָל אױף אונדזער װאַנטזײגער, אױף זײַן זײגערל און אױפֿן לוח, עטלעכע מאָל ― און נישטאָ מיך.

נאָר אײן מאָל האָט זיך געטראָפֿן, אַז רב לײביש איז אַרײַנגעקומען צי אונדז אױסגלײַכן די זײגערס מיטן לוח, האָט ער געמאַכט אַ גװאַלד:

― נ־חום! גיכער! װוּ ביסטו?

דער טאַטע, נישט טױט נישט לעבעדיק, קומט צו לױפֿן.

― האַ, װאָס איז געשען, רב לײביש?

― רוצח, דו פֿרעגסט נאָך? ― מאַכט צו אים רב לײביש און טראָגט אים אונטער זײַן זײגערל גלײַך אונטער דער נאָז און טוט אים אַ װײַז אױף אונדזער װאַנטזײגער און שרײַט אױס מיט אַזאַ קול, װי אַ מענטש, װאָס מע האָט אים אָנגעטראָטן סאַמע אױפֿן קראַנקן פֿינגער:

― נ־חום! װאָס שװײַגסטו? סטײַטש, ער לױפֿט דאָך אױף אָנדערהאַלבן מינוט, אױף אָנ־דערהאַלבן מינוט! װאַרף אים אַרױס!!! )דאָס לעצטע װאָרט קװעטשט ער שטאַרק. װי פֿונעם שמע־ישׂראל דעם „אחד“(.

דעם טאַטן פֿאַרדריסט די מעשׂה. װאָס הײסט, מע הײסט אים אַרױסװאַרפֿן דעם זײגער?!

― פֿון װאַנען ― זאָגט ער ― איז געדרונגען, רב לײביש, אַז מײַן זײגער לױפֿט אױף אָנדערהאַלבן מינוט? טאָמער װאָלטן מיר געלערנט דעם אײגענעם פּשט פֿאַרקערט, אַז אײַער זײגער גײט אײַנגעהאַלטן אױף אָנדערהאַלבן מינוט? אַ קשיא אױף אַ מעשׂה?

רב לײביש טוט אַ קוק אױפֿן טאַטן מיט אַזעלכע אױגן, װי אױף אַ מענטשן, װאָס האָט נאָר־װאָס געזאָגט, אַז עס קאָן געמאָלט זײַן דרײַ טאָג ראָש־חודש, אָדער ס'איז מעגלעך, אַז שיבֿעה־עשׂר־בתּמוז זאָל פֿאַלן אום ערבֿ פּסח, אָדער כּדומה אַזעלכע משונה־װילדע געדאַנקען, װאָס אַז מע זאָל װעלן זיך צולאָזן צום האַרצן, קאָן מען דעם שלאַק באַקומען!… רב לײביש ענטפֿערט נישט דאָס אַנדערע װאָרט. ער טוט אַ טיפֿן זיפֿץ, דרײט זיך אױס אָן אַ זײַ־געזונט, טוט אַ זעץ מיט דער טיר און ― נישטאָ מיך! נאָר עס מאַכט נישט אױס; רב לײבישן קען די גאַנצע שטאָט, אַז ער איז אַזאַ ייִד, װאָס אים געפֿעלט נישט קײן זאַך אױף דער װעלט. אױפֿן בעסטן חזן װעט ער אײַך זאָגן, אַז ער איז אַ קאַטשאַן, אַ שײַט־האָלץ, אױפֿן קליגסטן מענטשן ― אַז ער איז אַ בהמה בצורת פֿערד, אױפֿן שענסטן שידוך, אַז ס'איז קרום, װי אַ קאָטשערע, און אױפֿן גלײַכסטן משל, אַז עס קלעפּט זיך, װי אַן אַרבעס צום װאַנט. אָט אַזאַ ייִד איז זיך געװען רב לײביש חקרן. נאָר איך קער מיך אום צוריק צו אונדזער זײגער. דאָס איז שױן געװען, זאָג איך אײַך, אײנמאָל אַ זײגער! זײַן קלינגען האָט מען געהערט אין דער דריטער שטוב: באָם!… באָם!… באָם!… אױף זײַן קלינגען האָט כּמעט אַ האַלבע שטאָט געלעבט: אָפּגעריכט חצות, אױפֿגעשטאַנען צו סליחות, פֿרײַטיק צו דער חלה, ערבֿ שבת געבענטשט ליכט, שבת־צו־נאַכטס אָנגעצונדן פֿײַער, געזאַלצן פֿלײש וכּדומה נאָך אַזעלכע זאַכן, װאָס זײַנען שײך צו ייִדישקײט. הכּלל, אונדזער זײגער איז געװען אַ שטאָט־זײגער. ער האָט נעבעך געדינט זײער, זײער געטרײַ, ער האָט זיך קײנמאָל נישט געפּרוּװט שטעלן אַפֿילו אױף אַ מעת־לעת. ער האָט אױף זײַן לעבן נישט פֿאַרזוכט דעם טעם, װאָס הײסט אַ זײגער־מאַכער. דער טאַטע איז אַלײן געװען איבער אים דער מײַסטער. (ער האָט געהאַט אַ „ידיעה אינעם שׂכל הזײגער־מאַכערײַ“). אַלע ערבֿ פּסח האָט ער אים פּאַװאָלינקע אַראָפּגענומען פֿון דער װאַנט, דורכגערײניקט די געדערים מיט אַ פֿלעדערװיש, אַרױסגענומען פֿון אינעװײניק אַ פּאַק שפּינװעבס מיט געממיתטע פֿליגן, װאָס שפּינען האָבן אַהינצו פֿאַרנאַרט, פֿאַרפּלאָנטערט און אָפּגעריסן די קעפּלעך, מיט טױטע טאַראַקאַנעס און נעסטלעך, װאָס האָבן אַלײן פֿאַרבלאָנדזשעט אַהין און געהאַט דאָרטן אַ מיתה־משונה… אױסגערײניקט און אױסגעפּוצט, האָט ער אים אױפֿגעהאַנגען צוריק אױף דער װאַנט, און ער האָט געשײַנט. דאָס הײסט, זײ האָבן בײדע געשײַנט: דער זײגער האָט געשײַנט דורך דעם, װאָס מע האָט אים אױסגעצװאָגן און אױסגעפּוצט, און דער טאַטע האָט געשײַנט, װאָס דער זײגער שײַנט.

ויהי היום, האָט זיך געטראָפֿן אַ מעשׂה. דאָס איז געװען אײנמאָל אין אַ שײנעם נישט קײן כמאַרנעם טאָג, מיר זײַנען אַלע געזעסן בײַם טיש און געגעסן אָנבײַסן. איטלעכס מאָל װען דער זײגער האָט געשלאָגן, האָב איך ליב געהאַט צו צײלן און דװקא אױף אַ קול:

― אײנס… צװײ… דרײַ… זיבן… עלף… צװעלף… דרײַצן… אױ, דרײַצן!!

― דרײַצן? ― רופֿט זיך אָן דער טאַטע און צעלאַכט זיך. ― ביסט אַ שײנער בעל־חשבון, קײן עין־הרע ניט! האָסט אַמאָל געהערט זײגער דרײַצן?

― דרײַצן, ― זאָג איך ― װי איך בין אַ ייִד, אַז דרײַצן!

― דרײַצן פּעטש װעסטו פֿון מיר כאַפּן! ― מאַכט דער טאַטע צו מיר מיט כּעס. ― זאָלסט דאָס אַנדערע מאָל נישט איבערחזרן אַזאַ נאַרישקײט. גױ, אַ זײגער קאָן נישט שלאָגן קײן דרײַצן!

― װײסט װאָס איך װעל דיר דערצײלן, נחום? ― מישט זיך אַרײַן די מאַמע אינמיטן. ― איך האָב מורא, אַז דאָס קינד איז גערעכט. מיר דאַכט, אַז איך האָב אױך איבערגעצײלט דרײַצן!

― שױן, אָט האָסטו דיר די אַנדערע טעג יום־טובֿ! ― מאַכט דער טאַטע, און עס װײַזט אױס, אַז ער אַלײן פֿאַלט אױך אַרײַן אין אַ שטיקל ספֿק. נאָכן עסן גײט ער צו צום זײגער, שטעלט זיך אױף אַ בענקל, טוט אַ פּאָרקע אינעװײניק עפּעס אַ רעדל און דער זײגער הײבט אָן צו קלינגען. מיר אַלע זאַלבעדריט צײלן, שאָקלען־צו בשעת־מעשׂה מיטן קאָפּ נאָך יעדן קלונג: „אײנס… צװײ… דרײַ… זיבן… נײַן… צװעלף… דרײַצן“…

― דרײַצן?! ― זאָגט דער טאַטע און קוקט אױף אונדז בײדן מיט אַזעלכע אױגן, װי בײַ אַ מענטשן, װאָס זאָל דערהערן פּלוצעם, אַז די װאַנט האָט באַקומען לשון און רעדט װערטער. ער טוט נאָכאַמאָל אַ פּאָרקע דאָס רעדל, און דער זײגער קלינגט װידעראַמאָל דרײַצן! דער טאַטע קריכט אַראָפּ פֿונעם בענקל מיט אַ זיפֿץ, בלאַס װי די װאַנט, און בלײַבט שטײן אין מיטן שטוב, קוקט אױף דער סטעליע. קײַט די באָרד און רעדט צו זיך אַלײן:

― געשלאָגן דרײַצן… װאָס הײסט דאָס?… װאָס זאָל דאָס באַדײַטן?… ער זאָל זײַן קאַליע, װאָלט ער זיך געשטעלט… אלא װאָס דען? מוז איר לערנען דעם פּשט און זאָגן: אַ שפּריזינקעלע?…

― דאַרפֿסטו חקירהן „אַ שפּריזינקעלע?“ ― זאָגט אים די מאַמע. ― אַמער, נעמט מען אַראָפּ דעם זײגער און מע מאַכט אים צורעכט, ביסט דאָך עפּעס אַ מײַסטער!

― שאַ, אפֿשר ביסטו אױך גערעכט ― ענטפֿערט איר דער טאַטע און נעמט אַראָפּ דעם זײגער און פּאָרעט זיך מיט אים. ער שװיצט, האָרעװעט־אָפּ אַ גאַנצן טאָג און הענגט אים אױף צוריק אױף זײַן אָרט ― דאַנקען גאָט, דער זײגער גײט װוּ עס געהער צו זײַן. און אַז עס קומט אַרום האַלבע נאַכט, שטײען מיר שױן אַלע אַרום אים און צײלן אָפּ צװעלף. דער טאַטע קװעלט.

― האַ? קלינגט שױן ניט קײן דרײַצן? אַז איך זאָג אַ „שפּריזינקעלע“ ― װײס איך װאָס איך זאָג!

― איך זאָג שױן לאַנג, אַז דו ביסט אַ בריה. ― מאַכט צו אים די מאַמע. ― איך פֿאַרשטײ נאָר ניט אײן זאַך: למאַי כריפּעט ער? ער פֿלעגט דאַכט מיר, קײנמאָל נישט כריפּען, װי ער כריפּעט.

― עס װײַזט זיך דיר אױס! ― זאָגט דער טאַטע און הערט זיך צו, װי דער זײגער כריפּעט בשעת עס קומט צום קלונגען. װי אַן אַלטער מאַן, אײדער ער באַדאַרף זיך אױסהוסטן, מאַכט דער „כיל־כיל־כילטרררר“… און ערשט נאָכדעם: „באָם!… באָם!… באָם!… און אַפֿילו דער „באָם“ אַלײן איז שױן אױך גאָר נישט דער „באָם“, װאָס פֿריִער; דער פֿריִערדיקער „באָם“ איז געװען אַ פֿרײלעכער „באָם“, אַ לעבעדיקער, און איצט האָט זיך אַרײַנגעגנבֿעט אין אים עפּעס אַ מין אומעטיקײט, אַ טרױעריקײט, װי אין דער שטימע פֿון אַן אַלטן, אױסגעדינטן חזן יום־כּיפּור צו נעילה… װאָס װײַטער װערט דאָס כריפּען גרעסער און דאָס קלינגען שטילער און אומעטיקער, און דער טאַטע װערט מרה־שחורהדיקער; מע זעט, אַז עס קרענקט אים, ער האָט דערפֿון שטילע יסורים, עס עקט זיך אים דאָס חיות, און ער קאָן דערצו גאָרניט העלפֿן. עס דאַכט זיך, אַז אָט־אָט װעט זיך דער זײגער גאָר אינגאַנצן אַנידערשטעלן. דער אומרו הײבט־אָן צו מאַכן עפּעס מיאוסע תּנועות, שיטערע גענג. ער הױדעט זיך אין אַ זײַט. פֿאַרטשעפּעט זיך אַלעמאָל, װי אַן אַלטער מאַן, װאָס סע שלעפּט זיך אים נאָך אַ פֿוס. מע זעט, אַז דער זײגער פֿאַרקאַטשעט זיך אַנידערשטעלן אױף תּמיד, אױף אײביק! אַ גליק, װאָס דער טאַטע קוקט זיך אַרום באַצײַטנס און פֿאַרשטײט, אַז דער זײגער איז דאָ נעבעך גאָט די נשמה שולדיק; שולדיק איז די װאָג ― װינציק װאָג! און ער טשעפּעט־צו צו דער װאָג דאָס אײבערשטע פֿונעם שטױסל )אַ משׂא פֿון אַ פּאָר פֿונט(. דער זײגער גײט אַװעק װי אַ מיזמור, און דער טאַטע װערט פֿרײלעך, אַ נײַער מענטש!

נישט לאַנג געדױערט דאָס אָבער: דער זײגער הײבט װידער אָן אונטערפֿױלן זיך, דער אומרו הײבט װידער אָן צו מאַכן משוגענע העװיות: אַ הױדע אין אײן זײַט פּאַװאָליע, אין דער אַנדערער זײַט גיך, מיט אַ קרעל ― „קכי“. עס קרעלט בײַ דער נשמה, עס שלאָגט צום האַרצן! אַ גאָטס רחמנות צו זען, װי דער זײגער גוססט. און דער טאַטע, אױף אים קוקנדיק, צאַנקט, גײט־אױס פֿאַר יסורים, װערט אױס מענטש.

װי אַ גוטער דאָקטער אַ מומחה. װאָס איז מפֿקיר פֿונעם חולה װעגן, װענדט־אָן אַלע כּוחות, טראַכט־צו װוּ ס'איז פֿאַראַן אַ מיטל אױף דער װעלט, כּדי צו ראַטעװען דעם קראַנקן, נישט לאָזן אים שטאַרבן, אַזױ האָט זיך דער טאַטע גענומען ראַטעװען דעם אַלטן זײגער מיט אַלע מעגלעכקײטן.

― װינציק װאָג, װינציק חיות! ― זאָגט דער טאַטע און הענגט אָן אױף דער װאָג אַלע מאָל נאָך און נאָך משׂא: פֿריִער אַן אײַזערנע סקאָװערעדע, נאָכדעם אַ קופּערנע קװאָרט, שפּעטער אַ פּרעסל אַן אײַזערנס, אַ זעקעלע זאַמד, אַ פּאָר ציגל, ― דער זײגער ציט דערפֿון אַלע מאָל פֿריש חיות און גײט, מיט צרות טאַקע, מיט אַנגסטן, נאָר ער גײט. ביז עס האָט זיך געטראָפֿן אײנמאָל בײַנאַכט אַ גרױסער אומגליק.

דאָס איז געװען אום װינטער, פֿרײַטיק־צו־נאַכטס. מיר האָבן אָפּגעגעסן די שבתדיקע װעטשערע. די געשמאַקע געפֿעפֿערטע פֿיש מיט כרײן, די הײסע יױך מיט לאָקשן, דעם פֿלױמען־צימעס, און אָפּגעבענטשט, װי עס געהער צו זײַן. די שבתדיקע בענטשליכט האָבן נאָך געצאַנקט. די דינסט האָט דערלאַנגט פֿונעם אױװן פֿרישע, װאַרעמע, גוט אױסגעטריקנטע סעמעטשקעס און עס קומט אַרײַן די מומע יענטע, אַ שװאַרץ־חנעװדיק װײַבל אָן צײן, װאָס דער מאַן האָט זי אַװעקגעװאָרפֿן און אַװעקגעלאָזט זיך קײן אַמעריקע שױן עטלעכע יאָר.

― גוט שבת! ― זאָגט די מומע יענטע. ― איך האָב געװוּסט, אַז ס'איז בײַ אײַך דאָ פֿרישע סעמעטשקעס; דער חסרון, װאָס ס'איז נישטאָ מיט װאָס צו קנאַקן, נישט מער זאָל מײַן שלימזל לעבן, װיפֿל איך האָב צײן אין מױל… װי געפֿעלט דיר, מלכּה, די הײַנטיקע פֿיש, װאָס ס'האָט זיך אָפּגעטאָן בײַ זײ? איך פֿרעג אים, מנשה דעם פֿיליער, װאָס אַזאַ יקרות אױף אײַך? שפּרינגט אונטער שׂרה־פּערל די נגידית: „גיט מיר גיכער, גיט מיר, װעגט מיר אָפּ אָט דאָס העכטל!“ „װאָס אַזאַ היץ אױף אײַך, זאָג איך, גאָט איז מיט אײַך, דער טײַך ברענט ניט, און מנשה װעט צוריק די פֿיש נישט פֿירן; בײַ די נגידים, זאָג איך, איז, אַ פּנים, געלט װאָלװל און שׂכל טײַער?“… גײט זי דאָך מסתּמא און עפֿנט אױף מיר אַ מױל: „קבצנים, זאָגט זי, האָבן דאָ נישט װאָס צו טאָן… אַן אָרעמאַן, זאָגט זי, טאָר זיך נישט גלוסטן“… װאָס זאָגסטו אױף אַזאַ הולטײַקע? לאַנג איז זי געשטאַנען מײדלװײַז מיט איר מאַמע אין מאַרק בײַם טישל און פֿאַרקױפֿט סטענגעלעך?… פּונקט אַזױ װי פּעסל־פּײסע־אַבֿרהמס נעמט זיך איבער מיט איר טאָכטער, װאָס זי האָט חתונה געהאַט פֿאַר אַ גבֿיר פֿון סטריטש. זי גענומען װי זי שטײט און גײט… ייִדישע גליקן ― מע זאָגט, זי װערט פֿאַרשװאַרצט. קײן עין־הרע, אױף אירע יאָר און טעג, קאָן נישט הױזן מיט די קינדער… װאָס־זשע, ס'איז גוט צו זײַן אַ שטיפֿמאַמע? מע זאָל גאָר באַהיט װערן! אָט נעמט חװהלען ― דאַכט זיך, װאָס האָט מען צו איר? זאָלט איר זען, װאָס זי האָט פֿון שטיפֿקינדער! טאָג װי נאַכט רעדט מען קולות, מע שטעלט זיך פֿײַגן, פּיטש־פּאַטש, דרײַ שלײערס אַ גראָשן…

די ליכט הײבן אָן אױסגײן. דער שאָטן אױף די װענט קלעטערט, דראַפּעט זיך העכער און העכער. די סעמעטשקעס טרישטשען, דער עולם שמועסט, דערצײלט מעשׂיות. גלאַט אַזױ אין דער װעלט אַרײַן, אײנע צו דער אַנדערער געהער זיך ניט אָן. נאָר מער פֿון אַלע רעדט די מומע יענטע.

― שאַ! ― רופֿט זיך אָן די מומע יענטע. ― למאַי אָט האָט זיך ניט לאַנג געטראָפֿן נאָך אַ שענערע מעשׂה? ניט װײַט פֿון יאַמפּעלע, אַ װערסט דרײַ, זײַנען גזלנים באַפֿאַלן אַ ייִדישע קרעטשמע, אױסגעקױלעט אַ גאַנצע שטוב מיט מענטשן, אַ פּיצעלע קינד אין װיגעלע אױך געקױלעט, איבערגעלאָזט נאָר אײן דינסטמײדל, װאָס איז געשלאָפֿן אין קיך אױפֿן אױװן; זי האָט דערהערט, מע שרײַט, איז זי אַראָפּגעשפּרונגען, דאָס דינסטמײדל, פֿונעם אױװן, זי טוט אַ קוק דורך דער שפּאַרונע פֿון דער טיר, זעט זי, דאָס דינסטמײדל, עס ליגט אױף דער ערד דער בעל־הבית מיט דער בעל־הביתטע געקױלעטע, און בלוט אַ גאַנצער טײַך. איז זי זיך מישבֿ, דאָס דינסטמײדל, און שפּרינגט אַרױס דורך אַ פֿענצטער, און לױפֿט אַװעק גלײַך אין שטאָט אַרײַן מיט אַ גװאַלד: „ייִדישע קינדער, ראַטעװעט, גװאַלד, גװאַלד, גװאַלד!!!“…

פּלוצעם, אַזױ װי די מומע יענטע גװאַלדעװעט דאָ, הערן מיר: טררראַך ― טאַרראַרראַך ― באָם ― דזין ― דזין ― באָם!… פֿאַרטיפֿט אין דער מעשׂה, האָבן מיר נאָך געמײנט, אַז גזלנים זײַנען אָנגעפֿאַלן אױף אונדזער שטוב און האָבן אױסגעשאָסן פֿון צען האַרמאַטן, אָדער ס'איז אײַנגעפֿאַלן דער דאַך, אָדער ס'איז ערד־ציטערניש, אָדער אַזױ עפּעס אַן אומגליק איז געשען. מיר האָבן זיך נישט געקאָנט רירן פֿון די ערטער. אַ מינוט האָבן מיר געקוקט אײנס אױף דאָס אַנדערע אָן װערטער, און אַלע מיטאַמאָל האָבן מיר אָנגעהױבן צו שרײַען: גװאַלד! גװאַלד! גװאַלד! ― פֿון גרױס אימפּעט כאַפּט מיך די מאַמע אַרום. קװעטשט מיך צו צום האַרצן און שרײַט:

― מײַן קינד, מיר זאָל זײַן פֿאַר דיר, װײ איז מיר!

― האַ? װאָס? װאָס איז אים? װאָס איז געשען? ― שרײַט דער טאַטע.

― גאָרניט, גאָרנישט! שאַ! שאַ! ― שרײַט די מומע יענטע און מאַכט מיט די הענט, און דאָס דינסטמײדל לױפֿט אַרײַן פֿון קיך אַ טױטע.

― װער שרײַט דאָ? װאָס איז? עס ברענט? װוּ ברענט? װוּ?

― װער ברענט? װאָס ברענט? ברענען זאָלסטו אױפֿן פֿײַער, דו מױד אײנע, פֿאַרברענט און פֿאַרשׂרפֿעט זאָלסטו װערן! ― שרײַט די מומע יענטע אױפֿן דינסטמײדל. ― אָט איז זי אױך דאָ, טאָמער איז קאַרג! נאַ דיר גאָר סע ברענט! אין דער ערד אַרײַן, צו אַלדי שװאַרצע יאָר! האָסטו געהערט אַן אַנטיק! װאָס שרײַט איר. װעלכע גוטע יאָר? װאָס גװאַלדעװעט איר? טפֿו אױף מײַנע שׂונאימס קעפּ! מע האָט זיך דאָס אַביסל איבערגעשראָקן, טאָמער װײסט איר װאָס? פֿאַר אַ קלאַפּ! ניטאָ װער ס'זאָל לאַכן! גאָט איז מיט אײַך, דאָס איז דער זײגער, דער זײגער אַראָפּגעפֿאַלן, הײַנט װײסט איר שױן? מע האָט אָנגעהאַנגען אױפֿן זײגער כּל־מאַמינים־שהוא, דרײַ פּוד משׂא, איז ער אַראָפּגעפֿאַלן. װאָס איז דאָס חידוש? להבֿדיל, אַ מענטש װאָלט אױך ניט בעסער געװען! האָסטו געהערט אַביסל!…

ערשט דעמאָלט קומען מיר צו זיך. אױפֿגעשטאַנען אײנציקװײַז פֿונעם טיש, גײען מיר צו צום זײגער און באַטראַכטן אים, װי ער ליגט נעבעך מיטן פּנים אַראָפּ, אַ דערהרגעטער, אַ צעבראָכענער, אַ צעשאָטענער, אַ סקאַליטשעטערискалеченный: פֿאַרקריפּלט אױף אײביק!

― אױס זײגער! ― מאַכט דער טאַטע, טױט װי די װאַנט, אַראָפּגעלאָזט דעם קאָפּ, װי בשעת מע גײט־צו צו אַ מת, צו אַ בר־מינן. ער ברעכט די הענט, און טרערן שטײען אים אין די אױגן. איך קוק אַפֿן טאַטן, עס גלוסט זיך מיר װײנען.

― שאַ, זע נאָר, װאָס דאַרף מען זיך אַזױ אָפּעסן דאָס האַרץ? ― זאָגט די מאַמע. ― מסתּמא אַזױ באַשערט, אָנגעצײכנט מן־השמים, אַז הײַנט אין דער דאָזיקער מינוט, באַדאַרף זײַן דער סוף זײַנער, װי להבֿדיל אַ מענטש, גאָט זאָל ניט שטראָפֿן פֿאַר די רײד! אַ כּפּרה, ניט אום שבת דערמאָנענדיק, פֿאַר מיר, פֿאַר דיר, פֿאַר אונדזערע קינדער, פֿאַר אַלע אונדזערע ליבע און געטרײַע, און פֿאַר כּל־ישׂראל, אָמן־סלה…

אַ גאַנצע נאַכט נאָכדעם האָבן זיך מיר געפּלאָנטערט זײגערס. עס האָט זיך מיר פֿאָרגעשטעלט: אונדזער אַלטער זײגער ליגט אַף דער ערד, אָנגעטאָן אין װײַסע תּכריכים. עס האָט זיך מיר פֿאָרגעשטעלט, אַז דער זײגער לעבט, נאָר אַפֿן אָרט פֿונעם אומרו װאַרפֿט זיך הין און צוריק אַ לאַנגע צונג, אַ צונג פֿון אַ מענטשן, און דער זײגער קלינגט ניט, נאָר ער קרעכצט. און איטלעכער קרעכץ נעמט בײַ מיר צו אַ שטיק געזונט… און אַפֿן ציפֿערבלאַט, דאָרט װוּ איך בין געװױנט צו זען תּמיד דעם 12, דערזע איר מיטאַמאָל אַ ציפֿער 13, טאַקע דרײַצן ― איר מעגט מיר גלײבן אַף נאמנות!…

ראַבטשיק איז געװען אַ הונט אַ װײַסער מיט פֿלעקן, נישט קײן גרױסער, אַ מיטלמעסיקער, אַ שטילער, נישט קײן אָנכאַפּער. ער האָט פֿײַנט געהאַט, װי אַנדערע, אָנפֿאַלן אױף יענעם פֿון הינטן, אָפּרײַסן אַ פּאָלע אָדער אַ ביס טאָן אין דער ליטקע. ער איז געװען צופֿרידן אַבי יענער זאָל אים ניט טשעפּען. אַדרבה, אים האָט דאָקוטשעט יעדער, װער עס האָט געהאַט גאָט אין האַרצן. געבן ראַבטשיקן אַ זעץ מיט אַ שטעקן פֿון הינטן, אָדער דערלאַנגען אים מיטן אָפּצאַס אין זײַט אַרײַן. אָדער װאַרפֿן אים אַ שטײנדל אין קאָפּ אַרײַן, אָדער אױסגיסן אױף אים אַ פּאָמעניצע ― דאָס איז געװען בײַ יעדן אַ שפּילכל כּמעט אַ מיצװה.

און ראַבטשיק, אַז ער האָט באַקומען אַ קלאַפּ, האָט ער זיך ניט אַנידערגעשטעלט, װי אַנדערע הינט, אױסטענהן זיך, אױסהאַװקען זיך, באַװײַזן די צײן; נײן, ראַבטשיק פֿלעגט זיך בײַ איטלעכן קלאַפּ אײַנבײגן כּמעט ביז דער ערד מיט אַ קװיטש: אַי ― אַי! און אַנטלױפֿן מיט אַן אַראָפּגעלאָזטן װײדל, זיך באַהאַלטן אין אַ װינקעלע, פֿאַרטיפֿן זיך אין געדאַנקען און כאַפּן פֿליגן.

װער איז געװען ראַבטשיק? פֿון װאַנען האָט ער זיך גענומען? דאָס איז שװער צו װיסן. עס קאָן זײַן, אַז ער איז פֿאַרבליבן אין הױף נאָך פֿונעם אַלטן פּריץ. מעגלעך, אַז ער איז פֿאַרבלאָנדזשעט געװאָרן, פֿאַרלאָרן זײַן בעל־הבית און צוגעשטאַנען צום נײַעם בעל־הבית און פֿאַרבליבן אױף תּמיד.

עס מאַכט זיך אַמאָל. איר שפּאַצירט אױף דער גאַס, לױפֿט אײַך נאָך אַ פּריבלודנע הינטל פֿיס־טריט. „װאָס איז דאָס פֿאַר אַ פּריטשעפּע?“ ― טראַכט איר זיך און הײבט אױף די האַנט אױפֿן הינטל: „פּשאָל װאָן!“ דאָס הינטל בלײַבט שטײן, בײגט זיך אױס, װי אַ מענטש, בשעת מע װיל אים געבן אַ פּאַטש און לױפֿט אײַך נאָך װײַטער. איר בײגט זיך אָן צו דער ערד, איר טוט אַ מאַך מיט דער האַנט, כּלומרשט װאַרפֿט איר דעם אַ שטײנדל. עס העלפֿט נישט. איר בלײַבט שטײן און קוקט אױפֿן הינטל; דאָס הינטל בלײַבט שטײן און קוקט אױף אײַך; איר קוקט זיך אײנס דאָס אַנדערע אין די אױגן אַרײַן אָן װערטער. איר טוט אַ שפּײַ און לאָזט זיך גײן ― דאָס הינטל לױפֿט אײַך נאָך, איר גײט אַרױס פֿון די כּלים, איר כאַפּט אַ שטעקל און צעלאָזט זיך אױף דעם מיט כּעס. פֿאַלט דאָס הינטל אױף אַן עצה: ציט זיך אױס אױף דער ערד מיט די פֿיסלעך אַרױף, ציטערט און קוקט אײַך גלײַך אין די אױגן אַרײַן, װי אײנער רעדט: „נאַ! װילסט מיך שלאָגן? ― שלאָג!“…

אָט פֿון דעם מין הינט איז געװען אונדזער ראַבטשיק.

ראַבטשיק איז געװען אַ הונט ניט קײן נאַשער. אין שטוב האָט געמעגט ליגן גאָלד, האָט ער זיך ניט צוגערירט. ראַבטשיק האָט געװוּסט, אַז דאָס װאָס אונטערן טיש געהער צו אים, און װײַטער איז ניט זײַן עסק.

אין דער יוגנט, זאָגט מען, איז ער אַפֿילו יאָ געװען אַ שטיקל חבֿרה־מאַן. ער האָט אײנמאָל געפּרוּװט אומגערן, אַ פּנים, אַװעקשלעפּן פֿונעם זאַלץ־ברעטל אַ פֿיסל פֿון אַ גאַנדז. האָט דערזען ברײַנע די קעכין, אַ ייִדענע מיט שװאַרצע װאָנצעס, און האָט געמאַכט אַ געשרײ: אײַזיק! אײַזיק! איז געקומען צו לױפֿן אײַזיק, סאַמע אין דער מינוט, װאָס ראַבטשיק האָט געװאָלט דורכלױפֿן מיטן גענדזענעם פֿיסל; האָט אים אײַזיק צוגעקװעטשט מיט דער טיר אַזױ, אַז האַלב ראַבטשיק איז געבליבן פֿון אײן זײַט טיר, און די אַנדערע האַלב פֿון יענער זײַט, און מע האָט זיך מיט אים גוט אָפּגערעכנט: פֿון אײן זײַט האָט אים געשלאָגן אײַזיק איבערן קאָפּ מיט אַ שטעקן, און פֿון דער אַנדערער זײַט ― ברײַנע מיט אַ שײַט האָלץ און האָט ניט אױפֿגעהערט צו שרײַען בשעת־מעשׂה: „אײַזיק! אײַזיק!“

פֿון דעמאָלט אָן איז אים פֿאַרבליבן אַ זכר: אַז מען איז צוגעגאַנגען צו אים און אַ זאָג געטאָן גלײַך אין פּנים אַרײַן „אײַזיק!“ פֿלעגט ער אַנטלױפֿן װוּ דער שװאַרצער פֿעפֿער װאַקסט.

מער פֿון אַלע איז אים דערגאַנגען די יאָרן פּאַראַסקע; די פּאַראַסקע, װאָס האָט אונדז געװאַשן גרעט, געשמירט די שטוב און געמאָלקן די בהמה.

װאָס האָט זי געהאַט צו ראַבטשיקן ― איז שװער צו פֿאַרשטײן; ער פֿלעגט איר תּמיד זײַן גרױס אין די אױגן, און װען זי פֿלעגט אים דערזען, פֿלעגט זי װערן אָנגעצונדן: „שאָב טובי כװאָראָבאַ סאָבאַקאַ נעװירנאַ!Щоб тобi хвороба собака невiрна: זאָלסט װערן קראַנק, דו כיטרע הונט!“… און װי אױף־צו־להכעיס, פֿלעגט ראַבטשיק ליב האָבן דװקא פּלאָנטען זיך איר פֿאַר די פֿיס.

בײַ דער אַרבעט פֿלעגט זיך פּאַראַסקע אין אים נוקם זײַן, װי מיר אין המנען: האָט זי געװאַשן גרעט, פֿלעגט זי אים אָפּגיסן מיט אַ קאַלט שעפֿל װאַסער; ראַבטשיק האָט פֿײַנט געהאַט אַזאַ באָד, פֿלעגט ער זיך נאָכדעם דאַרפֿן לאַנג אָפּטרײסלען. האָט זי געשמירט די שטוב, פֿלעגט זי אים פֿאַרפֿליאַסקען דאָס פּנים מיט װײַסן לײם, ער זאָל זיך נאָכדעם באַלעקן אַ שעה כּסדר. האָט זי געמאָלקן די בהמה, פֿלעגט זי אים מכבד זײַן מיט אַ שײַט־האָלץ איבער די פֿיס. ראַבטשיק האָט זיך אױסגעלערנט שפּרינגען; אַז ס'איז געפֿלױגן אַ שײַט האָלץ, פֿלעגט ער קונציק איבערשפּרינגען איבער דעם, װי אַ מזיק.

אײנמאָל האָט ער פֿון אַזאַ כּיבוד געכאַפּט אַ מיאוסן פּסק; פּאַראַסקע האָט אים געװאָרפֿן אַ שײַט האָלץ און געטראָפֿן אין דעם פֿעדערשטן פֿוס, האָט ראַבטשיק זיך צעשריגן ניט מיט זײַן קול, נאָר מיט אַ מאָדנעם קװיטש: אַי־אַי־אַי־אַי־אַי־אַי! מען איז זיך צונױפֿגעלאָפֿן פֿונעם גאַנצן הױף. ראַבטשיק האָט דערזען מענטשן, האָט ער זיך אָנגעהױבן פּעסטען, באַװיזן איטלעכן דאָס איבערגעבראָכענע פֿיסל. װי אײנער רעדט: „נאַט, זעט, װאָס זי האָט מיר געטאָן, פּאַראַסקע!“… ראַבטשיק האָט געמײנט, אַז מע װעט זיך מסתּמא אָננעמען זײַן קריװדע, און פּאַראַסקען װעט מען געװיס קעפּן פֿאַר אַזאַ מעשׂה.

צום סוף איז גאָר צװישן עולם געװאָרן אַ געלעכטער; ברײַנע מיט די װאָנצעס איז אַרױסגעפֿלױגן פֿון קיך מיט אַ פּאָלאָניק און האָט זיך אַ שמיר געטאָן איבער דער נאָז פֿון אונטן אַרױף מיטן נאַקעטן עלנבױגן: „איבערגעבראָכן דעם שלימזל אַ פֿוס? זײער רעכט!“… אױך די קונדסים, די װײַסע־חבֿרהניקעס, זײַנען זיך צונױפֿגעלאָפֿן און האָבן גענומען שרײַען אױף ראַבטשיקן און פֿײַפֿן. איז אָנגעקומען פּאַראַסקע און האָט אים צורעכט געמאַכט דאָס מזל: זי האָט אים אָפּגעגאָסן מיט אַ קריגל זודיק װאַסער. האָט ראַבטשיק אױפֿגעהױבן אַ גװאַלד מיט אַ קװיטשערײַ: אַי־אַי־אַי! אַי־אַי־אַי!… בשעת־מעשׂה געשפּרונגען און געדרײט זיך, געביסן זיך אַלײן דעם װײדל און ניט אױפֿגעהערט צו גװאַלדעװען מיט אַזעלכע קולות, אַז צװישן די װײַסע־חבֿרהניקעס איז דאָס געלעכטער געװאָרן נאָך גרעסער. מע האָט דערזען ראַבטשיקן טאַנצן אױף דרײַ פֿיס, האָט מען אױסגעבטלט אַלע בײזע חלומות אױף זײַן קאָפּ און געשענקט אים אַ פּאָר גוטע שטעקנס. ראַבטשיק האָט זיך געלאָזט לױפֿן מיט אַ קװיטש, געקוליעט זיך און געקאַטשעט איבער דער ערד, און װײַסע־חבֿרהניקעס זײַנען אים נאָכגעלאָפֿן מיט שטעקלעך און מיט שטײנדלעך. געהוקעט, געפֿײַפֿט און געטיוקעט און פֿאַרטיוקעט אים װײַט־װײַט פֿון דער שטאָט אַרױס, אַזש אױף יענער זײַט מילן.

ראַבטשיק איז געלאָפֿן מיט דער דעה, אַז צוריק אין שטאָט אַרײַן זאָל ער שױן נישט קומען קײנמאָל, װײַל ער װעט לעבן! און געלאָפֿן איז ער אין דער װעלט אַרײַן, װוּ די אױגן װעלן אים טראָגן. געלאָפֿן ― געלאָפֿן און געקומען צו לױפֿן אינעם ערשטן דאָרף אַרײַן, האָט ער זיך באַגעגנט מיט די דאָרפֿישע הינט. די דאָרפֿישע הינט האָבן אים אַרומגעשמעקט פֿון אַלע זײַטן.

― ברוך־הבא, אַ הונט! פֿון װאַנען קומט מען און װאָס איז דאָס בײַ דיר אַ צאַצקע אױפֿן רוקן? עפּעס װי אױסגעסמאַליעט אַ שטיק פֿעל סאַמע אינמיטן?

― עך! פֿרעגט שױן נישט! ― מאַכט צו זײ ראַבטשיק מיט אַ טרױעריקער מינע, ― אַ סך צו דערצײלן, נישטאָ װאָס צו הערן. איז ניט מעגלעך בײַ אײַך איבערצונעכטיקן אַ נאַכט?

― אָך, מיטן גרעסטן כּבֿוד! ― זאָגן די דאָרפֿישע הינט. ― דער „אינדרױסן“ איז גענוג גרױס און דער „אונטערן־הימל“ איז נאָך גרעסער.

― װיִאַזױ איז דאָ בײַ אײַך מיט דער אַכילה? ― פֿרעגט ראַבטשיק. ― מיט װאָס שטילט איר דעם הונגער, אַז דער מאָגן מאָנט מזונות?

― עט! נישט צו פֿאַרזינדיקן! ― מאַכן די דאָרפֿישע הינט. ― פּאָמעניצעס איז פֿאַראַן אומעטום, און צום פֿלײש האָט גאָט באַשאַפֿן בײנער; אַ דאגה, לאָזן זײ עסן פֿלײש, די בעלי־בתּים, װעלן מיר האָבן בײנער. אַבי, װי זאָגט איר, פֿאַרשטופּן די קישקע.

― נו, און די בעלי־בתּים װיִאַזױ זײַנען עפּעס בײַ אײַך? ― פֿרעגט װײַטער ראַבטשיק און טוט אַ דרײ מיטן װײדל, װי אײנער, װאָס װיל אױספֿרעגן, אױספֿאָרשן.

― די בעלי־בתּים זײַנען בעלי־בתּים, ― מאַכן די דאָרפֿישע הינט און פֿאַרשלאָגן די רײד.

― נו, און פּאַראַסקע? ― מאַכט ראַבטשיק.

― װאָסער פּאַראַסקע? ― פֿרעגן די דאָרפֿישע הינט.

― אָט די פּאַראַסקע, ― זאָגט ראַבטשיק ― װאָס װאַשט גרעט, שמירט די שטוב און מעלקט די בהמה, איר קענט ניט פּאַראַסקען?

די דאָרפֿישע הינט שטײען, קוקן־אָן ראַבטשיקן װי אַ חסר־דעהניק: „װאָס פּאַראַסקעט ער אונדז?“ זײ שמעקן אים נאָכאַמאָל אַרום פֿון אַלע זײַטן און צעגײען זיך אײנציקװײַז, איטלעכער אױף זײַן מיסט.

„אָט גליקלעכע הינט!“ ― טראַכט זיך ראַבטשיק און ציט זיך אױס אױף גאָטס ערד, אונטער גאָטס הימל, און װיל כאַפּן אַ דרעמל; נאָר עס שלאָפֿט זיך ניט. ערשטנס, די אָפּגעבריטע פֿעל; עס שמאַרצט אים און עס בײַסט אים סכּנות־נפֿשות! און די פֿליגן דאָקוטשען אים זײער שטאַרק. ס'איז פֿון זײ נישט אָפּצוטרײַבן זיך! צװײטנס, בורטשעט אים אין בױך; ער װאָלט אַ בעלן געװען עפּעס קײַען, איז נישטאָ װאָס; מע מוז צוּװאַרטן ביז אינדערפֿרי. און דריטנס, לאָזן אים ניט שלאָפֿן די מחשבֿות פֿון דעם, װאָס ער האָט זיך אָנגעהערט צװישן די דאָרפֿישע הינט; נישטאָ בײַ זײ קײן אײַזיקס, װאָס קװעטשן־צו מיט אַ טיר און שלאָגן נאָכדעם מיט אַ שײַט־האָלץ; ניטאָ בײַ זײ קײן פּאַראַסקעס, װאָס גיסן־אָפּ מיט זודיק װאַסער; ניטאָ בײַ זײ קײן װײַסע־חבֿרהניקעס, װאָס װאַרפֿן שטעקנס, פֿײַפֿן און טיוקען און פֿאַרטיוקען. „גליקלעכע הינט אױף דער װעלט! און איך האָב געמײנט, אַז נאָר דאָרט איז אַ װעלט. אַ װאָרעם ליגט אין כרײן און מײנט ― ס'איז קײן זיסערס נישטאָ“…

ראַבטשיק װערט אַנטשלאָפֿן, און עס חלומט זיך אים אַ פּאָמעניצע, אַ גרױסע, אַ פֿולע מיט שטיקלעך ברױט, קישקעלעך, אָדערן פֿון פֿלײש, רעטשענע קאַשע, אױסגעמישט מיט הירזש און מיט פֿאַסאָליעס, און בײנער, בײנער ― אַ גאַנצער אוצר! בײנער פֿון קנעכלען, בײנער פֿון ריפּ, בײנער מיט מאַרך, און בײנדלעך פֿון פֿיש, און קעפּלעך פֿון הערינג גאַנצע, נאָך ניט קײן אױסגעסמאָצקעטע, ראַבטשיק װײסט ניט פֿון װאָס זאָל ער אָנהײבן פֿריִער.

― ברוכים היושבֿים! ― מאַכן צו אים די דאָרפֿישע הינט און קוקן פֿון דער װײַטן, װי ער גרײט זיך צו דער סעודה.

― קומט עסן! ― זאָגט ראַבטשיק גלאַט אַזױ פֿון יוצא װעגן.

― עס געזונט! ― זאָגן די דאָרפֿישע הינט גאַנץ פֿרײַנטלעך.

פּלוצעם דערהערט ער אַ קול גלײַך אין אױער אַרײַן: „אײַזיק!“

ראַבטשיק כאַפּט זיך אױף ― ס'איז גאָר אַ חלום!…

אינדערפֿרי האָט זיך ראַבטשיק געלאָזט איבער די הױפֿן, געזוכט אַ פּאָמעניצע, אַ שטיקל סעכער, אַ בײנדל, נאָר װוּ ער קומט ― זײַנען פֿאַרנומען אַלע ערטער.

― קאָן מען בײַ אײַך נישט איבערבײַסן? ― פֿרעגט ראַבטשיק.

― דאָ? נײן! אפֿשר אינעם אַנדערן הױף…

ראַבטשיק לױפֿט פֿון אײן הױף אינעם אַנדערן. אומעטום דאָס אײגענע לידל. איז ער זיך מישבֿ: װאָס װעט ער װאַרטן אױף דרך־ארץ? אַמער, װעט ער צוגײן און װעט אַ כאַפּ טאָן װאָס עס װעט זיך לאָזן. נאָר בײַם ערשטן „כאַפּ“ האָט ער געכאַפּט פֿון די דאָרפֿישע הינט אַ מיאוסן פּסק: פֿריִער האָט מען אױף אים אָנגעהױבן קוקן בײז, בורטשען און באַװײַזן די צײן, און נאָכדעם זײַנען עטלעכע מיטאַמאָל אָנגעפֿאַלן אױף אים, געריסן און געביסן, אים געמאַכט אַ תּל פֿונעם װײדל, אַרױסגעמשלחט מיט כּבֿוד ביז אױף יענער זײַט ראָגאַטקע.

אַראָפּגעלאָזט דעם װײדל, האָט זיך ראַבטשיק אַװעקגעלאָזט אינעם אַנדערן דאָרף. געקומען צו לױפֿן אינעם אַנדערן דאָרף ― װידער די אײגענע מעשׂה: תּחילת גוטע רײד, אַ שײנער גאַסט, מהיכא־תּיתי. און נאָכדעם, אַז עס קומט צו דער פּאָמעניצע, הײבט מען אָן אױף אים קוקן בײז, בורטשען, באַװײַזן צײן, רײַסן און בײַסן ― און װאָן אױף אַלע פֿיר זײַטן!

ראַבטשיקן איז נימאס געװאָרן דאָס נע־ונד זײַן, דאָס אַרומװאַנדערן פֿון אײן אָרט אינעם אַנדערן, און ער האָט זיך מישבֿ געװען אַזױ: מענטשן זײַנען שלעכט; הינט זײַנען אױך ניט בעסער; ער װעט זיך בעסער אַװעקלאָזן אין װאַלד אַרײַן צװישן חיות.

און ראַבטשיק האָט זיך אַװעקגעלאָזט אין װאַלד אַרײַן.

אַרומגעדרײט זיך, אײן הונט אַלײן אין װאַלד, אַ טאָג און צװײ און דרײַ, האָט ער אָנגעהױבן פֿילן, אַז דער בױך װערט אים װאָס װײַטער אַלץ מער צונױפֿגעצױגן און די קישקעס אײַנגעשרומפּן, ממש עס גײט אים אױס דאָס חיות פֿון הונגער און פֿון דאָרשט, כאָטש נעם און צי זיך אױס אינמיטן װאַלד און פּגר אַװעק! און, װי אױף־צו־להכעיס, גלוסט זיך אים נאָך לעבן און לעבן.

און ראַבטשיק נעמט דעם װײדל אונטער זיך. ציט אױס די פֿעדערשטע לאַפּעס, שטעלט אַרױס די צונג און לײגט זיך אַװעק אונטער אַ בױם און קלערט אַ הינטישע מחשבֿה: „װוּ נעמט מען אַ שטיקל ברױט? װוּ קריגט מען אַ פּיצל פֿלײש? אַ בײנדל כאָטש? װאַסער אַ קאַפּ?“ און פֿון גרױסע צרות װערט ער אַ חקרן, אַ פֿילאָזאָף. ער הײבט אָן חקירהן: „פֿאַרװאָס איז ער, הונט, מער געשטראָפֿט פֿון אַלע חיות־ועופֿות און פֿון אַלע באַשעפֿענישן אױף דער װעלט? למאַי אָט פֿליט אַ פֿײגעלע גלײַך אין נעסט אַרײַן… אָט לױפֿט אַ יאַשטשערקע אַהײם אין איר נאָרע אַרײַן… אָט פּױזשעט אַ װערעמל. אַ זשוקל, אַ מוראַשקע ― אַלע האָבן זיך זײער הײם, אַלע געפֿינען זיך זײער באַדערפֿעניש; נאָר איך, הונט. האַװ־האַװ־האַװ!“….

― װער האַװקעט דאָס דאָ אין װאַלד? ― רופֿט זיך אָן אַ װאָלף, לױפֿנדיק פֿאַרבײַ, אַרױסגעשטעלט די צונג פֿאַר הונגער.

ראַבטשיק האָט קײנמאָל ניט געזען קײן װאָלף. ער מײנט, אַז דאָס איז אַ הונט, שטײט ער אױף פּאַװאָליע, נישט געכאַפּט, ציט זיך אױס. גײט־צו צום װאָלף.

― װער ביסטו? ― מאַכט צו אים דער װאָלף מיט גדלות. ― װיִאַזױ רופֿט מען דיך? פֿון װאַנען קומסטו אָן? און װאָס טוסטו דאָ?

ראַבטשיק איז זיך ממש מחיה, װאָס ער האָט דערטאַפּט אַ גוטן ברודער; כאָטש פֿאַראַן פֿאַר װעמען די צרות אױסצוגיסן. און ער דערצײלט אים אױס זײַן גאַנץ ביטער האַרץ.

― איך װעל דיר זאָגן דעם אמת, לאָזט אױס ראַבטשיק דאָס טרױעריקע צעטל זײַנס ― איך װאָלט זיך מחיה געװען, װען איך באַגעגן מיך מיט אַ לײב, מיט אַ בער אָדער כאָטש מיט אַ װאָלף.

― װאָס־זשע װאָלט געװען? ― מאַכט דער װאָלף מיט אַ פּאַסקודנע שמײכל.

― גאָרניט, ― זאָגט ראַבטשיק ― ממה־נפֿשך, איז מיר באַשערט דער טױט, לאָם מיך בעסער פֿאַרצוקט װערן פֿון אַ װאָלף, אײדער פּגרן פֿון הונגער צװישן אײגענע, צװישן הינט…

― נו! ― מאַכט צו אים דער װאָלף, בלאָזט זיך אָן און טוט אַ קנאַק מיט די צײן. ― זאָלסטו װיסן, אַז איך בין װאָלף! און איך האָב חשק דיך צערײַסן אױף עטלעכע שטיקלעך און מאַכן פֿון דיר אַן אָנבײַסן, מחמת איך בין זײער הונגעריק. איך האָב שױן אַכט טאָג אין מײַן מױל ניט געהאַט!

דערהערט אַזעלכע דיבורים, האָט זיך אונדזער ראַבטשיק אַזױ דערשראָקן, אַז עס האָט אױף אים אָנגעהױבן ציטערן די אָפּגעקאָכטע פֿעל.

― אַדוני קעניג! טײַערער רב װעלװל! ― מאַכט צו אים ראַבטשיק מיט אַ רחמנות־פּנים און מיט אַ װײנענדיק קול. לאָז דיר גאָט צושיקן בעסערע אָנבײַסנס. װאָס װעסטו פֿון מיר האָבן, מישטײנס געזאָגט? פֿעל און בײנער? פֿאָלג מיך, לאָז מיך אָפּ, האָב רחמנות אױף מײַן הינטיש לעבן!…

און דערבײַ האָט ראַבטשיק אַראָפּגעלאָזט דעם װײדל, אױסגעבױגן דעם רוקן, געפּױזעט אױפֿן בױך און געמאַכט אַזעלכע מיאוסע תּנועות, אַז דעם װאָלף איז ניט גוט געװאָרן אױף צו חלשן.

― נעם צונױף דעם פּאַסקודנעם װײדל דײַנעם ― רופֿט זיך אָן צו אים דער װאָלף ― און אַנטלױף צו אַלדי שװאַרצע יאָר, דו כּלבֿ־שבכּלבֿים, איך זאָל דײַן טרפֿהנעם פּרצוף ניט אָנקוקן!…

נישט טױט נישט לעבעדיק האָט זיך ראַבטשיק געלאָזט לױפֿן, ניט געפֿילט די ערד אונטער זיך, מורא געהאַט זיך אַרומקוקן אַפֿילו. ער האָט געמאַכט פֿיס, אַװעק־אַװעק פֿון װאַלד, צוריק ― אין שטאָט אַרײַן!

געקומען צוריק אין שטאָט אַרײַן, האָט ראַבטשיק אױסגעפֿעלט דעם הױף. װוּ ער איז אױסגעװאַקסן, כאָטש דאָס האַרץ האָט אים געצױגן דװקא אַהין, אין יענעם הױף, װוּ מע האָט אים געהרגעט־געשלאָגן, אין יענעם הױף, װוּ מע האָט אים איבערגעבראָכן אַ פֿוס און אָפּגעבריט דעם רוקן… האָט ער זיך געלאָזט לױפֿן אין מאַרק אַרײַן, אַהין צו די יאַטקעס, צװישן די קצבֿישע הינט, צװישן אײגענע הײסט דאָס.

― סקאָצל קומט! פֿון װאַנען איז אַ הונט? ― מאַכן צו אים די קצבֿישע הינט מיט אַ גענעץ און גרײטן זיך שױן אױף נאַכטלעגער.

― טאַקע אַ היגער. ― מאַכט ראַבטשיק. ― איר האָט מיך ניט דערקענט? איך בין דאָך ראַבטשיק!

― ראַבטשיק? ראַבטשיק?… אַ קענטלעכער נאָמען! ― מאַכן די קצבֿישע הינט און קאָנען זיך כּלומרשט נישט דערמאָנען װער דאָס איז.

― װאָס איז דאָס בײַ דיר פֿאַר אַ צײכן אױפֿן רוקן? ― פֿרעגט אים צוציק, אַ קלײן הינטל, און שפּרינגט אים גלײַך אין פּנים אַרײַן מיט גרױס עזות.

― מסתּמא אַ סימן, מע זאָל אים נישט פֿאַרבײַטן, אָדער אַזױ פֿון שײנקײט װעגן, װאָס פֿאַרשטײט איר נישט? ― רופֿט זיך אָן מיט אַ לצנות רודעק, אַ רױטער הונט מיט אַ מאָכנאַטער פֿעל.

― ס'אַ משל! ― ענטפֿערט אים סירקאָ, אַ גרױער הונט, אַן אַלטער בחור מיט אײן אײגל און מיט אַן אָפּגעשניטענעם אױער. ― אױף צײכנס פֿרעגט מיך; איך װעל אײַך זאָגן, װאָס דאָס איז. דאָס איז אַ צײכן פֿון מלחמות מיט אַנדערע הינט, מיט גאַנצע טיטשקעס…

― אַלע רײדן! ― רופֿט זיך אָן זשוק, אַ שװאַרצער הונט אָן אַ װײדל. ― אַמער, לאָזט ראַבטשיקן רײדן, װעט ער אַלײן דערצײלן.

און ראַבטשיק ציט זיך אױס אױף דער ערד און הײבט אָן צו דערצײלן די גאַנצע געשיכטע זײַנע, לאָזט נישט דורך קײן ברעקל. אַלע ליגן און הערן זיך צו, נאָר רודעק, דער רױטער, װאָס האָט ליב לצנות, שלאָגט אים איבער אַלע מינוט מיט אַ װערטל.

― רודעק, דו װעסט נישט אַנטשטומט װערן? ― מאַכט זשוק דער שװאַרצער, װאָס אָן דעם װײדל, און ציט אױס אַ לאַנגן גענעץ. ― דערצײל, דערצײל, ראַבטשיק! מיר האָבן ליב, אַז מע דערצײלט אונדז מעשׂיות נאָכן עסן…

און ראַבטשיק הערט נישט אױף צו דערצײלן זײַן טרױעריקע געשיכטע מיט אַן אומעטיקער שטימע, נאָר קײנער הערט אים נישט. צוציק רעדט שטילערהײט מיט סירקאָן. רודעק זאָגט װערטלעך, און זשוק כראָפּעט, װי צען סאָלדאַטן, כאַפּט זיך אױף אַלע מאָל און גענעצט און זאָגט:

― דערצײל, דערצײל, ראַבטשיק! מיר האָבן ליב, אַז מע דערצײלט אונדז מעשׂיות נאָכן עסן…

גאַנץ פֿרי איז שױן ראַבטשיק געװען אױף די פֿיס. ער איז געשטאַנען פֿון דער װײַטן, באַטראַכט די קצבֿים מיט די העקערס, װי זײ האַקן פֿלײש. אָט הענגט אַ גאַנצער פּרײדיק )פֿאָדער־חלק( מיטן האַלדז אַראָפּ און דאָס בלוט רינט… דאָרט ליגט אַ זאָדעק )הינטער־חלק(, אַ מנה־יפֿה, פֿעט, מיט שמאַלץ באַװאַקסן… ראַבטשיק קוקט און שלינגט די שלײַם. די העקערס האַקן דאָס פֿלײש אױף שטיקלעך, טוען אַ װאָרף אַלע מאָל אַ שטיקל הױט, אַ שטיקל חלק, אָדער אַ בײנדל פֿאַר די הינט. און די הינט שפּרינגען צו און כאַפּן אונטער. ראַבטשיק באַטראַכט, װי די הינט קליגן זיך, שפּרינגען אונטער אַקוראַט דאָרט װוּ מע באַדאַרף, לאָזן נישט דורך קײן בײנדל. און איטלעכער הונט, בשעת ער באַקומט זײַן חלק, טרעט ער אָפּ אױף אַ זײַט, צעלײגט זיך מיט גרױסקײט און פּראַװעט די סעודה, קוקט זיך אַרום אַלע װײַלע אױף די איבעריקע הינט, װי אײנער רעדט:

― איר זעט אַ בײן? דאָס איז מײַנער אַ בײן, און איך עס אים…

די איבעריקע הינט מאַכן זיך װי זײ זעען נישט, און אינװײניק בײַ זיך טראַכטן זײ זיך:

― װערגן זאָלסטו זיך! אױסקרענקען זאָלסטו דאָס! אַ גאַנצן פֿרימאָרגן פֿרעסט ער און פֿרעסט, און מיר באַדאַרפֿן קוקן װי ער עסט, עסן זאָלן אים װערעם!…

און נאָך אײן הונט טראָגט אַ שטיק פֿעל און זוכט אַן אָרט אױף צו איבערבײַסן, אַז קײנער זאָל אים נישט זען: ער האָט מורא פֿאַר אַ גוט אױג…

און נאָך אַ הונט שטײט אַקעגן אַ בײזן קצבֿ, װאָס שמיצט זיך און שרײַט און שילט זיך מיט די איבעריקע קצבֿים. דער הונט דרײט מיטן װײדל און רופֿט זיך אָן צו די איבעריקע הינט מיט אַ חניפֿהלע:

― איר זעט אָט דעם קצבֿ? אַיאָ, זײ װײַזן אױס, דאַכט זיך, גאָר אַ בײזער? לאָם איך האָבן אַזאַ יאָר, װאָס פֿאַר אַ טײַערער מענטש זײ זײַנען! אײן דימענט אין דער װעלט! אַ גילדענער כאַראַקטער! זײ האָבן באמת רחמנות אױף אַ הונט; זײ זײַנען אַ „הינטן־פֿרײַנט“… אָט באַלד װעט איר זען, װי עס פֿליט אַ בײן מיט אַ שטיק פֿלײש ― האָפּ!

און ער טוט אַ שפּרונג אין דער לופֿטן און אַ קלאַפּ מיט די צײן. כּדי יענע זאָלן מײנען, אַז ער האָט דאָ געכאַפּט אַ גראָבס…

― בײדע זאַכן ― רופֿט זיך אָן אַ הונט מן־הצד ― אי אַ חנופֿהניק אַ שקרן, אי אַ באַרימער, דער רוח זאָל אים נעמען!…

און נאָך אַ הונט שטײט בײַם קלעצל, װאָס מע האַקט דערױף פֿלײש, און בשעת דער העקער קערט זיך אָפּ אױף אַ װײַלע, שפּרינגט דער הונט אַרױף אױפֿן קלעצל און לעקט מיט דער צונג. װערט אַ האַװקערײַ צװישן עטלעכע הינט: זײ מסרן אים פֿאַרן העקער און כאַפּן די ערד, אַז דער הונט דער גנבֿ האָט גענאַשט אַ שטיק פֿלײש, אַזאַ שטיק גאָלד זאָלן זײ האָבן! זײ זאָלן אַזױ זען פֿאַר זיך אַלדאָס גוטס, װי זײ האָבן אַלײן געזען מיט זײערע אױגן! אױב נישט, זאָלן זײ אײַננעמען אַ מיתה־משונה אױפֿן אָרט, זײ זאָלן זיך דערװערגן מיטן ערשטן בײנדל, זײ זאָלן נישט פֿאַרמאָגן די הערנער מיט די קאָפּיטעס פֿון די געקױלעטע שאָף!…

― פֿע, חלשות! סע שלאָגט צו דער גאַל! ― רופֿט זיך אָן אַן אַלטער הונט פֿון דער זײַט, װאָס װאָלט אַלײן אַ בעלן געװען עפּעס אַ לעק טאָן. און ראַבטשיק באַטראַכט זיך: װאָס װעט זײַן דער תּכלית, װאָס ער װעט דאָ שטײן און קוקן? אַלע הינט שפּרינגען און כאַפּן. װעט ער אױך טאָן דאָס, װאָס אַלע הינט טוען… און אײדער ער קוקט זיך אַרום, האַלט מען אים שױן בײַם גאָרגל און מע רײַסט אים, עטלעכע הינט מיטאַמאָל, און מע בײַסט אים סאַמע אין יענעם אָרט, װוּ עס טוט װײ…

ראַבטשיק לאָזט אַראָפּ דעם װײדל, פֿאַרקלײַבט זיך אין אַ װינקל, ציט אױס די מאָרדע און הײבט אָן װױען.

― װאָס װײנסטו? ― מאַכט צו אים זשוק און באַלעקט זיך נאָכן אָנבײַסן.

― װיִאַזױ זאָל איך ניט װײנען? ― זאָגט ראַבטשיק. ― איך בין דער אומגליקלעכסטער פֿון אַלע הינט אױף דער װעלט! איך האָב געמײנט אַז דאָ, צװישן אײגענע, װעל איך כאָטש עפּעס כאַפּן. גלײב מיר, איך װאָלט נישט געקראָכן; נאָר איך בין טױט־הונגעריק, עס גײט אױס דאָס חיות!

― איך גלײב דיר. ― מאַכט צו אים זשוק מיט אַ זיפֿץ. ― איך פֿאַרשטײ װאָס הײסט הונגער. ― איך גײ אַרײַן אין דײַן טרױעריקער לאַגע. נאָר איך קאָן דיר גאָר נישט העלפֿן. דאָ איז שױן אַזױ אײַנגעפֿירט. אַז יעדער קצבֿ האָט זיך זײַן הונט, און יעדער הונט האָט זיך זײַן קצבֿ…

― איז טאַקע רעכט אַזױ? ― זאָגט ראַבטשיק. ― װוּ איז יושר? װוּ איז הינטלעכקײט? סטײַטש, אַ הונט זאָל צװישן הינט פֿאַרפֿאַלן װערן?! אַ הונגעריקער צװישן זאַטע זאָל אױסגײן פֿון הונגער?!

― איך קאָן דיר העלפֿן נאָר מיט אַ זיפֿץ. ― זאָגט זשוק, גענעצט גאַנץ געשמאַק און כאַפּט אַ דרעמל נאָכן אָנבײַסן.

― אַז ס'איז יאָ אַזױ, ― מאַכט ראַבטשיק און נעמט זיך אָן מיט האַרץ ― װעל איך גײן גלײַך צו די קצבֿים; אפֿשר װעל איך מיר אױסהאַװקען אַ קצבֿ…

― געזונטערהײט! ― זאָגט זשוק. ― אַבי דו זאָלסט ניט גײן צו מײַן קצבֿ, װאָרעם אַז דו װעסט גײן צו מײַן קצבֿ, װעל איך דיר מאַכן אָן אַ װײדל, אַזױ װי איך, דו זעסט, צי נײן?

און ראַבטשיק איז אַװעק גלײַך צו די קצבֿים, דורכגעלאָזט, אױסגעפֿעלט אַלע הינט און האָט זיך אָנגעהױבן צושמײכלען צו די העקערס, שפּרינגען אין פּנים אַרײַן און דרײען מיטן װײדל. נאָר צום שלימזל שלעפּט זיך. אײנער אַ העקער, אַ געזונטער יונג מיט ברײטע פּלײצעס, האָט אױף קאַטאָװעס, אַ פּנים אים אַ װאָרף געטאָן אַ האַק ― אַ גליק, װאָס ראַבטשיק קאָן שפּרינגען, אַניט, װאָלט ער צעהאַקט געװאָרן אױף צװײען.

― דו טאַנצסט דאָך גאָר נישקשהדיק! ― מאַכט צו אים רודעק מיט אַ לצנות. ― אַ סך שענער פֿון אונדזער צוציקן. צוציק! קום אַהער, װעסטו זען, װי מע טאַנצט!…

צוציק קומט צו לױפֿן און שפּרינגט ראַבטשיק גלײַך אין פּנים אַרײַן. ראַבטשיק קאָן דאָס שױן מער ניט איבערטראָגן. ער כאַפּט אָן צוציקן מיט די צײן, לײגט אים אַנידער, בײַסט אים אין בײַכל אַרײַן. ער לאָזט אױס צו אים זײַן גאַנץ ביטער האַרץ, און כאַפּט די פֿיס אױף די פּלײצעס און מאַכט אַ ױבֿרח. ער פֿאַרקלײַבט זיך אײנער אַלײן אין פֿעלד, ציט זיך אױס אין מיטן טראַקט, באַהאַלט פֿאַר דאָסאַדע און פֿאַר בזיון די מאָרדע צװישן די לאַפּעס און װיל נישט אָנקוקן די ליכטיקע שײַן. עס אַרט אים אַפֿילו ניט, װאָס די פֿליגן האָבן אים באַפֿאַלן און בײַסן אים; לאָזן זײ בײַסן, לאָזן זײ רײַסן. סײַ־װי־סײַ אין דער ערד מיטן קאָפּ!…

― עק װעלט! ― טראַכט זיך ראַבטשיק. ― אַ הונט זאָל נישט קאָנען צװישן הינט, צװישן אײגענע , איבערלעבן אַ טאָג אַפֿילו, ― מעג זיך שױן איבערקערן די גאַנצע װעלט!…

מתושלח ― אַזױ האָט מען אים אַ נאָמען געגעבן אין כּתרילעװקע דערפֿאַר, װאָס ער איז געװען אָנגעשטאָפּט מיט יאָרן, נישט געהאַט שױן קײן אײן צאָן אין מױל, אַ חוץ צװײ־דרײַ פּענקעס, װאָס מיט זײ פֿלעגט ער קױם מיט צרות קײַען ― אַבי ס'איז נאָר געװען װאָס. אַ הױכער, אַ מאָגערער, מיט אַן אָפּגעבאַרעטער פֿעל, מיט אַ צעהרגעטן רוקן, קאַליע אױגן, אױף אײנעם אַ בעלמע, דאָס אַנדערע רױטלעך. אױסגעקנעכלטע פֿיס, שפּיציקע קליבעס, אײַנגעפֿאַלענע זײַטן, די אונטערשטע ליפּ אַביסל אַראָפּגעלאָזט, װי פֿאַרװײנט, דער װײדל אַן אױסגעפֿליקטער ― אָט האָט איר זײַן פּאָרטרעט. און געדינט האָט ער אױף די עלטערע יאָרן אין כּתרילעװקע בײַ כּתריאל דעם װאַסער־פֿירער בײַם פֿעסל פֿאַר אַ פֿערדל.

בטבֿע איז מתושלח געװען אַ רויִקער, אַ האָרעפּאַשנער, נאָר אַן אױסגעהאָרעװעטער נעבעך. אָנגעטיאָפּקעט זיך דעם גאַנצן טאָג אין דער כּתרילעװקער לײמיקער בלאָטע און פֿאַרזאָרגט די שטאָט אױף אַ גאַנץ מעת־לעת מיט װאַסער, איז ער געװען צופֿרידן, אַז מע האָט אים אױסגעשפּאַנט פֿונעם פֿעסל, אונטערגעװאָרפֿן אַביסל שטרױ און פֿאַרביסן מיט אַ פּאָמעניצע, װאָס כּתרילעכע האָט אים אונטערגעטראָגן מיט אַזאַ פּנים, װי מע טראָגט אַ שטײגער אונטער זײער אַן אָנגעלײגטן גאַסט אַ פּאַלומעסיק מיט פֿיש, אָדער אַ שיסל מיט װאַרעניקעס. אױף דער דאָזיקער פּאָמעניצע פֿלעגט מתושלח אַרױסקוקן װי אױף עפּעס רעכטס, מחמת דאָרטן האָט זיך געפֿונען אַלע מאָל אַן אױסגעװײקט שטיקל ברױט, קאַשע אַביסל, וכדומה אַזעלכע װײכע זאַכן, װאָס מע פֿאַרשפּאָרט צו זײ צײן. דעם גאַנצן טאָג האָט כּתרילעכע געזאַמלט פֿון מתושלחס װעגן, געװאָרפֿן אין פּאָמעניצע אַרײַן װאָס ס'איז איר געקומען אין די הענט אַרײַן, ― לאָז דאָס פֿערדל נעבעך האָבן װאָס צו עסן, ― און מתושלח, אַז ער האָט איבערגעביסן, האָט ער זיך אױסגעדרײט מיטן פּנים צום פֿעסל מיטן הינטן, מחילה, צו כּתרילעכען, װי אײנער רעדט: „אַ דאַנק אײַך פֿאַר אײַער זאַלץ און ברױט“… בשעת־מעשׂה אַראָפּגעלאָזט די אונטערשטע ליפּ נאָך נידעריקער, דאָס זעענדיקע אױגל צוגעמאַכט און אַרײַנגעלאָזט זיך אין טיפֿע פֿערדישע געדאַנקען.

מײנט נישט פֿונדעסטװעגן, אַז אַלע מאָל, זינט מתושלח איז אַ פֿערד, איז ער געװען אַזױ, װי ער װערט דאָ אױסגעמאָלט. אַמאָל, אין די יונגע יאָרן, בשעת ער איז נאָך געװען אַ לאָשיקל און נאָכגעלאָפֿן דער מאַמען נאָכן װאָגן, האָט ער זיך געשניטן גאָר אױף אַ גוט פֿערדל, מבֿינים האָבן אױף אים געזאָגט נבֿיאות, אַז עס װעט פֿון אים אױסװאַקסן אַ פֿערדל גאָר אױף חידושים. „אָט װעט איר זען, ― האָבן זײ געזאָגט ― ער װעט נאָך גײן אַמאָל געשפּאַנט אין אַ קאַרעטע מיט די שענסטע מיט די בעסטע פֿערד!“…

אַז דאָס לאָשיקל איז אױסגעװאַקסן און געװאָרן אַ פֿערדל, האָט מען דעם מחילה אָנגעטאָן אַ צײַמל און אַרױסגעפֿירט אױפֿן יריד, אַװעקגעשטעלט צװישן אַ גוזמא פֿערד, דורכגעטריבן אים אַ מאָל פֿופֿציק הין און צוריק, געקוקט אים אַלע מינוט אין די צײן אַרײַן, אױפֿגעהױבן די פֿיס און באַטראַכט די קאָפּיטעס ― און איבערגעגעבן אים פֿון אײנעם צום אַנדערן.

פֿון דעמאָלט אָן הײבט זיך אָן פֿאַר אים אַ לאַנגער גלות. אַ נע־ונד זײַן פֿון אײן אָרט אױפֿן אַנדערן, אַ בײַטעניש פֿון אײן בעל־הבית צום אַנדערן, אַ שלעפּן פֿון גרױסע שװערע װאָגנס מיט דרײַסיק פּוד משׂא, אַ טיאָפּקען ביזן בױך אין דער בלאָטע, און אַ סדרה פֿון בײַטשן, שטעקנס מיט קלעפּ אין זײַט אַרײַן, אין קאָפּ און אין די פֿיס און אין אַנדערע ערטער.

אַ שטיק צײַט איז ער געגאַנגען אין דישל בײַ אַ פּאָטשטאָװע װאָגן אונטערן גלאָק, װאָס האָט אים ניט אױפֿגעהערט צו קלינגען אין די אױערן אַרײַן: גלין־גלין־גלאָן! גלין־גלין־גלאָן! און געלאָפֿן משוגענערװײַז הין און צוריק אַלץ אױף אײן טראַקט. נאָכדעם איז ער אַריבער צו אַ פּראָסטן בעל־הגוף, װאָס האָט געאַרבעט מיט אים כּל עבֿודת־פּרך: געאַקערט און געזײט, געפֿירט אַ מוראדיקן װאָגן מיט תּבֿואה, אַ פֿאַס װאַסער, אַ װאָגן מיט מיסט, פֿערדישקײט און קוענקײט וכדומה אַזעלכע גראָבע אַרבעט, צו װעלכע ער איז כּלל נישט געװױנט געװאָרן. פֿון דאָרטן איז ער אַרײַנגעפֿאַלן צו אַ ציגײַנער אין די הענט אַרײַן; האָט מיט אים דער ציגײַנער געמאַכט אַזעלכע זאַכן, מיאוסע סגולות צום לױפֿן. װאָס ער װעט זײ ניט פֿאַרגעסן װײַל ער װעט לעבן!… פֿונעם ציגײַנער איז ער אַריבער אין אַ טאַבון אַרײַן מיט נאָך אַ סך פֿערד, און פֿון דאָרטן איז ער אין אַ קורצער צײַט מגולגל געװאָרן קײן מאַזעפּעװקע צו אַ בעל־עגלה מיט אַ שװערן װאָגן, געקאָװעט אין אײַזן, מיט אַ סך גלעקלעך און מיט אַ משונה־מאָדנע צעשמידערטע סוכּה, װאָס מע רופֿט דאָס „בױד“. דאָ, בײַם בעל־עגלה מיט דער בױד, האָט ער געכאַפּט בײַטשן מיט שטעקנס אָן אַ שיעור, גלײַך װי אַ פֿערדישע פֿעל איז פֿון לעדער ― ניט פֿון בלוט און פֿלײש, גלײַך װי פֿערדישע זײַטן זײַנען פֿון אײַזן ― ניט פֿון בײנער. װײ־װײ, װיפֿל מאָל פֿלעגט זיך מאַכן, אַז קױם־קױם װאָס ער פּלאָנטעט מיט די פֿיס, פֿילט װי אָפּצװענגעס ציִען אים פֿאַר די ליטקעס, און אין בױך אַ שװערע משׂא, עפּעס װי אַ קנױל ― און ער, דער אַכזרישער בעל־עגלה, ― „נאָ“ און „װיאָ“, און אַ שמיץ מיט דער בײַטש, און אַ זעץ מיט דער פּוזשעלע, ― טאָמער װײסט איר װאָס?

אַ שטיקל גליק כאָטש, װאָס בײַ דעם בעל־עגלה איז אײַנגעפֿירט אײן טאָג אין דער װאָך אַזעלכער, װאָס מע שטײט אױף אײן אָרט, מע שטײט און מע קײַט און טאָן טוט מען גאָרניט. מתושלח פֿלעגט ניט אײנמאָל פֿאַרקלערן זיך; זײַן פֿערדישער מוח האָט נישט געקאָנט משׂיג זײַן: װאָס איז דער שׂכל פֿונעם דאָזיקן טאָג, װאָס מע רירט זיך ניט פֿונעם אָרט? און פֿאַרװאָס זאָל ניט זײַן אַזױ כּסדר? ― פֿלעגט ער זיך טראַכטן, אױפֿשטעלן די אױערן, צומאַכן אײן אױגל און קוקן אױף זײַנע צװײ חבֿרים, װאָס זײַנען געשטאַנען מיט אים צוגעבונדן צו אײן בױד.

פֿונעם בעל־עגלה מיטן בײַדל איז ער אַרײַנגעקומען אין אַ דרעשמאַשין, געאַרבעט עבֿודת־פּרך, זיך געדרײט גאַנצע טעג אַרום אַ ראָד, זיך אָנגעגעסן גוט מיט פּאָראָך און מיט פּאָלאָװע, װאָס איז אים געקראָכן אין נאָז אַרײַן, אין מױל און אין די אױגן אַרײַן, און פֿאַרדולט געװאָרן פֿונעם טראַך־טאַרעראַך. „װאָס װעט זײַן פֿונעם דרײען זיך? ― פֿלעגט ער זיך ניט אײן מאָל טראַכטן און װעלן אָפּשטעלן זיך אױף אַ מינוט. ― װער האָט דאָס אױסגעקלערט דעם שׂכל פֿון דרײען זיך אױף אײן אָרט?“… מע האָט אים אָבער לאַנג נישט געלאָזט טראַכטן; פֿון הינטן איז געשטאַנען אײנער מיט אַ בײַטש און נישט אױפֿגעהערט צו הוקען אױף אים: הו־הי! הו־הי!… „פּרא־אָדם אײנער! ― טראַכט ער זיך און כאַפּט אַ קוק מן־הצד אױף יענעם װאָס מיט דער בײַטש. ― איך װאָלט אַ בעלן געװען זען, מע זאָל דיך אײַנשפּאַנען אָט־אַ־דאָ אין רער ראָד און אונטערשמײַסן דיך דו זאָלסט דיך דרײען אָן אַ שום טאָלק!“…

סע פֿאַרשטײט זיך, אַז פֿון אַזאַ מין דרײען זיך אין שטענדיקן פּאָראָך איז ער אַרױס נעבעך אַ קאַליקע, אױף אײן אױג אַ בעלמע, דאָס אַנדערע אַביסל רױטלעך, און אױף די פֿיס איז ער אױך געװאָרן אַביסל געכאַפּט. מיט אַזאַ שאַרפֿן חסרון האָט ער שױן געטױגט אױף זיבן און נײַנציק כּפּרות; האָט מען אים אַרױסגעפֿירט װידעראַמאָל אױפֿן יריד, טאָמער װעט מען אים קאָנען עמעצן פֿאַרטאָן. מע האָט אים גאַנץ פֿײַן אױסגעקעמט, אױסגעפּוצט, דעם װײדל כּלומרשט אונטערגעבונדן און די קאָפּיטעס צוגעפֿאַרבט מיט פֿעטן; ― עס האָט אָבער נישט געהאָלפֿן, אַ װעלט נאַרט מען נישט. װיפֿל מע האָט אים נישט געמוטשעט, ער זאָל זיך בחורן, האַלטן דעם קאָפּ מיט גדלות, ― ער האָט געטאָן זײַנס: אַראָפּגעלאָזט דעם קאָפּ מיט גרױס עניװת, די פֿיסלעך אױסגעקנעכלט, די אונטערשטע ליפּ אַראָפּגעלאָזט אַ ביסעלע אױף אַ זײַט, און פֿון אײן אױג געלאָזט אַ טרער… נײן. עס האָבן זיך שױן נישט געפֿונען אױף אים קײן בעלנים! אַ פּאָר מענטשן זײַנען צוגעגאַנגען צו אים, שױן אַפֿילו אין מױל אַרײַן נישט געקוקט, נאָר אַזױ אַ מאַך געטאָן מיט דער האַנט אױף אים איבער דער מאָרדע, אױסגעשפּיגן און אַװעקגעגאַנגען. אײנער האָט זיך יאָ אָפּגעריסן אַ בעלן, נאָר נישט אױף אים ― אױף זײַן פֿעל. מע האָט אָבער נישט געקאָנט דורכקומען פֿאַרן מקח; יענער, דער פֿעלהענדלער, האָט באַװיזן אַ חשבון, אַז עס לױנט נישט: דאָס אָפּפֿירן אים, דאָס אומװאַלגערן מיטן אָפּשינדן װעט קאָסטן מער װיפֿל די פֿעל איז װערט.

ס'איז אים אָבער באַשערט געװען, אַ פּנים, אַ גוטע עלטער, איז אונטערגעשפּרונגען כּתריאל דער װאַסערפֿירער און האָט אים געבראַכט צו פֿירן קײן כּתרילעװקע.

ביז אַהער איז כּתריאל דער װאַסערפֿירער, אַ ייִד אַ ברײטבײניקער, מיט אַ צעפּלאַצטער נאָז און מיט אַ באַװאַקסן פּנים פֿון אױבן ביז אַראָפּ, געװען אַלײן דער װאַסערפֿירער און אַלײן דאָס פֿערדל, דאָס הײסט, ער האָט זיך אַלײן אײַנגעשפּאַנט מחילה אין פֿעסל און צעפֿירט איבער דער שטאָט דאָס װאַסער. װיפֿל כּתריאל איז פֿאַרשװאַרצט געװאָרן דאָס גאַנצע לעבן זײַנס, האָט ער קײנעם נישט מקנא געװען אױף דער װעלט; נאָר אַז ער האָט געזען עמעצן פֿאָרן מיט אַ פֿערד, פֿלעגט ער זיך אָפּשטעלן און לאַנג־לאַנג נאָכקוקן יענעם די טריט. זײַן אײנציקער װוּנטש אױף דער װעלט איז געװען: גאָט זאָל אים העלפֿן, ער זאָל קאָנען זיך צושלאָגן צו אַ פֿערדל. נאָר װיפֿל ער האָט נישט געקליבן, האָט ער נישט געקאָנט דערשלאָגן זיך צו אַזאַ קאַפּיטאַל, װאָס ער זאָל דערױף קאָנען קױפֿן אַ פֿערדל. פֿונדעסטװעגן האָט ער נישט דורכגעלאָזט קײן יריד, ער זאָל ניט דורכגײן צװישן די פֿערדלעך, גלאַט אַזױ אַ קוק טאָן, װי זאָגט מען: אַ טאַפּ אין װאָגן. דערזען אַן אומגליקלעך, פֿאַרװאָגלט, דערשלאָגן פֿערדל שטײן אין מיטן יריד אָן אַ צײַמל, נישט צוגעבונדן אין ערגעץ, האָט זיך כּתריאל אָפּגעשטעלט. דאָס האַרץ האָט אים געזאָגט, אַז דאָס פֿערדל באַדאַרף זײַן אָנגעמאָסטן פֿאַר זײַן געלט.

כּך הוה. ער האָט זיך לאַנג נישט באַדאַרפֿט דינגען; כּתריאל האָט גענומען דאָס פֿערדל און איז מיט אַ פֿרײלעך האַרץ געלאָפֿן אַהײם. געקומען אַהײם, האָט ער אָנגעקלאַפּט אין דער טיר פֿון דרױסן. איז אַרױסגעגאַנגען כּתרילעכע אַ דערשראָקענע.

― װאָס איז דאָס? גאָט איז מיט דיר!

― געקױפֿט, װי איך בין אַ ייִד, געקױפֿט!

כּתריאל און כּתרילעכע האָבן נישט געװוּסט, װוּ מע זאָל אַהינטאָן דאָס פֿערדל. זײ זאָלן זיך ניט שעמען פֿאַר די שכנים, װאָלטן זײ דאָס אַרײַנגעפֿירט אין שטוב אַרײַן. גיך איז באַשאַפֿן געװאָרן אַביסל שטרױ אין הײ, און כּתריאל מיט כּתרילעכען האָבן זיך אַװעקגעשטעלט, זיך געשפּיגלט אינעם פֿערדל, זיך גאָר נישט געקאָנט אָנקוקן.

אױך די שכנים זײַנען זיך צונױפֿגעקומען אָנקוקן די כּשרע מציאה, װאָס כּתריאל האָט געבראַכט צופֿירן פֿונעם יריד; מע האָט געלאַכט פֿונעם פֿערדל, געמאַכט חוזק; עס זײַנען געפֿלױגן װערטלעך אַלערלײ, װי געװײנלעך. דער האָט געזאָגט אַ חכמה, אַז דאָס פֿערדל איז גאָרנישט קײן פֿערדל, נאָר אַ „מױל־אײזל“! און דער אַנדערער האָט געזאָגט: װאָסער מױל־אײזל? ס'איז גאָר אַ קאַץ! דער דריטער האָט געזאָגט: ס'איז אַ רוחניות, מע באַדאַרף דאָס היטן פֿון אַ װינט, װאָרעם אַ רעכטער װינט קאָן דאָס חלילה אַװעקטראָגן.

― װיפֿל קאָן דאָס אַלט זײַן? ― האָט אײנער אַ פֿרעג געטאָן.

― מער װיפֿל כּתריאל מיט כּתרילעכען אינאײנעם.

― מתושלחס יאָרן.

― מתושלח!

און פֿון דעמאָלט אָן איז אים פֿאַרבליבן דער נאָמען „מתושלח“ עד־היום הזה.

דערפֿאַר איז אים אָבער געװען בײַ כּתריאל דעם װאַסערפֿירער אַזױ װי נאָך קײנמאָל נישט, אַפֿילו גאָר אין די גוטע יאָרן. ערשטנס, איז די אַרבעט עפּעס נאָר אַ געלעכטער און גענוג. שלעפּן אַ פֿעסל װאַסער און בײַ יעדער שטוב אָפּשטעלן זיך ― אױך מיר אַן אַרבעט! און דער בעל־הבית איז עפּעס גאָר אַ דימענט. אַ מענטש זאָל זיך ניט צורירן, קײן הױכן געשרײ נישט טאָן, האַלטן אַ בײַטש פֿון יוצא װעגן! הײַנט דאָס עסן. אמת, קײן האָבער קוקט ער נישט אָן: נאָר צו װאָס טױג אים דער האָבער, אַז ער האָט במילא נישט מיט װאָס צו קײַען? נישט גלײַכער שױן די פּאָמעניצע מיט די װײכע שטיקלעך ברױט, װאָס כּתרילעכע טראָגט אים אַלע טאָג אַקעגן? און נישט אַזױ די פּאָמעניצע, װי דאָס דערלאַנגען די פּאָמעניצע. מע באַדאַרף זען, װי כּתרילעכע שטײט בשעת־מעשׂה צונױפֿגעלײגט די הענט אױפֿן האַרצן און קלײַבט נחת פֿון מתושלחן, װי ער עסט דאָס, קײן עין־הרע ניט. קומט בײַנאַכט, בעט מען אים אױס אין הױף אַביסל שטרױ און מע גײט אַרױס אַלעמאָל אָדער כּתריאל אָדער כּתרילעכע געװאָר װערן, צי מע האָט אים חלילה ניט אַװעקגעלקחנט. גאַנץ פֿרי, אַז גאָט אַלײן שלאָפֿט נאָך, איז שױן כּתריאל בײַם פֿערדל. ער שפּאַנט דאָס אײַן פּאַװאָלינקע אין פֿעסל, זעצט זיך אױף און פֿאָרט צום טײַך נאָך װאַסער און זינגט בשעת־מעשׂה מיט אַ משונה־מאָדנעם ניגון:

„אַז װױל איז דעם מענטשן, הײסט דאָס, װאָס גײט נישט צופֿוס“… און אַז ער גיסט אָן דאָס פֿעסל מיט װאַסער, גײט ער שױן צוריקװעגס צו־פֿוס אָן אַ ניגון, טיאָפּקעט גלײַך מיט מתושלחן אין דער בלאָטע, דרײט מיט דער בײַטש: ― „נו זשע, מתושלח, ריר זיך, ריר זיך!“

מתושלח שלעפּט די פֿיס פֿון דער בלאָטע, שאָקלט מיטן קאָפּ און כאַפּט אַ קוק מיטן אײנציקן אױגל אױפֿן בעל־הבית און טראַכט זיך בשעת־מעשׂה: „זינט איך בין אַ פֿערד, האָט זיך מיר נאָך ניט געטראָפֿן דינען בײַ אַזאַ משונה־מאָדנע בריאה!“ און דאָס פֿערדל איז זיך מישבֿ, טוט זיך אַ רוק אױף די הינטערשטע פֿיס און שטעלט זיך אָפּ אױף אַ טשיקאַװעס אין מיטן דער בלאָטע, װי אײנער רעדט: „אַנו, לאָמיר אינמיסטן זען, װאָס װעט זײַן דערפֿון?“… דערזען, אַז דאָס פֿערדל האָט זיך פּלוצעם אַנידערגעשטעלט, הײבט אָן כּתריאל אַרומדרײען זיך אַרום פֿעסל, באַטראַכטן די רעדער, די אַקסן, די שטריקלעך; און מתושלח, אױסגעדרײט דעם קאָפּ צו כּתריאלן און אַ מאַך מיט די ליפּן, װי אַ שמײכל געטאָן, טראַכט ער זיך: „אַ טיפּש אָט דער װאַסערפֿירער! אַ חושים, אַ פּראָסטע בהמה!“…

ס'זאָל כּסדר זײַן גוט אױף דער װעלט ― דאָס איז ניט פֿאַראַן. אױף װיפֿל מתושלח האָט זיך געפֿילט גליקלעך אױף דער עלטער בײַ כּתריאלן און כּתרילעכען, אַזױ פֿיל איז ער אױסגעריסן געװאָרן, אױסגעשטאַנען צרות, יסורים און בזיונות פֿון זײערע קינדער, פֿון זײערע שכנימס קינדער און פֿון גלאַט קינדער.

פֿון דער ערשטער מינוט אָן, װאָס מע האָט אים געבראַכט צופֿירן, און קלײנװאַרג האָט אים דערזען, האָבן זײ באַקומען צו אים עפּעס אַ מין… נישט קײן שׂינאה חס־ושלום ― אַדרבה, פֿאַרקערט, זײ האָבן אים דװקא ליב געהאַט; נאָר די דאָזיקע ליבשאַפֿט איז געװען פֿאַר מתושלחן אַ שחיטה. הלװאַי װאָלטן זײ אים בעסער װינציקער ליב געהאַט און אַביסל מער אױף אים רחמנות געהאַט…

דאָס ערשטע האָבן אים כּתריאלס קינדער, באָרװעסע תּלמוד־תּורה־ייִנגלעך, אױסגעפּרוּװט, אַז קײנער האָט ניט געזען, צי פֿילט ער אַזױ, װי אַ מענטש, צי נײן? האָבן זײ אים געפּרוּװט פֿון דער גרינג מיט אַ שטעקל איבער דער פֿעל ― נײן; אַ קיצל איבער די פֿיס ― נײן; אַ שנאָל איבערן אױער ― קױם־קױם. ערשט נאָכדעם, אַז זײ האָבן אים געפּרוּװט מיט אַ שטרױעלע איבערן װײַסן אױגל מיט דער בעלמע, האָבן זײ ערשט דעמאָלט דערזען, אַז ער פֿילט װי אַ מענטש. מחמת ער האָט געגעבן אַ פּינטל מיט די אױגן און אַ מאַך מיטן קאָפּ, הין און צוריק, װי אײנער רעדט: „נײן, דאָס ניט, דאָס געפֿעלט מיר ניט“… װיבאַלד אַזױ, האָבן זײ שױן דערטאַפּט אַ ריטל פֿון אַ בעזעם און האָבן אים אַרײַנגערוקט טיף אין נאָז אַרײַן. האָט מתושלח געגעבן אַ שפּרונג און אַ טאַנץ און אַ פּאָרשקע מיט דער נאָז. איז אַרױסגעלאָפֿן כּתריאל מיט אַ גװאַלד:

― שקצים, עכבראָשים, װאָס פּאָרעט איר זיך מיטן פֿערד? אין חדר אַרײַן, הולטײַעס!

און חבֿרה האָבן גענומען די פֿיס אױף די פּלײצעס און זײַנען אַװעק אין חדר, דאָס הײסט, אין דער תּלמוד־תּורה אַרײַן.

דאָרט, אין דער תּלמוד־תּורה, איז געװען אײנער אַ ראובֿעלע אַ ספּריטאָװע ייִנגל, אַ מזיק. זאָל גאָט שומר־ומציל זײַן! אױף אים האָט זײַן אײגענע מאַמע אַלײן געזאָגט, אַז „אַזעלכע קינדער זאָל מען געדיכט זײען און שיטער אױפֿגײן“. זײַן עבֿודה איז געװען אײַנעסן זיך איטלעכן באַזונדער אין די בײנער אַרײַן. װוּ אַ בױדעם, װוּ אַ קעלער ― איז ער געװען אױסן. טרײַבן הינער, גענדז אָדער קאַטשקעס, שרעקן ציגן, מוטשען קעץ, שלאָגן הינט, פֿון חזירים שמועסט מען ניט ― דאָס איז בײַ אים געװען דאָס חיות! די קלעפּ פֿון דער מאַמע, די שמיץ פֿונעם תּלמוד־תּורה־מלמד און די פּעטש פֿון װילד־פֿרעמדע זײַנען געװען אַרױסגעװאָרפֿן, און די קללות, װאָס מע האָט אין אים אַרײַנגעלײגט ― װי אַן אַרבעס אין װאַנט אַרײַן. אָט דאַכט זיך, האָט מען אים געפּאַטשט, אָט דאַכט זיך, האָט ער געװײנט מיט טרערן, זיך נאָר אָפּגעקערעװעט אָן אַ זײַט ― אַהאַ! ראובֿעלע האָט שױן אַרױסגעשטעלט אַ צונג. געמאַכט אַ װײַנשעלע פֿון דער אונטערשטער ליפּ, אָדער פּאַכיר פֿון די באַקן. און צװײ באַקן האָט ער געהאַט, װי די פּאַמפּעשקעס. געװען תּמיד געזונט און שטענדיק פֿרײלעך; דאָס װאָס די מאַמע איז אַ װיסטע אַלמנה און מוטשעט זיך, װי אױפֿן טױט, און צאָלט פֿאַר אים אַ קערבל אַ זמן שׂכר־לימוד ― דאָס איז ניט זײַן עסק.

אַז ראובֿעלע איז געװאָר געװאָרן פֿון כּתריאלס קינדער אַז זײער טאַטע האָט געבראַכט צופֿירן פֿונעם יריד אַ פֿערדל און סע הײסט מתושלח, איז ער אױפֿגעשפּרונגען אױף אַ בענקל, אַ װיש געטאָן דאָס נעזל מיט בײדע הענט הין און צוריק און אױסגערופֿן בקול־רם:

― קינדער, מיר האָבן שױן אַ „סמיטשיק“!

צו באַמערקן, אַז ראובֿעלע האָט פֿון קינדװײַז אָן ליב געהאַט כּלי־זמר, אױסגעגאַנגען נאָך אַ פֿידל, טאַקע ממש עס האָט זיך אים געעקט דאָס חיות, אַז ער האָט דערהערט שפּילן. און דערצו האָט ער געהאַט אַ שײן קולכל, געקענט אַלע ניגונים אױף אױסװײניק. ער האָט אַנדערש ניט גערעכנט, אם־ירצה־השם, אַז ער װעט אױסװאַקסן אַ גרױסער, װעט ער זיך קױפֿן אַ פֿידל און װעט שפּילן טאָג װי נאַכט אױפֿן פֿידל. דערװײַל האָט ער זיך געמאַכט פֿון אַ שטיק האָלץ אַ קלײן פֿידעלע, מיט פֿאָדעם אױפֿן אָרט פֿון סטרונעס, דערבײַ געכאַפּט גוטע קלעפּ פֿון דער מאַמען.

― אַ כּלי־זמר װעט פֿון דיר אױסװאַקסן? ניט דערלעבן זאָל איך דאָס!

פֿאַרנאַכט, אַז חײם־חנא דער תּלמוד־תּורה־מלמד האָט צעלאָזט די תּלמידים, זײַנען זײ אַלע געגאַנגען מקבל־פּנים זײַן כּתריאל דעם װאַסערפֿירערס פֿערדל. דער ערשטער האָט אַרױסגעזאָגט זײַן מײנונג ראובֿעלע, אַז דאָס פֿערדל איז אַן אױסגעצײכנט פֿערדל, עס װעט געבן סטרונעס פֿונעם װײדל װיפֿל מע װעט באַדאַרפֿן. אַ סימן, אָט װעלן מיר באַלד אַ פּרוּװ טאָן!

און ראובֿעלע האָט זיך פֿאַרגנבֿעט צו מתושלחן פֿון הינטן און האָט אָנגעהױבן שלעפּן בײַ אים פֿונעם װײדל. כּל־זמן ראובֿעלע האָט געשלעפּט די האָר אײנציקװײַז, איז מתושלח געשטאַנען רויִק, װי אײנער רעדט: „אַ האָר פֿונעם װײדל? װאָס קען דאָס מיר שאַטן? טאָ, אױך די אײגענע מעשׂה, װעט זײַן װינציקער מיט אַ האָר!“… נאָר אַז ראובֿעלע האָט זיך צוגעכאַפּט צום װײדל, אָנגעהױבן רײַסן מיט אַמאָל אַ גאַנצן זשמוט, האָט דאָס שױן מתושלחן גוט פֿאַרדראָסן, װי אײנער רעדט: „לאָז אַרײַן אַ חזיר אין שטוב. קריכט ער אױפֿן טיש“… און נישט לאַנג געטראַכט, האָט ער דערלאַנגט ראובֿעלען מיט דעם הינטערשטן פֿוס גלײַך אין די צײן אַרײַן און האָט אים צעהאַקט די ליפּ אױף צװײען.

― אַ מיצװה, אַ דונער איז מיר! זײער רעכט, אַ שלאַק איז מיר! קריך נישט, װיסט איז מיר!

אַזױ האָט געזאָגט די מאַמע זײַנע, יענטע די לעפּטשיכע, געלײגט אים קאַלט װאַסער צו דער צעהאַקטער ליפּ, געװײנט, געבראָכן די הענט, געלאָפֿן צו כיענע דער רופֿאטע, אײַנגעלײגט די װעלט.

ראובֿעלע איז געװען, ברוך־השם, אַזאַ קינד, װאָס אַלצדינג האָט זיך אױף אים פֿאַרהײלט גיך, „„װי אױף אַ הונט“. אײדער מע האָט זיך אַרומגעקוקט, איז שױן די ליפּ בײַ אים װידער צונױפֿגעװאַקסן געװאָרן. גלײַך װי גאָרנישט געװען, און ער האָט צוגעטראַכט גאָר אַ נײַע זאַך: מע באַדאַרף זיך אַמאָל דורכפֿאָרן רײַטנדיק אױף מתושלחן, און דװקא אַלע תּלמוד־תּורה־ייִנגלעך מיטאַמאָל. נאָר װען און װיִאַזױ מאַכט מען דאָס אָפּ, אַז קײנער זאָל ניט װיסן? איז ראובֿעלע געפֿאַלן אױף אַ שׂכל, אַז דאָס איז גוט נאָר שבת בײַ טאָג, בשעת דער עולם עסט־אָפּ און לײגט זיך שלאָפֿן, דעמאָלט כאָטש נעם און טראָג אַרױס גאַנץ כּתרילעװקע מיט האַק און פּאַק. האָט זיך אַפֿילו אײנער, אַ תּלמוד־תּורה־ייִנגל, געשטעלט אַקעגן: „װיִאַזױ פֿאָרט דאָס אַ ייִד אום שבת?“ האָט מעשׂיות פֿאַר ייִדישע קינדער 87

אים ראובֿעלע דערױף געענטפֿערט: ― „בהמה! דאָס הײסט דען געפֿאָרן? דאָס װערט אָנגערופֿן געשפּילט זיך“…

ס'איז געקומען שבת בײַ טאָג, דער עולם האָט אָפּגעגעסן, געלײגט זיך שלאָפֿן, און כּתריאל מיט כּתרילעכען בתוכם, האָבן זיך חבֿרה פּאַװאָליע אַרײַנגעגנבֿעט צום װאַסערפֿירער אין הױז אַרײַן, און ראובֿעלע האָט גענומען אױספּוצן מתושלחן װי װײַט מעגלעך. קודם־כּל האָט ער אים פֿאַרפֿלאָכטן די גריװע, געמאַכט עטלעכע צעפּלעך, באַפּוצט מיט שטרױעלעך; נאָכדעם האָט ער אים אָנגעטאָן אױפֿן קאָפּ אַ װײַסן פּאַפּירענעם ספּאָדיק, צוגעבונדן אױפֿן האַלדז מיט בענדלעך; און אַחרי־כּכלות־הכּל האָט ער אים אָנגעהאַנגען פֿון הינטן אַן אַלטן בעזעם, בכדי דער װײדל זאָל אױסקומען שענער און לענגער. און חבֿרה האָבן אָנגעהױבן זעצן זיך, קריכן אױף מתושלחן אײנס איבערן אַנדערן; װער עס האָט פֿאַרכאַפּט אַן אָרט פֿריִער, דער איז געזעסן אױפֿן פֿערד, און די איבעריקע װעלן זיך שױן זעצן נאָכדעם, נאָר דערװײַל זײַנען זײ נאָכגעגאַנגען פֿון הינטן, געהאָלפֿן אונטערשרײַען מתושלחן, ער זאָל גײן אַביסל גיכער, און געזונגען:

„כּכה יעשׂה לסוס אַשר ראובֿעלע חפֿץ ביקרו!“

מתושלח האָט אָבער קײן חשק ניט געהאַט לױפֿן און איז זיך געגאַנגען טריט בײַ טריט, װאָרעם, ערשטנס, װאָס האָט ער קײן צײַט ניט? והשנית, איז דאָך עפּעס הײַנט אַ טאָג פֿון רוען! ראובֿעלע האָט אָבער ניט אױפֿגעהערט צו טרײַבן דאָס פֿערדל, נאָקען, װיאָקען און טיוקען און שרײַען מיט אַלע כּוחות אױף דער איבעריקער חבֿרה:

― אַ רוח אין אײַער טאַטנס טאַטן אַרײַן, װאָס שװײַגט איר?!

און מתושלח איז זיך אַלץ געגאַנגען טריט בײַ טריט. זיך געטראַכט בשעת־מעשׂה: „קונדסים שפּילן זיך, טאָ, לאָזן זײ זיך שפּילן“…

נאָר אַז חבֿרה האָבן אים שטאַרק אָנגעהױבן דאָקוטשען, אונטערטרײַבן און מאַכן מיט די הענט, האָט מתושלח אָנגעהױבן גײן גיכער, און אַז ער האָט אָנגעהױבן צו גײן גיכער, האָט אים הינטן דער בעזעם אָנגעהױבן שלאָגן אין די פֿיס אַרײַן; האָט ער אָנגעהױבן לױפֿן נאָך גיכער, האָט אים דער בעזעם אָנגעהױבן צו שלאָגן נאָך שטאַרקער; האָט ער אָנגעהױבן שפּרינגען, האָבן חבֿרה געקװעלט, און ראובֿעלע האָט זיך אונטערגעהעצקעט און געשריגן: האָפּ־האָפּ־האָפּ! אַזױ לאַנג געהאָפּקעט, ביז זײ האָבן אָנגעהױבן פֿאַלן אײנציקװײַז, װי די האָלישקעס. און אַז מתושלח האָט זײ אַלעמען אַראָפּגעװאָרפֿן און דערפֿילט, אַז ער איז פֿרײַ, האָט ער ערשט דעמאָלט, אָנגעהױבן לױפֿן משוגענערװײַז. און איז געשמײַדיק געלאָפֿן און געלאָפֿן ביז אױף יענער זײַט מילן, העט־העט הינטער דער שטאָט אַרױס.

דערזען לױפֿן אַ משונה־מאָדנע פֿערדל מיט אַ פּאַפּירענעם ספּאָדיק, האָבן די שקצים די פּאַסטעכער געמאַכט אַ העץ אױף אים, אָנגעהױבן אים נאָכלױפֿן, װאַרפֿן מיט שטעקנס, און האָבן אָנגערײצט אױף אים די הינט. יענע, די כּלבֿים הײסט דאָס, האָבן זיך דװקא ניט געלאָזט לאַנג בעטן און האָבן גענומען יאָגן זיך נאָך אים, בײַסן און רײַסן; עטלעכע האָבן אים אָנגענומען הינטן, בײַ די ליטקעס; עטלעכע האָבן אים אָנגעכאַפּט פֿון פֿאָרנט, בײַם גאָרגל, מתושלח האָט אַזש אָנגעהױבן כראָפּען. אַזױ לאַנג, אַזױ ברײט ― ביז זײ זײַנען אים דערגאַנגען דעם עק.

אױף מאָרגן האָבן שױן חבֿרה געהאַט זײער ערלעך אױסקומעניש. אַחוץ דעם, װאָס זײ האָבן זיך צעשלאָגן די נעז און צעבײַלט די שטערנס פֿונעם פֿאַלן, האָבן זײ געכאַפּט פּעטש אין דער הײם און שמיץ פֿון חײם־חנא דעם מלמד. און מער פֿון אַלעמען האָט געלײזט, געװײנלעך, ראובֿעלע, מחמת אַלע איבעריקע ייִנגלעך, אַז מע האָט זײ געשמיסן, האָבן זײ כאָטש געװײנט, און ראובֿעלע האָט, פֿאַרקערט, גאָר געלאַכט. האָט מען דאָך אים נאָך מער געקאַטעװעט; נאָר װאָס מער מע האָט אים געשלאָגן, האָט ער מער געלאַכט, און װאָס מער ער האָט געלאַכט, האָט מען מער געשלאָגן, ― אַזױ לאַנג, ביז חײם־חנא דער מלמד האָט זיך אַלײן אױך צעלאַכט, און אױף אים קוקנדיק ― אַלע תּלמידים. ס'איז געװאָרן אַזאַ געלעכטער, אַז אַלע שכנים זײַנען זיך צונױפֿגעקומען. און גלאַט מענטשן, ייִדן און װײַבער, ייִנגלעך און מײדלעך פֿון דער גאַס: „װאָס איז? װאָס איז דער געלענדער? װאָס לאַכט מען װאָס?“ האָט זײ קײנער נישט געקאָנט ענטפֿערן קײן װאָרט, מחמת מע האָט זײער שטאַרק געלאַכט. האָבן יענע, די פֿרישע מענטשן, זיך אױך אָנגענומען פֿונעם געלעכטער און האָבן אױך אָנגעהױבן צו לאַכן; האָבן יענע די ערשטע, אָנגעהױבן לאַכן נאָך שטאַרקער, און יענע, די פֿרישע, אױף זײ קוקנדיק, נאָך שטאַרקער, ― הכּלל, מע האָט זיך פּשוט געקאַטשעט אױף די בײַכער, געהאַלטן זיך בײַ די זײַטן לאַכנדיק.

נאָר צװײ מענטשן האָבן נישט געלאַכט. דאָס זײַנען געװען: כּתריאל דער װאַסערפֿירער און זײַן װײַב כּתרילעכע. אַ קינד, חלילה, אַז עס גײט אַװעק פֿון שטוב, װײס איך ניט, אױב מע באַדאַרף אַזױ פֿיל װײנען, װיפֿל כּתריאל מיט כּתרילעכען האָבן געװײנט אױף זײער גרױסן שאָדן, אױף זײער אָרעם פֿערדל נעבעך, אױף מתושלחן.

געשריבן אין יאָר 1902

דעם ערשטן טאָג ראָש־השנה נאָך, אַז דער עולם איז געגאַנגען צו תּשליך, האָט מען געקאָנט באַמערקן אַ מחנה עופֿות, הינער, אַלטע קװאָקעס און יונגע הינדעלעך מיט האָנעכלעך לױפֿן אין די הינטערגעסלעך, אױסגעצױגן די קעפּלעך, מאַכן פּאָלקעס, הײבן פֿיסלעך, שפּרינגען אונטער עפּעס מיט אַ מין אימפּעט, און אַלץ אַהין, װײַט, הינטער דער שטאָט אַרױס. אַ חידוש איז דאָס געװען, נאָר קײנעם איז נישט אײַנגעפֿאַלן אָפּשטעלן זיך נאָכקוקן, װוּ אַהין לױפֿן דאָס די דאָזיקע נאַרישע עופֿות.

ערשט שפּעטער, אין דער עשׂרת ימי תּשובֿה אַרײַן, האָט מען אָנגעהױבן זיך אַרומקוקן, אַז די שטײַגן זײַנען אָפֿן, און װוּ ס'איז געװען ערגעץ אַן עוף איז דאָס אַרױסגעפֿלױגן ― און גײ זוך מיך! איז געװאָרן אַ גװאַלד: „סטײַטש, מיט װאָס װעט מען שלאָגן כּפּרות?“ איבערהױפּט האָבן אײַנגעלײגט די װעלט די װײַבער; פֿאַר אַ װײַסע כּפּרה װעט אײַך אַ װײַב זײַן אַ כּפּרה. זי מעג זײַן אַפֿילו אַ „מאַדאַם“, מיט אַ הוט און מיט אַ פֿאָרטעפּיאַן… משוגענערװײַז זײַנען זײ געלאָפֿן אין מאַרק אַרײַן, גרײט געװען צאָלן אין טאָג אַרײַן, אַבי צו קריגן כּפּרות; אױב ניט קײן װײַסע הון, לאָז זײַן אַ ראַבע, אַ שװאַרצע. לאָז זײַן אַ רױטער האָן ― אַבי אַ כּפּרה! און װי אױף־צו־להכעיס, איז נישט געװען אין מאַרק, איר זאָלט זאָגן, אַן עוף אױף אַ רפֿואה. דאָס הײסט, ס'איז געװען עופֿות אין מאַרק, נאָר נישט אַזעלכע, װאָס מע זאָל מיט זײ קאָנען שלאָגן כּפּרות. צום בײַשפּיל: קאַטשקעס זײַנען געװען מיט גראָבע פּופּקעס, גענדז מיט פֿעטע בײַכלעך, אינדיקעס אָנגעבלאָזענע מיוחסים, מיט אַראָפּגעלאָזענע שנאָבלען. װײַסע, רײנע אומשולדיקע טײַבעלעך האָט מען געכאַפּט און אַרױסגעטראָגן אױף צו פֿאַרקױפֿן. ס'איז אָבער אַלץ נישט דאָס, װאָס מע באַדאַרף. אױף כּפּרות דאַרף מען עופֿות, און קײן עופֿות איז נישטאָ, כאָטש נעמט לײגט זיך און שטאַרבט!

װוּ זײַנען אַהינגעקומען אַלע עופֿות?

לײענט, זײַט מוחל, װײַטער, װעט איר הערן אַ שײנס.

העט־װײַט הינטער דער שטאָט, אַזש אױף יענער זײַט מילן, האָט זיך געטאָן חושך; דאָס גאַנצע פֿעלד איז געװען פֿול מיט הינער, הענער, אַלטע קװאָקעס און קלײנע הינדלעך. דאָס קרײען פֿון די הענער, דאָס קװאָקען פֿון די הינער און דאָס פּישטשען פֿון די קלײנע הינדלעך איז געװען אַזױ גרױס, אַז מע האָט געקאָנט טױב װערן. אַלע האָבן זיך געשטופּט און געקװעטשט אַהין אױבנאָן. און דאָרט, אױבנאָן, ליגט אַן אַלטער אױסגעהאַקטער בױם, און אױף דעם דאָזיקן אַלטן אױסגעהאַקטן בױם פֿליט אַרױף גאָר אַ יונגער האָן, טוט אַ פּאַטש מיט די פֿליגלען און הײבט אָן צו קרײען:

― קוקעריקו, רבותי! הערט־צו װאָס איך װעל אײַך זאָגן! אײַך איז ידוע דער שענדלעכער מינהג פֿון בעלי־בתּים: אַלע יאָר, אַז עס קומט אין דער צײַט, פֿאַלט־אָן אױף אונדזערע בעלי־בתּים און אױף די באַלעבאָסטעס עפּעס אַ מהומה, דער שװאַרצער יאָר זאָל זײ װיסן! זײ כאַפּן אונדז פֿון די סידעלעס, שלעפּן אונדז אַרױס אײנציקװײַז פֿון די שטײַגן, בינדן אונדז און דרײען אונדז איבערן קאָפּ, בעבען עפּעס בשעת־מעשׂה פֿון אַ סידור, דער רוח װײס זײ װאָס, און טוען אונדז אַ שלײַדער אונטערן טיש און נעמען און טראָגן אונדז אַװעק צום שוחט, און דאָרט מאַכט ער אונדז די שפּיל, ― עס װערט אָנגערופֿן בײַ זײ „כּפּרות“… געפֿעלט אײַך אַביסל אַן עובֿדה? װאָס זאָגט איר אױף דעם בזיון? ברידער! ביז װי לאַנג נאָך װעלן מיר שװײַגן? צײַט מיר זאָלן מאַכן אַן עק מיט דעם שענדלעכן מינהג פֿון כּפּרות! לאָמיר זיך שטעלן אײנמאָל פֿאַר אַלעמאָל: װאָס איר װילט טוט מיט אונדז ― קײן כּפּרות װעלן מיר בײַ אײַך נישט זײַן! אױס כּפּרות!

― קאָ־קאָ־קאָ! ― כאַפּן אונטער אַלע עופֿות מיטאַמאָל. ― אױס כּפּרות!

― קוקעריקו! געדענקט־זשע, געטרײַע ברידער און ליבע שװעסטער. צי זײַט איר באַװאָרנט אין זיך, אַז איר װעט בײַשטײן קעגן דעם נסיון? צי װעט איר זיך נישט לאָזן פֿירן אין באָד אַרײַן, מע װעט זיכער קומען און פֿאָרלײגן אײַך פּראָסע, אָדער הירזש, און איך קען דאָך אײַך, זולל־וסובֿאניקעס, אַז פֿאַר אַביסל פּראָסע און פֿאַר אַ הירזשל װעט איר אַװעקגעבן דרײַ שאָק אײער…

― קאָ־קאָ־קאָ! חס־ושלום! מע זאָל אונדז געבן גאָלד! קאָ־קאָ־קאָ!

― קוקעריקו! געדענקט־זשע נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל: איר זאָלט זיך האַלטן שטאָל און אײַזן! און טאָמער װעט מען אײַך װעלן כאַפּן, זאָלט איר זיך נישט לאָזן. די אױגן זאָלט איר זײ אױספּיקן! איר זאָלט זיך נישט לאָזן, איר הערט? אַן עק! אַ סוף! אױס כּפּרות!

און אין שטאָט איז געװען חושך. אַ רעש, אַ טומל, אַ גערודער. די גאַנצע װעלט האָט זיך געװיגט. בעלי־בתּים האָבן אָפּגעשטעלט אײנס דאָס אַנדערע, גערעדט, געקנײטשט מיט די פּלײצעס, געמאַכט מיט די הענט.

― װאָס זאָגט איר דערױף?

― יאָ אַ שײנע מעשׂה, נאָר אַ קורצע!

― אַזאַ מעשׂה טרעפֿט זיך אײן מאָל אין טױזנט יאָר!

אַזױ האָט מען געשמועסט אין שטעטל. און ס'איז געבליבן, אַז די װײַבער זאָלן זיך מטריח זײַן הינטער דער שטאָט אַרױס, צו פֿאַרנאַרן די עופֿות צוריק אין שטײַג אַרײַן. דערױף זײַנען זײ דאָך װײַבער, באַלעבאָסטעס! און די װײַבער האָבן געטאָן דעם רצון פֿון זײערע מאַנען: מיטגענומען מיט זיך װער אַביסל פּראָסע און װער אַביסל הירזש, װער אַ זיפּ און װער אַ זאַק, און מע האָט זיך געלאָזט הינטער דער שטאָט אַרױס, צו פֿאַרנאַרן און כאַפּן די עופֿות און פֿאַרװאַרפֿן זײ צוריק אין שטײַג אַרײַן.

― ציפּ־ציפּ־ציפּ־ציפּ־ציפּ! ― האָבן די װײַבער פּאַװאָלינקע זיך צוגערוקט צו די עופֿות, זיך צוגעזעצט צו דער ערד און אױסגעשאָטן זײ דאָס ביסל פּראָסע מיטן ביסל הירזש. ― טיו־טיו־טיו־טיו… סילאַ־סילאַ־סילאַ־סילאַ…

און נאָך אַזעלכע מינים שפּריכװערטער האָבן די װײַבער באַנוצט, כּדי צו פֿאַרנאַרן די עופֿות.

דערזען פּראָסע און דערשמעקט הירזש, האָבן זיך די אױסגעהונגערטע עופֿות אַ לאָז געטאָן, און עס איז אין אײן כּהרף־עין דאָס ביסל פּראָסע מיטן ביסל הירזש אױסגעפּיקט געװאָרן, נישט געבליבן אַ קערנדל אַפֿילו, נאָר כאַפּן האָבן זײ זיך נישט געלאָזט בשום־אופֿן.

אַ פּאָר װײַבער איז אַפֿילו יאָ געראָטן צודעקן עטלעכע קלײנע הינדלעך מיט אַ זיפּ; האָבן זיך די עלטערע קװאָקעס מיט די הענער אײַנגעשטעלט פֿאַר זײ, אַרױפֿגעפֿאַלן אױף די װײַבער, געשפּרונגען זײ גלײַך אין פּנים אַרײַן, שיִער נישט אױסגעפּיקט די אױגן; די װײַבער זײַנען קױם אַנטלאָפֿן מיטן לעבן.

געקומען אַהײם און דערצײלט פֿאַר די מאַנען די דאָזיקע מעשׂה, איז צװישן די מאַנצבילן געװאָרן זײער אַ גרױס געלעכטער. מע האָט זיך פּשוט געקאַטשעט, געהאַלטן זיך בײַ די זײַטן.

― כאַ־כאַ־כאַ, שוטיות! איר זײַט דאָך ערגער פֿון די עופֿות, כ'לעבן! איר האָט אַמאָל געהערט, אַז אַן עוף זאָל גובֿר זײַן אַ מענטשן? טיפּשות, כאַ־כאַ־כאַ!

― װײסט איר װאָס? ― האָבן געזאָגט די װײַבער. ― אַז איר זײַט יאָ אַזעלכע בריות, טאָ גײט שױן בעסער איר אַלײן, האַלט מלחמה מיט די עופֿות! באַװײַזט שױן איר אַלײן אײַער בריהשאַפֿט!

און די מאַנצבילן האָבן גענומען די שטעקעלעך אין די הענט און זײַנען אַרױסגעגאַנגען הינטער דער שטאָט זען, װאָס טוט זיך דאָרטן מיט די עופֿות.

מאַנצבילן זײַנען פֿאָרט מאַנצבילן, נישט קײן װײַבער. מאַנצבילן האָבן אין זיך גאָר אַן אַנדער כּוח, מאַנספּאַרשױנען!…

דערזען פֿונדערװײַטנס די מחנה עופֿות, זײַנען זײ געפֿאַלן אױף אַן אײבערהסברה און האָבן זיך פֿאַרגנבֿעט שטילערהײט הינטן־אַרום, פֿון יענער זײַט עופֿות, אױפֿגעהױבן אַלע מיטאַמאָל די שטעקנס און אָנגעהױבן זײ טרײַבן אַהײם מיט קלוגשאַפֿט:

― קיש־קיש! דאָ דאָמוдо дому: אַהײם! קיש־קיש! קיש־קיש־קיש־קיש־קיש!…

דער „קיש־קיש“ האָט זײ אָבער געהאָלפֿן, װי אַ טױטן באַנקעס. די גאַנצע מחנה עופֿות, די הענער מיט די הינער, די אַלטע קװאָקעס מיט די קלײנע הינדלעך, האָבן זיך אַ לאָז געטאָן מיט אַמאָל צו די מאַנצבילן. געשפּרונגען זײ גלײַך אין פּנים אַרײַן, געפּיקט אין די פּיאַטעס, געריסן די קאַפּאָטעס, געפֿליקט די בערד, בשעת־מעשׂה געקרײט און געקװאָקעט און געפּישטשעט. פֿעדערן זײַנען געפֿלױגן אין דער לופֿטן, װי שנײ, ס'איז געװאָרן פֿינצטער אױף דער גאַס ― אַן אמתע מלחמה!

אַ סך עופֿות זײַנען טאַקע אין דער דאָזיקער מלחמה געפֿאַלן טױט, צעטראָטן פֿון זײערע אײגענע ברידער און שװעסטער און צעשלאָגן פֿון די שטעקנס. עס זײַנען אָבער אױך אַ סך מאַנצבילן געמזיקט געװאָרן, פֿאַרװוּנדעט, פֿאַרבלוטיקט די הענט און די פּנימער. אײנעם האָט מען אױסגעפּיקט אַן אױג, אײנעם ― אַ שטיק נאָז, אײנעם האָט מען געלעכערט אַ באַק, עס האָבן זיך אַרױסגעזען די באַקצײנער, און בלוט, בלוט האָט גערונען פֿון בײדע צדדים, מי־יודע, װאָס עס װאָלט געװען דער סוף, װען די מאַנצבילן װאַרפֿן נישט אַװעק די שטעקלעך, פֿאַרקאַטשען נישט די פּאָלעס און לאָזן זיך נישט לױפֿן הענדום־פּענדום צוריק אין שטאָט אַרײַן.

דערזען די צעשלאָגענע, צעבלוטיקטע בעלי־בתּים מיט די צעפֿליקטע קאַפּאָטעס, זײַנען די װײַבער געװען מלא־גדולה:

― נו, פֿאַרװאָס לאַכט איר ניט אַצינד? בריות! מאַנצבילן! זכרים! מאַנספּאַרשױנען!…

„אַז מע קאָן נישט אַריבער, מוז מען אַרונטער“, ― אַזױ האָבן געזאָגט די בריות די מאַנצבילן. געװען צופֿרידן, װאָס גאָט האָט זײ צוגעשיקט אַ גלײַכװערטל, און מע האָט זיך צונױפֿגעזאַמלט בײַם רבֿ אױף אַן אַסיפֿה, לאַנג גערעדט, געפּלאַפּלט און געבעבעט, און ס'איז געבליבן, מע זאָל שיקן אַ דעפּוטאַציע צו די עופֿות און פֿרעגן זײ מיט גוטן: װאָס װילן זײ? אױסגעקליבן האָט מען, געװײנלעך, די נגידים מיט די בעלי־בתּים חשובֿים, מיט די רבנים, מיט די דײנים און חזנים און מיט די שוחטים, און מען איז אַרױס הינטער דער שטאָט שױן אָן כּלי־זין, אָן שטעקנס, און דער רבֿ האָט זיך אַרױסגעשטעלט אױף צופֿריִער און האָט אױסגערופֿן צו די עופֿות בזה־הלשון:

― שמעו־נאַ, רבותים, הערט אױס עופֿות! זאָגט, װאָס װילט איר? זאָגט, מיר הערן אײַך מיט קאָפּ, און אױב אײַער פֿאַרלאַנג איז נאָר מיט אַ גאַנג, װעט מען אײַך געװיס ממלא זײַן, אם־ירצה־השם.

איז געװאָרן אַ געשרײ צװישן די עופֿות מיט אַ קרײערײַ און מיט אַ קװאָקערײַ און מיט אַ פּישטשערײַ, אַז מע האָט נישט געהערט אַ װאָרט. רופֿט זיך אָן צו זײ דער רבֿ:

― װײסט איר װאָס, עופֿות? פֿון אײַער שרײַען, װאָס איר שרײַט דאָ אַלע אינאײנעם, װעט קײן גוטס נישט אַרױס. אַמער פֿאָלגט מיך, אָט האָט אונדז דער עולם אױסגעקליבן פֿאַר שתּדלנים, דעפּוטאַטן ― קלײַבט אײַך אױך אױס פֿון זיך אַ דעפּוטאַציע, נאָר עפּעס פֿײַנע, לײַטישע עופֿות, ס'זאָל זײַן מיט װעמען צו רײדן אַ װאָרט. געפֿינען זיך ניט בײַ אײַך אַ פּאָר אינדיקעס, גענדז אָדער קאַטשקעס?

― האָל־דער! האָל־דער! האָל־דער! ― האָט זיך אָנגערופֿן אײן־און־אײנציקער אינדיק, װאָס האָט זיך פֿאַרשלעפּט אַהער מיט די עופֿות, און האָט זיך אָנגעבלאָזן װי אַ מחותּן, אַראָפּגעלאָזט דעם שנאָבל, באַװיזן, אַז ער איז דאָ און איז גרײט צו זײַן אַ שתּדלן פֿאַר קהל.

― גאָ־גאָ־גאָ! ― האָט זיך געלאָזט הערן אַ קול פֿון אַן אַלטן גאָנער, און אים האָט אױך געהאָלפֿן דאָס גאַנצע בינטל גענדז, זײַנע קעפּסװײַבער.

― קװאַ! קװאַ!! קװאַ!!! ― האָבן אונטערגעכאַפּט עטלעכע קאַטשקעס, מוראדיקע שרײַערינס, צו באַװײַזן, אַז זײ זײַנען אױך דאָ צװישן די עופֿות. איז אָבער אַרױסגעשפּרונגען אַ רױטער האָן אַן עזות־פּנים און האָט אױסגעשריגן:

― קוקעריקו! עופֿות! אױב איר װילט, מע זאָל אײַך פֿאַרקױפֿן פֿאַר אַ קאָרץ האָבער, זאָלט איר זיך איבערגעבן אין די הענט פֿון די דאָזיקע אָנגעבלאָזענע מחותּנים די אינדיקעס, אָדער צו די מיוחסים די גענדז, װאָס זײערע עלטער־זײדעס האָבן אַמאָל אָפּגעראַטעװעט די שטאָט רױם, אָדער צו די פֿרעסערינס, די ספּלעטניצעס, די קאַטשקעס. מיט זײ שלאָגט מען קײן כּפּרות נישט, טאָרן זײ נישט מישן זיך!! עופֿות זײַנען מיר, כּפּרות שלאָגט מען מיט אונדז, באַדאַרף מען אונדז קלײַבן פֿאַר דעפּוטאַטן!

― קאָ־קאָ־קאָ־קאָ! אמת, אמת, װי מיר הינער זײַנען! ― האָבן אונטערגעהאַלטן אַלע עופֿות אין אײן קול, און עס איז געװאָרן נאָך אַ גרעסער געשרײ מיט אַ גרעסערן טומל; די עופֿות האָבן געגאָגאָטשעט אַלע אינאײנעם, געשפּרונגען אײנס אַקעגן דאָס אַנדערע, געפּיקט זיך אין די קעפּלעך, אַזױ לאַנג, אַזױ ברײט, ביז עס איז אַרױסגעטראָטן פֿון זײ אַ דעפּוטאַציע: אַ צװײ־דרײַ גאַלאַגאַנסקע הענער מיט היפּשע בערד, און אַ פּאָר שײנע געװײנלעכע הינער און עטלעכע יונגע האָנעכלעך. גרױסע שרײַערס מיט גאָר יונגע קולכלעך. ― און צװישן בײדע דעפּוטאַציעס האָט זיך אָנגעהױבן אַ געשפּרעך, װאָס װערט באַשריבן אין קאַפּיטל ו.

די בעלי־בתּים: בכן, זאָגט װאָס װילט איר, הינער? רעדט װערטער!

די עופֿות: װאָס זאָלן מיר װעלן? מיר װילן נישט זײַן פֿאַר אײַך די כּפּרה; מיר גיבן אײַך אַװעק אונדזער פֿלײש, אונדזערע פֿעדערן, אַלץ װאָס איר װילט, נאָר קײן כּפּרות זאָלט איר מיט אונדז נישט שלאָגן!

די בעלי־בתּים: סטײַטש, מיר זײַנען דאָך עפּעס ייִדן. מיר מוזן דאָך שלאָגן כּפּרות!

די עופֿות: אַזױ גאָר? װוּ שטײט דאָס געשריבן?

די בעלי־בתּים: װוּ סע שטײט געשריבן? װאָס איז שײך, המ… װאָס איז אײַער עסק, װוּ סע שטײט געשריבן? ס'איז בײַ אונדז אַ מינהג־ישן, אַן אַלטער מינהג פֿון קדמונים. מאָדנע עופֿות איר זײַט! אַז מע קױלעט אײַך אַזױ און מע בראָט אײַך און מע עסט אײַך, איז אײַך גרינגער? װאָס אַרט עס אײַך אַז ייִדן פֿאַרדינען מיט אײַך אַ מיצװה?

די עופֿות: פֿאַראַן בײַ אײַך זעקס הונדערט דרײַצן מיצװות.

די בעלי־בתּים: און דאָס, װאָס מע זאָגט מיט אײַך דרײַ מאָל „בני־אָדם“, איז בײַ אײַך גאָרנישט?

די עופֿות: איר זאָלט אַזױ װיסן פֿון געבראָטנס, װי מיר װײסן, װאָס בײַ אײַך אין „בני־אָדם“ טוט זיך!

די בעלי־בתּים: און די ברכה, װאָס דער שוחט מאַכט אױף אײַך?

די עופֿות: לאָז ער בעסער מאַכן אַ ברכה אױף אַ דונער!

די בעלי־בתּים: און דאָס, װאָס ייִדישע קינדער פֿאַרפֿאַסטן זיך און פֿאַסטן־אָפּ מיט אײַך אַזאַ הײליקן תּענית, װי יום־כּיפּור?

די עופֿות: װאָס־זשע איז עפּעס געפֿאַלן דער גורל אױף אונדז, אָרעמע עופֿות? װינציק פֿױלע גענדז, פֿעטע קאַטשקעס מיט גראָבע בײַכלעך, אינדיקעס מיוחסים דרײען זיך אַרום בײַ אײַך אױף דער װעלט, װאָס טאָן טוען זײ גאָרנישט, נאָר מע פֿרעסט און נאָר מע זױפֿט און מע פּאָליאָסקעט זיך אין אַלע קאַלוזשעס?…

די בעלי־בתּים: גענדז קױלען מיר חנוכּה און פּרעגלען פֿון זײ שמאַלץ אױף פּסח, קאַטשקעס בראָטן מיר אַזױ, אינדיקעס האָדעװען מיר אױף יום־טובֿ, און אײַך דאַרפֿן מיר אױף כּפּרות. זײַט זשע נישט קײן עזות־פּנימער, ― עס רײדן נישט מיט אײַך קײן ייִנגלעך, עס רײדן מיט אײַך עפּעס בעלי־בתּים, רבנים, דײנים, שוחטים!

די עופֿות: שוחטים? קױלערס? קאָ־קאָ־קאָ! אַ מיתה־משונה זאָל קומען אױף אַלע שוחטים פֿון דער גאַנצער װעלט! אַנו, גיט אונדז נאָר אַהער אַ פּאָר שוחטים!…

די בעלי־בתּים: איר זײַט קעגן דעם מינהג־העולם? איר װילט מאַכן אַן איבערקערעניש אין דער װעלט! איר װידערשפּעניקט? איר זײַט מורד־במלכות?… איר װעט אונדז האָבן צו געדענקען!…

די עופֿות: אַזױ? אַי־אַי־אַי! װאָס װעט איר אונדז טאָן? איר װעט אונדז אַװדאי מסרן? לאָדן צום „ונתנה־תּוקף“? גײט־זשע אײַך געזונטערהײט! קאָ־קאָ־קאָ! קאָ־קאָ־קאָ־קאָ!

און ס'איז געװאָרן אַ קװאָקערײַ צװישן די הינער, און די הענער האָבן אָנגעהױבן צו קרײען אױף קולי־קולות, אַז מע האָט דעם „קוקעריקו“ געקאָנט הערן פֿאַר צען מײַל אַרום און אַרום.

און בעלי־בתּים האָבן אָפּגעטראָטן אַביסל אױף אַ זײַט, זיך געשושקעט, געסודעט, געעצהט: װאָס טוט מען? ― און ס'איז געבליבן, מע זאָל נאָך אַמאָל אַ פּרוּװ טאָן רײדן מיט די װײַסע־חבֿרהניקעס, זײ צוזאָגן עפּעס אַ לעקעכל, טאָמער װעט מען פֿאָרט בײַ זײ עפּעס פּועלן, כאָטש װאָס נישט איז; לאָז זײַן אַ כּפּרה אױף צװײען, אױף דרײַען, אַבי אַ כּפּרה, און דער רבֿ האָט זיך אַרױסגעשטעלט אױף־צו־פֿריִער און האָט װידעראַמאָל אױסגערופֿן צו די עופֿות:

― שמעו־נאַ, רבותים, הערט אױס, עופֿות, װאָס מיר װעלן אײַך זאָגן. די מעשׂה דערפֿון איז אַזױ: מיר װאָלטן מיט אײַך, אײגנטלעך, גאָרנישט באַדאַרפֿט אַזױ פֿיל אײַנטענהן. מיר זײַנען דאָס גאָרנישט געװױנט געװאָרן אַפֿילו. איר מעגט אונדז גלײבן אױף נאמנות, אַז מיר האָבן צו אײַך גענוג מיטלען װי אַזױ מיר זאָלן אײַך נעמען מיט גװאַלד. נאָר אַזױ װי די צײַט איז שױן זײער קורץ, ס'איז שױן באַלד ערבֿ יום־כּיפּור, און מיר קאָנען חלילה בלײַבן אָן כּפּרות, לכן גיבן מיר אײַך לגאָטעס…

― קוקעריקו! לגאָטעס!… ― האָט אױסגעצױגן אײנער אַ װײַסער־חבֿרהניק, און צװישן די הינער איז געװאָרן אַ קװאָקערײַ: „קאָ־קאָ־קאָ! לגאָטעס, לגאָטעס!“… און דער רבֿ האָט זײ געגעבן צו פֿאַרשטײן, אינעם נאָמען פֿון די בלי־בתּים, װאָס פֿאַר לגאָטעס מע גיט זײ, די עופֿות הײסט עס:

לגאָטע נומער אײנס: אַ טאָג פֿאַר כּפּרות־שלאָגן זאָל מען געבן די עופֿות עסן און טרינקען, גלײַך װי נישט זײ מײנט מען.

לגאָטע נומער צװײ: בשעת שלאָגן כּפּרות און זאָגן „בני־אָדם“ זאָל מען נישט דרײען מיט די עופֿות משוגענערװײַז און נישט אָפּכאַפּן אױף דער גיך דעם „זה־כּפּרתי־זה־חליפֿתי־זה־תּמורתי“, נאָר פֿון דער גרינג, פּאַװאָלינקע: „זה ― כּפּרתי, זה ― חליפֿתי, זה ― תּמורתי“…

לגאָטע נומער דרײַ: אָפּגעשלאָגן כּפּרות, זאָל מען נישט װאַרפֿן די הינער אונטערן טיש, װי ביז אַהער; נאָר פּאַװאָלינקע אַװעקגעלײגט און אַװעקגעטראָגן צום שוחט.

לגאָטע נומער פֿיר: בינדן זאָל מען זײ נישט פּאָרלעכװײַז, װי ביז אַהער, נאָר אײנציקװײַז, איטלעכס עוף באַזונדער, װאָרעם נישט אַלע עופֿות זײַנען גלײַך בכאַראַקטערן, ― טרעפֿט אָפֿטמאָל, אַז מע פּיקט זיך און מע בלוטיקט זיך אײנס דאָס אַנדערע געבונדענערהײט.

לגאָטע נומער פֿינף: פֿליקן זאָל מען די עופֿות נאָכן קױלען, נישט פֿאַרן קױלען, װי אַנדערע זײַנען זיך נוהג אין אַ סך ערטער.

לגאָטע נומער זעקס: בשעת דער שוחט נעמט דאָס עוף צװישן די פֿיס און פֿאַרדרײט דאָס קעפּל אַרױף…

― קוקעריקו! געפֿעלט אײַך אַביסל לגאָטעס?!… ― אַזױ האָט אױסגעשריגן אַ יונגער האָן אַן עזות־פּנים, און נאָך אים ― די איבעריקע אַלע עופֿות האָבן געקרײט און געקװאָקעט: „קאָ־קאָ־קאָ! גענוג לגאָטעס!… אין דער ערד אַרײַן די בעלי־בתּים מיט זײערע לגאָטעס!“…

און די עופֿות האָבן זיך אַ לאָז געטאָן אַלע צו די בעלי־בתּים, און די בעלי־בתּים, עס זאָל זײ צו קײן שאַנד נישט זײַן, האָבן, אַ פּנים, פֿאַרשטאַנען מיט װאָס דאָס שמעקט, האָבן זײ גענומען די פֿיס אױף די פּלײצעס און ― מאַרש צוריק, צוריק אַהײם, איטלעכער אין זײַן רו אַרײַן.

אָט אַזױ האָט זיך אױסגעלאָזט דער דאָזיקער װוּנדערלעכער שטרײַק פֿון די עופֿות.

פֿון דעמאָלט אָן… קױלעט מען זײ טאַקע אַפֿילו אַזױ װי פֿריִער ― יאָ. מע פֿליקט זײ, און מע שנײַדט זײ, און מע קאָכט זײ. און מע ברענט זײ, און מע פּרעגלט זײ, און מע דערלאַנגט זײ צום טיש אונטער אַלערלײ סאָוסן און פּאָטראַװעס ― אַלצדינג אַזױ װי פֿריִער. נאָר קײן כּפּרות מיט זײ שלאָגט מען נישט, און קײן „בני־אָדם“ מיט זײ זאָגט מען נישט… פֿע! אױס כּפּרות! דער מינהג, פֿאַרשטײט איר מיך, איז געװאָרן אױס מינהג.

אַ פּנים, ס'איז נישטאָ קײן אײביקע זאַך אױף דער װעלט? אַלצדינג ביז אַ צײַט, אַלצדינג ביז אַ צײַט!

פֿונעם פֿאַרפֿאַסער.

דער מחבר פֿון דער געשיכטע בעט זיך בײַם לײענער, ער זאָל אין דער מעשׂה נישט זוכן קײן אַלעגאָריעס, נישט װעלן טרעפֿן װעמען דער מחבר האָט דאָ געמײנט. עס איז דאָ נישט פֿאַראַן קײן רמז פֿון אַלעגאָריעס, און אַפֿילו נישט, איר זאָלט זאָגן, פֿאַר אַ גראָשן אָט דאָס, װאָס װערט אָנגערופֿן סימבאָליזם. דאָס איז גלאַט אַזױ זיך אַ פּשוטע מעשׂה, אָן חכמות, אָן אײבערקעפּלעך, אַ מעשׂה פֿון צװײ אומשולדיקע גאָטס באַשעפֿענישן נעבעך, װאָס האָבן געלעבט, געליבט, געחלומט, געליטן, געהאָפֿט און מערדעריש געפֿאַלן אום ערבֿ פּסח, נישט צו װיסן פֿאַרװאָס און פֿאַרװען…

דאָס איז געװען אין אײנע פֿון די פֿינצטערע, בלאָטיקע, פֿאַר־פּסחדיקע נעכט. אַלץ איז געװען אײַנגעהילט אין פֿינצטערניש. אַלץ איז געשלאָפֿן. שטיל און רויִק איז געװען אַרום און אַרום אַפֿילו אַ פֿיש אין װאַסער האָט גערוט, מורא געהאַט אַרױסשטעלן דעם קאָפּ אױף גאָטס װעלט אין דער דאָזיקער פֿינצטערער, שטילער, רויִקער נאַכט. אין אַזאַ נאַכט איז פֿאַראַן אַ סך אַרבעט פֿאַרן בעל־החלומות. ער זשאַלעװעט נישט קײן פֿאַרבן, שיט מיט דער פֿולער האַנט פֿאַנטאַזיעס, װאָס נישט געשטױגן, נישט געפֿלױגן, און פֿירט צונױף אַ װאַנט מיט אַ װאַנט.

די חלומות, װאָס דער העלד פֿון דער דאָזיקער געשיכטע האָט געזען אין יענער נאַכט, זײַנען געװען משונה־מאָדנע װילדע חלומות! אַ גאַנצע נאַכט האָבן זיך אים געפּלאָנטערט עופֿות, הינער, גענדז און קאַטשקעס. אײנער אַ האָן, אַ רױטער, נאָך גאָר אַ יונגיטשקער, נאָר אַ גרױסער עזות־פּנים, שפּרינגט אים מיט חוצפּה אין די אױגן אַרײַן, לאַכט און זינגט אים עפּעס אַ מאָדנע לידל:

דאָס לידל לאָזט אױס דער רױטער האָן מיט אַ קוקעריקו, און עס דאַכט זיך אױס אונדזער העלד, אַז די עופֿות, די גענדז מיט די קאַטשקעס, װאָס דרײען זיך אַרום אים, קװאָקען, גאָגאָטשען און לאַכן אױף משונה־מאָדנע קולות, און אַזױ שטאַרק, אַז ער װערט אױפֿגערעגט, טוט זיך אַ לאָז צום האָן צום שײגעץ, און פֿאַר גרױס כּעס כאַפּט ער זיך אױף מיט אַ מוראדיק האַרצקלאַפּעניש און דערהערט אַ רעש, אַ טומל, אַ גערודער, אַ קלאַפּערײַ פֿון פֿיס, אַ שײַן פֿון אַ ליכט, און קולות װילדע, אומבאַקאַנטע קולות: „נישט דער!… אָט דער!… יאָ־יאָ!… נעמט אים!… כאַפּט אים!… בינדט אים!… פּאַװאָליע די פֿיס!… ברעכט אים נישט אױס קײן פֿוס!… אָט אַזױ!… פֿאַרטיק?… נו, ריר זיך! ריר זיך!… די נאַכט שטײט נישט!… מאַרש אין װאָגן אַרײַן!…“ און ער דערפֿילט געזונטע הענט, װי אײַזערנע צװאַנגען, האַלטן אים, בינדן אים, דרײען אים צונױף די פֿיס, און מע טוט אים אַ כאַפּ־אױף אין דער לופֿטן און אַ װאָרף־אַרײַן אין אַ ברײטן הױכן װאָגן אַרײַן. אין װאָגן ליגט נאָך אַ נפֿש, אַזױ װי ער, דאַכט זיך, אַ נקבֿה, און ציטערט מיט אַלע אבֿרים. צװײ מענטשן דרײען זיך אַרום זײ. אײנער ― אַ פּרא־אָדם. אָן אַ היטל, דער אַנדערער ― אױך אַ פּרא־אָדם מיט אַ קוטשמע אױפֿן קאָפּ. דער װאָס אָן דעם היטל שטײט הינטן, באַטראַכט דעם װאָגן, די רעדער, די פֿערדלעך. און דער װאָס מיט דער קוטשמע האָט זיך אַרױפֿגעזעצט אױפֿן װאָגן, און גלײַך צו זײ אױף די פֿיס, און מיט אַזאַ רציחה, אַז זײ האָבן זיך דערזען מיט יענער װעלט…

― גיב נאָר אַכטונג, זײ זאָלן זיך בײַ דיר נישט אױפֿבינדן, נישט אַרױסגליטשן, נישט אַראָפּשפּרינגען. דו הערסט, צי נײן?

אַזױ זאָגט דער, װאָס אָן דעם היטל, צו דער קוטשמע, און די קוטשמע ענטפֿערט נישט. ער דערלאַנגט אַ רעכטן שמיץ די פֿערד, און דער װאָגן רירט.

װיִאַזױ זײ האָבן איבערגעלעבט די דאָזיקע נאַכט און נישט אױסגעגאַנגען אױפֿן װאָגן פֿאַר שרעק אַלײן ― איז טאַקע נאָר אַ נס מן־השמים. װוּ זײַנען זײ? װוּהין פֿירט מען זײ? און פֿאַרװאָס? פֿאַרװען?…

איבער גרױס פֿינצטערניש האָבן זײ אַפֿילו נישט געקאָנט זיך רעכט אָנקוקן. ערשט, אַז ס'האָט אָנגעהױבן צו טאָגן, האָבן זײ גענומען באַטראַכטן אײנס דאָס אַנדערע און דורכשמועסן זיך שטילערהײט.

― גוט מאָרגן, מאַדאַם!

― גוט מאָרגן, גוט יאָר!

― איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז איר זײַט פֿון אונדזערע… פֿון די אינדיאַנער…

― איר פֿאַרשפּאָרט שװערן, מע גלײבט אײַך אָן אַ שבֿועה…

― איך האָב אײַך באַלד דערקענט, נאָך די קאַרעלן.

― דאָס באַװײַזט, אַז איר האָט אַן אױג.

עס גײט אַװעק עטלעכע מינוט. נאָכדעם רופֿט ער זיך אָן צו איר װידער אַ מאָל:

― מאַדאַם! װי פֿילט איר זיך?

― אַזאַ יאָר אױף מײַנע שׂונאים!

ער לאָזט דורך נאָך אַ װײַלע און רױמט איר אײַן אַ סוד אױפֿן אױער.

― מאַדאַם. איך װיל אײַך עפּעס פֿרעגן.

― פֿרעגט.

― אין װאָס באַשולדיקט מען אײַך?

― דאָס אײגענע, װאָס אײַך.

― איך מײן, װאָס האָט איר אַזױנס פֿאַרזינדיקט?

― דאָס אײגענע, װאָס איר.

― מיר שײַנט, אַז איר זײַט מיר עפּעס װי ברוגזלעך?

― ברוגזלעך? נאַכאַל! ער האָט זיך אַװעקגעזעצט בײַ מיר אױף די פֿיס, אַז סע שפּאַרן מיר די אױגן פֿון קאָפּ, און זאָגט נאָך, אַז איך בין ברוגזלעך!

― װאָס רעדט איר דאָס, מאַדאַם? איך זיץ בײַ אײַך אױף די פֿיס?

― װער דען זיצט?

― דאָס איז ער! אָט דער פּרא־אָדם מיט דער קוטשמע, פֿאַרכאַפּט זאָל ער װערן!

― אַזױ גאָר? און איך האָב געמײנט, אַז דאָס קװעטשן, װאָס סע קװעטשט מיך, איז פֿון אײַך. האָט קײן פֿאַראיבל נישט טאָמער האָב איך אײַך באַלײדיקט.

דאָס איז אינגאַנצן װאָס זײ האָבן געקאָנט זאָגן אײנס דעם אַנדערן, װאָרעם עס כאַפּט זיך אױף די קוטשמע, װי פֿונעם שלאָף, און שמײַסט, שמײַסט די פֿערד מיט כּעס. דער װאָגן שפּרינגט־אונטער, די צװײ אינדיאַנער הערן זיך צו, װי עס טרײסלען זיך בײַ זײ אינעװײניק די געדערים. פּלוצעם שטעלט זיך אָפּ דער װאָגן, און זײ דערזעען פֿאַר זיך אַזעלכעס, װאָס זײ האָבן נאָך אױף זײער לעבן נישט געזען קײנמאָל.

דאָס ערשטע מאָל אױף זײער לעבן איז זײ אױסגעקומען צו זען אױף אײן אָרט אַזױ פֿיל פֿערד, בהמות, קעלבלעך, חזירים, און מענטשן, אָן אַ שיעור מענטשן! אַלערלײ װאָגנס מיט אונטערגעהױבענע שטעקנס, פֿול מיט פֿאַרשײדענע סחורות, ברױט און לעבעדיקע זאַכן: הינער, גענדז און קאַטשקעס, אָנגעפּאַקט אײנס אױף דאָס אַנדערע. דאָרט, אין דער זײַט, אײנער אַלײן אױף אַ װאָגן, ליגט אַ געבונדענער דבֿר־אַחר און פּראָטעסטירט, קװיטשעט מיט אַזעלכע משונה קולות, אַז מע קאָן טױב װערן. נאָר װער הערט אים? אַלע לױפֿן, אַלע רײדן, אַלע זײַנען פֿאַרטאַרעראַמט. ― ס'איז אַ יריד.

אַהערצו האָט זײ געבראַכט צופֿירן דער פּרא־אָדם, װאָס מיט דער קוטשמע, אַרױסגעקראָכן פֿונעם װאָגן און גענומען באָברען זיך מיט די געפֿאַנגענע. און די געפֿאַנגענע האָבן זיך אױפֿגעכאַפּט. דערפֿילט אַ מאָדנע האַרצקלאַפּעניש: „װאָס װעט ער טאָן מיט זײ, אָט דער פּרא־אָדם? אפֿשר אױפֿבינדן? באַפֿרײַען און לאָזן גײן, װוּ די אױגן װעלן טראָגן?“… אַך, אומזיסט איז געװען זײער פֿרײד ― ער האָט זײ נאָר אַרױפֿגערוקט אַביסל העכער, אַ פּנים, אַז מע זאָל זײ בעסער קאָנען זען? אַזאַ בזיון! אַזאַ בזיון!… און אפֿשר, אַז מע װיל רעכענען דאָס אײגענע צוריק, קאָן זײַן, אַז עס איז גלײַכער, װאָס אַלע זעען זײ! אַדרבה, לאָז די װעלט זען! אפֿשר װעט זיך געפֿינען אַ גוטע זעל, װאָס װעט צוגײן, זיך אָננעמען זײער קריװדע און אַ פֿרעג טאָן בײַ דעם פּרא־אָדם: פֿאַרװאָס? פֿאַרװען?

אַזױ האָבן זײ געטראַכט נעבעך די אומשולדיקע געפֿאַנגענע ― און גלײַך װי זײ האָבן געטראָפֿן: עס האָט זיך טאַקע געפֿונען אַ גוטע זעל, עפּעס אײנע אַ גראָבע, מיט אַ טערקישער שאַל. זי גײט־צו, טוט אַ טאַפּ אין װאָגן און אַ זאָג צו דער קוטשמע:

― דאָס האָסטו געבראַכט צו פֿירן דאָס פּאָרפֿאָלק?

― װאָס איז דײַן עסק?

― אינדיאַנער?

― װאָס דען, טערקן?

― װיפֿל הײסטו זיך געבן פֿאַר זײ?

― װוּ האָסטו אַזױ פֿיל געלט?

― איך זאָל נישט האָבן קײן געלט, טאָ צוליב װאָס װאָלט איך זיך אַװעקגעשטעלט רײדן מיט אַזאַ כאַם, װי דו ביסט?

אָט אַזױ שמועסן זיך דורך די טערקישע שאַל מיט דער קוטשמע, און עס גײט אַװעק בײַ זײ אַ דינגעניש אױף לאַנג. דער פּרא־אָדם, װאָס מיט דער קוטשמע, איז קאַלט װי אײַז, די טערקישע שאַל היצט זיך, שפּרינגט אָפּ אַלעמאָל און גײט אַװעק, און קומט אָבער באַלד צוריק. און װידעראַמאָל נעמט מען זיך דינגען, אַזױ לאַנג, ביז די קוטשמע װערט אין כּעס, און מע הײבט זיך אָן שילטן. דאָס פּאָרפֿאָלק דערװײַל װאַרפֿט זיך דורך מיט אַ פּאָר װערטער:

― מאַדאַם! איר הערט, צי נײן?

― איך הער, װאָס דען? איך הער נישט?

― עס האַלט דערבײַ, מע זאָל אונדז, אַ פּנים, אױסקױפֿן פֿון געפֿענקעניש?

― אַזױ װײַזט דאָס אױס.

― װאָס־זשע דינגט זי זיך פֿאַר אונדז, װי מע דינגט זיך פֿאַר גענדז?

― אַז אָך און אַז װײ!

― לאָזן זײ זיך שלאָגן קאָפּ אָן װאַנט, אַבי מיר זאָלן אַרױס פֿרײַ.

― אָמן הלװאַי!

דאַנקען גאָט, די טערקישע שאַל האָט שױן אַרײַנגעלײגט די האַנט אין קעשענע, נעמט אַרױס געלט.

― הכּלל, איז נישט װינציקער?

― נישט װינציקער.

― דאָס איז שױן דאָס לעצטע שבלעצטע?

― דאָס לעצטע שבלעצטע.

― אפֿשר… שאַ, שאַ! זע־נאָר אַ רציחה פֿון אַ מענטשן! נאַ דיר געלט. נאַ!

און דאָס פּאָרפֿאָלק גײט איבער פֿונעם רשות פֿון דעם פּרא־אָדם מיט דער קוטשמע אין רשות פֿון דער גראָבער מיט דער טערקישער שאַל, דאָס הײסט, אײגנטלעך, פֿון אײן געפֿענקעניש אינעם אַנדערן, װי מיר װעלן זען װײַטער.

װיבאַלד מע האָט זײ געבראַכט אױפֿן נײַעם אָרט, אַזױ האָט מען זײ באַלד אױפֿגעבונדן, און מיט פֿרײד האָבן זײ דערפֿילט די ערד אונטער זיך. זײ האָבן גענומען אױסגלײַכן זיך די בײנער און אַרומשפּאַנען הין און צוריק, אױספּרוּװן אױף װיפֿל די פֿיס דינען זײ נאָך, און פֿאַר גרױס שׂימחה האָבן זײ גאָרנישט באַמערקט, אַז זײַנען נאָך גאַנץ װײַט פֿון דער אמתער פֿרײַהײט. ערשט אַ מינוט שפּעטער האָבן זײ זיך אַרומגעקוקט, אַז זײ זײַנען אין געפֿענקעניש. מע האָט זײ אַרײַנגעלאָזט ערגעץ אין אַ פֿינצטער װינקל, פֿון אײן זײַט אַ װאַרעמער אױװן, פֿון דער אַנדערער זײַט אַ קאַלטע װאַנט, און פֿון פֿאָרנט אָפּגעצאַמט מיט אַן איבערגעקערטן לײטער. און עסן האָט מען זײ אַװעקגעשטעלט און טרינקען. און מע האָט זײ איבערגעלאָזט אײנע אַלײן, װי עס רעדט זיך, אױף גאָטס באַראָט. באַטראַכט זײער נײַע װױנונג, האָבן זײ זיך אַװעקגעשטעלט אײנס קעגן אַנדערן אָנגעבלאָזן, װי געװײנלעך װילד־פֿרעמדע, געקוקט, געקוקט און אױסגעדרײט זיך אײנס צום אַנדערן, מחילה, מיטן הינטן און צעגאַנגען זיך, ער אין אײן װינקעלע, זי אינעם אַנדערן, און מע האָט זיך פֿאַרטיפֿט איטלעכער אין זײַנע מחשבֿות.

לאַנג טראַכטן האָט מען אָבער זײ ניט געלאָזט. עס האָט זיך געעפֿנט די טיר פֿון זײער טורמע און ס'איז אַרײַנגעקומען פֿריִער די טערקישע שאַל, און נאָך איר אַלערלײ װײַבער, אײנע נאָך דער אַנדערער. יעדע באַזונדער האָט די טערקישע שאַל אָנגענומען בײַ אַ האַנט, צוגעפֿירט צו די געפֿאַנגענע, אַ װײַז געגעבן מיטן פֿינגער און אַ זאָג געטאָן מיט אַ שײַנענדיק פּנים:

― געפֿעלט אײַך דאָס פּאָרפֿאָלק?

― װיפֿל האָט איר אַװעקגעגעבן?

― שאַצט.

אַלע האָבן געשאַצט און נישט אײנע האָט געטראָפֿן. און אַז די טערקישע שאַל האָט זײ אָנגערופֿן די סומע, האָבן אַלע װײַבער געגעבן אַ פּליעסק מיט די הענט:

― טאַקע באמת?

― מיר זאָלן אַזױ אַלע האָבן אַ פֿרײלעכן, אַ כּשרן פּסח!

אױף די פּנימער פֿון די װײַבער איז געװען אָנגעצײכנט קינאה. זײערע בעקלעך האָבן געפֿלאַמט. אין די אױגן האָט געברענט אַ פֿײַערל. נאָר עס האָבן זיך אַ שאָט געטאָן װינטשעװאַניעס.

― פֿאַרניצט געזונט!

― זאָל אײַך װױל באַקומען!

― דערלעבט איבעראַיאָר!

― מיט אײַער מאַן און מיט אײַערע קינדערלעך!

― אָמן! גם אַתּם! גם אַתּם!

אַלע װײַבער גײען אַװעק. אין אַ מינוט אַרום קומט אָן די טערקישע שאַל צוריק און שלעפּט מיט זיך אײנעם אַ מאַנצביל, אַ װילדן פּאַרשױן, אַ באַװאַקסענעם מיט רױטע האָר. זי פֿירט אים צו מיטן זעלבן שײַנענדיקן פּנים:

― דו ביסט דאָך יאָ אַ מבֿין. װאָס זאָגסטו אױף דעם פּאָרפֿאָלק?

דער באַװאַקסענער פּאַרשױן קוקט מיט װילדע אױגן.

― איך בין אַ מבֿין? װאָס פֿאַר אַ מבֿין בין איך?

― דו ביסט דאָך אַ ייִד פֿון תּורה, און װוּ תּורה, דאָרט איז חכמה. װי מײנסטו, אַ שטײגער, ― מעג אונדז שױן גאָט געבן אַ כּשרן פּסח? ס'איז דאָך פֿון זײַן ליבן נאָמען װעגן.

דער באַװאַקסענער פּאַרשױן גלעט זיך בײַ די געלע האָר, פֿאַרגלאַנצט די אױגן אַרױף, מאַכט אַ פֿרום פּנים:

― דער אײבערשטער מעג געבן אַלע ייִדן אַ כּשרן פּסח.

די טערקישע שאַל מיטן באַװאַקסענעם פּאַרשױן גײען אַװעק, און דאָס פּאָרפֿאָלק בלײַבט װײַטער אַלײן. זײ שטײען אַ װײַלע אָן לשון, אָנגעבלאָזן אײנס אױף דאָס אַנדערע, װי פֿריִער. זי לאָזט אַרױס אַ מאָדנעם הילך פֿונעם האַלדז. אַ מין הוסט מיט אַ קװיטש. ער דרײט אױס דעם קאָפּ צו איר:

― מאַדאַם! װאָס איז מיט אײַך?

― גאָרנישט. איך האָב מיך דערמאָנט אין דער הײם.

― נאַרישקײטן! דאָס דאַרף מען פֿאַרגעסן. מע דאַרף זיך בעסער אַרומקוקן, װוּ זײַנען מיר און װאָס האָבן מיר צו טאָן?

― װוּ זײַנען מיר? אין דער ערד זײַנען מיר. מיר זײַנען אױף גרױסע צרות.

― דהײַנו?

― איר פֿרעגט נאָך? איר זעט נישט, אַז מע האָט אונדז פֿאַרקױפֿט צו די װילדע מענטשן, װי מע פֿאַרקױפֿט הינער, גענדז אָדער קאַטשקעס?

― װאָס־זשע װעלן זײ אונדז טאָן?

― אױ װעלן זײ אונדז טאָן! נאָך אַז איך בין געװען אַ קלײנינקע, האָב איך זיך אָנגעהערט שײנע מעשׂיות, װאָס די װילדע מענטשן טוען מיט אונדזערע לײַט, װאָס פֿאַלן אַרײַן צו זײ אין די הענט אַרײַן…

― עט! מעשׂיות!… גלײבט נישט אין קײן בבֿא־מעשׂיות…

― נישט קײן בבֿא־מעשׂיות. איך האָב דאָס אַלײן געהערט פֿון מײַן שװעסטער… מײַן שװעסטער דערצײלט, אַז זײ זײַנען ערגער פֿון די װילדע חיות. אַ װילדע חיה, אַז זי כאַפּט עמעצן פֿון אונדז, צערײַסט זי אים און פֿרעסט אים אױף ― און אַ סוף; און אַז…

― טע־טע־טע, מאַדאַם! איר קוקט אױף דער װעלט, דאַכט מיר, שױן צו פּעסימיסטיש.

― צו װאָס?

― צו פּעסימיסטיש.

― װאָס הײסט דאָס פּעסימיסטיש?

― דאָס הײסט… דאָס הײסט, איר קוקט דורך צו טונקעלע ברילן.

― װוּ זעט איר ברילן?

― כאַ־כאַ־כאַ!

― װאָס לאַכט איר?

― אױ. זײַט איר, מאַדאַם, אַ…

― אַ װאָס?

ער האָט איר געװאָלט זאָגן, װאָס זי איז. נאָר פּלוצעם עפֿנט זיך די טיר און…

לײענט װײַטער.

עס עפֿנט זיך די טיר און עס רײַסט זיך אַרײַן פֿון דרױסן, װי אַ שטורעמװינט, װי אַ גאַנצער פּאָלק סאָלדאַטן, חבֿרה קלײנװאַרג, קונדסים, מיט רױטע בעקלעך און מיט שװאַרצע אײגלעך. זײ טוען זיך אַ לאָז אַלע מיטאַמאָל צום אונטערן־אױװן.

― אַנו? װוּ זײַנען זײ? װוּ? אָטאָ זײַנען זײ, אָט־אָט־אָט! עי, יענקל! בערל! װעלװל! אליה! געצל! גיכער! גיכער!

און דאָ הײבט זיך אָן פֿאַר אונדזער פּאָרפֿאָלק דער אמתער גיהנום: צרות און פּײַן און יסורים און בזיונות אָן אַ שיעור! חבֿרה קלײנװאַרג זײַנען אָנגעפֿאַלן אױף זײ, װי די װילדע פּראָים, גענומען טאַנצן און שפּרינגען אַרום זײ, באַטראַכטן זײ פֿון אַלע זײַטן און מאַכן פֿון זײ חוזק, חוכא־וטלולא.

― יאָסל, זע נאָר אַ נאָז! כאַ־כאַ־כאַ!

― אַ נאָני! בערל! אַ נאָני!

― װעלװל! טו אים אַ צי בײַ דער נאָז!

― בײַם שנאָבל. אליה! אָט אַזױ אָ!

― שטאַרקער, געצל, לאָז ער אָנהײבן שרײַען!

― איר זײַט אַלע נאַראָנים! שרײַען ― שרײַען זײ נאָר דעמאָלט, װען מע פֿײַפֿט זײ. זײ האָבן פֿײַנט, אַז מע פֿײַפֿט זײ. אַ סימן האָט איר, אָט הײב איך אָן פֿײַפֿן: פֿיו!

דאָס פּאָרפֿאָלק בלאָזן זיך אָן, װערן רױט, לאָזן אַראָפּ די נעז און שרײַען אױס בײדע מיטאַמאָל:

― האַלט דיר! האַלט דיר! האַלט דיר!

חבֿרה קלײנװאַרג כאַפּן אונטער אַלע אין אײנעם מיט אַ װילדן געלעכטער:

― האַלט־דיר־נאַ־ריר־נעם־דיר!

דאָס פּאָרפֿאָלק װערן נאָך מער אָנגעצונדן און שרײַען נאָך העכער:

― האַלט דיר! האַלט דיר! האַלט דיר!

דאָס געפֿעלט די חבֿרה קלײנװאַרג דװקא זײער שטאַרק. זײ האַלטן זיך בײַ די זײַטן פֿאַר געלעכטער און שרײַען נאָך העכער:

― האַלט־דיר! נאַ־דיר! נעם־דיר!

פֿון אַזאַ מין װעלן איבערשרײַען אײנס דאָס אַנדערע װערט די שטוב אָנגעפֿילט מיט אַזעלכע קולות, אַז עס קומט צו פֿליִען די טערקישע שאַל (לאַנג לעבן זאָל זי!), כאַפּט אָן חבֿרה קלײנװאַרג פֿאַרן קאַרק און שלײַדערט זײ אַרױס אײנציקװײַז פֿון שטוב און טײלט זײ נאָך אײַן דערבײַ אַ פּאָר גוטע סטוסאַקעס און לאָזט אױס מיט אַ לאַנגער קללה:

― אַ שלאַק זאָל אױף אײַך קומען, רבונו של עולם, אַ שׂרפֿה, אַ מגפֿה. אַ כאָלערע! ס'זאָל אײַך אָנכאַפּן און ס'זאָל אײַך קײַקלען און קײַקלען און אױסקײַקלען אײַך אײנציקװײַז מיט אַלע משומדים, זיסער גאָט, און ס'זאָל פֿון אײַך נישט בלײַבן ביז פּסח קײן שׂריד־ופּליט, ליבער פֿאָטער, האַרציקער, געטרײַער!

פּטור געװאָרן פֿונעם דאָזיקן גלות, האָט אונדזער פּאָרפֿאָלק נאָך לאַנג נישט געקאָנט קומען צו זיך. די װילדע געשרײען מיטן פֿײַפֿן, מיטן געלעכטער פֿון די קלײנע װילדע נפֿשות זײַנען נאָך לאַנג געשטאַנען און געהילכט זײ אין די אױערן. נאָכדעם האָט ער זיך אָנגעהױבן אַרומקוקן, אַז ס'איז נישט קײן תּכלית צו טרױערן אױפֿן גלות און נישט נעמען גאָרנישט אין מױל אַרײַן. און ער גײט־צו פּאַװאָלינקע צום אָנבײַסן, װאָס מע האָט זײ אַװעקגעשטעלט, און רופֿט זיך אָן צו איר:

― מאַדאַם! ביז װאַנען איז דער שיעור צו שטײן אָט אַזױ פֿאַרזאָרגט? צײַט עפּעס איבערכאַפּן. די װעלט איז אױך אַ װעלט, כ'לעבן. די נשמה אױסשפּײַען קאָן מען נישט. פֿאַרגעסט נישט, אַז מיר האָבן נאָך הײַנטיקן טאָג אין מױל נישט געהאַט.

― עסט געזונטערהײט. איך ― נישט.

― המ… פֿאַרװאָס? ס'איז בײַ אײַך הײַנט אַ תּענית?

― נישט קײן תּענית, נאָר גלאַט אַזױ.

― איר װילט זײ אפֿשר אָנלערנען? הונגערן? איר װעט נאָר מאַכן פֿון זיך אַ תּל, און װײַטער גאָרנישט…

― איך װײס נישט, װיִאַזױ מע קאָן עפּעס עסן. עס קריכט נישט אין האַלדז אַרײַן.

― עס קריכט, עס קריכט. דער ערשטער ביסן איז אַן עקבױער.

― אַ װאָס?

― אַן עקבױער.

― מאָדנע װערטער בײַ אײַך!

― כאַ־כאַ־כאַ!

― װידער כאַ־כאַ־כאַ? װאָס איז דער געלעכטער?

― איך האָב זיך דערמאַנט אינעם ברוך־הבא פֿון די קלײנע ממזרים.

― אַװדאי דאַרף מען לאַכן.

― װאָס־זשע? װײנען דאַרף מען?

― פֿאַרװאָס האָט איר נישט געלאַכט, פֿעטער, בשעת זײ האָבן געפֿײַפֿט?

― װאָס דען האָב איך געטאָן?

― איר האָט, דאַכט זיך, גענוג געפּילדערט!

― איך האָב געפּילדערט? איך?

― װער דען האָט געפּילדערט? איך?

― איר האָט די ערשטע אָנגעהױבן שרײַען: האַלט דיר! האַלט דיר! האַלט דיר!

― האָט קײן פֿאַראיבל נישט, דאָס זײַט איר געװען דער ערשטער, װאָס האָט אָנגעהױבן שרײַען: האַלט דיר! האַלט ריר! האַלט דיר!

― נו, װאָס־זשע איז דאָ אַ בזיון, אַז איך בין געװען דער ערשטער, װאָס האָב געזאָגט: האַלט דיר! האַלט דיר!?

― װאָס פֿאַר אַ חרפּה איז, אַז איך בין געװען די ערשטע, װאָס האָב געזאָגט: האַלט דיר! האַלט דיר!?

― אַז ס'איז נישט אַ חרפּה. װאָס־זשע האָט איר אַראָפּגעלאָזט די נאָז, מאַדאַם?

― איך האָב אַראָפּגעלאָזט די נאָז?

― װער דען האָט אַראָפּגעלאָזט די נאָז?

― אַך, װי גרינג ס'איז צו זען יענעמס נאָז!…

אַן עבֿירה, װאָס דער דאָזיקער אינטערעסאַנטער שמועס האָט זיך נישט געקאָנט ציִען װײַטער. מע האָט זײ איבערגעשלאָגן סאַמע אין מיטן. דאָס איז געװען די טערקישע שאַל, װאָס האָט געװעלטיקט אױף זײ אין געפֿענקעניש, װי עס שטײט געשריבן װײַטער.

די טערקישע שאַל איז נישט געװען די אײנציקע, װאָס האָט געװעלטיקט אױף זײ אין געפֿענקעניש. זײ איז באַשערט געװען צו באַקענען זיך מיט נאָך אײנע אַ װילדע בריאה, אינעם געשטאַלט פֿון אַ גרינער מױד מיט אַ רױטער פֿאַטשײלע אױפֿן קאָפּ. אַרײַנגעקומען זײַנען זײ בײדע מיט פֿולע הענט כּל־טובֿ: אַ שיסל מיט רײַז, אױסגעמישט מיט אַרבעס און מיט פֿאַסאָליעס, אַ טעלער מיט געקאָכטע קאַרטאָפֿל, מיט געהאַקטע אײער, און אַ פֿולן פֿאַרטעך מיט אָנגעשניטענע שטיקלעך עפּל און מיט װעלישע ניס.

אַרײַנגעקומען מיטן עסנװאַרג, האָט די גרינע מױד מיט דער רױטער פֿאַטשײלע אַ װײַז געטאָן אױפֿן פּאָרפֿאָלק און אַ זאָג געטאָן צו דער טערקישער שאַל:

― אַ מכּה איז מיר, בעל־הביתטע לעבן. זעט נאָר, זײ האָבן זיך כּמעט נישט צוגערירט צום עסן!

― די דאגה זאָל מיר בלײַבן אױף, אם־ירצה־השם, נאָך פּסח. אָט װעלן מיר זײ באַלד אָנהאָדעװען. איך װעל זײ נעמען צו זיך, זײ צוהאַלטן, און דו װעסט זײ לײגן דאָס עסן אין מױל אַרײַן. נו, מױד? װאָס שטײסטו? װאָס שטשירעסטו מיט די צײן?

― װאָס האָבן זײ אַזעלכעס דערזען אױף מיר, װאָס זײ הערן נישט אױף צו פּילדערן: האַלט דיר! האַלט דיר!?

― אַ פֿאַרשׂרפֿעט זאָלסטו װערן, דו נאַרישע מױד! טו אױס די רױטע פֿאַטשײלע דײַנע! זײ קאָנען נישט זען קײן רױטע פֿאַרב!…

― מײַנע צרות אױף זײערע קעפּ!

― אױף דײַן קאָפּ, נאַרעלע, דו ביסט בילכער. אָט אַזױ־אָ! נו? פֿאַרװאָס לײגסטו אים נישט אין מױל אַרײַן קײן רײַז מיט פֿאַסאָליעס?

― פֿאַרװאָס איך לײג אים נישט? אין מיר איז קײן מניעה נישט. איך װאָלט אים געלײגט פֿון הײַנט ביז מאָרגן, נאָר איר זעט דאָך, אַז ער לאָזט זיך נישט. ער דרײט מיטן קאָפּ און האַלט צו דאָס מױל.

― װער הערט אים? אָט גיב אים אַ קװעטש בײַם האַלדז, װעט ער בײַ מיר עפֿענען די פּיסקעס! אָט אַזױ־אָ! לײג־לײג!

― אױ, באַלעבאָסטינקע! געזונט זאָלט איר מיר זײַן! עפּעס גלאַנצט ער מיר זײער מיט די אױגן! זעט נאָר, ער זאָל זיך חלילה נישט דערװערגן.

― װער דערװאָרגן בעסער דו אַלײן, דו ביסט בילכער. נאַ דיר גאָר דערװערגן! גלײַך װי ס'איז בײַ מיר דאָס ערשטע מאָל! שטופּ אים גלײַך אין האַלדז אַרײַן. אָט אַזױ. איך בין שױן אײן־און־צװאַנציק יאָר אַ בעל־הביתטע מיט גאָטס הילף. איצט לײג אים אַרײַן אין מױל אַרײַן אַ שטיקל עפּל מיט אַ יאָדער פֿון אַ װעלישן נוס. נאָך, נאָך. װאָס זשאַלעװעסטו?

― איך זשאַלעװע נישט. װאָס װעל איך זשאַלעװען? ס'איז מײַנס? ס'איז נישט מער װי אַ רחמנות, אַ צער בעלי־חײם.

― װאָס זאָגט איר אױף דער מױד? אַ צער בעלי־חײם! מע טוט אים חלילה שלעכטס? מע גיט דאָך אים עסן! און פֿון װעמענס װעגן? פֿון גאָטס װעגן. לכּבֿוד דעם הײליקן יום־טובֿ. דער אײבערשטער מעג מיר טאַקע העלפֿן. איך האָב אים שױן נישט אײן פּאָרל אױסגעהאָדעװעט אױף פּסח. גיב אַהער נאָך אַ װעליש ניסל ― און אַ סוף. איצטיקס מאָל װעט זײַן גענוג פֿון זײַנעט װעגן. ער איז שױן זאַט. לאָמיר זיך אַקאָרשט נעמען צו איר און אָנהײבן מיט מה־טובֿו, דאָס הײסט, נאָכאַמאָל פֿון רײַז מיט פֿאַסאָליעס.

― זאָלט איר מיר געזונט זײַן, בעל־הביתטע לעבן, װיִאַזױ דערקענט איר, װעלכעס איז אַן „ער“ און װעלכעס אַ „זי“?

― אַלע בײזע חלומות אױף דײַן קאָפּ! מע הײסט איר טאָן אַן אַרבעט, און זי איז דאָ דער רוח װײס איר מיט װאָס! האָב פֿריִער חתונה, נאַרישע מױד, און װער אַלײן אַ בעל־הביתטע, װעסטו דעמאָלט פֿרעגן. דערװײַל טו, װאָס מע הײסט דיר. אָט אַזױ־אָ. נאָך ― נאָך! זשאַלעװע נישט! ס'איז נישט צוליב קײנעם, ס'איז צוליב זײַן ליבן נאָמען. אױף פּסח! אױף פּסח!

געענדיקט די עקזעקוציע, האָבן זיך בײדע װײַבער אָפּגעטראָגן, און אונדזערע אומגליקלעכע געפּײַניקטע זײַנען געבליבן אַלײן. זײ האָבן זיך פֿאַרשלאָגן בײדע אין אַ װינקעלע, אַרױפֿגעלײגט אײנס אױפֿס אַנדערע די קלאָגעדיקע קעפּ און פֿאַרטיפֿט זיך אין אַזעלכע טרױעריקע מחשבֿות, װעלכע קומען זײער זעלטן, סײַדן אַ האַלבע שעה פֿאַרן טױט.

קײן זאַך מאַכט ניט אַזױ נאָענט און פֿרײַנטלעך, װי צרות. דער בעסטער באַװײַז זײַנען די צװײ אומגליקלעכע העלדן פֿון אונדזער געשיכטע. אין דער קורצער צײַט פֿון זײער געפֿענקעניש זײַנען זײ זיך צונױפֿגעגאַנגען מיט די כאַראַקטערן, אָנגעהױבן פֿאַרשטײן אײנס דאָס אַנדערן אױפֿן װוּנק, אױפֿגעהערט שעמען זיך אײנס פֿאַר דאָס אַנדערע און געװאָרן אַזױ נאָענט, אַז מע האָט אױפֿגעהערט זיך „אירצן“ און מען איז געװאָרן נפֿש־אַחת. ער איר: „נשמהניו!“ זי אים: „ליובעניו!“ די טערקישע שאַל מיט דער רױטער פֿאַטשײלע, אַרײַנקומענדיק מיט עסנװאַרג , האָבן זיך גאָר זאַט ניט געקענט אָנקוקן אין זײ.

― װאָס זאָגסטו אױפֿן פּאָרפֿאָלק?

― אַ לעבן, װי אונטערן אױװן!

― זעסטו כאָטש, װי זײ האָבן זיך בײַ מיר, קײן עין־הרע, פֿאַרריכט?

― קײן בײז אױג זאָל זײ נישט שאַטן!

― טו זײ נאָר אַ נעם אונטער די פּאַכװעס… װאָס זאָגסטו?!… נישקשה פֿון אַ הײַטל?… האַ? מעג מיר שױן גאָט העלפֿן פֿאַרן פּאָרפֿאָלק, װאָס איך האָב אים אױסגעהאָדעװעט אױף פּסח?…

די װילדע װײַבער טוען־אָפּ זײער אַרבעט און גײען אַװעק, און דאָס פּאָרפֿאָלק פֿאַרטראַכט זיך, װאָס באַדײַטן די װערטער פֿון דער טערקישער שאַל: „זי האָדעװעט זײ אױף פּסח?“ און פֿאַרװאָס דאַרף איר גאָט העלפֿן?… און מע שאַרפֿט די מוחות און מע דיסקוטירט צװישן זיך:

― װאָס הײסט דאָס ליובעניו. פּסח?

― פּסח, נשמהניו, איז בײַ זײ אַזאַ יום־טובֿ, אַזאַ יום־טובֿ פֿון פֿרײַהײט, פֿון באַפֿרײַונג.

― װאָס הײסט דאָס „פֿון באַפֿרײַונג“?

― איך װעל דיר געבן צו פֿאַרשטײן. ס'איז בײַ זײ אַ גרױסע מיצװה כאַפּן אַ אונדזעריקן און האָדעװען אים אַזױ לאַנג, ביז עס קומט דער יום־טובֿ, װאָס הײסט פּסח. און אַז עס קומט דער יום־טובֿ, װאָס הײסט פּסח, לאָזט מען אים פֿרײַ… הײַנט פֿאַרשטײסטו שױן דעם שׂכל?

― נאָך װײַט ביז דעם יום־טובֿ, װאָס הײסט פּסח?

― װעדליק איך האָב געהערט פֿון דער טערקישער שאַל זאָגן, װײַזט אױס, אַז ניט מער װי אַ טאָג דרײַ.

― דרײַ טאָג?!

― װאָס האָסטו זיך אַזױ דערשראָקן, נאַרעשי? די דרײַ טאָג װעלן איבערפֿליִען, װי אַ חלום, און ס'װעט קומען דער ליבער יום־טובֿ פּסח, װעט מען אונדז עפֿענען טיר און טױער און מע װעט אונדז זאָגן: הײַדאַ. קינדערלעך, גײט אײַך אַהין פֿון װאַנען איר זײַט געקומען! װעלן מיר דאָס נעמען שטעלן פֿיס!…

― אַך, ליובעניו, דײַנע זיסע רײד!… הלװאַי ס'זאָל זײַן אַזױ, װי דו זאָגסט! איך האָב אָבער מורא פֿאַר אַן אַנדער זאַך…

― האַרץ מײַנס, דו האָסט תּמיד מורא…

― לעבן מײַנס, דו קענסט ניט די װילדע מענטשן.

― פֿון װאַנען קענסטו זײ, נשמהניו?

― איך האָב זיך גענוג אָנגעהערט, ליובעניו, נאָך אין דער הײם דערצײלן אַזעלכע מעשׂיות אױף זײ! מײַנע אַ שװעסטער האָט מיר דערצײלט, אַז זי האָט אַלײן געזען…

― װידעראַמאָל דער שװעסטערס מעשׂיות? נשמהניו, מעשׂיות פֿאַרגעס!

― ליובעניו! איך װאָלט װעלן פֿאַרגעסן, קאָן איך נישט. זײ פּיקן מיר אין קאָפּ אַרײַן גאַנצע טעג. זײ לאָזן מיך ניט שלאָפֿן בײַנאַכט.

― װאָס־זשע איז דאָס פֿאַר מעשׂיות, װאָס פּיקן דיר אין קאָפּ אַרײַן גאַנצע טעג, לאָזן דיך נישט שלאָפֿן בײַנאַכט?

― ליובעניו! װעסט ניט לאַכן פֿון מיר?

― װאָס זאָל איך עפּעס לאַכן, נשמהניו?

― דו האָסט תּמיד אַזאַ טבֿע. אַז איך דערצײל דיר עפּעס, לאַכסטו מיך אױס און זאָגסט אױף מיר, אַז איך בין אַ שטיא, אַ געשלײערטע האַנדזיע, אַ נאַרישע אינדיטשקע און נאָך אַזעלכע זאַכן.

― איך זאָג דיר צו, אַז איך װעל ניט לאַכן, אַבי דערצײל װאָס האָסטו געהערט פֿון דײַן שװעסטער?

― מײַן שװעסטער דערצײלט, אַז די מענטשן, װאָס מיר זעען, זײַנען ערגער װי די װילדע חיות. אַ װילדע חיה, אַז זי כאַפּט עמעצן פֿון אונדז, צערײַסט זי אים און פֿרעסט אים אױף ― און אַ סוף. מענטשן טוען ניט אַזױ. אַן אונדזעריקער, אַז ער פֿאַלט אַרײַן צו די מענטשן אין די הענט אַרײַן, האַלטן זײ אים פֿאַרשפּאַרט, גיבן אים עסן און טרינקען פֿון דער פֿולער האַנט, ביז ער װערט גוט פֿעט…

― נו?

― און אַז ער װערט גוט פֿעט, קױלען זײ אים, שינדן אים אָפּ די הױט, צעשנײַדן אױף שטיקלעך און באַזאַלצן אים מיט זאַלץ און װײקן אים אין װאַסער…

― נו, און װײַטער װאָס?

― און װײַטער צעלײגן זײ אַ פֿײַער און בראָטן אים אױף זײַנע אײגענע שמאַלץ און עסן אים אױף מיט די בײנער.

― בבֿא־מעשׂיות! געשיכטעס פֿון טױזנט אײן נאַכט! אַ קו איז געפֿלױגן איבערן דאַך און געלײגט אַן אײ! און דו, שטיא, גלײבט דאָס? כאַ־כאַ־כאַ!

― נו? האָב איך ניט געזאָגט פֿריִער, אַז דו װעסט מיך אױסלאַכן?

― װאָס־זשע דען? אַז פֿון דאַנען ביז אַהין הײבט איר ניט אָן צו פֿאַרשטײן! מיר דאַכט, אַז דו האָסט געהערט אַ מאָל הונדערט פֿון דער טערקישער שאַל, אַז דאָס, װאָס מע האָדעװעט אונדז איז ניט צוליב קײנעם, נאָך צוליב גאָט.

― לעבן מײַנס! װאָס־זשע איז דערפֿון געדרונגען?

― איז דערפֿון געדרונגען, נשמה מײַנע, אַז דו ביסט אַ נאַרישע אינדיטשקע, און װײַטער גאָרנישט.

― איר האָט תּמיד אַזאַ טבֿע. יענעם באַלײדיקן איז בײַ אײַך טפֿו!

― װער איז געװען דער איר?

― איך מײן אײַך, אַלע מאַנצבילן.

― אַלע מאַנצבילן? מיט װיפֿל מאַנצבילן ביסטו דאָס באַקאַנט װאָלט איך געװאָלט װיסן?

― איך קען זיך מיט אײנעם, איז גענוג פֿאַר מיך.

― נײן. האָסט געזאָגט „„מאַנצבילן“, די משמעות אַז אַחוץ מיר האָסטו זיך געקענט מיט נאָך עמעצן…

― װאָס נאָך װעסטו אױסטראַכטן?

― שױן! זי האָט שױן אַראָפּגעלאָזט די נאָז… קום נאָר אַהער, איך װיל דיר עפּעס זאָגן…

די דאָזיקע סצענע פֿון קוצעניו־מוצעניו װערט פּלוצעם איבערגעריסן דורך דער חבֿרה קלײנװאַרג פֿון יענער זײַט פֿענצטער. אינעװײניק אַרײַנגײן לאָזט מען זײ ניט, קומען זײ אַלע טאָג צו צום פֿענצטער, פֿון דרױסן, און פֿון דאָרטן שטעקן זײ אַרײַן די נעז, מאַכן משוגענע תּנועות, שטעלן אַרױס די צונג, לאַכן און פֿײַפֿן און שרײַען און הילכן אַלע אינאײנעם: „האַלט דיר! נאַ דיר! נעם דיר!“… דאָס פּאָרפֿאָלק, געװײנלעך, ענטפֿערט אָפּ דערױף אױף זײער לשון, שױן נישט מיט אַזאַ כּעס, װי פֿריִער, נאָר גלאַט, אַ שטײגער, װי מע ענטפֿערט אױף „אַ גוט מאָרגן“ ― „גוט יאָר“. „ברוכים היושבֿים“ ― „קומט עסן“ ― „עסט געזונטערהײט“…

ס'איז גאָר ניטאָ, הערט איר, אַזאַ זאַך אױף דער װעלט, װאָס גאָטס באַשעפֿעניש זאָל דערצו נישט געװױנט װערן. אונדזער פּאָרפֿאָלק איז שױן אַזױ געװױנט געװאָרן מיט די צרות, אַז ס'האָט זיך דעם אױסגעדאַכט, אַז אַזױ דאַרף עס זײַן, װי דער װאָרעם, װאָס ליגט אין כרײן, מײנט, אַז קײן זיסערס איז שױן נישטאָ.

ס'איז געװען אַ פֿרימאָרגן. אין דרױסן איז געשטאַנען אַ געדיכטער טומאַן. אין שטוב איז נאָך געװען פֿינצטער. דאָס פּאָרפֿאָלק האָט געהאַלטן סאַמע אין רעכטן שלאָף. עס האָט זיך זײ געחלומט זײער אַמאָליקע הײם. אַ גרױסער, אַ ברײטער, אַ פֿרײַער אינדרױסן. אַ בלױער הימל. גרין גראָז. אַ זילבערן טײַכל. אַ מיל, װאָס דרײט און קלאַפּט און שפּריצט מיט װאַסער. גענדז און קאַטשקעס פּאָליאָסקען זיך בײַם ברעג. הינער פּיקן. הענער קרײען. פֿײגלעך פֿליִען. אַך, װאָס פֿאַר אַ שײנע װעלט גאָט האָט באַשאַפֿן פֿון זײערט װעגן… פֿון זײערט װעגן?… פֿון װעמענס דען װעגן אָט די הױכע בײמער מיט די ברײטע צװײַגן, װאָס מע קאָן אונטער זײ אַרומשפּאַצירן פֿראַנק און פֿרײַ? אָדער פֿון װעמענס װעגן איז אָט די מיל, װאָס אַרום איר האָדעװען זײ זיך אַלע מיט דער גאַנצער משפּחה. לאָזן נישט צו קײן פֿרעמדן פֿאַר אַ מײַל אַרום און אַרום? פֿון װעמענס װעגן איז אָט דער גרױסער קײַלעכיקער הימלדיקער ברענער, װאָס אַלע פֿאַרנאַכט לאָזט ער זיך אַראָפּ אין אײן עק טײַך, און אַלע פֿרימאָרגן באַװײַזט ער זיך פֿונעם אַנדערן עק טײַך? װאָס װאָלטן זײ איצט ניט אַװעקגעגעבן, זײ זאָלן נאָך אַמאָל אַ קוק טאָן כאָטש מיט אײן אױג אױף דער שײנער, װאַרעמער, פֿײַערדיקער זון? אױף דעם גרױסן, ברײטן, פֿרײַען, ליכטיקן אינדרױסן? אױף דער מיל און אױף אַלצדינג, װאָס אַרום דער מיל?…

סאַמע אין די דאָזיקע גוטע, גאָלדענע חלומות האָט מען זײ אױפֿגעכאַפּט און אַרױסגעטראָגן זײ אינדרױסן אַרױס. די פֿרײַע לופֿט פֿון דעם טומאַנענדיקן פֿרימאָרגן האָט זײ אַ זעץ געטאָן אין פּנים אַרײַן און האָט זײ אַרומגענומען מיט איר פֿרישקײט פֿון אַלע זײַטן. זײ האָבן דערפֿילט, אַז ס'איז זײ אױסגעװאַקסן פֿליגלען. אָט כאַפּן זײ זיך אױף און פֿליִען אין דער װעלט אַרײַן, פֿליִען איבער דעכער, איבער גערטנער, איבער װעלדער, אַהין, אַהין, צו זיך אַהײם… דאָרט טרעפֿן זײ זיך מיט זײעריקע: „ברוכים הבאים. פֿון װאַנען קומט מען?“ ― פֿון די װילדע מענטשן. ― „װאָס האָט מען אײַך געטאָן?“ ― געהאָדעװעט אױף פּסח. ― „װאָס הײסט דאָס פּסח?“ ― אַזאַ יום־טובֿ בײַ זײ, אַ גוטער, ליבער יום־טובֿ, אַ יום־טובֿ פֿון פֿרײַהײט, פֿון באַפֿרײַונג…

אַזױ חלומט דאָס געבונדענע פּאָרפֿאָלק דעם גאַנצן װעג, ביז מע ברענגט זײ ערגעץ אין אַ שמאָל פֿינצטער געסל און מע לאָזט זײ אַראָפּ געבונדענערהײט גלײַך אין דער בלאָטע. דאָרט דערזעען זײ אַ װאַנט באַשפּריצט מיט בלוט, און אַ סך עופֿות געבונדענע ליגן אױף דער ערד, צו צװײ צו דרײַ מיטאַמאָל. בײַ דער זײַט שטײען װײַבלעך און מײדלעך און שמועסן זיך, לאַכן, כיכיקען. דאָס פּאָרפֿאָלק קוקט זיך אַרום אױף אַלע זײַטן ― צוליב װאָס האָט מען זײ אַהער געבראַכט? װאָס טוען דאָ די געבונדענע עופֿות? װאָס לאַכן די װײַבלעך מיט די מײדלעך? װאָס באַדײַט די בלוטיקע װאַנט?… אָט דאָס איז דער גוטער ליבער יום־טובֿ פּסח? װוּ איז די פֿרײַהײט? די באַפֿרײַונג?…

אָט אַזױ קלערט זיך דאָס פּאָרפֿאָלק און באַטראַכט די געבונדענע עופֿות, װאָס ליגן זיך אַזױ שטיל און רויִק, פֿרעגן נישט קײן קשיות גלײַך װי עס דאַרף אַזױ צו זײַן… נאָר אײנע, אַ הון אַ שרײַערין, רוט נישט. זי רײַסט זיך מיט אַלע כּוחות, פּאַטשט מיט די פֿליגלען אין דער בלאָטע און שרײַט משוגענערװײַז:

― לאָזט מיך! לאָזט מיך! איך װיל נישט ליגן! איך װיל בעסער לױפֿן! לאָזט מיך! לאָזט מיך!

― קוקעריקו! ― רופֿט זיך אָפּ אַ רױטער האָן װאָס ליגט געבונדן אינאײנעם מיט צװײ הינער, און טוט אַ פּאַטשט מיט די פֿליגל: ― װאָס זאָגט איר אױף דער חכמה? זי װיל ניט ליגן. זי װיל בעסער גײן. זי װיל בעסער לױפֿן. כאַ־כאַ־כאַ!

אונדזער העלד הײבט־אױף דעם קאָפּ, קוקט זיך אײַן מיט אַלע אױגן אינעם רױטן האָן, דעם עזות־פּנים, און ער פֿילט װי ס'איז אים פֿאַרקילט געװאָרן דאָס בלוט און פֿאַרגליװערט די אבֿרים. ער װאָלט געמעגט שװערן, אַז דער חבֿרה־מאַן איז אים קענטלעך, אַז ער האָט אים ערגעץ געזען, ערגעץ געהערט. נאָר װוּ? דאָס קאָן ער זיך בשום אױפֿן נישט דערמאָנען. ער איז אים אַזױ קענטלעך! אַזױ קענטלעך! און דאָס קול זײַנס איז אים אַזױ באַקאַנט. גװאַלד! װוּ האָט ער זיך מיט אים באַגעגנט?!… און ער הײבט זיך אױף נאָך אַביסל העכער, דערזעט אים דער רױטער האָן און ציט אױס אױף זײַן הילכיקער סאָפּראַן־שטימע:

נישט באַשערט געװען אונדזער רױטן משורר צו ענדיקן זײַן לידל. עמעצנס אַ האַנט האָט אים אַ נעם געטאָן מיט אַזאַ כּוח און אַזױ אומגעריכט, אַז עס האָט אים מיט אַמאָל אָפּגענומען דאָס לשון.

דאָס איז געװען אַ משונה־װילדער נפֿש מיט אַ פֿאַרשלאָפֿן פּנים אַ הױכער, אַ דאַרער, מיט לאַנגע פּאות, אין שיך און זאָקן, אונטערגעשטעקט די פּאָלעס, פֿאַרקאַטשעט די אַרבל, מיט אַ שװאַרץ גלאַנצנדיק מעסער אין האַנט. נישט לאַנג געטראַכט, טוט ער אַ נעם דעם רױטן האָן צו זיך, פֿאַררײַסט אים דאָס קעפּל אַרױף, טוט אים אַ קוק אין די אױגן אַרײַן, פֿליקט אים אױס דרײַ פֿעדערלעך, כיק מיטן מעסער איבערן האַלדז און ― מאַרש! ― אַ שלײַדער פֿון זיך גלײַך אין דער בלאָטע אַרײַן. װי אַ פּריטשמעליעטער בלײַבט נעבעך ליגן דער האָן אַ װײַלע, און פּלוצעם כאַפּט ער זיך אױף און לאָזט זיך לױפֿן מיטן איבערגעשניטענעם האַלדז, דרײט מיטן קאָפּ, גלײַך װי ער זוכט עמעצן, גלײַך װי ער האָט עפּעס פֿאַרלאָרן. אונדזער העלד קוקט זיך אײַן אין דעם געקױלעטן האָן און דערקענט זײַן אַלטן באַקאַנטן, װאָס ער האָט אַמאָל געזען אין חלום, און ער דערמאָנט זיך דאָס לידל, װאָס דער חבֿרה־מאַן האָט אים דעמאָלט געזונגען. און ער קאָן קײן װאָרט נישט אַרױסברענגען צו זײַן געליבטער, װאָס ליגט נעבן אים שטאַרק צוגעטוליעט צו זײַן לײַב און ציטערט און צאַפּלט מיט אַלע אבֿרים… און דער װילדער נפֿש מיטן גלאַנצנדיקן מעסער טוט זיך זײַן אַרבעט גאַנץ קאַלטבלוטיק, װי אַן אמתער תּלין. אײנס נאָכס אַנדערע פֿליִען בײַ אים די עופֿות. אַלע כאַפּן אַ קיצל מיטן מעסער איבערן האַלדז און אַ שלײַדער אין בלאָטע אַרײַן. אַנדערע ציִען זיך אױס, גײען־אָפּ מיט בלוט, דריגען מיט די פֿיסלעך, פּאַטשן מיט די פֿליגלען איבער דער בלאָטע. אַלע מינוט קומען־צו נאָך און נאָך קרבנות מיט איבערגעשניטענע העלדזער. די װײַבלעך מיט די מײדלעך, װאָס שטײען בײַ דער זײַט, קוקן און ― גאָרנישט. אַדרבה, אײניקע פֿון זײ פֿאַלן אַרױף אױף די געקױלעטע, נאָך לעבעדיקע עופֿות און פֿליקן זײ און רײַסן פֿון זײ די פֿעדערן, און בעת־מעשׂה רײדן זײ זיך איבער און װערטלען זיך און לאַכן, גלײַך װי דאָ װאָלט זיך געגאָסן װאַסער, נישט קײן בלוט פֿון לעבעדיקע באַשעפֿענישן!… װוּ זײַנען זײערע אױגן? װוּ זײַנען זײערע אױערן? װוּ זײַנען זײערע הערצער? זײער יושר? זײער גאָט?… אַזױ טראַכטן זיך אונדזערע צװײ אומגליקלעכע אינדיאַנער, װאָס ליגן נאָך אַלץ געבונדן, און קוקן זיך צו צו דער דאָזיקער מוראדיקער טראַגעדיע, צו דער דאָזיקער אומגעהערטער רציחה אין מיטן העלן טאָג. שױן־זשע האָט מען זײ געבראַכט אַהער צוליב דעם זעלבן צװעק, װאָס אַלע עופֿות, גענדז און קאַטשקעס? שױן־זשע װעלן זײ, די אױסדערװײלטע, די מיוחסים, װאָס שטאַמען פֿון אינדיע, האָבן אַזאַ װיסטן סוף גלײַך מיט דעם דאָזיקן פּראָסטן עולם? איז דאָס, אַ פּנים נישט קײן אױסגעטראַכטע זאַך, װאָס מע דערצײלט זיך אָן װעגן די װילדע מענטשן? און די נבֿיאות פֿונעם רױטן האָן?…

און זײ הײבן אָן פֿאַרשטײן דעם קאַלטן נאַקעטן אמת, און עס װערט זײ קלאָר אַלצדינג, װאָס זײ האָבן געהערט, אַלצדינג װאָס זײ האָבן געזען ביז אַהער. נאָר אײן זאַך קאָנען זײ נישט צעקײַען: צו װאָס האָט די טערקישע שאַל אַלעמאָל זיך באַרימט, אַז גאָט מעג איר העלפֿן דערפֿאַר, װאָס זי האָט אים אױסגעהאָדעװעט אַזאַ פּאָרפֿאָלק אױף פּסח?… אָט דאָס װיל גאָט? דאָס איז אים ליב? אַך, װאָס פֿאַר אַ בײזער גאָט דאָס דאַרף זײַן בײַ אָט די װילדע מענטשן!…

אין עטלעכע מינוט אַרום זײַנען אונדזערע שטאָלצע אינדיאַנער, דאָס געליבטע פּאָרפֿאָלק, געלעגן אױף דער ערד, װי צװײ פּשוטע געקױלעטע אינדיקעס. זײ האָבן אַרױפֿגעלײגט אײנס אױף דאָס אַנדערע זײערע איבערגעשניטענע נאָך װאַרעמע העלדזער און האָבן אױסגעזען פֿון דער װײַטן, װי זײ שלאָפֿן און חלומען זיסע גאָלדענע חלומות. אױף זײ איז געזאָגט געװאָרן דער פּסוק:

הנאהבֿים והנעימים בחײהם ובֿמותם לא נפֿרדו ― די ליבע און געטרײַע סײַ בײַם לעבן, סײַ בײַם טױט האָבן זיך נישט געשײדט.

אַזױ האָט מען זײ גערופֿן.

אים ― דערפֿאַר, װאָס ער איז געװען אַ קלײנטשיקער און אַ קורצינקער, און זי ― דערפֿאַר, װאָס זי איז געװען אַ הױכע און אַ לאַנגע.

אַ הױכע, אַ לאַנגע, נאָר אַ דינע, אַ דאַרע, אַ טרוקענע ― אַ לולבֿ! אַז זי פֿלעגט אים דאַרפֿן זאָגן אַ סוד („אױ, באַגראָבן זאָל איך דיך מיט די קורצע פֿיס“!), פֿלעגט זי מוזן מחילה זיך אָנבײגן, אַראָפּלאָזן זיך מיט עטלעכע גראַד נידעריקער. אַראָפּנידערן צו אים; און ער האָט דאָס פֿײַנט געהאַט האָרכן, פֿלעגט ער זיך בײגן; פֿלעגט זי זיך דאַרפֿן נאָכבײגן; פֿלעגט ער זיך אָנבײגן נידעריקער; פֿלעגט זי מוזן זיך בײגן נידעריקער; פֿלעגט ער זיך אָנבײגן נאָך נידעריקער; פֿלעגט זי מוזן זיך אָנבײגן נאָך נידעריקער:

― אױ, באַגראָבן זאָל איך דיך מיט די קורצע פֿיס!…

מיט אײן װאָרט: זי איז אים דערגאַנגען די יאָרן, און ער האָט געשװיגן. און מיר, חדר־ייִנגלעך, שקצים, קונדסים־עכבראָשים, האָבן געהאַט די גרעסטע נקמה.

פֿאַרװאָס?

דערפֿאַר, װאָס ער האָט אונדז דערגאַנגען די יאָרן, געמוטשעט מיט דער גמרא, געבראָכן די בײנער, געשמיסן, געשמיסן, געשמיסן… איר געדענקט דאָך די מעשׂה װאָס אין פּרק: „פּעם אַחת ― אײנמאָל האָט ער דערזען אַ קאָפּ פֿון אַ מענטשן טוט שװימען אױפֿן ים „האָט ער זיך אָפּגעשטעלט און אָנגערופֿן צו דעם קאָפּ: על דאַטפֿתּ ― דערפֿאַר װאָס דו האָסט יענעם דערטרונקען, האָט מען דיך דערטרונקען, און דער סוף פֿון דײַנע טרינקער ― זײ װעלן אױך דערטרונקען װערן“… נאָר איך קער זיך אום צוריק צום „קורץ־פֿרײַטיק“ און „שבת־הגדול“.

ער איז געװען, װי איר שטױסט זיך שױן אָן מסתּמא, אונדזער רבי, און האָט געהײסן רב זרחל, און זי איז געװען אונדזער רביצין, און האָט געהײסן זרחליכע.

ער האָט געקנעלט מיט אונדז פֿון גאַנץ פֿרי ביז שפּעט אין דער נאַכט, געהאַקט האָלץ, זיך אײַנגעריסן דאָס געזונט, פֿאַר עטלעכע קאַרבן אַ זמן, און זי האָט געבאַקן בלינעס מיט לאַטקעס פֿון אונדזערט װעגן, רעטשאַניקלעך, באַבקעלעך און קאָרזשעס אױף צו פֿאַרקױפֿן.

צי האָט זי געהאַט דערפֿון פּרנסה, ― דאָס קאָן איך אײַך ניט זאָגן; נאָר אַז מיר, חדר־ייִנגלעך, שקצים, קונדסים־עכבראָשים, האָבן איר אָנגעפֿײַפֿט אין חשבון ― דאָס בין איך אײַך ערבֿ, װאָרעם איטלעכער האָט גענומען אױף באָרג, און יעדער פֿון אונדז האָט געהאַט בײַ איר קרעדיט ביז אַ געװיסער „ציפֿער“, און איטלעכן האָט זי געגלײבט אױף נאמנות.

מע האָט באַדאַרפֿט האָבן אַ האַרץ פֿון אַ טאָטער, מע זאָל זרחליכען אָפּנאַרן! און װער האָט נאָך אַזױ געקענט זרחליכען, װי איך האָב זי געקענט?

אַז בסך־הכּל האָב איך בײַ איר געגעסן קעסט, װאָרעם איך בין געװען אַ דאָרפֿס־ייִנגל, האָב איך זיך אָנגעזען, װי זי האָרעװעט נעבעך. שטײט אױף פֿאַרטאָג, װען גאָט אַלײן שלאָפֿט נאָך, נעמט זיך צו דער באַקדײזשע אָדער צו דער מולטער, פֿאַרקאַטשעט די אַרבל און קנעט גאַנץ געשמאַק מיט בײדע לאַנגע דאַרע טרוקענע הענט, און דאָס טײג מאַכט טיאַך־טיאַך, און די מולטער קרעכצט, און זי אַלײן קרעכצט. שטעלט זיך אָפּ אַלע מאָל, טוט אַ װיש דעם שװײס מיטן עלנבױגן פֿון אונטן אַרױף און לאָזט אַרױס אַ טיפֿן־טיפֿן: „אױ, רבונו־של־עולם־מאַמע־זיסע־האַרציקע־געטרײַע!“…

הערט איך? איך האָב געװוּסט װאָס באַדײַט אָט דער דאָזיקער „רבונו ־ של ־ עולם ־ מאַמע ־ זיסע ־ האַרציקע ־ געטרײַע!“ אָט דאָס איז דער פּשט פֿון דעם: די מעל איז גענומען געװאָרן בײַ גנעסי די מיטניטשקע אױף באָרג ביז דאָנערשטיק, און די סחורה װעט זי צעטײלן אױף באָרג, און גאָט װײס, אױב עס װעט איר אומקערן זיך צוריק דאָס געלט ביז דאָנערשטיק, און גנעסי די מיטניטשקע װעט נישט שװײַגן, גנעסי די מיטניטשקע האָט אַלײן אױך גענומען די מעל ביז דאָנערשטיק, און אַז מע זאָגט דאָנערשטיק, באַדאַרף זײַן דאָנערשטיק, װאָרעם אַ מױל איז ניט קײן כאָלעװע, און דאָנערשטיק איז גלאַט אַ גוטער טאָג, דאָנערשטיק הײסט שױן ערבֿ שבת, דער טאָג װאָס מע באַדאַרף אָנקומען צום מאַן נאָך געלט, און אַז אָך און װײ איז דעם „שבת־הגדול“, אַז ער באַדאַרף זיך אַראָפּלאָזן צום „קורץ־פֿרײַטיק“ בעטן אױף שבת, און אַז אָך און װײ איז דעם „קורץ־פֿרײַטיק“, אַז דער „שבת־הגדול“ קומט אים מאָנען אױף שבת ― אַז אָך און װײ איז זײ בײדן!…

אָט דאָס האָט באַדײַט דער רביצינס „רבונו־של־עולם־מאַמע־זיסע־האַרציקע־געטרײַע“…

און אפֿשר האָט איר „רבונו ־ של ־ עולם ־ מאַמע ־ זיסע ־ האַרציקע ־ געטרײַע“ געהאַט אַן אַנדער טעם? אפֿשר איז דאָס גאָר געגאַנגען אױף אַנדערע צרות? און צרות האָט זי געהאַט גענוג, ניט צו פֿאַרזינדיקן!

ערשטנס איז זי אַלײן געװען, לא־עליכם, נישט קײן געזונטע. פֿלעגט הוסטן שטילערהײט, אַז קײנער זאָל ניט זען; צװײטנס, האָט זי געהאַט יסורים פֿון פּעסעלען, איר עלטערע טאָכטער, אַ מײדל שױן אין די יאָרן, מיט פֿלאַם־פֿײַעריקע האָר און מיט קלײַען אױפֿן פּנים, װאָס קײנער װיל זי ניט נעמען ― װאָס װעט זי אױסזיצן?… הײַנט „באַשעפֿעניש“ ― דאָס איז דאָך גאָר אַן אומגליק! „באַשעפֿעניש“ איז געװען אַ הױקער, אַ פֿאַרזעעניש, אָן הענט, אָן פֿיס, אָן אַ צונג, אָן לײַב און לעבן ― אַז אָך און װײ איז צו אַזעלכעס, װאָס איז גאָר געבאָרן געװאָרן. אַז אָך און װײ איז צו אַזעלכעס, װאָס לעבט גאָר אױף דער װעלט!…

נאָר מיט „באַשעפֿעניש“ װעלן מיר זיך נאָך באַגעגענען אַמאָל, און מיט פּעסעלען װעלן מיר זיך אױך אינגיכן באַקענען. דערװײַל קערן מיר זיך אום צוריק צום „קורץ־פֿרײַטיק“ און „שבת־הגדול“.

אַ ביטערע רחמנות איז געװען נעבעך אױף זרחליכען, אַז זי אַלײן האָט באַדאַרפֿט ראָשטשינען, קנעטן, זעצן, באַקן, בראָטן זיך בײַם אױװן, אַלײן טראָגן װאַסער, אַלײן ברענגען האָלץ, אומעטום אַלײן, נישטאָ קײן הילף פֿון קײנעם! פֿון װעמען? זרחל קנעלט, פּעסעלע זיצט און לערנט גלײַך מיט אַלע קינדער, זי איז דאָך אַ װױל־קענעװדיקע, אַ מאַנצבילשער קאָפּ אױף איר, און „באַשעפֿעניש“ זיצט צװישן אױװן אין אַ װינקעלע. די פֿיסלעך אונטער זיך, און װאַרט ביז מע װעט איר אונטערטראָגן עפּעס, אַרײַנרוקן אין הענטל אַרײַן: „נאַ, באַשעפֿענישל, װאַרג זיך!“…

אָט דאָס, אַ פּנים, האָט באַדײַט דער „אױ, רבונו־של־עולם־מאַמע־זיסע־האַרציקע־געטרײַע“… און אפֿשר איז דאָס גאָר געגאַנגען דערױף, װאָס פּעסעלע איז געװען אינגאַנצן אױף זײַן זײַט, אױפֿן פֿאָטערס צד הײסט דאָס, און זײ בײדע, פּעסעלע און זרחל, זײַנען איר תּמיד געװען אױף קידער־װידער?

― דאָס טאַטעלע מיטן טעכטערל! באַגראָבן זאָלט איר זיך בײדע אין אײן גריבל!

פּעסעלע האָט ליב געהאַט דעם פֿאָטער, און דער פֿאָטער האָט ליב געהאַט פּעסעלען ― דאָס איז געװען אַ מאָדנע, אַ שטילע ליבע.

קײנער פֿון אונדז האָט ניט געהערט, זײ זאָלן זאָגן אַמאָל אײנער דעם אַנדערן אַ גוט װאָרט. אַדרבה. ער פֿלעגט זיך מיט איר שאַפֿן ניט װי מיט אַ טאָכטער, נאָר װי מיט אַ דינסט:

― הער נאָר דו!…

נאָר אין די אױגן האָט מען אַרױסגעזען, אַז ער האָט זי ליב, שטאַרק ליב, אַז ער קאָן זיך אָן איר ניט באַגײן.

אפֿשר דערפֿאַר, װאָס ער האָט געהאַט אַ בײז פֿינצטער לעבן בײַם װײַב? און אפֿשר דערפֿאַר, װאָס פּעסעלע איז געװען אַ געראָטענע, געהאַט אױף זיך אַ מאַנצבילשן קאָפּ און געקאָנט גוט לערנען? און אפֿשר דערפֿאַר, װאָס פּעסעלע האָט געװוּסט דעם טאַטנס אַלע גענג, געטראָפֿן אַלע מאָל װאָס ער װיל, אונטערגעטראָגן אים צו דער צײַט די יאַרמלקע, דעם קאַנטשיק, דאָס פּושקעלע טאַביקע, אָדער אַ טרונק װאַסער?

― דאָס טאַטעלע מיטן טעכטערל! ― פֿלעגט זאָגן די רביצין. ― ער זאָל בעסער אין זינען האָבן אַ שידוך טאָן מיט איר, קריגן עפּעס אַ חתן פֿון אירעט װעגן!…

דער רבי האָט איר דערױף געענטפֿערט נאָר מיט אַ זיפֿץ. װי אײנער רעדט: „קריגן עפּעס אַ חתן? גײ קריג, אַז סע קריגט זיך ניט!“…

אױף אַלצדינג איז אָבער פֿאַראַן אַ צײַט. יעדער שטיקל סחורה ליגט זיך אױס, ביז סע קומט דער רעכטער קונה. און ס'איז נישטאָ דאָס מײדל אױף דער װעלט, װאָס זאָל ניט האָבן איר זיװג. קײן ייִדישער מאָנאַסטיר, װײסט איר דאָך, איז ניט פֿאַראַן…

געקומען אַ צײַט אױף פּעסעלען, געקומען אַן „אױסכאַפּעניש“ אױף איר. אַזױ האָט געזאָגט די רביצין. נאָר אין אמתן איז דאָס געװען אַ באַשערטע זאַך. און אױב איר װילט װיסן, איז דאָס געװען אַ ראָמאַן, אַן אמתער ראָמאַן ― שעמט זיך ניט, אַ ראָמאַן מיט אַ „פֿאַרליבעניש“, מיט אַ „פֿאַרקאָכעניש“, מיט אַלע זיבעצן זאַכן, אַ ראָמאַן מיט אַלע פּיטשעװקעס.

נאָר דערױף איז בײַ מיר פֿאַראַן אַ באַזונדער מעשׂה.

אַ הױכער, נאָר אַן אײַנגעבױגענער, אַ געשטופּלט פּנים, נאָר גוטע גרױע אױגן, אַ יונגערמאַן, נאָר מיט גרױע האָר ― אָט האָט איר אַ פּאָרטרעט פֿון פֿײַװל קאָראָבײניק, אָדער, װי מע האָט אים גערופֿן בײַ אונדז אין כּתרילעװקע, „פֿײַװל כּל־בוניק“.

און גערופֿן האָט מען אים „כּל־בוניק“ ניט אומזיסט: בײַ אים אין דער קאַראָבקע האָט זיך געפֿונען פֿון כּל־בו: קנעפּ און קנעפּלעך, נאָדלען און נאָדל־טעשלעך, גאַרעס און זײַד און סטענגעס און טאַשמעלעך און פֿאָדעם און באַװעלעך, יאַרמלקעס און קלײדלעך, און שטיקלעך זײף אַלערלײ סאָרטן, און נאָך אַ סך מינים סחורה, װאָס איז שװער אַלצדינג זיך אָנגעדענקען און אױסרעכענען אױפֿן קאָפּ.

אַ יום־טובֿ איז געװען בײַ אַלע װײַבער און בײַ אַלע מײדלעך, אַז מע האָט דערהערט אַז פֿײַװל כּל־בוניק איז געקומען, און פֿאַר אונדז חדר־ייִנגלעך, שקצים, קונדסים־ עכבראָשים, איז דאָס געװען אַ צװײענדיקער יום־טובֿ: ערשטנס, איז פֿײַװל כּל־בוניק מיט דער קאַראָבקע גלאַט אַ יום־טובֿ, און צװײטנס, װיבאַלד פֿײַװל כּל־בוניק איז דאָ, װעט מען פֿאַרשפּאָרן לערנען כאָטש אַ פּאָר שעה, מע װעט זײַן „פֿרײַ“. פֿאַרװאָס? דערפֿאַר, װײַל דער רבי רב זרחל האָט ליב האָרכן נײַס, װאָס טוט זיך אױף דער װעלט, און װער װײס נאָך אַזױ װאָס אױף דער װעלט טוט זיך, װי פֿײַװל כּל־בוניק, װאָס שפּאַרט־אָן מיט זײַן קראָם מי־יודע װוּ, אַלע מײַזנלעכער?

נײַס האָט פֿײַװל כּל־בוניק געבראַכט צו פֿירן אַלע מאָל גאַנצע פּעק. „אוצרות מיט נײַעסן“, און נישט אַזױ די נײַס אַלײן, װי דאָס דערצײלן זײַנס. איר װײסט, װאָס איך װעל אײַך זאָגן? דערצײלן נײַס באַדאַרף מען קאָנען; און פֿײַװל כּל־בוניק האָט געקאָנט דערצײלן. אין זײַן דערצײלן איז געלעגן אַ מין טאַלאַנט, אַ כּוח־המושך, װאָס האָט צוגעצױגן און געצױגן זיך אָן אַן אָפּשטעל און אָן אַן אױפֿהער, און אײביק, דאַכט זיך, אײביק װאָלט איר אים געװאָלט האָרכן, קײנמאָל נישט נימאס געװאָרן.

― װאָס הערט זיך נײַס, פֿרעגט איר? אױ, סע הערט זיך ניט גוט! ― אַזױ פֿלעגט פֿײַװל כּל־בוניק אָנהײבן שיטן און צעפּאַקעװען בשעת־מעשׂה די קאַראָבקע און צעלײגן זיך מיט דער קראָם. ― נישט גוט הערט זיך מיט אונדזערע ייִדעלעך, אַחינו־בני־ישׂראל!… אָט פֿאָר איך פֿון זיטאָמיר פֿאָר איך, דאָס הײסט, ניט פֿון זיטאָמיר ― ניט װײַט פֿון זיטאָמיר. טשידנעװ איז פֿאַראַן אַ שטעטל, אױב איר האָט געהערט, טשידנעװ… איז דאָרטן פֿאַראַן אַ רבֿ אין טשידנעװ, איז דער דאָזיקער רבֿ דער טשידנעװער אַלײן אַן אונדזעריקער, אַ מאַלעראָסיערМалороссия: קלײן־רוסלאַנד, פֿון מאַלעראָסיע איז ער ― מאַלעראָסיע איז ניט ליטע, אין מאַלעראָסיע איז ניטאָ אַזעלכע אָרעמעלײַט, װי אין דער ליטע; בײַ אונדז, אַז סע מאַכט זיך אַן אָרעמאַן, איז ער אַן אָרעמאַן, און בײַ אײַך אין דער ליטע אַן אָרעמאַן, עס זאָל אײַך צו קײן חרפּה ניט זײַן, איז טאַקע אַן אָרעמאַן, װאָס אַן אָרעמאַן הײסט; איך האָב אַזעלכע אָרעמעלײַט, װי בײַ אײַך אין דער ליטע, נישט באַגעגנט אין ערגעץ ניט, איך בין שױן אױסגעפֿאָרן אַ שטיקל װעלט. איך בין שױן געװען אומעטום, אי אין דער ליטע, אי אין פּױלן, אי אין טיף־פּױלן, אין ראַדאָם און אין לאָדזש און אין װאַרשע. אױ װאַרשע! לעבן זאָל װאַרשע! אַ טײַערע, אַ גאָלדענע שטאָט, אָט דאָס װאַרשע! און װאָלװל, בזיל־הזול!… דאָרט אַן אָנבײַסן, מיט זעמעלעך פֿון געבײַטלטער מעל, װאָס צעגײט אין מױל, װי אַ פּוטער; איך װאָלט, דאַכט מיר, אײביק געזעסן אין װאַרשע װאָלט איך, װען ניט די שפּראַך זײערע, װאָס איז שװער צו כאַפּן, מחמת זײ רײדן מאָדנע און גיך־גיך, צום מײנסטן. מיט פּתחן אַ סך און מיט אַ ניגון: „אײַ! װאַי! יאַך זאָל אַזױ לײבן!“… און אַלע הײסן בײַ זײ דאָרטן „איטשמאַיר“, אַלע אײן נאָמען, נאָך זײערן אַ גוטן ייִדן איצי־מאיר, אַזױ װי אין באַרדיטשעװ הײסן אַלע לוי־יצחק, נאָך רבֿ לוי־יצחקן דעם באַרדיטשעװער רבֿ, װאָס איז געװען אַ שם־דבר, װאָס נאָך עד־היום דערצײלט מען זיך אָן פֿון אים אַ סך שײנע מעשׂיות; למשל, מע דערצײלט, אַז…

― טאָמער װאָלט שױן געװען גענוג מעשׂיות? ― שלאָגט אים איבער סאַמע אין מיטן זרחליכע די רביצין. ― װאָס קאָסט בײַ אײַך אַ פֿערטל טו? קנעפּלעך װײַסע מיט פֿאַרהאַרטעװעטע לעכלעך?

און פֿײַװל כּל־בוניק פֿאַלט ניט אַראָפּ בײַ זיך דערמיט, װאָס מע האָט אים איבערגעהאַקט אין מיטן, ער באַװײַזט דער רביצין אַלערלײ קנעפּלעך, װײַסע און ניט קײן װײַסע, מיט פֿאַרהאַרטעװעטע און ניט קײן פֿאַרהאַרטעװעטע לעכלעך, און רעדט װײַטער. ער שיט װי פֿון אַ זאַק, עס גיסט זיך בײַ אים, װי פֿון אַ פֿאַס, און עס ציט זיך בײַ אים אָן אַן אָפּשטעל און אָן אַן אױסלאָז, װי בײַ יענעם פֿאָקוסניק, װאָס ציט אַלערלײ סטענגעס פֿונעם מױל, רױטע, גרינע, געלע, בלױע, און מע װײס ניט װען לאָזט זיך אױס בײַ אים רױטע און װען הײבט זיך אָן גרינע, װען לאָזט זיך אױס געלע און װען הײבט זיך אָן בלױע ― עס ציט זיך און ציט זיך סטענגעס, עס שעמערירן אין די אױגן סטענגעס, אַ גאַנצער באַרג מיט סטענגעס. אָן אַן עק סטענגעס און סטענגעס און סטענגעס…

ויהי היום, האָט זיך געטראָפֿן אַ מעשׂה: פֿײַװל כּל־בוניק האָט אַװעקגערופֿן דעם רבין אױף אַ סוד און האָט זיך אָפּגעסודעט מיט אים אַקעגן אַ שעה צװײ; בשעת־מעשׂה האָט פֿײַװל זיך געװישט דעם שטערן מיט אַ גרױסער רױטער פֿאַטשײלע ― עס האָבן פֿון אים גערונען טײַכן שװײס. און דער רבי רב זרחל איז געװען מאָדנע צעטראָגן, שטאַרק צעפֿלאָכטן און פֿאַרטראַכט, כּמעט ניט געהערט װאָס מע רעדט צו אים. און אַז די רביצין איז געקומען פֿונעם מאַרק, האָט זי דער רבי אַװעקגערופֿן אױף דעם אײגענעם אָרט, װוּ ער האָט זיך געסודעט מיט פֿײַװלען, און עס האָט לאַנג נישט געדױערט, האָט זיך געלאָזט הערן אַ געשרײ: „סע קאָן ניט זײַן?!“… און באַלד האָט דער רביצינס פּנים זיך אָנגעצונדן מיט אַ מאָדנע פֿײַערל, מיט אַ מין שײַן, װאָס מיר האָבן שױן לאַנג אױף איר פּנים אַזעלכעס ניט געזען.

― הײַנט לאָז איך אײַך פֿרײַ, הײַנט לערנט מען ניט! ― האָט אונדז דער רבי געגעבן צו װיסן און צעלאָזט דעם גאַנצן חדר, און נאָר איך אײנער, דעם רביס קעסט־קינד, בין געבליבן. און דער גאַנצער חדר האָט מיר מקנא געװען, װאָס איך װעל זײַן דערבײַ.

װאָס „דערבײַ“ ― האָט קײנער ניט געװוּסט; נאָר פֿאַרשטאַנען האָט מען, אַז דאָ מוז עפּעס זײַן, אַ שׂימחה אָדער אַזױ אַ מין זאַך, װאָס ס'איז כּדאַי דערבײַ צו זײַן.

און איך בין דערבײַ געװען…

קודם־כּל האָט זיך די רביצין אַ כאַפּ געטאָן:

― אױ, אַ מכּה איז מיר, ניטאָ קײן לעקעך!

האָט איר דער רבי געענטפֿערט:

― למאַי, ס'איז קײן בראָנפֿן אױך ניטאָ?

האָט זיך אַרײַנגעמישט פֿײַװל כּל־בוניק אַלײן:

― דאָס נעם איך אױף זיך…

בקיצור, ס'איז געװאָרן אי לעקעך, אי בראָנפֿן, אי פֿאַרבײַסן, און תּיכּף נאָך מעריבֿ זײַנען זיך צונױפֿגעקומען אַ מנין ייִדן פֿון אונדזער בית־המדרש, און בתוכם רב משה־שמואל דער חזן, רב הענעך דער סופֿר און רב עוזר דער שמשׂ, און מע האָט געשריבן תּנאָים:

― ה″ההאַדון הניכבד החתן מוהר″ר… ― אַזױ האָט געלײענט רב הענעך דער סופֿר מיט אַ ניגון. ― מוהר″ר, מוהר″ר…

דאָ האָט זיך רב הענעך דער סופֿר אָפּגעשטעלט און אַ קוק געטאָן אױפֿן חתן.

― מוהר″ר שרגא־פֿײבֿיש־געצל ברבֿ נח־מרדכי־לײב.. עם הכּלה הבתולה מרת… מרת…

דאָ האָט זיך רב הענעך דער סופֿר אָפּגעשטעלט און אַ קוק געטאָן אױף דער כּלה.

― מרת פּעסי־לאה־מײטע בת הרבֿ רב זרח־נפֿתּלי־צבֿי־הירש…

― מרת פּעסי־לאה־מײטע בת הרבֿ רב זרח־נפֿתּלי־הירש… החתונה תּהיה למזל טובֿ, אם־ירצה־השם… אם־ירצה־השם…

דאָ איז פֿאָרגעקומען אַ שטילע סצענע אָן װערטער, דהײַנו: דער סופֿר האָט אַ קוק געטאָן אױפֿן רבין, דער רבי האָט אַ קוק געטאָן אױף דער רביצין, די רביצין ― אױפֿן חתן, דער חתן ― אױף דער כּלה, די כּלה ― אױפֿן סופֿר, דער סופֿר ― אױפֿן רבין, דער רבי װידער אױף דער רביצין, די רביצין ― אױפֿן חתן, דער חתן ― אױף דער כּלה, די כּלה ― אױפֿן סופֿר, און אַזױ װײַטער… דאָס, װען מע זעצט איבער אױף װערטער אין װאָס פֿאַר אַ שפּראַך ס'ניט איז, װאָלט אױסגעקומען אַזױ:

דער סופֿר צום רבין: נו? װאָס שװײַגט איר? איר זײַט דאָך דאָ דער מחותּן?

דער רבי צו דער רביצין: פֿון װאַנען זאָל איך װיסן? פֿרעגט בײַ איר…

די רביצין צום חתן: חתן, װאָס שװײַגסטו? סײַ־װי־סײַ אַלע הוצאָות אױף דײַן קאָפּ…

דער חתן צו דער כּלה: בײַ מיר האָט מען געפּועלט אַפֿילו מאָרגן; װאָס זאָגסטו, פּעסעלע?…

די כּלה צום סופֿר: פֿרעגט דעם טאַטן, כאָטש איך װײס פֿריִער, אַז דער טאַטע װעט הײסן אָפּלײגן…

בקיצור, ס'איז געבליבן, אַזױ װי ס'איז ערבֿ ראָש־חודש, זאָל די חתונה זײַן חצי־חודש, דאָס הײסט אין אַ פּאָר װאָכן אַרום, װאָרעם װי־ניט־װי ― עפּעס דאַרף מען דאָך אױפֿנײען, עפּעס דאַרף מען דאָך צוגרײטן… און אַז מע האָט צעבראָכן דעם טעלער און געזאָגט: „מזל־טובֿ! מזל־טובֿ!“ ― האָב איך באַמערקט, אַז דער רבי רב זרחל איז געװאָרן טױט, װי אַלע טױטע; אַזױ װי דער טעלער האָט זיך צעבראָכן, אַזױ האָט זיך בײַ אים דאָס האַרץ צעבראָכן אױף שטיקלעך… איך האָב אַלײן געהערט פֿון אים, װי ער האָט אַ זאָג געטאָן צו רב משה־שמואל דעם חזן בײַם ערשטן גלעזל בראָנפֿן, װאָס פֿון אײן קוק אױף דעם איז ער שױן געװען בגילופֿין:

― קומט אַ פֿרעמדער ייִד און כאַפּט אױס דעם קױלעטש ― װאָס? װער? װעמען? אָך־אָך־אָך!…

― עט, ― האָט אים אָפּגעענטפֿערט רב משה־שמואל דער חזן. װאָס האָט שױן העכער אַ האַלב גלעזל בראָנפֿן אָפּגעטרונקען און די צונג האָט זיך אים שױן עפּעס װי געפּלאָנטערט. ― עט, מילא, בע! גאָט זאָל געבן נחת פֿון דער װײַטן… אם־ירצה־השם ישועות־ונחמות אױפֿן כּלל, כּלל־ישׂראל!…

― אַי, שױן צײַט, שױן צײַט! שױן לאַנג צײַט! ― האָט אונטערגעהאַלטן רב הענעך דער סופֿר, געקוקט אױפֿן גלעזל און אױפֿן פֿלעשל שטאַרק דיפּלאָמאַטיש, אַ פּנים, זײער געהאַט חשק, מע זאָל דאָס אים אָנגיסן נאָכאַמאָל…

― אָמן! ― האָט זיך אָנגערופֿן רב עוזר דער שמשׂ, װאָס װיל ניט װיסן פֿון קײן שום מעשׂיות, און האָט איבערגעקערט דאָס גלעזל אָן צערעמאָניעס גלײַך אין מױל אַרײַן.

און חתן־כּלה זײַנען געזעסן אױבנאָן, אײנס נעבן דאָס אַנדערע גאַנץ נאָענט, אַזױ נאָענט אַזױ פֿעסט, אַז איך האָב בשום אױפֿן ניט געקאָנט אַרײַנשטופּן זיך צװישן זײ אינמיטן; נאָר פֿון דער װײַטן האָב איך גאַנץ גוט געזען, ― איך האָב נישט קײן נידעריקע ראיה ― אַז איר האַנט איז געװען אין זײַן האַנט; עס האָט איר געפֿלאַמט דאָס פּנים; די אױגן האָבן איר געברענט. זי האָט מיטאַמאָל באַקומען חן, געװאָרן שײן, שײן װי די װעלט! װוּ זײַנען אַהינגעקומען אירע רױטע האָר? װוּ האָבן זיך באַהאַלטן אירע קלײַען פֿונעם פּנים? זי איז געװאָרן, זאָג איך אײַך, מלא־חן!…

און נישט נאָר יענעם אױפֿדערנאַכט ― די גאַנצע צײַט, װאָס מע האָט זיך געגרײט צו דער חתונה, האָט פּעסעלע געשײַנט װי די זון אום תּמוז, געװאָרן פֿון טאָג־צו־טאָג שענער און שענער. נאָר דעם טאָג פֿון דער חופּה איז זי שױן געװען ניט דאָס, מחמת זי האָט געװײנט, שטאַרק, שטאַרק געװײנט, געגאָסן, װי אַ בערעזענע. אפֿשר האָט איר דאָס האַרץ געזאָגט, אַז זי װעט ניט מאַכן קײן גרױס גליק מיט איר אױסדערװײלטן, מיט איר באַשערטן?… און אפֿשר האָט איר באַנג געטאָן דער פֿאָטער, װאָס בלײַבט אַלײן, עלנט װי אַ שטײן?…

נאָר אױב פּעסעלען איז געװען שװער זיך צו שײדן מיט איר פֿאָטער, איז דעם פֿאָטער געװען טױזנט מאָל שװערער זיך שײדן מיט זײַן טאָכטער! דער רבי רב זרחל האָט ניט געװײנט, ― װאָס איז ער אַ ייִדענע, ער זאָל װײנען? דער רבי רב זרחל איז גלאַט אױסגעגאַנגען שטילערהײט, געצאַנקט װי אַ ליכט.

אַז מע האָט געהאַלטן בײַם געזעגענען זיך, איז פֿאָרגעקומען אַזאַ מין סצענע: די פּעקלעך ― איר בעטגעװאַנט מיט די מלבושים און זײַן קאַראָבקע מיט סחורה ― זײַנען שױן געװען אײַנגעפּאַקט אינאײנעם און געלעגן אין װאָגן; פֿײַװל כּל־בוניק איז געשטאַנען מיט אײן פֿוס אױף יענער זײַט שװעל און געװאַרט, אַז פּעסעלע זאָל גײן קריכן אין בױד אַרײַן; די רביצין איז געשטאַנען אױסגעצױגן װי לאַנג זי איז, צונױפֿגעלײגט די הענט אױפֿן האַרצן, אָנגעשפּאַרט דעם קאָפּ אױף צװײ פֿינגער און געקוקט אױפֿן רבין מיט אַ מאָדנעם קוק, װי אײנער רעדט: „באַגראָבן זאָל איך דיך מיט דײַנע קורצע פֿיס, װעסט זיך אַמאָל געזעגענען מיט איר, צי נײן?“…

דער רבי רב זרחל האָט פֿאַרשטאַנען, װאָס דער קוק באַדײַט און האָט אַ זאָג געטאָן צום אײדעם, צו פֿײַװל כּל־בוניק, מיט אַ קול פֿון אַ שטשערבאַטן טעפּל:

― המ… נו… המ… װעלן מיר זיך, הײסט דאָס אָנהײבן אָפּגעזעגענען?

― זײַט געזונט, שװער! זײַט געזונט, שװיגער!

― פֿאָר געזונט! פֿאָר געזונט!

― זײַ געזונט, מאַמע… זײַ געזונט, טאַטע!…

אָט דאָ האָט זיך פּעסעלע, אַן אָנגעטאָנענע, אַן אײַנגעװיקלטע אין צװײ שאַלן, מיטאַמאָל געגעבן אַ ריס, אַרױפֿגעפֿאַלן דעם פֿאָטער אױפֿן האַלדז מיט אַ געװײן, מיט אַ יאָמער, מיט אַ געשרײ:

― טאַ־טע!… זיסער, טײַערער טאַטע!…

װיפֿל מענטשן עס זײַנען בשעת־מעשׂה געװען אין גאַס האָבן אַלע געװײנט: פּעסעלע און דער רבי און די רביצין, און פֿײַװל כּל־בוניק, און איך, און רב לײזער דער בעל־עגלה, װאָס איז געזעסן אױף דער קעלניע אָנגעגרײט מיט דער בײַטש, און זײַנע אַלע פּאַרשױנען, די װאָס אין בױד און די װאָס פּאָרעטש אַקעגן, און דװאָסי די שמשׂטע, דער רביצינס אַ שכנה, אַ קראַנקע נעבעך, און דװאָסיס עלטערע טאָכטער זלאַטקע, אַ קאָלטענעװאַטע געלע מױד מיט שװאַרצע צײן, װאָס האָט געהאַלטן אַ קלײן קינד אױף די הענט, און אַקולינאַ די גױע, װאָס פֿאַרשטײט איטלעכס װאָרט ייִדיש, און כלאַװנע דער שוסטער, װאָס איז געקומען אָפּנעמען פֿאַר די שטיװל פֿאַרריכטן און ס'איז ניט געװען, און גלאַט אַ ייִד, אַ װילד־פֿרעמדער גאָר, װאָס איז געגאַנגען פֿאַרבײַ, האָט ער דערזען, מע פֿאָרט אַװעק, און האָט דערהערט, מע װײנט, האָט ער זיך אָפּגעשטעלט, געזיפֿצט שטילערהײט און אױך געװישט די אױגן…

לײזער האָט אַ קנאַק געטאָן מיט דער בײַטש: „פּאַשאָל“ ― און די פֿערדלעך האָבן געגעבן אַ ריס דעם װאָגן, און די בױד איז מיט אַ רעש אַװעק־אַװעק…

לאַנג־לאַנג זײַנען מיר נאָך געשטאַנען אַלע אין דרױסן און געקוקט אַהין, װוּ די בױד איז פֿאַרפֿאַלן געװאָרן, און נאָר אַ סימן פֿון שטױב איז געבליבן שטײן אין דער לופֿט, און אַ ריח האָט זיך געלאָזט הערן פֿון די פֿערד און פֿון די אָנגעשמירטע רעדער.

― אַװעקגעפֿאָרן! ― האָט זיך אָנגערופֿן דער װילד־פֿרעמדער ייִד, װאָס איז געגאַנגען פֿאַרבײַ, גלײַך װי ער האָט אונדז דאָ דערצײלט עפּעס אַ נײַס, װאָס, אָן אים װײס מען ניט.

― אַװעקגעפֿאָרן! ― האָט אים דער רבי רב זרחל געענטפֿערט, גלײַך װי יענער האָט געװאַרט אױף דעם דאָזיקן ענטפֿער.

― אַװעקגעפֿאָרן! ― האָבן מיר אַלע אַ זאָג געטאָן, גלײַך װי מיר װאָלטן זיך דאָ אָנגעזאָגט אײנס דאָס אַנדערע מי־יודע װאָס פֿאַר אַ בשׂורה…

אײנמאָל אין אַ פֿרײַטיק, זומער איז דאָס געװען, זײַנען מיר געגאַנגען פֿון חדר אַהײם עטלעכע ייִנגלעך מיטאַמאָל. געגאַנגען זײַנען מיר גיך, כּמעט געלאָפֿן, װאָרעם, ערשטנס, האָט מען אונדז געלאָזט פֿרײַ אױף שבת אַהײם, און, צװײטנס, זײַנען מיר געװען הונגעריק און אױף אונדז האָט געװאַרט אַ הײס ראָסלפֿלײשל מיט פֿרישער שמעקעדיקער חלה.

פּלוצעם האָט אײנער פֿון אונדזער חבֿרה אױסגעשריגן אױף אַ קול: „אױ, אַ פֿײגעלע!“ ― און מיר האָבן זיך אַלע אָפּגעשטעלט.

װי אַ קנײַלעכן איז געזעסן אױף דער ערד, מיטן קעפּעלע אַרױף, אַ קלײן יונג פֿײגעלע, מיט נאָך גאָר אַ געל פּיסקעלע. דאָס פֿײגעלע האָט נעבעך געציטערט. צעלאָזט די פֿעדערלעך, געטרײסלט זיך, געפֿלאַטערט געמאַכט מיט די פֿליגעלעך, געעפֿנט אַלעמאָל דאָס געלע פּיסקעלע, װי אַ קלײן קינד בשעת עס װיל עסן, און אַרױסגעלאָזט אױף אַ הײזעריק קולכל: „פּי!“… און עס האָט זיך אױפֿגעכאַפּט בײַ אונדז אַ געפֿיל פֿון רחמנות, און מיר האָבן אָנגעהױבן קלערן: װאָס טוט מען מיטן פֿײגעלע? דער האָט געזאָגט: מע באַדאַרף דאָס לאָזן זיצן אױף דער ערד, ביז דעם פֿײגעלעס „מאַמע“ װעט קומען. דער האָט געגעבן אַן עצה, מע זאָל דאָס געבן אַ װאָרף איז דער הײך, װעט דאָס אַװעקפֿליִען. און דער האָט געדרונגען, אַז מע באַדאַרף דאָס נעמען אַהײם. נאָר אַז ס'איז אַ רחמנות, אַ „צער בעלי־חײם“ ― דאָס האָבן אַלע מודה געװען.

און מיר האָבן געבראַכט דאָס פֿײגעלע אַהײם, פֿאַרגעסן, אַז מיר זײַנען הונגעריק, גענומען דאָס האָדעװען, דעם געגעבן װאַסער אין פּיסקל אַרײַן ― דאָס פֿײגעלע האָט אַזױ לאַנג געציטערט, געפּינטלט מיט די אײגעלעך. געטרײסלט זיך און געפֿלאַטערט בײַ אונדז אין די הענט, ביז עס האָט פֿאַרװאָרפֿן דאָס קעפּל אױף אַ זײַט, די אײגעלעך פֿאַרגלאַנצט און… ס'איז געװען טױט.

„אױף װאָס האָט דאָס פֿײגעלע געלעבט? צוליב װאָס און צוליב װעמען איז דאָס באַשאַפֿן געװאָרן? אױף װאָס האָט מען דאָס באַדאַרפֿט אױף דער װעלט?“… ― דאָס זײַנען געװען די מחשבֿות, װאָס האָבן מיר געפּיקט אין מוח און האָבן נישט געהאַט דערױף קײן ענטפֿער.

אין אַ האַלבע שעה אַרום האָבן מיר דאָס פֿײגעלע מיט גרױס כּבֿוד מלװה געװען, אױסגעגראָבן אין גאָרטן אַ טיף גריבעלע, אײַנגעװיקלט דאָס פֿײגעלע אין תּכריכים )אין אַ װײַסער קרײַקע פֿון אַ נאָזטיכל(, מקבר געװען דאָס און געשטעלט דערױף אַ צאַם ― אַ ברעטל מיט אַן אױפֿשריפֿט:

דאָ ליגט דאָס קלײנע פֿײגעלע ציפּור בן בלק.

און געחתמעט אַלע נעמען פֿון די, װאָס האָבן זיך עוסק געװען אין דער קבֿורה: בערל, יוסיל, דור, מאָטל, קלמן, געצל…

דער פֿרײלעכער װאַרעמער זומער איז איבערגעפֿלױגן. געקומען דער נאַסער אָסיען מיט די פֿאַרװײנטע קאַלטע טעג. דער רעגן האָט אַראָפּגעשמיסן די „מצבֿה“, פֿאַרשאַרט דעם קבֿר, און די מעשׂה מיטן פֿײגעלע איז פֿאַרגעסן געװאָרן. װי אַלץ, װאָס די ערד פֿאַרדעקט. נאָר אַמאָל, אַז איך דערמאָן זיך אינעם פֿײגעלע „ציפּור בן בלק“, שטעלט מיר זיך פֿאָר באַשעפֿעניש.

באַשעפֿעניש איז געװען דעם רבי רב זרחלס אַ קינד, אַ מײדל אַ קאַליקע, אַ הױקער מישטײנס געזאָגט. װיפֿל ס'איז אַלט געװען ― װײס איך ניט. נאָר געהאַט האָט דאָס אַן אַלט געקנײטשט פּנימל, צװײ לאַנגע דאַרע הענטלעך, שיטערע הערעלעך, קלײנע שװאַרצע, גלאַנצנדיקע מײַזן־אײגעלעך. די פֿיסעלעך האָט דאָס געהאַלטן כּסדר אונטער זיך, שטענדיק געזעסן אױף אײן אָרט, נישט געקאָנט נעבעך גײן.

און דער אָרט פֿון באַשעפֿעניש איז געװען צװישן אױװן, אין אַ װינקעלע, אױף דער הױלער ערד, ― דאָרט האָט דאָס געגעסן, דאָרט האָט דאָס געטאָן אַלצדינג. תּמיד געװען שטיל, מע האָט נישט געהערט פֿון דעם קײן פּיפּס, אַזױ אַז טעג פֿלעגן אַװעקגײן, גאַנצע טעג, װאָס מע האָט פֿאַרגעסן, אַז ס'איז פֿאַראַן אַ באַשעפֿעניש אױף דער װעלט.

האָט מען דעם דערלאַנגט אַ שטיקל ברױט, האָט דאָס אױסגעצױגן אַ לאַנג טרוקן הענטל מיט רינע, מאָדנע אױסגעבױגענע, טרוקענע פֿינגערלעך, װי בײַ אַ מאַלפּע, אַ כאַפּ געטאָן דאָס שטיקל ברױט און צוגעטראָגן גלײַך צום מױל. און אַ מױל האָט דאָס געהאַט אַזאַ גרױס, אַז אַ גאַנצן עפּל אַרײַנגעכאַפּט און ניט אַרױסגעזען.

― באַשעפֿעניש! געבן דיר אַ שטיקל צוקער־לעקעך?

― באַשעפֿעניש! שמאַלץ מיט בולקע װעסטו עסן?

― באַשעפֿעניש! ניסלעך װעסטו קנאַקן?

― באַשעפֿעניש! אין קנעפּלעך װעסטו שפּילן?

אַזױ האָבן מיר, חדר־ייִנגלעך, שקצים, קונדסים, עכבראָשים, זיך גערײצט מיט באַשעפֿעניש. נאָר באַשעפֿעניש האָט ניט געענטפֿערט גאָרניט, נאָר אױסגעצױגן אַלעמאָל דאָס דאַרע הענטל מיט די דינע פֿינגערלעך און געקוקט איז די אױגן אַרײַן, װי אַ הונגעריק הינטל בשעת סע מײנט, אַן אָט־אָט װאַרפֿט מען דעם אַ בײנדל.

― אַ שטומע צונג! ― האָט אונדז קלאָר געמאַכט יעקבֿ־אליה, דער עלטערער פֿון אַלע חבֿרים, טאַקע דעם רבינס אַ ייִנגל, אַ נאַרישער בחור מיט געשװאָלענע באַקן. ― אַ שטומע צונג, קאָן ניט רײדן, װײס נאָר עסן, נאָר עסן, תּמיד הונגעריק. אַ קישקע אָן אַ דנאָ…

זעלטן־זעלטן האָט זיך באַשעפֿעניש געלאָזט הערן, אַרױסגעלאָזט אַ מאָדנע מין געלעכטער, װאָס מע האָט דאָס געקאָנט אָננעמען אי פֿאַר אַ געלעכטער, אי פֿאַר אַ געװײן, אי פֿאַר אַ הוסטן. דעמאָלט פֿלעגט זיך די רביצין, זרחליכע, צעשרײַען אױף איר:

― באַשעפֿעניש! װעסט ניט אַנטשטומט װערן, באַשעפֿעניש?

באַשעפֿעניש האָט פֿאַרשטאַנען, אַז װיבאַלד מע רופֿט דאָס „באַשעפֿעניש“, איז ניט גוט. אַ סימן, אַז עס האַלט בײַ קלעפּ.

און קלעפּ פֿלעגט באַשעפֿעניש לײזן אָפֿט, כּמעט אַלע טאָג, און צום מײנסטן ― פֿון דער מוטער. זרחליכע, אַז ס'איז איר געװען אָנגעזאָליעט אױפֿן האַרצן. האָט זי איר גאַנצע ביטערע נשמה אױסגעלאָזט צו באַשעפֿעניש.

― אױ, באַשעפֿעניש, באַגראָבן זאָל איך דיך! גװאַלד, װאָס לעבט אַזעלכעס אױף דער װעלט?!

ליב האָט מען באַשעפֿעניש קײנער ניט ליב געהאַט, נאָר רחמנות האָט מען אױף דעם געהאַט, און מער פֿון אַלע דער רבי רב זרחל.

― צער בעלי־חײם! ― אַזױ פֿלעגט ער זאָגן, קוקן אױף דעם פֿון דער װײַטנס מיט גרױס רחמנות און זיפֿצן שטילערהײט, און אַז די רביצין האָט ניט געזען, פֿלעגט ער דעם אונטערטראָגן אַמאָל אַ שטיקל ברױט, אַמאָל אַ קאַרטאָפֿליע און אַמאָל אַ טרונק װאַסער. און אַז ער האָט אונדז געזען סמאָצקען אַ קאָנפֿעקטל, אָדער מיר קנאַקן ניסלעך, פֿלעגט ער אונדז זאָגן, אַז אױב מיר װילן פֿאַרדינען אַ מיצװה, זאָלן מיר באַשעפֿענישן אױך שענקען אַ פּאָר ניסלעך… די רביצין אַלײן פֿלעגט דעם אױך געבן עסן און טרינקען, נאָר געטאָן האָט זי דאָס אָן רחמנות, אָן האַרץ, אַרײַנגעשטופּט עסנװאַרג אין הענטל אַרײַן, װי אײנער זאָגט: נאַ, װאַרג זיך!

די ערשטע צײַט האָבן מיר, חדר־ייִנגלעך, פֿאַר באַשעפֿעניש פּשוט מורא געהאַט, נישט געקאָנט זען פֿאַר זיך דעם הױקער, נישט געקאָנט האָרכן דעם משונה־װילדן געלעכטער. נאָר װאָס װײַטער האָבן מיר זיך מער און מער אײַנגעװױנט מיט דעם און מיט דער צײַט איז דאָס געװאָרן מיט אונדז „חבֿר“, געקענט איטלעכן בײַם נאָמען, און פֿאַרנאַכט, בין מנחה למעריבֿ, בשעת דער רבי איז געװען אין בית־המדרש און די רביצין אין שטאָט, און מיר האָבן געשפּילט אין „אָבֿינו־מלך“, אין „קאַמער־קאַמער“. אין „אקח און מקח“ וכּדומה אַזעלכע שפּילן, װאָס מע קאָן שפּילן מיט מײדלעך און װאָס אַפֿילו פּעסל דעם רבינס טאַנצט איז קאָן ― האָבן מיר דעמאָלט באַשעפֿעניש אױך אַרײַנגענומען אין קאָן אַרײַן צװישן חבֿרה, זי זאָל מיט אונדז שפּילן כאָטש פֿון דער װײַטנס. און אױ האָט באַשעפֿעניש דעמאָלט געקװעלט, געקװעלט! געעפֿנט דאָס גרױסע מוראדיקע מױל אױף אַ מײַל און געלאַכט מיטן װײנענדיקן געלעכטערל. און אַרײַנגעקומען דער רבי אָדער די רביצין ― אַזױ איז דאָס אַנטשװיגן געװאָרן, ערנסט טרױעריק, פֿאַרזאָרגט, גלײַך װי גאָרניט געװען.

אַ לשון האָט באַשעפֿעניש געהאַט ― אַ משונה־מאָדנע שפּראַך, װאָס ניט איטלעכער האָט דאָס געקאָנט פֿאַרשטײן. אױף ברױט האָט דאָס געזאָגט „טױט“, אױף װאַסער ― „טאַרבערלי“, אױף קנעפּלעך ― „פּענדלעך“, אױף עפּל און אױף קאַרטאָפֿליעס ― „טאָפּעציס“, און אױף אַ ייִנגל ― „מעצוצעלי“. פֿאַרװאָס איז אױסגעקומען, אַז אַ ייִנגל איז „מעצוצעלי“ ― דאָס װײס איך ניט…

― מעצוצעלי! מעצוצעלי! נאַ דיר אַ פּענדעלי, דיבע מיר אַ טאָפּעצי. אַ טיטעלי אַ טױט…

דאָס האָט געהײסן:

― ייִנגעלע! ייִנגעלע! נאַ דיר אַ קנעפּעלע, גיב מיר אַן עפּעלע, אַ שטיקעלע ברױט.

אױך זינגען האָט באַשעפֿעניש געקאָנט מיט אַ קול פֿון… אַ פֿלעדערמױז. אַז קײנער איז ניט געװען, פֿלעגט זיך עס צעלאָזן, עפֿענען דאָס ברײטע מײַלכל, אױסציִען דאָס דינע העלדזל און זינגען עפּעס אַזעלכעס װאָס קײן מענטש האָט ניט געקאָנט פֿאַרשטײן, און אױסלאָזן אַלעמאָל מיטן נוסח פֿון כּהנים־דוכנען:

קומט־אָן די רביצין און דערהערט, מע זינגט, ― צעשרײַט זי זיך:

― באַשעפֿעניש, באַגראָבן זאָל איך דיך, האָסט זיך שױן צעזונגען?

דערהערט, די מאַמע בײזערט זיך, באַהאַלט באַשעפֿעניש דאָס קעפּעלע צװישן די פּלײצעס, װי אַ טשערעפּאַכע, און װערט אַנטשװיגן.

אין שטאָט איז באַשעפֿעניש געװען אַ שם־דבֿר. אַלע האָבן דאָס געקענט, געהאַלטן אין מױל. האָט זיך בײַ עמעצן געטראָפֿן אַן אומגליק, געשטאָרבן פֿון אַ קימפּעט, אַ כּלה פֿאַר דער חופּה, אָדער אַזױ אַ מענטש, אַ טאַטע פֿון קינדער, ― איז באַשעפֿעניש געקומען אױפֿן זינען:

― װי דען? אַזעלכעס, װי באַשעפֿעניש, װעט ניט שטאַרבן! האָט קײן מורא ניט, גאָט װײס װאָס ער טוט!…

ניט מחמת עמעצער האָט דעם נישט פֿאַרגונען דאָס לעבן ― חס־וחלילה! גערעדט האָט מען פֿון דעם נאָר מצד רחמנות, און נאָר מצד דעם, װאָס גאָט איז טאַקע אַ גרױסער גאָט און פֿירט דאָס װעלטל זײַנס מיט פֿיל שׂכל און מיט גרױס חסד. נאָר פֿונדעסטװעגן מאַכט זיך אַמאָל, ער זאָל ניט שטראָפֿן פֿאַר די רײד, אַז ער טוט־אָפּ עפּעס נישט אַזאַ גלײַכס, למשל, אָט איז בײַ רב זרחלען אַלײן געװען אַ ייִנגל, אַ לוי־יצחקל, נאָכן באַרדיטשעװער רבֿ האָט ער געהײסן. איז דאָס געװען אַ לוי־יצחקל אַזעלכעס, װאָס װען דאָס װאַקסט־אױס ― איז גאָט װײס װאָס פֿון דעם װאָלט געװען! צו עלף יאָר האָט מיט אים געװיגט זיך די שטאָט. די שטאָט? ― די װעלט האָט מיט אים געקלונגען! נו, נעמט ער ניט און שטאַרבט אַװעק אין דרײַ־פֿיר טעג?

איר מײנט, פֿון װאָס? דער דאָקטער האָט געזאָגט, אַז פֿון אַן אָנצינדונג אין מוח. רב זרחל האָט געדרונגען, אַז פֿונעם לערנען ― ער האָט צופֿיל געלערנט. און זרחליכע האָט געטענהט, אַז זײ װײסן אַלע מער פֿון אַ טױטן: דאָס קינד, זאָגט זי, איז אַװעקגעגאַנגען נאָר פֿון אַ גוט אױג. לײַט האָבן איר, זאָגט זי, ניט פֿאַרגונען… אַן אָרעמאַן דאַרף דען עפּעס האָבן? אַפֿילו קײן געראָטענע קינדער טאָר אַן אָרעמאַן נישט זוכה זײַן!…

פֿון דעמאָלט אָן איז באַשעפֿעניש געװאָרן נאָך מער מפֿורסם אין שטאָט און נאָך מער אומגליקלעך אין דער הײם. די מוטער האָט דאָס ניט געקאָנט אָנקוקן, פֿײַנט געקראָגן, װי אַ שפּין, „מוקצה מחמת מיאוס“, און ניט אײנמאָל געשאָלטן דעם מאַן מיט טױטע קללות, למאַי ער שטעלט זיך אײַן פֿאַר דעם, למאַי ער האָט אױף דעם רחמנות.

― פֿאָרט אַ צער בעלי־חײם! ― פֿלעגט איר דערױף ענטפֿערן זרחל. ― פֿאָרט אַ נפֿש!

― אַ נפֿש? ― פֿלעגט אים דערױף זאָגן זרחליכע. ― אַ פֿאַרזעעניש, אַ װישקראָביק, אַ מאָנקאַלב. אַן אָפּקומעניש פֿאַר פֿרעמדע זינד!..

― איר װײסט? ― מאַכט צו אונדז אײנמאָל דעם רבינס ייִנגל. יעקבֿ־אליה דער נאַרישער בחור מיט די געשװאָלענע באַקן, מיט אַ גאַנץ פֿרײלעך פּנים, גלײַך װי ער װאָלט אונדז װעלן אָנזאָגן מי־יודע װאָס פֿאַר אַ בשׂורה. ― איר װײסט? באַשעפֿעניש איז פֿאַרבײַ… געװען בתיה די רופֿאטע, זאָגט זי, אַז ס'איז שלעכט. אױס באַשעפֿעניש, אַן עק!… ― און בשעת־מעשׂה מאַכט יעקבֿ־אליה אַזאַ מינע, גלײַך װי אַ מענטש, װאָס האָט אָט־װאָס געמאַכט אַ געשעפֿט.

עס האָט זיך אונדז אַלעמען אָפּגעריסן אין האַרצן פֿון דער דאָזיקער בשׂורה. כּל־זמן באַשעפֿעניש האָט זיך געהאַלטן, האָבן מיר דאָס װינציק־װאָס געטראָגן אױפֿן קאָפּ, און איצט, אַז מיר האָבן דערהערט, אַז באַשעפֿעניש שטאַרבט אַװעק, האָט זיך אונדז אַלעמען אױסגעװיזן, אַז מיר האָבן קעגן דעם נישט יוצא געװען, װי סע געהער צו זײַן, און עס האָט זיך אױפֿגעכאַפּט בײַ אונדז אַ מאָדנע געפֿיל, װאָס מע קאָן דאָס אָנרופֿן „חרטה“. אױף װאָס חרטה ― װײס איך אַלײן ניט, נאָר חרטה! און מיר האָבן זיך אַלע אַ װאָרף געטאָן צװישן אױװן און האָבן דערזען די רביצין זיצן נעבן באַשעפֿעניש מיט רױטע פֿאַרװײנטע אױגן, און מיר האָבן זיך פֿאַרשעמט און אַ װאָרף געטאָן זיך צוריק.

― קומט נאָר אַהער, װאָס אַנטלױפֿט איר? ― האָט אונדז צוגערופֿן די רביצין און גערעדט שטילערהײט. ― האָט קײן מורא ניט. באַשעפֿעניש איז נאָך ניט געשטאָרבן, באַשעפֿעניש לעבט נאָך… כאָטש אַפֿילו, אַז גאָט ברוך־הוא זאָל װעלן, קאָן ער… ער איז אַ גרױסער גאָט, ער קאָן, ער קאָן, אַז ער װיל נאָר… ער איז אַ מחיה־מתים, מאַכט פֿון טױט לעבעדיק… דער רבי איז ניטאָ, דער רבי איז אַװעקגעגאַנגען קױפֿן אַ פּאַלטשינע, אַ מאַראַנץ… אַ פּאַלטשינע װעסטו עסן, באַשעפֿעניש, אַ פּאַלטשינע?…

אַזױ האָט געזאָגט די רביצין, געבראָכן די הענט און אָנגעבױגן זיך איבער דער קראַנקער. מיר האָבן נאָך קײנמאָל ניט געזען די רביצין אַזױ צוגעלאָזט.

באַשעפֿעניש איז געלעגן אײַנגעקוטשעבורעט, װי אַ קנױל, די אײגעלעך צוגעמאַכט. דאָס גרױסע מוראדיקע מױל אָפֿן, און געמאַכט מיט די טרוקענע ליפּעלעך און אַרױסגעלאָזט אַ הײזעריק קװיטשעלע, װי אַ פֿאַרשלאַפֿט פֿײגעלע: אי!… אי!… אי!…

געקוקט אױף באַשעפֿעניש, האָב איך מיך דערמאָנט אין יענעם קלײנעם פֿײגעלע מיטן געלן פּיסקעלע, װאָס מיר האָבן געפֿונען דעמאָלט אױף דער ערד, און עס האָט מיר פֿאַרקלעמט דאָס האַרץ, און טרערן האָבן מיר געװאָרגן, און איך האָב דערזען מײַנע חבֿרים פּינטלען מאָדנע מיט די אױגן, שעמען זיך קוקן אײנס דאָס אַנדערע אין פּנים אַרײַן. און מיר האָבן זיך גענומען צו די ספֿרים, און אַז דער רבי איז געקומען מיט דער פּאַלטשינע, האָט ער אונדז געטראָפֿן װי די סטאַטקעס, האָט ער אונדז געלױבט, געזאָגט, אַז מיר זײַנען װױלע ייִנגלעך, װאָס מיר זיצן שטיל. און ער האָט זיך געזעצט מיט אונדז לערנען, כּלומרשט שטאַרק פֿאַרטיפֿט זיך מיט אונדז אין דער גמרא. געריבן דעם שטערן און געזונגען מיט אונדז אינאײנעם דעם „אָמר רבֿ פּפּא“ גאַנץ געשמאַק. מיר האָבן אָבער גאַנץ גוט אַרױסגעזען, אַז זײַן קאָפּ איז ניט בײַ דער גמרא, ניט בײַ רבֿ פּפּא, אַז זײַן נשמה איז גאָר דאָרטן, צװישן אױװן, װאָרעם ער האָט אַלעמאָל אױסגעדרײט דעם קאָפּ צוריק, װי להבֿדיל אַ קו אױף איר אָרעם קעלבל נעבעך, און האָט אַרױסגעלאָזט אַלעמאָל אַ טיפֿן־טיפֿן זיפֿץ, אַ שװערן־שװערן קרעכץ, און יעדער זיפֿץ און יעדער קרעכץ האָט מיר אױסגעריסן אַ שטיק האַרץ.

― שױן! שױן! שױן! איר קאָנט שױן גײן צוריק אַהײם!…

אַזױ האָט אונדז אױף מאָרגן אינדערפֿרי יעקבֿ־אליה, דעם רבינס ייִנגל, דער נאַרישער בחור מיט די געשװאָלענע באַקן, אָנגעזאָגט אַ בשׂורה, געשפּרונגען אונדז אַקעגן אױף אײן פֿוס.

― אַהײם? װאָס איז די מעשׂה?

― די מעשׂה? דער טאַטע, די מאַמע און מיר אַלע װעלן באַדאַרפֿן זיצן שיבֿעה, ניט טאָרן לערנען אַ גאַנצע װאָך. װאָרעם באַשעפֿעניש איז געשטאָרבן.

― געשטאָרבן?

― געשטאָרבן, הײַנט בײַנאַכט געשטאָרבן. דאָס לױף איך צו די שמשׂים פֿון דער חבֿרה־קדישא.

מיר בלײַבן דערשטױנט.

פֿון אײן זײַט אַזאַ בשׂורה, װאָס באַשעפֿעניש נעבעך איז געשטאָרבן! פֿון דער אַנדערער זײַט אַזאַ שׂימחה, װאָס מע װעט זײַן אַ גאַנצע װאָך פֿרײַ… זומער־צײַט. דער הימל איז אױסגעצװאָגן, רײן, לױטער, װי אַ שפּיגל. קײן שפּרענקעלע, קײן װינטעלע. די זון שמײכלט, די זון באַקט. מע װעט קאָנען גײן צום טײַך באָדן זיך אַ גאַנצן טאָג און כאַפּן פֿישלעך. פֿאַר פֿרײד הײבט מען אָן טאַנצן. בלעקען און מעקען, װי די קעלבלעך, און מאַכן משוגענע העװיות: אײנער פֿאַרקרימט דאָס פּנים, װי אַ מאַלפּע, און מיאַוקעט, װי אַ קאַץ. דער אַנדערער ענטפֿערט אים „האַװ־האַװ“. װי אַ הינטל. און דער דריטער קװאַקעט װי אַ קאַטשקע: קװאַ־קװאַ־קװאַ! דער פֿערטער דרײט זיך אױף אײן פֿוס, װי אַ ראָד, און זינגט בשעת־מעשׂה אַ לידל:

און דער פֿינפֿטער גיט זיך אַלײן דרײַ פּעטש אין בײדע באַקן, גלאַט אַזױ, אָן װערטער, און לאָזט זיך לױפֿן משוגענערװײַז אין דער װעלט אַרײַן, און נאָך אים לאָזן זיך לױפֿן אַלע איבעריקע װײַסע־חבֿרהניקעס. און נאָר איך אײנער, איך װאָס האָב געקענט באַשעפֿעניש מער פֿון אַלעמען, װײַל איך האָב געגעסן אַמאָל בײַם רבין קעסט. בלײַב שטײן צוגעקאָװעט, נישט צו קאָנען זיך רירן פֿונעם אָרט.

„געשטאָרבן? ― טראַכט איך מיר. ― װאָס הײסט דאָס, אײגנטלעך, „געשטאָרבן“?… צוליב װאָס האָט דאָס געלעבט? און למאַי איז דאָס געשטאָרבן?“…

און איך לאָז מיך גײן אין חדר אַרײַן אַ קוק טאָן כאָטש פֿונ דער װײַטן, װי אַזױ שטאַרבט מען. װיִאַזױ איז, אַז מע שטאַרבט?…

צוגעגאַנגען צו דער טיר, דערהער איך אַ מאָדנע געװײן מיט אַ שרעקלעך יאָמערן, מיט אַ משונה־װילדן ניגון פֿון װײַבערישע תּחינות…

― װײ איז מיר, װינד איז מיר, צו װאָס האָב איך דיר באַדאַרפֿט געבױרן, אַ מכּה איז מיר אַ גרױ־סע? װאָס איז. מישטײנס געזאָגט, געװען דײַן לעבן אױף דער װעלט? װאָס האָט גאָט געהאַט צו דײַן נשמה די אומשולדיקע, זי אַראָפּברענגען פֿון זײַן הײליקן שטול אַהערצו־צו אױף צו מוטשען זיך, זײַן אַן אָפּקומעניש פֿאַר פֿרעמדע זינד, אַ דונער האָט מיך דערשלאָ־גן? בעסער װאָלטסטו אױסגערונען בײַ דײַן מאַמען אין בױך, אײדער איך האָב דיך געבױרן אױף צרות מײַנע גרױ־סע! בעסער װאָלט איך גאָרניט דערלעבט דיך צו באַגראָבן, אַ שלאַק האָט מיך געטראָפֿן אַ גרױ־סער! אַ ליכטיקן גן־עדן זאָלסטו דערפֿאַר האָבן, אַ גוטער מליץ כאָטש זאָלסטו דאָרטן זײַן, זיך מיִען פֿאַר דײַן טאַטע־מאַמע, פֿאַר די איבעריקע קינדער און פֿאַר אַלע אונדזערע ליבע און געטרײַ־ע!…

עס פֿאַלט־אָן אױף מיר אַ שרעקלעכע מרה־שחורה. איך װיל אַנטלױפֿן, נאָר עס װילט זיך מיר אַ קוק טאָן, װאָס טוט זיך דאָרט אין חדר? איך עפֿן־אױף די טיר און איך דערזע: אױף דער ערד ליגט עפּעס אַ זאַך, מיט שװאַרצן איבערגעדעקט, צוקאָפּנס ברענט אַ ליכטל, און די רביצין זיצט דערנעבן. די פֿיס אונטער זיך, שאָקלט זיך און װײנט און קלאָגט אַלץ מיט דעם זעלבן משונה־װילדן ניגון. אַקעגן איר שטײען דרײַ װײַבער, נאָענטע שכנות, בתיה, פּעסיע און סאָסיע, צונױפֿגעלײגט די הענט אױפֿן האַרצן, און קוקן אױף דער רביצין מיט אַזעלכע משונה־װילדע פֿאַרקרימטע פּנימער, װאָס װען ניט באַשעפֿעניש, װאָס ליגט אױף דער ערד, באַדאַרף מען זײַן שטאַרקער פֿון אײַזן, מע זאָל ניט צעזעצט װערן פֿאַר געלעכטער. די דאָזיקע דרײַ שכנות זײַנען געקומען העלפֿן באַװײנען באַשעפֿעניש; נאָר געװײנט האָבן זײ אױף די לעבעדיקע, באַװײנט טאַטע און מאַמע נעבעך, װאָס האָבן געהאַט אַזאַ קאַליקע, מישטײנס געזאָגט, װאָס איז געבױרן אַ קאַליקע און געשטאָרבן אַ קאַליקע…

אױך די איבעריקע קינדער דעם רבינס האָב איך געזען זיצן אױף דער ערד און װײנען שטילערהײט, חוץ יעקבֿ־אליה )יעקבֿ־אליה איז דאָך אַװעקגעשפּרונגען אױף אײן פֿוס צו די שמשׂים. מע זאָל ברענגען די מטה, מיט אַזאַ שׂימחה, גלײַך װי מע װאָלט אים שיקן נאָך כּלי־זמר(, און בײַ דער זײַט, אין אַ װינקעלע אױף אַ בענקל זיצט דער רבי, דעם קאָפּ אַראָפּגעלאָזט, די הענט אױף די קניִעס. איך בין זײער נײַגעריק צו װיסן, צי װײנט ער ― װי אַזױ װײנט אַ רבי?… איך טו אַ סקריפּ מיט דער טיר און גיב אַ הוסט ― דער רבי הײבט־אױף פּאַװאָלינקע דעם קאָפּ, דערנאָך ― די ברעמען, און איך דערזע רױטע אױגן. איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז ער איז פֿאַרװײנט…

― אַהײם, דו שקאָץ אײנער! ― טוט דער רבי אױף מיר אַ הוק. עס טוט מיט מיר אַ װאָרף דאָס קדחת. איך כאַפּ די פֿיס אױף די פּלײצעס און אַנטלױף װוּ דער שװאַרצער פֿעפֿער װאַקסט.

בײַנאַכט אױפֿן געלעגער שטעלט זיך מיר פֿאָר באַשעפֿעניש, מיט שװאַרצן איבערגעצױגן, און דער רביצינס װײנען און קלאָגן קלינגט מיר אין די אױערן. איך לײען־אָפּ קריאת־שמע.

מע פֿאַרלעשט נאָר דאָס ליכט, שטעלט זיך מיר פֿאָר באַשעפֿעניש, מיט שװאַרצן איבערגעצױגן. און דער רביצינס װײנען און קלאָגן קלינגט מיר אין די אױערן. איך מאַך־צו די אױגן שטאַרק־שטאַרק, איך זאָל ניט זען; איך פֿאַרשטעל מיר די אױערן שטאַרק־שטאַרק, איך זאָל ניט הערן ― עס העלפֿט נישט: איך זע באַשעפֿעניש, מיט שװאַרצן איבערגעצױגן, איך הער דער רביצינס װײנען און קלאָגן.

איך פֿלײַס מיך טראַכטן פֿון עפּעס אַנדערש, דערמאָן מיך בכּיװן אַזעלכע זאַכן, װאָס מע באַדאַרף לאַכן, איך דערמאָן מיך אָן די דרײַ שכנות מיט די פֿאַרקרימטע פּנימער ― עס העלפֿט ניט, עס לאַכט זיך ניט! װי אַן עקבױער בױערן מיר אין מוח מחשבֿות און געדאַנקען אַלערלײ: „געשטאָרבן… װאָס הײסט געלעבט, װאָס הײסט געשטאָרבן? צו װאָס האָט באַשעפֿעניש געלעבט? למאַי איז דאָס געשטאָרבן? למאַי?“…

איך דעק מיך רעכט איבער מיט דער קאָלדרע, זאָג־אָפּ „המפּיל“ און װער אַנטשלאָפֿן.

איך װער אַנטשלאָפֿן, און ער שטעלט זיך מיר פֿאָר אַ שװאַרצע חופּה. איך שטײ מיט באַשעפֿעניש אונטער דער חופּה. אַלע ייִנגלעך פּליעסקען, זינגען:

יעקבֿ־אליה, דער נאַרישער בחור מיט די געשװאָלענע באַקן, שפּרינגט אױף אײן פֿוס און שרײַט: „מעצוצעלי! מעצוצעלי!“ און דער רבי מיט דער רביצין װײנען און קלאָגן. באַשעפֿעניש קוקט מיר אין פּנים אַרײַן מיט רחמנות, מיט געבעט, ציט־אױס צו מיר דאָס דאַרע הענטל מיט די אױסגעבױגענע טרוקענע פֿינגערלעך. עס ציט מיר, עס קלעמט מיר דאָס האַרץ. עס װאַרפֿט זיך אין מיר די נשמה.

― װאָס װילסטו, זאָג איך, באַשעפֿעניש, װאָס װילסטו? אפֿשר אַ פּאַלטשינע?…

איך קוק מיך צו ― ס'איז גאָרניט באַשעפֿעניש. ס'איז גאָר אַ פֿײגעלע אַ יונגס, מיט אַ געל פּיסקעלע, ציפּור בן בלק. דאָס פֿײגעלע ציטערט, פֿלאַטערט, מאַכט מיט די פֿליגעלעך, עפֿנט דאָס געלע פּיסקעלע, װי אַ קלײן קינד בשעת עס װיל עסן, און סע זינגט מיטן נוסח פֿון כּהנים־דוכנען:

איך כאַפּ מיך אױף ― ס'איז אַ װאַרעמער, אַ שײנער, אַ ליכטיקער זומער־טאָג. אַלע פֿענצטער זײַנען אָפֿן. דאָס פּישטשען פֿון די פֿײגעלעך און דאָס שמוצערן פֿון די הײשעריקן גרילצן אין די אױערן. מײַנע צװײ שװעסטער, זלאַטקע און בליומקע, שײנע מײדלעך מיט רױטע בעקלעך, װי די פֿערשקעס, שטײען אָנגעטאָן אין גרינע װײַסע בונדעס מיט בלױע שפּרינקעלעך. די צעפּלעך פֿאַרפֿלאָכטן מיט רױטע סטענגעלעך. זײ שײַנען, װי די זון, זײ בליִען, װי די רױזן.

― שטײ שױן אױף! ― זאָגן זײ צו מיר. ― דאַװן־אָפּ און גײ אַרױס אין דרױסן. דײַנע חבֿרים װאַרטן אױף דיר. זײ זײַנען שױן דאָ געװען צװײ מאָל. איר זײַט דאָך הײַנט פֿרײַ פֿון חדר, אַ גאַנצע װאָך פֿרײַ! אַ גדולה אױף אײַך!

די ליבע װערטער „פֿרײַ פֿון חדר, אַ גאַנצע װאָך פֿרײַ“ דערקװיקן דאָס האַרץ, דערװאַרעמען די נשמה, און עס טראָגט מיך, עס גלוסט זיך מיר לױפֿן צו מײַנע חבֿרים. נאָר אינאײנעם מיט דעם פֿרײַ זײַן פֿון חדר דערמאָן איך מיך אָן באַשעפֿעניש, און עס טוט מיר װי אַ שטאָך מיט אַ נאָדל און אַ ריס־אָפּ אין האַרצן:

― ניטאָ באַשעפֿעניש! געשטאָרבן באַשעפֿעניש!

און איך לױף אַרױס צו מײַנע חבֿרים.

דרױסן איז זומער. דער הימל איז אױסגעצװאָגן. רײן, לױטער, װי אַ שפּיגל. קײן שפּרינקעלע, קײן װינטעלע. די זון שמײכלט, די זון בראָט, די זון באַקט. מיר לאָזן זיך גײן אַלע אינאײנעם צום טײַך באָדן זיך, כאַפּן פֿישלעך. און בשעת לױפֿן, בשעת באָדן זיך, בשעת כאַפּן פֿישלעך לאָזט מיך ניט אָפּ דער געדאַנק, אַלץ יענער געדאַנק:

― נישטאָ באַשעפֿעניש! געשטאָרבן באַשעפֿעניש!

אַלע אױסגעטאָן, אָדם־נאַקעט, אױסגעבאָדן זיך, אַרױס פֿון טײַך, אױסגעקאַטשעט זיך אין בלאָטע, װי די חזירים, און װידעראַמאָל זיך אָפּגעבאָדן, לאַנג געבאָדן זיך. געװאָרן בלױ, װי מילצן, אָנגעהױבן ציטערן, קלאַפּן מיט די צײן, ― ליגן מיר שױן אױסגעצױגן אױפֿן אָנגעגליטן זאַמד, קעגן דער הײסער ברענענדיקער זון, קעגן הער בלױער יאַרמלקע פֿונעם הױכן הימל. נאָר צװײ פֿון אונדזער חבֿריא, חײם הער גרױסער און הײם דער קלײנער, זײַנען נאָך אין װאַסער. זײ האָבן קונציק צונױפֿגעבונדן צװײ העמדלעך אינאײנעם פֿאַר די אַרבל, געמאַכט אַ נעץ, און זײ כאַפּן פֿישלעך. דאָס הײסט ס'זאָל זײַן פֿישלעך, װאָלטן זײ געכאַפּט; דער חסרון איז, װאָס ס'איז נישטאָ קײן פֿישלעך. דאָס הײסט פֿישלעך זײַנען פֿאַראַן, נאָר צו הײם דעם גרױסן און צו חײם דעם קלײנעם אין דער נעץ אַרײַן װילן זײ ניט גײן. זײ האָבן קײן חשק ניט.

― טיפֿער, חײם, טיפֿער! בײג זיך. חײם בײג! צום ברעג, חײם, צום ברעג, נאָר פּאַװאָלינקע די פֿישלעך! אַזױ קאָמאַנדעװעט חײם דער גרױסער מיט חײם דעם קלײנעם, און בײדע פֿישכאַפּערס גײען אָנגעבױגן ביזן האַלדז אין װאַסער, שלעפּן פּאַװאָלינקע די נעץ אַרױס צום ברעג, קוקן־קוקן איז העמד אַרײַן ― ניטאָ קײן פֿישלעך!

― לאָזט אונדז, מיך מיט מאָטלען, מיר װעלן גיכער כאַפּן!

אַזױ זאָגט מאָטל דער רױטער און שפּרינגט אַרײַן מיטן מאָטל דעם שװאַרצן אין װאַסער אַרײַן, און די נײַע צװײ פֿישכאַפּערס אַרבעטן ניט שלעכט, גײען געשמאַק, טריט בײַ טריט, רעכט אָנגעבױגן, כּמעט מע פּױזשעט אױפֿן אָפּגרונט פֿונעם טײַך.

און דער טײַך פֿינקלט, װיגט זיך. שפּיגלט־אָפּ אין זיך די בלױע יאַרמלקע פֿונעם הױכן הימל, װאָס ציטערט אין װאַסער, טרײסלט זיך אַהין און אַהער. דרױסן איז שטיל. מע זעט נישט קײן לעבעדיקן נפֿש. מע הערט ניט קײן פּיפּס. דוד־לײב דער װאַסערפֿירער איז געקומען מיטן פֿעסל, אָנגעפֿילט דאָס פֿעסל, אָנגעטרונקען דאָס פֿערדל, און אַלײן זיך אָפּגעװאַשן דאָס רױטע שײנע פּנים מיט דער קאָלטענעװאַטער באָרד און אָפּגעװישט מיט דער פֿאַרשמאָלצעװעטער פּאָלע ― און אַװעק אין שטאָט אַרײַן. די צװײ־דרײַ װעשינס, װאָס זײַנען געשטאַנען בײַם טײַך, װאָס האָבן ביז אַהער געפּאַטשט מיט די ברעטלעך איבערן נאַסן גרעט, האָבן צונױפֿגענומען דאָס װעש אױף די פּלײצעס און אַװעק אין שטאָט אַרײַן. ס'איז שטיל און רויִק. שטיל דאָס װאַסער, שטיל דער הימל, שטיל אַלצדינג אַרום און אַרום. אַפֿילו די זשאַבעס, װאָס האָבן זיך ביז אַהער געלאָזט הערן מיט זײער „קעררר־קעררר“ און מיט זײער „בול־בול־בול“, זײַנען אַנטשלאָפֿן געװאָרן. נאָך אַ מינוט ― און אַלצדינג װערט פֿאַרשטאָרבן. עס שליסן זיך די אױגן, עס גלוסט זיך, אױ גלוסט זיך ליגן מיטן נאַסן לײַב אױפֿן הײסן טרוקענעם זאַמד. ליגן, האַלב־צוגעמאַכט די אױגן, און קוקן און טראַכטן און דרעמלען… פּלוצעם הערט זיך אַ קול:

― געכאַפּט! געכאַפּט!

דאָס קול איז געװען מיט אַזאַ שׂימחה. פּונקט װי דאָס קול פֿון יענע, װאָס זײַנען געפֿאָרן מיט קאָלומבוסן אױפֿן שיף, בשעת זײ האָבן דערזען אַמעריקע.

אַלע טוען מיר זיך אַ װאָרף און אַ לאָז אַראָפּ־באַרג צום ברעג, צו די נײַע צװײ פֿישכאַפּערס, קוקן אַרײַן אין דער נעץ אַרײַן און דערזעען: עס װאַרפֿט זיך אַן אַרבל פֿון דעם העמד.

― פֿיש! פֿיש! דגים! פֿיש! ― זינגען מיר אַלע און טאַנצן אונטער. און אַזױ װי מיר זינגען און טאַנצן ― אַז סע שפּרינגט ניט אַרױס פֿון דער נעץ גלײַך אױף אונדז אַ גרױסע, אַ גרױע, אַ מיאוסע, אַ פּאַסקודנע זשאַבע מיט צװײ נאַרישע װאַסערדיקע אױגן! און מיר לאָזן זיך אַלע לױפֿן הענדום־פּענדום אַרױף־באַרג, איבערן אָנגעגליטן זאַמד, מיט אַ קװיטשערײַ:

― גװאַלד, ייִדן, שמע־ישׂראל. ראַטעװעט!!!

דער איבערשרעק געװײנלעך, לאָזט זיך אױס מיט אַ געלעכטער, און חבֿרה װערן נאָך לוסטיקער, נאָך פֿרײלעכער. מע װאַלגערט זיך אין זאַמד, מע קאַטשעט זיך אין בלאָטע, מע פּאָליאָסקעט זיך אין טײַך, ס'איז גוט ― גוט אָן אַן עק, אָן אַ ברעג. אַ קלײניקײט ― מען איז פֿרײַ, אַ גאַנצע װאָך פֿרײַ! און נאָר מיך לאָזט נישט אָפּ דער געדאַנק, אַלץ יענער געדאַנק:

― נישטאָ באַשעפֿעניש! געשטאָרבן באַשעפֿעניש! געשטאָרבן! געשטאָרבן! געשטאָרבן!…

― זאָלסט זײַן אַ װױל ייִנגעלע, װאָלטסטו אונדז געהאָלפֿן אָנרײַבן כרײן, ביז מיר װעלן פֿאַרטיק װערן מיט די פֿיש לכּבֿוד דעם הײליקן יום־טובֿ.

אַזױ מאַכט צו מיר די מאַמע ערבֿ שבֿועות נאָך האַלבן טאָג. און אינאײנעם מיט דער קעכין שאָבט זי די פֿיש צו דער מילכיקער סעודה, נאָך לעבעדיקע, נאָך צאַפּלדיקע פֿיש, װאָס אַז מע האָט זײ אַרײַנגעלײגט אין אַ שיסל, אַ גרױסע לײמענע געגלײזטע שיסל מיט װאַסער, האָבן זײ זיך נאָך געװאָרפֿן.

מער פֿון אַלע האָט זיך געװאָרפֿן אַ קלײן קאָרעסל נעבעך מיט אַ גרױס בײַכעלע, מיט אַ קײַלעכיק מײַלכל און מיט רױטע אײגעלעך. דאָס דאָזיקע קאָרעסל האָט שטאַרק חשק געהאַט, אַ פּנים, צוריק אין טײַך אַרײַן. האָט זיך עס געװאָרפֿן, געשפּרונגען פֿון שיסל אַרױס, געעפֿנט דאָס מײַלכל, געפּאַטשט מיטן עקל און געשפּריצט מיר דאָס װאַסער גלײַך אין פּנים אַרײַן: „ייִנגעלע, ראַטעװע מיך!… ראַטעװע מיך!“…

איך װיש־אױס דאָס פּנים און נעם זיך צו דער אַרבעט, רײַבן כרײן אױף יום־טובֿ, און טראַכט מיר: „אָרעם קאָרעסל װאָס דו ביסט! איך קאָן דיר גאָרנישט טאָן… אָט װעט מען דיך נעמען צו דער אַרבעט: מע װעט דיך אָפּשאָבן, װעט מען דיך אױפֿטרענען דאָס בײַכעלע, אױסטרײַבערן די קישקעלעך. נאָכדעם װעט מען דיך צעשנײַדן אױף שטיקלעך, אַרײַנלײגן אין טעפּל אַרײַן, באַזאַלצן און באַפֿעפֿערן, אַװעקשטעלן אױפֿן פֿײַער און קאָכן און פּרעגלען, און בראָטן און בראָטן און בראָטן“…

― אַ רחמנות, זאָג איך צו דער מאַמע, אַ צער בעלי־חײם.

― אױף װעמען אַ צער בעלי־חײם?

― אױף די פֿישעלעך.

― װער האָט דאָס דיר געזאָגט?

― דער רבי.

― דער רבי?

זי קוקט זיך איבער מיט דער קעכין, װאָס העלפֿט איר שאָבן די פֿיש, און בײדע צעלאַכן זיך.

― דו ביסט אַ נאַר. און דײַן רבי איז נאָך אַ גרעסערער, כאַ־כאַ.. רײַב דעם כרײן, רײַב!

אַז איך בין אַ נאַר ― דאָס װײס איך. דאָס זאָגט מיר די מאַמע אַלע מאָל. און דער טאַטע אױך. און די ברידער אױך. און די שװעסטער אױך. נאָר אַז דער רבי איז נאָך אַ גרעסערער נאַר, װי איך ― דאָס איז בײַ מיר אַ נײַס.

איך האָב אַ חבֿר פּיניעלע, אַ שוחטס אַ ייִנגל. בין איך געקומען אַמאָל צו אים צו גאַסט און האָב דערזען, װי אַ קלײן מײדל האָט געבראַכט צו זײ צו טראָגן אַ גרױסן גאַלאַגאַנסקן האָן, געפּענטעט די פֿיס מיט שטריקלעך. מײַן חבֿרס פֿאָטער, דער שוחט, איז געשלאָפֿן, און דאָס מײדל איז געזעסן בײַ דער טיר און געװאַרט. דער האָן אַ יונגאַטש מיט בײנער, האָט זיך געריסן נעבעך פֿונעם מײדלס הענט, געדריגעט מיט די געזונטע פֿיס איר אין בױך אַרײַן, דערלאַנגט אַ פּיק איר אין האַנט אַרײַן, אַרױסגעלאָזט אַלע מאָל אַ „קאָ־קאָ־קאָ“ פֿונעם האַלדז ― געפּראָטעסטירט, װי װײַט מעגלעך. דאָס מײדל איז אָבער אױך נישט געװען קײן פּראָמאַך. האָט זי דעם האָנס קעפּל אַרײַנגעלײגט צו זיך אונטערן אָרעם, געגעבן אים אַלעמאָל אַ שטורך מיטן עלנבױגן און אַ זאָג דערבײַ:

― זיץ אין געהאַקטע װוּנדן.

און ער האָט זי געפֿאָלגט און געזעסן אין געהאַקטע װוּנדן.

נאָכדעם. אַז דער שוחט איז אױפֿגעשטאַנען, האָט ער געװאַשן די הענט און אַרױסגענומען דעם חלף. ער האָט מיט אַ װוּנק געהײסן דערלאַנגען דעם האָן. איך האָב דערזען, אַז אױפֿן בחור איז געקומען אַ נײַע הױט. עס האָט זיך אים, אַ פּנים אױסגעװיזן, אַז דאָס בינדט מען אים אָפּ די געפּענטעטע פֿיס און מע לאָזט אים אָפּ פֿרײַ, צו זײַנע הינער, צו דער פּראָסע און צו דער קאָרעטע מיט װאַסער. צום סוף האָט אים דער שוחט אַ נעם געטאָן צו זיך צװישן די פֿיס, מיט אײן האַנט פֿאַרריסן אים דאָס קעפּל, מיט דער אַנדערער אױסגעפֿליקט אים עטלעכע פֿעדערלעך, אים אַ טובֿה געטאָן און געמאַכט אַ ברכה, און כיק ― מיטן חלף איבערן האַלדז, אָפּגעצאַפּט אַביסל בלוט אין אַש אַרײַן, און אַ שלײַדער פֿון זיך. איך האָב געמײנט, ער װעט צעשאָטן װערן.

― פּיניע! דײַן טאַטע איז אַ גױ! ― זאָג איך צו מײַן חבֿר.

― מיט װאָס איז ער אַ גױ?

― נישטאָ בײַ אים קײן „צער בעלי־חײם“.

― איך האָב גאָר נישט געװוּסט, אַז דו ביסט אַזאַ חכם. ― זאָגט צו מיר מײַן חבֿר און טראָגט מיר אונטער אַ גאַנץ שײנע פֿײַג גלײַך אונטער דער נאָז.

אונדזער קעכין איז אַ בלינדע אױף אײן אױג. מע רופֿט זי „פֿרומע מיטן אױגל“. אַ מױד אָן אַ האַרץ. אײנמאָל האָט זי אָפּגעשמיסן די קאַץ מיט קראָפּעװע דערפֿאַר, װאָס ס'האָט זיך איר אױסגעװיזן, אַז די קאַץ האָט אַװעקגעשלעפּט אַ לעבערל פֿונעם זאַלץ־ברעטל. צום סוף, אַז זי האָט איבערגעצײלט נאָכאַמאָל די עופֿות מיט די לעבערלעך, האָט זיך אױסגעלאָזט, אַז זי האָט געהאַט אַ טעות. זי האָט גערעכנט, אַז מע האָט געקױלעט זיבן עופֿות, האָט באַדאַרפֿט זײַן נאָך איר חשבון זיבן לעבערלעך, און ס'איז גאָר געװען זעקס עופֿות. און װיבאַלד אַז זעקס עופֿות, דאַרף דאָך מער נישט זײַן װי זעקס לעבערלעך, ― גאָטס נסים!… אומזיסט חושך געװען אַ קאַץ.

קערט איר מײנען, אַן פֿרומע האָט זיך גענומען צום האַרצן, געגאַנגען מסתּמא איבערבעטן די קאַץ? װײס איך װאָס ― פֿאַרגעסן! אי זי האָט פֿאַרגעסן, אי די קאַץ האָט פֿאַרגעסן. אין אַ פּאָר שעה אַרום איז די קאַץ געזעסן סטאַטעטשנע אַפֿן פּריפּעטשיק און באַלעקט זיך, גלײַך װי ס'איז גאָרנישט געװען. נישט אומזיסט זאָגט מען. אַ קאַצענער מוח.

איך האָב אָבער נישט פֿאַרגעסן. נײן. איך האָב נישט פֿאַרגעסן. איך זאָג צו אונדזער קעכין: „אומזיסט געשמיסן אַ קאַץ. אומזיסט גענומען אױף זיך די עבֿירה ― „צער בעלי־חײם, גאָט װעט דיך שטראָפֿן“.

― װעסט נישט אַװעקגײן? אָט גיב איך דיר מיט דער האַנטשירקע איבערן פּנים!

אַזױ זאָגט פֿרומע מיטן אױגן און גיט־צו:

― רבונו של עולם! פֿון װאַנען נעמען זיך אַזעלכע נאַרישע קינדער אױף דער װעלט?…

דאָס איז געװען איבער אַ הונט, װאָס מע האָט אים אָפּגעקאָכט מיט זודיק װאַסער. טאַקע זי, די אײגענע „פֿרומע מיטן אױגל“. אַך, האָט אים װײ געטאָן, דעם הונט! פֿריִער האָט ער געקװיטשעט, געשריגן, געבילט מיט סכּנות־נפֿשות, אײַנגעלײגט די װעלט. דאָס גאַנצע שטעטל איז זיך צונױפֿגעלאָפֿן אױף זײַן בײז װוּנדער און געלאַכט, און געלאַכט. די אַלע איבעריקע הינט װאָס אין שטעטל האָבן זיך אָפּגערופֿן, איטלעכער פֿון זײַן מיסט, און איטלעכער אױף זײַן שטײגער, גלײַך װי מע פֿרעגט בײַ זײ אַ דעה… נאָכדעם, אַז דער אָפּגעקאָכטער האָט זיך גוט אױסגעקװיטשעט, האָט ער אָנגעהױבן װױען, אונטערהאַװקען, לעקן די פֿאַרװוּנדעטע פֿעל און װײנען שטילערהײט. עס האָט מיך אָנגענומען בײַם האַרצן. איך גײ־צו צו אים. איך װיל אים שענקען אַ גלעט:

― נאַ, סירקאָ!

דער הונט האָט דערזען, אַז איך הײב אױף די האַנט, האָט ער זיך אױפֿגעכאַפּט, װי נאָך אַמאָל אַן אָפּגעבריטער, צונױפֿגענומען דעם עק און איז אַװעק ― אַװעק.

― סטױ, סירקאָ! ― פּרוּװ איך מיך אים אײַנשטילן מיט װײכע רײד. ― װאָס אַנטלױפֿסטו, נאַרעלע? איך װיל דיך דען טשעפּען?…

אַ הונט בלײַבט אַ הונט. אַ שטומע צונג. ער װײס נישט פֿון קײן „צער בעלי־חײם“. דערזעט דער טאַטע, אַז איך פּאָרע זיך מיטן הונט, גיט ער מיר אַ רעכטע פּאָרציע:

― אין חדר אַרײַן, דו הינטשלעגער!…

בין איך שױן גאָר רער הינטשלעגער.

און דאָס איז געװען איבער צװײ פֿײגעלעך. צװײ פּשוטע, קלײנע פֿײגעלעך, װאָס צװײ שקצימלעך, אײנער אַ גרעסערער, דער אַנדערער אַ קלענערער, האָבן דערהרגעט. די צװײ פֿײגעלעך, אַז זײ זײַנען אַראָפּגעפֿאַלן אױף דער ערד, האָבן זײ נאָך געלעבט, געזעסן צעלאָזט די פֿעדערלעך, געציטערט נעבעך און געפֿלאַטערט מיט אַלע אבֿרים.

― ריר זיך, דו מאָפּס! ― האָט דאָס גרױסע שײגעצל אַ זאָג געטאָן צום קלענערן שײגעצל, און זײ האָבן גענומען די אונטערגעשלאָגענע פֿײגעלעך אין די הענט אַרײַן און האָבן זײ געשלאָגן מיט די קעפּלעך אין בױם אַרײַן, װי מיר, אַ שטײגער, שלאָגן די הושענות אין שטענדער אַרײַן, ביז די פֿײגעלעך זײַנען אױסגעגאַנגען.

― װאָס טוט איר דאָס! ― האָב איך מיך נישט געקאָנט אײַנהאַלטן און האָב מיך אײַנגעשטעלט צו צולױפֿן צו די שקצימלעך.

― כיבאַ שטשאָхіба що: סײַדן? װאָס איז דען? ― האָבן זײ מיר געענטפֿערט גאַנץ רויִק. ― צעזש װּאָראָביציцеж вороботсі: ס'אַ שפּערל! ― ס'איז דאָך נישט מער, הײסט דאָס , װי פֿײגעלעך, פּראָסטע פֿײגעלעך.

― און אַז פֿײגעלעך, איז װאָס? אױף אַ פֿײגעלע איז דען נישט קײן רחמנות, קײן „צער בעלי־חײם“?

בײדע שקצים האָבן זיך עפּעס מאָדנע איבערגעקוקט. און גלײַך װי זײ האָבן זיך אױפֿגערעדט נאָך פֿון פֿריִער, האָבן זײ מיך גענומען צו דער אַרבעט…

אַז איך בין געקומען אַהײם, האָט מײַן קאַפּאָטקעלע אױסגעזאָגט די גאַנצע מעשׂה. האָט מיר דער טאַטע מקײם פּסק געװען לױט מײַן פֿאַרדינסט.

― אָפּגעריסענער נאַר! ― שרײַט אױף מיר דער טאַטע.

מילא „אָפּגעריסענער נאַר“ בין איך אים מוחל. פֿאַרװאָס קומט מיר אָבער פּעטש?!…

פֿאַרװאָס קומט מיר פּעטש? זאָגט דען נישט דער רבי אַלײן, אַז אַלע באַשעפֿענישן זײַנען בײַם אײבערשטן טײַער? אַפֿילו אַ פֿליג אױף דער װאַנט טאָר מען נישט זאַטשעפּען, זאָגט ער, איבער „צער בעלי־חײם“. אַפֿילו אַ שפּין, װאָס איז שױן אַ מזיק, טאָר אױך אַ מענטש נישט הרגענען. און ער זאָגט דאָס מיט אַ טעם: „װען ס'זאָל אים קומען, זאָגט ער, מיתה, װאָלט אים גאָט אַלײן הרגענען“…

פֿרעגט זיך אַ קשיא: גוט. װיבאַלד אַזױ, הײַנט למאַי קױלעט מען אָקסן, קעלבלעך, שאָף און עופֿות אַלע טאָג?…

און נישט נאָר בהמות, חיות און עופֿות ― מענטשן הרגענען זיך דען נישט אײנס דאָס אַנדערע? אָט בשעת „פּאָגראָם“ האָט מען דען נישט געװאָרפֿן קלײנע קינדער, עופֿעלעך, פֿונעם בױדעם אַראָפּ?…

האָט מען דען נישט געהרגעט אונדזער שכנס אַ מײדעלע ― פּערעלע האָט זי געהײסן ― און נאָך װיִאַזױ געהרגעט!!…

אַך, װי איך האָב ליב געהאַט דאָס קינד! און װי דאָס קינד האָט מיך ליב געהאַט! „פֿעטער בעבעבע“ פֿלעגט זי מיך רופֿן ― איך הײס װעלװעלע ― און רײַסן מיך בײַ דער נאָז מיט אירע קלײנע דינע זיסע פֿינגערלעך…

צוליב איר, צוליב פּערעלען, רופֿן מיר שױן אַלע „פֿעטער בעבעבע“.

― אָט גײט דער „פֿעטער בעבעבע“, װעט ער דיך נעמען אױף די הענט.

פּערעלע איז געװען אַ קראַנק קינד. דאָס הײסט, אַזױ איז זי געװען נישקשה, נאָר גײן האָט זי נישט געקאָנט. נישט גײן, נישט שטײן. נאָר זיצן. פֿלעגט מען זי דאַרפֿן טראָגן אױף די הענט אין דרױסן אַרױס. זעצן אין זאַמד אַרײַן, אױף דעך זון. זי האָט ליב געהאַט די זון, סכּנות ליב געהאַט, פֿלעג איך זיך אַרומטראָגן מיט איר, פֿלעגט זי מיך אַרומנעמען דעם האַלדז מיט אירע דינע זיסע פֿינגערלעך, זיך צוטוליען צו מיר מיטן גאַנצן־גאַנצן לײַבעלע, אַרױפֿלײגן אױף מיר דאָס קלײנע קעפּעלע: „ליב דעם פֿעטער בעבעבע“.

אונדזער שכנה קרעניע זאָגט, אַז זי קאָן נאָך עד־היום נישט פֿאַרגעסן אָט דעם „פֿעטער בעבעבע“, און טוט אַ קוק אױף מיר, אַזױ מוז זי, זאָגט זי, דערמאָנען זיך אָן איר פּערעלען…

בײזערט זיך אױף איר מײַן מאַמע, למאַי זי װײנט. מע טאָר נישט װײנען, זאָגט די מאַמע. מע טאָר נישט זינדיקן. מע דאַרף פֿאַרגעסן… פֿאַרגעסן…

אַזױ זאָגט איר די מאַמע און פֿאַרשלאָגט איר „האַקע־באַקע“. און מיך טרײַבט די מאַמע דורך: „איך זאָל מיך נישט דרײען פֿאַר די אױגן, װעט מען זיך ניט דערמאָנען אָן דעם, װאָס מע דאַרף נישט“…

כאַ־כאַ! װי איז דאָס מעגלעך, מע זאָל זיך נישט דערמאָנען? און דערמאָן איך זיך אינעם דאָזיקן קינד, אַזױ שטעלן זיך מיר טרערן אין די אױגן אַלײן פֿון זיך, פֿון זיך…

― זעט נאָר, ער װײנט שױן װידער, דער חכם! ― רופֿט זיך אָן פֿרומע מיטן אױגל צו דער מאַמען. און די מאַמע טוט אױף מיר אַ גיכן קוק און צעלאַכט זיך:

― פֿאַרגאַנגען דיר דער כרײן אין די אױגן אַרײַן? אַ מכּה דער מאַמע! ס'האַרבער כרײן דאָס איז! פֿאַרגעסן אים אָנזאָגן צומאַכן די אױגן, אַ צרה איז מיר!… נאַ דיר מײַן פֿאַרטעך… װיש אױס די אױגן, נאַריש ייִנגל, און די נאָז אין אײנװעגס װיש אָפּ… די נאָז די נאָז…

בײַ אונדז אין כּתרילעװקע, פֿון יענער זײַט בית־המדרש, שטײט אַ באַרג, אַ הױכער באַרג, הױך ביז דער כמאַרע, ביזן הימל.

אַזױ האָט עס מיר אױסגעװיזן אין יענער צײַט, װען מיר האָבן געלערנט אין חדר, און גערופֿן האָבן מיר אים „באַרג סיני“.

אין אַ שײנעם זומער־טאָג, גאַנץ פֿרי, זײַנען מיר, חבֿרה, צען חדר־ייִנגלעך, נאָך יונגע קינדער, געגאַנגען, מיט די הײליקע ספֿרים אונטער די אָרעמס און מיט די אָנבײַסנס אין די הענט אין חדר אַרײַן.

די זון האָט נאָר־װאָס אָנגעהױבן אַרױסצוגײן „פֿון איר פּוטערפֿאַס“ און האָט צוגעגאָסן אירע מילדע גילדענע שטראַלן אױף דעם שפּיץ באַרג.

און דער באַרג איז געװען באַדעקט מיט טױ, מיט ראָסע, און די ראָסע האָט געבלישטשעט, װי דימענטן; װי פּערל זײַנען געהאַנגען די טראָפּן. רײן, מחיה רײן, איז געװען די לופֿט, אַזױ רײן, װי איר קאָנט זיך נישט פֿאָרשטעלן.

איבערראַשט, פֿאַרכּישופֿט זײַנען מיר געװען מיטן דאָזיקן געטלעכן אױסזיכט פֿונעם דאָזיקן געטלעכן פֿרימאָרגן.

― װײסט איר װאָס, חבֿרה? ― האָט זיך אײנער פֿון אונדז אָנגערופֿן. ― װײסט איר װאָס, חבֿרה? לאָמיר גאָר אַרױפֿגײן אױפֿן באַרג־סיני!

― װײסט איז גאָר װאָס, קינדער? ― האָט זיך אָנגערופֿן נאָך אײנער. ― לאָמיר טאַקע אַרױפֿקריכן אױפֿן באַרג־סיני. מיר זײַנען אױף אים נאָך קײנמאָל ניט געװעזן!

און מיר האָבן זיך אַלע גענומען דראַפּען אַרױף אױפֿן באַרג־סיני; אױף אַלע פֿיר, אױף די הענט מיט די פֿיס, זײַנען מיר אַלע מיט חשק געקראָכן אױפֿן באַרג־סיני.

און אַז מיר זײַנען געקומען אױפֿן שפּיץ־באַרג און האָבן אַ קוק געטאָן אַראָפּ, אַראָפּ אױף דער ערד, זײַנען מיר פֿאַרציטערט געװאָרן.

אַזױ הױך זײַנען מיר געװעזן פֿון דער ערד, אַזױ קלײן האָט אונדז אױסגעזען די ערד.

― װוּ זײַנען מיר, קינדער, װוּ זײַנען מיר?

― װוּ זײַנען מיר, זאָגסטו? אונטער דער כמאַרע.

― אונטער דער כמאַרע, זאָגסטו? העכער פֿון דער כמאַרע!

― העכער, העכער, ― אונטערן הימל!

― איר זעט דעם בית־מדרש, קינדער? דעם בית־מדרש זעט איר?

― יאָ, קױם־קױם, װי אַ קלײן שטיבעלע די גרױס.

― װי אַ שטיבעלע, זאָגסטו? װי אַ טישל די גרױס. װי אַ בענקעלע.

― װי אַ בענקעלע, זאָגסטו? װי די גמרא די גרױס, װי מײַן סידור.

― װי דײַן סידורל, זאָגסטו? װי אַן אײ, װי אַ װעלשן ניסל.

― װי אַ ניסל, זאָגסטו? װי אַ פֿאַסאָליע, װי אַן אַרבעסל.

― װי אַן אַרבעסל? װי אַ מאָנדל, װי אַ מילב, װי אַ… אַ… אַ…

און ס'איז בײַ אונדז אַלע געבליבן דער הסכּם, מיר זאָלן זיך אױסציִען אױבן, אױפֿן באַרג, מיט די פּנימער אַרױף.

איך האָב זיך שטאַרק אײַנגעקוקט אינעם בלױען הימל, און מײַנע אױגן האָבן דעם הימל צו זיך צוגעצױגן, אַלץ נעענטער און נעענטער, אַזױ לאַנג, ביז איך האָב אים צו זיך צוגעצױגן נאָענט, גאַנץ נאָענט.

אַזױ נאָענט, אַז איך האָב די האַנט אױסגעצױגן און האָב מיט מײַנע פֿינגער זיך צוגערירט צום הימל, צום קאַלטן הימל, זיך צוגערירט, אָנגענומען, אָנגעטאַפּט, געהאַלטן, געהאַלטן, געהאַלטן…

ניט נאָר די אױגן אַלײן זײַנען געװען אין הימל; מײַן נשמה, מײַן האַרץ, מײַן גוף, מײַן גאַנצער „איך“ ― איך בין אינגאַנצן, אינגאַנצן געװען דאָרט, אױבן אין הימל.

איך בין געװען אין הימל און האָב געזען מלאָכים. מיט די װײַסע ברײטע פֿליגלען זײַנען די מלאָכים געשװוּמען אונטערן ברײטן בלױען הימל; זײ האָבן זיך געװיגט און געװיגט, געשװעבט און געשװעבט ― און געשטאַנען אױף אײן אָרט. פֿון זײער װיגן זיך און פֿון זײער שװעבן זײַנען געגאַנגען זיסע זעלטענע קולות; סע האָט געזונגען און געזונגען, אַזױ שטיל געזונגען, אַזױ שײן געזונגען, אַזױ זיס געזונגען, װי די כּהנים מיט די לװײם, װי דער „אָרגל“ אין בית־המקדש, בײַ ייִדן פֿאַרצײַטנס, װי סע שטײט בײַ אונדז אין הײליקע ספֿרים געשריבן.

און אַ גרינג, קיל װינטעלע איז פֿאַרבײַ מיר דורכגעלאָפֿן, און האָט מיך עטװאָס, קױם־קױם, אָנגערירט אין שטערן. און אַ טײַערער ריח פֿונעם גן־עדן, איז פֿאַרבײַ מיר דורכגעגאַנגען, און מײַנע אױגן האָבן זיך צוגעמאַכט, צוגעמאַכט…

― אין חדר אַרײַן, שקצים, עכבראָשים, הולטײַעס! אין חדר אַרײַן, ימח־שמוניקעס! האַרט, שיבעניקעס, איך װעל אײַך שױן צושטעלן, לײַדאַקעס, אַ בענקעלע צום רבין! אין חדר אַרײַן, פּוסטעפּאַסניקעס, כּל־בוניקעס, אין חדר אַרײַן!

דאָס איז געװען דער שמשׂ פֿון בית־המדרש, רב יקותיאל דער שמשׂ. אַ בײזער ייִד מיט אַ צעפּלאַצטער נאָז און מיט אַ שטענדיקן ליולקע־ציבעק אין די צײן.

און מיר זײַנען מיטאַמאָל אַראָפּגעפֿאַלן פֿונעם הימל אױף דער ערד.

― דערצײלט זשע מיר, איך בעט אײַך, אַקוראַט. האָט איר הײסט דאָס אַלײן געזען מיט אײַערע אײגענע אױגן די „כּותל־מערבֿי“? אַזױ, הײסט דאָס? האָט איר זי גוט געזען? דערצײלט זשע מיר, װיִאַזױ, און װאָס, און װען?…

אַזױ האָט מײַן רבי זיך אָנגערופֿן צו אַ ייִדן, װאָס איז נאָר װאָס געקומען צוריק פֿון ארץ־ישׂראל, פֿון ירושלים.

― זאָגט־זשע מיר, איך בעט אײַך, מאָלט מיר אױס אַקוראַט, װיִאַזױ און װוּ, און װאָס, און װען?

דער ירושלים־ייִד האָט אים אױסגעמאָלט אַקוראַט, װיִאַזױ, און װוּ, און װאָס, און װען, און מײַן רבי האָט געשלונגען די װערטער, אָנגעקװאָלן, געװאָרן ברײטער װי לענגער, װי אַ מענטש, װאָס נעמט־אָפּ אַ גרוס פֿון אַ נאָענטן מענטשן אין אַ װײַטער מדינה.

דער רבי האָט זיך אַזױ שטאַרק אײַנגעקוקט אינעם ירושלים־ייִד, אַז ער האָט גאָרניט באַמערקט, װי מיר, חבֿרה, האָבן זיך אײנציקװײַז אַרױסגערוקט פֿונעם טיש, און האָבן זיך אַרױסגעגנבֿעט אין דרױסן אַרױס, און האָבן געכאַפּט אַ גליטש אױפֿן אײַז.

אַז מיר זײַנען געקומען צוריק אין חדר אַרײַן, האָבן מיר נאָך געטראָפֿן זײ זיצן.

― כּותל־מערבֿי! ― האָט דער רבי געזאָגט צום ירושלים־ייִד. ― כּותל־מערבֿי! אָט דאָס איז אונדז פֿאַרבליבן פֿון אונדזער גאַנצן בית־המקדש, פֿון אונדזער גאַנצער מלוכה! כּותל־מערבֿי! כּותל־מערבֿי!…

און דער רבי האָט זיך צעװײנט.

אַז איך האָב זיך מיט זײ באַגעגנט, זײַנען זײ בײדע צוזאַמען אַלט געװען כּמעט צװײ הונדערט יאָר.

― אַבֿרהמל! מיר האָבן אַ גאַסט.

― װער איז?

און דאָס פּאָרפֿאָלק פֿון צװײ הונדערט יאָר האָבן מיך אױפֿגענומען מיט פֿרײד, מיט פֿאַרגעניגן.

און איך האָב בײַם פּאָרפֿאָלק פֿון צװײ הונדערט יאָר פֿאַרבראַכט די צײַט מיט פֿרײד, מיט פֿאַרגעניגן.

בײדע נידעריקע, װײַסע, װי געפֿאַלענער שנײ, אָן צײן, אײַנגעבױגענע, נאָר פֿרײלעכע, ציכטיקע, לעבעדיקע, װײַזן אױס װי ברודער און שװעסטער, ניט װי מאַן און װײַב.

― איך געדענק נאָך אײַער זײדן, אײַער עלטער־זײדן; געװען אַ װױלער ייִד, גאָר אַ װױלער, אָבער טאַקע גאָר אַ װױלער, ניט אַזױ װי הײַנטיקע ייִדן ― נײן, אָבער טאַקע גאָר נײן! מיר האָבן זיך באַקענט מיט אים, אַ פּנים, ― װוּ האָבן מיר זיך באַקענט מיט אײַער עלטער־זײדן?…

ער שאַמקעט מיט די ליפּן און דערצײלט מיר אַלע מעשׂיות פֿון אַמאָליקע יאָרן, און דערמאָנט ער זיך אָן יענע יאָרן, װערט ער װי מונטערער, פֿרישער, ייִנגער.

― הער נאָך, סערצע! ― זאָגט דער אַלטיטשקער. ― געדענקסט ניט, נשמה־מײַנע, װיִאַזױ האָט געהײסן דער פּריץ, װאָס זײַן עלטער־עלטער־זײדע האָט אים געהאַלטן די אַרענדע? האַ, סערצע?

― פּאַן פּרזשעשרזשאַנסקי , ― זאָגט זי ― אַבֿרהמל, פּרזשעשרזשאַנסקי האָט ער געהײסן.

― יאָ, ביסט גערעכט, סערצע, ביסט גערעכט: פּאַן פּרזשעשרזשאַנסקי האָט ער געהײסן.

און זײ פֿײַפֿן אױס מאָדנע דעם דאָזיקן נאָמען מיט דער צונג.

― דאָס האָט באַדאַרפֿט זײַן, סערצע, ניט זײער לאַנג, אַיאָ? װי מײנסטו, סערצע?

― נישט לאַנג, אַבֿרהמעלע, נישט לאַנג; אַ יאָר… אַ יאָר זעכציק אָדער זיבעציק; נישט מער, נישט מער װי אַ יאָר זיבעציק. ― ענטפֿערט אים די אַלטיטשקע.

און דער אַלטער יונגערמאַנטשיק דערצײלט מיר אַלערלײ מעשׂיות, אַנעקדאָטן, בין שפּעט־שפּעט אין דער נאַכט אַרײַן.

― קום שױן, אַבֿרהמעניו, קום שױן שלאָפֿן!

און די אַלטיטשקע נעמט דעם אַלטן און פֿירט אים אָפּ פֿאַר אַ האַנט שלאָפֿן, װי מע פֿירט אָפּ אַ קלײן קינד, און אין עטלעכע מינוט אַרום קומט זי אַרײַן צו מיר שױן אַלײן, אַביסל אױסגעטאָן, מיט אַ װײַסן אָנגעקראָכמעלטן שלײער אױפֿן קאָפּ און מיט עטלעכע שפּילקעס אין מױל. זי זעצט זיך צו צו מיר אַביסל שמועסן און מיר שמועסן װידער אַ היפּשע װײַלע, און מיר קאָנען זיך גאָר זאַט ניט אָנרײדן; דאָס הײסט, ניט איך רײד ― זי רעדט, די אַלטיטשקע רעדט, און איך הער זי אױס.

― איר קאָנט זיך גאָרניט פֿאָרשטעלן ― זאָגט זי צו מיר, אָנגעשפּאַרט אױף די אױסגעטריקנטע עלנבױגנס ― איר קאָנט זיך גאָרניט פֿאָרשטעלן, װי שװאַך מײַן אַבֿרהמל הײבט אָן צו װערן די לעצטע צײַט. אַז איבעריקע האַלבע שעה לאָז ער זיצן בײַ דער נאַכט, װערט ער מיד און מוז גײן שלאָפֿן. נאָר למאַי זאָל איך זינדיקן? אַ דאַנק גאָט דערפֿאַר. קײן סך אַבֿרהמלען, װי מײַן אַבֿרהמל, איז ניטאָ. איך האָב נאָך פֿון אים קײן אײנציק מאָל, חלילה, קײן אומכּבֿוד נישט געהאַט. קײן קרום װאָרט ניט געהאָרכט, פֿון דער ערשטער שעה נאָך דער חופּה ביז הײַנטיקן טאָג צו הונדערט און צװאַנציק יאָר. למאַי זאָל איך זאָגן? איך האָב צו אים גאָרניט. איך האָב צו אים גאָרניט, און מיר לעבן זיך ברוך־השם, צופֿרידן, װי גאָט האָט געבאָטן, און צום אײבערשטן קײן טענות האָבן מיר אױך ניט. ער פֿירט אונדז אױס פֿון כּמה יאָרן, און מיר דאַרפֿן, חלילה, צו לײַטן ניט אָנקומען, און קײן פֿרעמדס האָבן מיר נאָך קײנמאָל ניט פֿאַרנומען, געלױבט איז גאָט ברוך־הוא…

― נו, און אײַערע קינדער?

― מײַנע קינדער?… עך־עך־עך! גאָט ברוך־הוא האָט מיך געשטראָפֿט, אױסגעשטאָרבן אַלע קינדער… אײניקלעך האָבן מיר, געלױבט דער אײבערשטער, אור־אײניקלעך און אור־אור־אײניקלעך, קײן עין־הרע ניט… נאָר קײן קינדער נישטאָ; אַלע אױסגעשטאָרבן.

די אַלטיטשקע האָט זיך פֿאַרטראַכט.

אין אַ מינוט אַרום רופֿט זי זיך אָן צו מיר:

― װאָס זאָגט איר עפּעס אױף אים?

― אױף װעמען?

― אױף מײַן אַבֿרהמלען.

איך האָב נישט געקאָנט פֿאַרשטײן, װאָס זי מײנט דערמיט, האָב איך נאָר אַ שמײכל געטאָן און האָב איבערגעטראָגן אונדזער שמועס אױף אַן אַנדער ענין.

מיר האָבן נאָך לאַנג־לאַנג פֿאַרבראַכט. מיר האָבן גערעדט װעגן אַלערלײ זאַכן און װעגן פֿאַרשײדענע לײַט; נאָר מער און אָפֿטער פֿון אַלע האָט זיך געדרײט בײַ איר אױף דער צונג אַבֿרהמל, איר אַבֿרהמל.

אַבֿרהמל איז געװען אַ בײַשפּיל אױף יעדן אױפֿן, אַ פֿאַרגלײַכן צו יעדן מענטשן. אַבֿרהמל! אַבֿרהמל! אַבֿרהמל!

עס האָט זיך מיר אױסגעדאַכט, אַז סע זיצט אַקעגן מיר אַ װײַבל, אַ יונג װײַבל, ניט קײן אַלטע ייִדענע פֿון קרובֿ צו הונדערט יאָר.

איך װאָלט אַ בעלן זײַן װיסן, װוּ איז אַצינד דאָס דאָזיקע פּאָרל?…

אױף יענער זײַט באַרג, הינטערן אַלטן בית־המדרש, געפֿינט זיך אַן אוצר.

אַזױ האָט מען געשמועסט בײַ אונדז אין שטעטל.

נאָר קומען צום אוצר איז ניט אַזױ גרינג. אַז אַלע ייִדן אין שטעטל װעלן לעבן בשלום, און װעלן זיך נעמען אַלע אים זוכן, דעמאָלט װעט מען אים געפֿינען.

אַזױ האָט מען געשמועסט בײַ אונדז אין שטעטל.

און אַז אַלע ייִדן װעלן לעבן צופֿרידן, עס װעט ניט זײַן קײן קינאה בײַ ייִדן, קײן שׂינאה, קײן קריג, קײן לשון־הרע, קײן רכילות, און מע װעט זיך נעמען אַלע, װעט מען אָפּזוכן דעם אוצר, און אַז ניט ― װעט ער אַרײַן טיף־טיף אין דער ערד אַרײַן…

אַזױ האָט מען געשמועסט בײַ אונדז אין שטעטל, און מע האָט אָנגעהױבן זיך צו שפּאַרן און איבערשפּאַרן, צו אַמפּערן זיך און צו װערטלען זיך, צו זידלען און צו קריגן זיך, װאָס װײַטער אַלץ מער, אַלץ שטאַרקער, און אַלץ איבערן אוצר. דער האָט געזאָגט: ער דאַרף זײַן דאָ, דער האָט געזאָגט: דאָרטן, ― און מען האָט ניט אױפֿגעהערט זיך צו שפּאַרן און איבערשפּאַרן, צו אַמפּערן זיך און צו װערטלען זיך, צו זידלען און צו קריגן זיך, װאָס װײַטער אַלץ מערער, אַלץ שטאַרקער, און אַלץ איבערן אוצר ― און דער אוצר… האָט געזונקען אַלץ טיפֿער און טיפֿער אין דער ערד אַרײַן.

אױף דער ערד איז ער געזעסן, אױף דער ערד, בײַ דער טיר פֿון דער שול, ער איז געזעסן און האָט גערעכנט די גראָשנס, געצײלט די פּרוטות ― די פּרוטות, װאָס ער האָט דורכן טאָג געמאַכט. צונױפֿגעקליבן.

צװײ מאָל אין װאָך, מאָנטיק און דאָנערשטיק, גײט ער איבער די הײַזער. פּרוטות נעמט דער אָרעמער אָרעמאַן בײַ די רײַכע אָרעמעלײַט. די צװײ טעג זײַנען זײַנע.

װי ליכטיק שײַנט די זון, װי װאַרעם זײַנען אירע שטראַלן! אײן האַנט האַלט ער אין בוזעם, און אין דער אַנדערער האַלט ער די גראָשנס, די פּרוטות. ער װאַרפֿט זײ און קלינגט מיט זײ: ער צײלט זײ און רעכנט זײ. פּלוצעם…

װער פֿאָרט דאָס אין דער דאָזיקער קאַרעטע, זעקס פֿערד געשפּאַנט? אַ! דאָס איז דער גראַף פֿונעם שטעטל.

די פֿערד טראָגן די קאַרעטע, און דער שטױב גײט נאָך, װי צװײ װאָלקנס, בײַ די זײַטן.

דער שטױב האָט אים אַביסל פֿאַרשאָטן די אױגן מיטן מױל און האָט אים אױף צװײ מינוט פֿאַרשטעלט די שײַן פֿון דער ליכטיקער זון.

― אַביסל אַ העזה! אַן עזות פֿון אַ גראַף! ― האָט ער אַ מורקע געטאָן זיך אין באָרד אַרײַן, און האָט זיך װידער גענומען צו דער אַרבעט, רעכענען די גראָשנס, צײלן די פּרוטות…

הײַנט איז געװאָרן אַ מאָדע: „חבֿרות“, „חדרים“, „שקאָלעס“, „סאַנאַטאָריע“. אַמאָל האָבן מיר דערפֿון גאָרנישט אָנגעהױבן צו װיסן.

געשטאָרבן אַן אָרעמאַן און איבערגעלאָזט אַ טוץ קינדער יתומים ― כאָטש נעם װאַרף זײ אַרײַן אין װאַסער אַרײַן! מאָלט אײַך, עס רעדט זיך נאָר אַזױ; עס האָט זיך נאָך נישט געמאַכט, מע זאָל נעמען לעבעדיקע נפֿשות און װאַרפֿן זײ אין טײַך אַרײַן! עס רעדט זיך נאָר אַזױ…

אַזױ װי הײַנט געדענק איך. כּתריאל דער װאַסערפֿירער איז געשטאָרבן, און באַלד נאָך אים איז געשטאָרבן זײַן װײַב כּתרילעכע, און ס'איז געבליבן פֿון זײ אַ היפּש ביסל קינדער, אָן אַ טאַטן, אָן אַ מאַמען, אָן אַ װינקל, אָן אַ שטיקל ברױט ― אַ גװאַלד, אַ גװאַלד, חושך איז געװאָרן אין שטאָט, חושך צװישן די אָרעמע לײַט.

רוצחים! גזלנים! קױלערס! װאָס שװײַגט מען? װי לאָזט מען דאָס אַזױ פֿיל נפֿשות אױסגײן פֿון הונגער? פֿאַרװאָס טוט מען עפּעס ניט? װוּ זײַנען די נגידים אונדזערע? די גבֿירים?

די נגידים, די גבֿירים זײַנען געװען פֿאַרנומען מיט זײערע געשעפֿטן, און די אָרעמעלײַט האָבן ניט אױפֿגעהערט צו פּילדערן און צו ליאַרעמען, אַזױ לאַנג, ביז ס'איז געקומען אױף דער נאַכט, האָט מען געמאַכט בײַם רבֿ אַן אַסיפֿה, און ס'איז געבליבן, מע זאָל זיך מיט די קינדער אײַנטײלן.

אָט דאָ איז ערשט געװאָרן דער רעכטער געפּילדער: בעלנים אױף אַזאַ גרױסע מיצװה זײַנען געװען אַ סך, און קינדער ― סך־הכּל זיבן.

― שױן פֿאַרטיק בײַ דיר דאָרט אַלצדינג? נעם אָט די צװײ און טראָג זײ אַראָפּ אַהין, אױף דער ערד, און קום באַלד צוריק.

אַזױ האָט גאָט ברוך־הוא געזאָגט צום מלאך, אָנװײַזנדיק אים אױף צװײ זינדיקע נשמהלעך.

און דער מלאך האָט גענומען די צװײ זינדיקע נשמהלעך אונטער די פֿליגל און האָט זיך אַראָפּגעלאָזט מיט זײ אױף דער ערד.

און די נאַכט האָט פֿאַרשפּרײט אירע שװאַרצע פֿליגל אױף דער ערד, און ס'איז געװעזן פֿינצטער.

און אַ קאַלטער װינט, אַ שטאַרקער װינט, האָט געדרײט און געבלאָזן דורך די פֿענצטער, דורך דער טיר, דורך די װענט פֿון אַ קלײן אײַנגעהױקערט שטיבל. אינעם קלײן אײַנגעהױקערט שטיבל, אױף שטרױ געבעט, ליגט אױף דער ערד אַן אױסגעטריקנט װײַבל. דאָס װײַבל ליגט און קאַטשעט זיך. זי קאַטשעט זיך ― זי גײט צו קינד.

און אַ קאַלטער װינט, אַ שטאַרקער װינט האָט געדרײט און געבלאָזן און האָט ניט געקענט דורכבלאָזן די געמױערטע װענט מיט די הױכע טירן און פֿענצטער פֿון אַ שײן רײַך הױז. אינעם שײנעם רײַכן הױז, װײך געבעט, גוט געבעט, מיט אַטלעס און מיט זײַד, ליגט אַ געזונטע, אַ שײנע פֿרױ. די געזונטע שײנע פֿרױ ליגט און קאַטשעט זיך. זי קאַטשעט זיך ― זי גײט צו קינד.

און דער מלאך האָט אין דער גיך אַהער אַרײַנגעלאָזט די צװײ נשמהלעך.

― גײט, קינדערלעך, ― האָט ער צו זײ געזאָגט ― גײט, ברידערלעך, קומט־אָפּ אַביסל אױף דער װעלט!

און ס'איז אין דער דאָזיקער נאַכט געבאָרן געװאָרן צװײ ייִנגלעך: אײנס אױף דער ערד, אױף שטרױ, ― אױף הונגער, אױף דחקות, אױף צרות ― אַ פּיקערל, אַן עסערל, אַן איבעריקס אױף דער װעלט; און דאָס אַנדערע ― אױף אַטלעס און אױף זײַד, אױף פֿרײד, אױף גוטס, אױף גליק, אױף לאַקעטקעס, אױף זאַבאַװקעס, צו געניסן פֿון דער װעלט.

― היתּכן? ― האָט דער מלאך געפֿרעגט בײַם רבונו־של־עולם. ― איז טאַקע רעכט אַזױ? דעם גאָר, און דעם גאָרניט? דעם שטרױ, און דעם אַטלעס? דעם לאַקעטקעס, און דעם דחקות?

― קוק־אַראָפּ און שװײַג! ― האָט אים געענטפֿערט דער האַר פֿון דער גאַנצער װעלט.

עס איז איבערגעלאָפֿן צװאַנציק יאָר.

און די נאַכט האָט פֿאַרשפּרײט אירע שװאַרצע פֿליגל אױף דער ערד און ס'איז געװעזן פֿינצטער.

און אַ שטאַרקער װינט, אַ קאַלטער װינט האָט געדרײט און געבלאָזן דורך די פֿענצטער, דורך דער טיר, דורך די װענט פֿון אַ קלײן אײַנגעהױקערט שטיבל, פֿונעם קלײן אײַנגעהױקערט שטיבל הערט זיך אַ קול, אַ װײנענדיק קול:

― רבונו של עולם! ליבער גאָט! נעם־אָן מײַן געבעט, הער־צו מײַן געװײן; שיק מיר דעם טױט, נעם מיך צו פֿון דער װעלט ― איך קאָן זיך שױן מער דאָ ניט מוטשען!

― נײן, לעב נאָך, לעב נאָך, מוטשע זיך, ― לעב לאַנג, לעב לאַנג, מײַן קינד!…

און אַ שטאַרקער װינט, אַ קאַלטער װינט האָט געדרײט און געבלאָזן און האָט ניט געקאָנט דורכבלאָזן די געמױערטע װענט מיט די הױכע טירן און פֿענצטער פֿון אַ שײן רײַך הױז. פֿונעם שײנעם רײַכן הױז הערט זיך אַ קול, אַ װײנענדיק קול:

― רבונו של עולם! ליבער גאָט, נעם־אָן מײַן געבעט, הער־צו מײַן געװײן; נעם־צו דעם מלאך־המות פֿון מיר. איך װיל לעבן… אַן עבֿירה אַזאַ גוטס. איך װיל פֿון דער װעלט אַזױ יונג נישט גײן!

― נײן, שטאַרב, נײן, שטאַרב, געזעגן זיך, ― גענוג געהוליעט, מײַן קינד!…

און אַ שטאַרקער װינט, אַ קאַלטער װינט האָט געדרײט און געבלאָזן די נאַכט, און די זינדיקע נשמה אינעם גליקלעכן הױז, פֿון דעם גבֿיר דעם געזונטן, איז ניט װילנדיק צוריק אױפֿן הימל אַרױף.

און אַ שטאַרקער װינט, אַ קאַלטער װינט האָט נאָך לאַנג דאָ געבלאָזן און געדרײט, און די זינדיקע נשמה אינעם געפֿאַלענעם שטיבעלע האָט זיך ניט װילנדיק בײַם קבצן בײַם קראַנקן געהאַלטן נאָך לאַנג, נאָך לאַנג געהאַלטן!

איך האָב געהאַט אַ חבֿר. מיר האָבן געלערנט אין אײן חדר. אינאײנעם געלעבט, אינאײנעם געטאָן נאַרישקײטן אינאײנעם געטײלט פֿרײדן און לײַדן.

די בלינדע, װאָס מע רופֿט זי פֿאָרטונע, די הצלחה , האָט זיך צוגעשמײכלט צו מײַן חבֿר, און סע האָט אים באַגליקט, און ס'איז אים אַװעקגעגאַנגען בעסער און בעסער, און איז געװאַקסן העכער און העכער.

און איך בין געבליבן פֿון אונטן…

לאַנג, גאַנץ לאַנג האָבן מיר זיך ניט געזען, ניט באַגעגנט. מיר זײַנען געגאַנגען אױף פֿאַרשײדענע װעגן, מיר האָבן געװױנט אין פֿאַרשײדענע שטעט.

אײנמאָל בין איך געקומען אין דער שטאָט, װוּ מײַן חבֿר האָט געװױנט, און בין געגאַנגען פֿאַרבײַ מײַן חבֿרס אױסגעצײכנט הױז און האָב זיך אָפּגעשטעלט:

„יאָ אַרײַנגײן, צי ניט אַרײַנגײן?“

און איך בין אַרײַנגעגאַנגען.

שטעלט אײַך פֿאָר ― ער האָט מיך דערקענט!…

― װאָס־זשע מאַכסטו, ברודער? װי גײט עס?

אַ היפּשע װײַלע זײַנען מיר געשטאַנען פֿון פֿאָרנט; אינעװײניק צו זיך האָט ער מיך ניט אַרײַנגערופֿן.

ער האָט פֿאַרשטאַנען, אַז סע װוּנדערט מיך, האָט ער צו מיר געזאָגט, באַטראַכט מײַן הלבשה:

― זײַ מיר מוחל, גוטער ברודער, האָב קײן פֿאַראיבל, איך בעט דיך, זײַ מיר מוחל, איך קאָן ניט, איך שעם זיך!…

― דו שעמסט זיך, דו שעמסט זיך מיט מיר?

― אַך, נײן, חלילה, ניט דאָס מײן איך, ניט דאָס האָב איך געזאָגט! איך האָב געזאָגט, איך שעם זיך מיט… מיט מײַן גרױסאַרטיק הױז… פֿאַר דיר, פֿאַר מײַן אַלטן חבֿר, פֿאַר… פֿאַר… זאָג מיר, װוּ װױנסטו? װוּ שטײסטו? איך װעל קומען, איך װעל זײַן בײַ דיר, איך װעל זײַן בײַ דיר!

ער האָט געװאָרפֿן אַן אױג אױף מײַנע אױסגעדרײטע צעריסענע שטיװל און איז געװאָרן רױט פֿאַר בושה…

איך האָב אים פֿאַרשטאַנען און האָב אים מוחל געװען מיטן גאַנצן האַרצן, מיטן גאַנצן האַרצן!

דאָרט, אױף יענער זײַט בית־עולם, הינטער דער שטאָט, נײט זיך צונױף דער הימל מיט דער ערד.

דאָרט, אױף יענער זײַט בית־עולם, הינטער דער שטאָט, איז עק־װעלט.

אַזױ האָבן מיר אַלע אין חדר אָפּגעפּסקנט און האָבן אָפּגערעדט צװישן זיך ― צונױפֿזאַמלען זיך שבת בײַ טאָג, װען דער עולם, װען אַלע ייִדן, װען די גאַנצע שטאָט שלאָפֿן מיטן זיסן שבתדיקן שלאָף, און זיך לאָזן און גײן ביזן עק־װעלט.

שבת בײַ טאָג, װען דער עולם, װען אַלע ייִדן, װען די גאַנצע שטאָט זײַנען געשלאָפֿן מיטן זיסן שבתדיקן שלאָף, האָבן מיר זיך צונױפֿגעזאַמלט און האָבן זיך געלאָזט גײן און גײן ביזן עק־װעלט.

און מיר זײַנען געגאַנגען ― צי אַ שעה, צי צװײ, צי דרײַ ― װײס איך ניט; נאָר מיר זײַנען, ברוך־השם, מיט גאָטס הילף, געקומען בשלום ביז דער מיל, ביז דער װינט־מיל.

דאָ, בײַ דער װינט־מיל, האָבן מיר זיך געזעצט רוען. זיך צוגעזעצט, צוגעלײגט. צוגעלײגט זיך, אױסגעצױגן זיך אױפֿן גרינעם גראָז, אױפֿן שמעקנדיקן גראָז, און געכאַפּט אַ דרעמל.

יעדער פֿון אונדז איז פֿאַרנומען מיט זײַן זאַך, מיט זײַנע געדאַנקען, מיט זײַן פֿאַרגעניגן. ס'איז שטיל. קײנער זאָגט ניט קײן װאָרט; קײנער װיל, מע זאָל אים איבערשלאָגן. קײנער װיל יענעם איבערשלאָגן.

― װוּ־זשע איז עק־װעלט? ― האָט זיך אָנגערופֿן אײנער פֿון אונדז.

― אָט דאָס איז דאָך עק־װעלט, נאַרעלע! ― האָט אים דער אַנדערער געענטפֿערט.

און ס'איז בײַ אונדז אַלע געבליבן דער הסכּם, אַז דאָ, הינטער דער װינט־מיל, איז עק־װעלט; אַז װײַטער פֿון דער מיל איז שױן די הרי־חושך, די פֿינצטערע בערג, װאָס זײַנען באַדעקט מיט אַ שװאַרץ גראָז, און דאָרט, אױף די בערג, געפֿינען זיך נאָך עד־היום קלײנע ייִדעלעך מיט לאַנגע בערד ביז די שפּיץ־פֿינגער פֿון די פֿיס, ― די קלײנע ייִדעלעך, װאָס גאָט האָט זײ אַהער פֿאַרטריבן פֿאַר זײערע צינגער, פֿאַר זײערע לאַנגע צינגער, דערפֿאַר װאָס זײ האָבן געהרגעט אײנער דעם אַנדערן מיט די צינגער; און אױף יענער זײַט בערג איז שױן דער פֿאַרגליװערטער ים, װאָס דער שטורעמװינט פֿאַרטרײַבט אַהין אַלע אָקרענטן מיט אַלע שיפֿן און װאָס קײנער קומט שױן פֿון דאָרט ניט צוריק…

― אין בית־מדרש אַרײַן! װײַסע־חבֿרהניקעס! אין בית־מדרש אַרײַן! לײַטישע בחורימלעך! דאַכט זיך, שענער צו זיצן אין בית־מדרש שבת בײַ טאָג און לערנען „פּרק“, אײדער װאַלגערן זיך, גלײַך מיט אַלע שקצימלעך, הינטער דער מיל. אין בית־מדרש אַרײַן, גױים, עם־הארצים. אין בית־מדרש אַרײַן!

דאָס איז געװען „מאָטיע רױטעבאַק“ אַ שײנער ייִד, אַ יודע־ספֿר, אַ בעל־הבית מיט אַן אײגענער שטוב און מיט אַ „שטאָט“ אין מזרח־װאַנט, די דריטע שטאָט פֿונעם אָרון־קודש…

איך האָב געהערט אין חדר. מײַן רבי האָט מיר דערצײלט. מײַן רבי רב מאיר, זכרונו לבֿרכה…

שרעקלעכע מעשׂיות האָט ער זיך אָנדערצײלט פֿונעם מענטשנס סוף, פֿונעם מלאך־המות מיט די טױזנטער אױגן פֿון קאָפּ ביז פֿיס, פֿונעם מלאך־הדומה מיט די אײַזערנע ריטער, װאָס קומט אין קבֿר אַרײַן מיט אַ דאָפּראָס:

― רשע! מה שמך? רשע! װיִאַזױ רופֿט מען דיך? עסקתּ בתּורה? װאָס האָסטו געלערנט?

און נאָך פֿיל שרעקלעכע, באמת מוראדיקע מעשׂיות. און עס איז איבערגעגאַנגען אַ פֿראָסט איבערן לײַב, און די האָר האָבן זיך געשטעלט קאַפּױר.

נאָר שרעקלעכער פֿון אַלץ איז בײַ מיר געװען דער מלאך־המות, דער מלאך־המות מיט די טױזנטער אױגן פֿון קאָפּ ביז פֿיס. און איך בין זיכער, אַז װען איך װאָלט דענסטמאָל זיך באַגעגנט מיטן דאָזיקן פּאַרשױן, װאָלט איך געװיס געשטאָרבן פֿאַר פּחד אַלײן.

אַך, װי עס בײַטן זיך די צײַטן!

אַצינד, װען איך זע זיך מיט „אים“ כּמעט יעדן טאָג, װער איך גאָר ניט נתפּעל.

איך פֿיל „אים“ נעבן זיך; איך הער „זײַן“ אָטעמען אָט דאָ, נעבן זיך; איך װײס, איך הער, אַז „ער“ גײט מיר נאָך פֿון הינטן פֿיס־טריט ― און גאָרניט!

― נו, גיכער, גיכער! ― זאָגט „ער“ מיר. ― מאַך אַ צװאה און קום…

― מאָרגן, אם־ירצה־השם, מאָרגן! ― ענטפֿער איך „אים“ און לײג דאָס אָפּ פֿון טאָג אױף טאָג.

און אַזױ װי איר זעט, נאַרן מיר אײנער דעם אַנדערן. ער זאָגט מיר: „צװאה!“ איך אים: „מאָרגן… מאָרגן… מאָרגן…“

אַ גליקלעך קינד אָט דער יוזעק! אַלע האָבן אים ליב, איטלעכער פּעסטעט אים, גיט אים נאָך, קושט אים, האַלדזט אים.

װאָס איז די מעשׂה?

יוזעק!

„אײגענע טאַטע־מאַמע באַדאַרפֿן אַזױ ניט באַלעװען קײן בן־יחידל, װי די צװײ שװעסטער, שׂרה און רבֿקה, באַלעװען דאָס קלײנע ברודערל זײערס. יוזעק און יוזעק און יוזעק! יוזעק, עס! יוזעק, טרינק! יוזעק, גײ שלאָפֿן! יוזעק, נאַ דיר אַ צוקערקע! יוזעק, מע נײט דיר אַ פּאָר נײַע הײַזלעך אױף יום־טובֿ! יוזעק, מע װעט דיך שיקן ערבֿ פּסח אין באָד אַרײַן! יוזעק, װעסט פּראַװען פּסח דעם סדר! יוזעק און יוזעק און יוזעק ― ס'איז שױן נימאס און מאָוס צו הערן! „איר נעמט אַ קינד, אַ ברילאַנטן קינד, און מאַכט פֿון דעם אַ תּל!“

אַזױ זאָגן די שכנהטעס, װאָס זיצן מיט די שװעסטער אינאײנעם, און אַלײן רוקן זײ אונטער יוזעקן אַלע מאָל אַ צוקער־לעקעכל, אַ שטיקל שטרודל, אַ געבראָטן לעבערל, אַביסל אײַנגעמאַכטס.

גענומען האָט זיך עס פֿון רחמנות, פֿון דעם, װאָס אַלע, די גאַנצע װעלט האָט אױף אים געהאַט רחמנות ― נעבעך אַ יתומל!

ס'איז געװען אַ ייִד, האָט ער געהײסן רפֿאל, און איז געװען כּל־ימיו אַן אָרעמאַן, און דערצו נאָך אַ יאַדעשליװער, מיט אַ מאָדנער מוזיקאַלישער ברוסט, װאָס פֿלעגט שפּילן, דאָס הײסט, בײַם אַרײַנציִען און בײַם אַרױסלאָזן דעם אָטעם פֿלעגט זיך הערן אַ מין געזאַנג פֿון אַ פֿידל, װאָס מע פֿירט איבער איר מיט אַ ניט־קײן־אָנגעשמירטן סמיטשיק. און געװען איז דער רפֿאל אַ גאַנץ ערלעכער, נאָר, לאָז ער מיר מוחל זײַן, אַ שלימזלניק, דאָס הײסט, מחמת ער איז געװען זײער אַן ערלעכער, איז ער געװען אַ שלימזלניק, אָדער פֿאַרקערט, מחמת ער איז געװען אַ גרױסער שלימזלניק, איז ער געװען אַן ערלעכער. אױף אים האָט מען געזאָגט אין כּתרילעװקע, אַז װען רפֿאל זאָל ניט זײַן קײן שלימזלניק, װאָלט ער איצט געהאַט אַ סך געלט.

און ער האָט דאָס געהאַט ביד, װאָרעם ער איז געװען כּל־ימיו „נאמן“ בײַ רב שׂמחהלע װײַנער אין פּאָדװאַל, און אַ חוץ זײַן געהאַלט, האָט ער געקאָנט גײן שװערן אַ שבֿועה דאורײַתא, אַז ער האָט ניט נהנה געװען קײן פֿרעמדע פּרוטה.

רב שׂמחהלע װײַנער האָט זיך נישקשה, געקאָנט פֿאַרלאָזן אױף זײַן נאמן. ער האָט אים טאַקע דערפֿאַר געהאַלטן בכּבֿוד, געצאָלט אים אַקוראַט די זעקס קאַרבן אַ װאָך, אַמאָל אונטער אַ יום־טובֿ געשענקט אַ צען־קערבל־שטיק, פּסח אַרבע־כּוסות אומזיסט, און פּסחדיקן בראָנפֿן אַ פֿלעשל ― פֿון דעם שמועסט מען ניט, װי דען? רב שׂמחהלע װײַנער איז אַ מענטש, װאָס פֿאַרשטײט דען ניט, װי מע באַדאַרף שעצן אַ מענטשן? אַי, רפֿאל דער נאמן האָט באַקומען בײַ אים אין „פּאָדװאַל“ פֿריִער אַ „רעמאַטעס“ און נאָכדעם האָט זיך אים געלײגט אַ קאַטאַר אױף דער לונג, און סע האָט אים אָנגעהױבן פֿײַפֿן אינעװײניק און שפּילן און זינגען ― װער איז שולדיק? געזונט ― דאָס איז דאָך אַ גאָט־זאַך. דער געזינטסטער מענטש קאָן חלילה גײענדיק שטאַרבן. אונדזערע חכמים האָבן שױן לאַנג געזאָגט דערױף, אַז… נאָר איר װײסט דאָך שױן מסתּמא, װאָס אונדזערע חכמים האָבן דערױף געזאָגט.

הקיצור, רפֿאל האָט אַזױ לאַנג געפֿײַפֿט, געשפּילט און געזונגען, ביז ער האָט זיך אײנמאָל, חול־המועד פּסח איז דאָס געװען, אַװעקגעלײגט, באַקומען פֿערציק גראַד היץ און איז שױן מער ניט אױפֿגעשטאַנען.

רפֿאל איז געשטאָרבן און ― אַי־אַי־אַי! ― װאָס פֿאַר אַ לװיה ער האָט געהאַט! רב שׂמחהלע האָט אײַנגעלײגט די װעלט! ער האָט אים אַלײן אַרױסגעטראָגן אױף דער מטה פֿון שטוב, אַלײן געהאָלפֿן טראָגן מיט זײַנע פּלײצעס, אַלײן נאָכגעגאַנגען ביזן הײליקן אָרט, אַלײן געזען, מע זאָל אים געבן אַ שײנעם אָרט, אַלײן אַכטונג געגעבן, װי מע גראָבט די קרקע, אַלײן געגעבן דעם ערשטן קלאַפּ מיט דער לאָפּעטע. און בשעת דאָס קינד, יוזעק, האָט געזאָגט אינאײנעם מיט עוזר דעם שמשׂ דעם ערשטן קדיש אױפֿן פֿאָטערס קבֿר, האָט רב שׂמחהלע געװײנט, סטײַטש געװײנט!

― װאָס װײסט איר! װאָס װײסט איר! ― האָט ער נאָכדעם געזאָגט איטלעכן באַזונדער. ― ס'איז בײַ מיר אַזאַ היזק, אַזאַ היזק, װאָס איז גאָר אין־לשער!

און צו דער אַלמנה האָט ער געזאָגט:

― װײן ניט, איך װעל דיר מיט דײַנע יתומים מסתּמא נישט פֿאַרלאָזן. פֿריִער גאָט, נאָכדעם איך…

און רב שׂמחהלע האָט געהאַלטן װאָרט, װי װײַט ער האָט געקאָנט. דאָס הײסט, די ערשטע עטלעכע װאָכן האָט ער געצאָלט דער אַלמנה די זעלבע שׂכירות, װאָס רפֿאל פֿלעגט נעמען. אמת, זי האָט באַדאַרפֿט נאָך דעם גײן אַלע װאָך, און ניט אײן מאָל, נאָר עטלעכע מאָל, און דאָס איז געװען פֿאַר איר עפּעס ניט אַזױ אַנגענעם; נאָר איך בעט אײַך; װאָס האָט איר געװאָלט? מע זאָל איר אָפּשיקן אַהײם? דאַכט זיך, מען איז גענוג יוצא, אַז מע צאָלט אַ מענטשן שׂכירות נאָכן טױט!

― איר גײט צו מיר מאָנען געלט, ― האָט ער צו איר אַמאָל אַ זאָג געטאָן, ― גלײַך װי עס קומט אײַך טאַקע, גלײַך װי איר האָט עפּעס אײַנגעלײגט בײַ מיר אַ חלק אין פּאָדװאַל…

יענעם טאָג האָט די אַלמנה מער געװײנט, װי בשעת רפֿאל איז געלעגן אױף דער ערד, און אַז אירע צװײ טעכטער, שׂרה און רבֿקה, זײַנען געװאָר געװאָרן דעם סוד, װאָס די מאַמע װײנט, האָבן זײ זי באַשװאָרן, זי זאָל שױן מער אַהינצו נישט גײן.

― װאָס־זשע װעלן מיר טאָן?

― דאָס װאָס אַלע טוען: מיר װעלן גײן דינען, מיר װעלן װאַשן גרעט, מיר װעלן נײען אױף דער מאַשין.

נײען אױף דער מאַשין איז שױן איצט אין כּתרילעװקע אַ שטיקל ענין.מע קאָן שױן פֿאַרדינען די צװײ גילדן אַ טאָג, אַבי מע זאָל נאָר װעלן זיצן איבער דער מאַשין אַזױנע זעכצן־זיבעצן שעה אין מעת־לעת; און מיט אַרבעט איז אױך קײן דאגה נישט, מע קריגט; אַז ניט קײן קלײדלעך, איז ליפֿן, אַן ניט קײן ליפֿן, איז העמדער, אַז ניט קײן העמדער, איז נאָז־טיכלעך אונטערהאַקן. שלעכט איז נאָר, װאָס מע דאַרף האָבן אַ מאַשין, צװײ מאַשינען!

אמת מע גיט מאַשינען אױף אױסצאָלן, װוּ־זשע נעמט מען די ערשטע עטלעכע קערבלעך?

― גײט זיך דורך צו אײַער נגיד. ― האָבן די שכנים געגעבן אַן עצה דער אַלמנה. ― זאָגט אים אַזױ און אַזױ, זײ װעלן אים אָפּאַרבעטן.

ס'איז צו זאָגן: גײ צום נגיד! נאָר װאָס טוט ניט אַ ייִד צוליב פּרנסה? די אַלמנה איז זיך דורכגעגאַנגען צו רב שׂמחהלע װײַנער, געטראָפֿן אים אין דער בעסטער צײַט, סאַמע נאָכן עסן. איר װײסט, אַז איר דאַרפֿט צו עמעצן אָנקומען מיט אַ טובֿה, זאָלט איר אים טשאַטעװען גאָר נאָכן עסן; נאָכן עסן איז דער ערגסטער מענטש װײכער װי פֿאַרן עסן; פֿאַרן עסן איז אַ מענטש ― אַ חיה.

― װאָס װעסטו זאָגן עפּעס גוטס?

די אַלמנה האָט אים אַנידערגעלײגט אַ צעטל, אַזױ און אַזױ ― מאַשינעס.

רב שׂמחהלע האָט אױסגעהערט מיט קאָפּ די גאַנצע צײַט, געקאַלופּעט די צײן, געװען רױט, אַביסל געשװיצט און עטװאָס געדרעמלט, דאָס הײסט, חלילה ניט געשלאָפֿן, נאָר געדרעמלט, געקוקט אױף איר נאָר מיט אײן האַלב אױג, בשעת־מעשׂה געקלערט אַביסל װעגן געשעפֿט און אַביסל װעגן עניני המאָגן. רב שׂמחהלע איז אַביסל אַ פֿולער, אַביסל צו פֿעטלעך, האָבן אים די דאָקטױרים געהײסן עסן מער פֿלײש און װינציקער מעל־שפּײַז; און רב שׂמחהלע האָט דװקא ליב מעל־שפּײַז, ברױט, לאָקשן, קוגעלעך וכדומה אַזעלכע זאַכן, װאָס װערן געמאַכט פֿון מעל. ער װײס, אַז סע שאַט אים, נאָר אַז ער זעט דאָס, עסט ער, און אַז ער עסט־אָפּ, האָט ער חרטה…

― איז װאָס־זשע מאַכסטו, הײסט דאָס? ― רופֿט ער זיך אָן צו דער אַלמנה בשעת יענע װערט אַנטשװיגן, און ער הערט אױף צו דרעמלען, קוקט אױף איר מיט אָנדערהאַלבן אױגן.

― װאָס זאָל איך מאַכן? ― ענטפֿערט אים די אַלמנה. ― איר הערט דאָך שױן, װאָס איך מאַך; אױף אַלע שׂונאים! איז װען איך האָב איצט אױף אַ מאַשינע, אױף צװײ מאַשינעס, כאָטש אײן מאַשינע…

― װאָסער מאַשינע? ― מאַכט ער צו איר פֿאַרװוּנדערט און קוקט אױף איר שױן מיט בײזע אױגן.

― איך האָב דאָך אײַך דערצײלט, אַז מײַנע טעכטער װילן זיך פֿאַרנעמען מיט נײען, װערן נײטאָרינס, נײען אױף דער מאַשינע, איז ניטאָ קײן מאַשינע, צװײ מאַשינעס דאַרפֿן זײ האָבן, מע גיט אױף אױסצאָלן.

― דאָס איז אַ גוטע זאַך, זײער אַ גלײַכע זאַך נײטאָרינס, נײען, פֿאַרדינען, מהיכא־תּיתי, זײער גלײַך!

נאָר תּוך־כּדי־דיבור פֿליט אים דורך אַ מחשבֿה: „װאָס איז די מעשׂה, װאָס ס'איז מיר אַזױ אָנגעפֿילט דער מאָגן? איך האָב, דאַכט מיר, הײַנט גאָר אַזױ פֿיל ניט געגעסן!“ און אײן אױג הײבט בײַ אים אָן װערן קלענער. נאָר מחמת די אַלמנה װערט אַנטשװיגן, כאַפּט ער זיך אױף און רעדט װײַטער צו איר:

― נו, זײער פֿײַן, נײען, מהיכא־תּיתי, פֿאַרװאָס ניט?

― האָב איך אײַך געװאָלט בעטן, רב שׂמחהלע, איר האָט שײן אַזױ פֿיל געטאָן פֿון אונדזערט װעגן טאָמער װאָלט געװען אַ סבֿרה, אַז…

רב שׂמחהלע דערהערט, אַז סע שמעקט מיט אַ בקשה, אַ גמילות־חסד, געלט מסתּמא, כאַפּט ער זיך אױף.

― אַז װאָס?

― אַז איר זאָלט אױסלײַען דאָס ערשטע געלט, װאָס מע באַדאַרף אױף די מאַשינעס.

― װאָסערע מאַשינעס?

― אָט די, װאָס איך זאָג אײַך, צװײ מאַשינעס פֿון מײַנע טעכטערס װעגן, כאָטש אײן מאַשינע.

― װי קומט צו מיר מאַשינעס? װאָס פֿאַר אַ מחותּן בין איך מיט מאַשינעס?

― געלט! ― זאָגט די אַלמנה. ― מאַשינעס װעלן זײ אַלײן קױפֿן. מע גיט מאַשינעס אױף אױסצאָלן. למשל, איך צאָל אײַן איצט אַ פֿופֿציקער, און שפּעטער מיט דרײַ חדשים אַ פֿינפֿאונצװאַנציקער, און שפּעטער….

― איך װײס, איך װײס, דו באַדאַרפֿטס מיר ניט דערצײלן. איך קאָן באַשטײן, זײ זאָלן זיך באַגײן אָן מאַשינעס. נאַ דיר גאָר מאַשינעס!

― װיִאַזױ זשע װעלן זײ נײען? מיט די הענט קאָן מען אַזױ פֿיל ניט אָננײען; אַלע נײטאָרינס האָבן הײַנט מאַשינעס.

― װילסט זײ מאַכן פֿאַר נײטאָרינס? אַז אָך און װײ די יאָר! דײַן מאַן זאָל איצט אױפֿשטײן און דערהערן, אַז דו װילסט מאַכן פֿון דײַנע קינדער נײטאָרינס, װאָלט ער נאָכאַמאָל געשטאָרבן. דו װײסט? דײַן רפֿאל איז געװען אַן ערלעכער, אַ כּשרער ייִד. אַזעלכע װי רפֿאל איז נישטאָ! רפֿאל זאָל הערן נײטאָרינס, װאָלט ער דאָס ניט אױסגעהאַלטן! ער װאָלט זיך ― איך װײס אַלײן ניט װאָס!

רב שׂימחה רעדט מיט האַרץ. ער מײנט דאָס ערנסט. און װאָס װײַטער ― העכערט זיך בײַ אים דאָס קול:

― נײטאָרינס? הע! אַ שײנע עובֿדה פֿאַר אַ ייִדיש מײדל! הע! מיר װײסן װאָס הײסט אַ נײטאָרין! און נאָך בײַ ייִדן! הע! רפֿאלס טעכטער נײטאָרינס! און װוּ בין איך? דו װײסט, אַז דײַן רפֿאל איז בײַ מיר אױסגעװאַקסן? איך האָב אים געמאַכט פֿאַר אַ מענטשן, פֿריִער גאָט, נאָכדעם איך. און װער האָט אים חתונה געמאַכט, אַז ניט איך? הע! װילסטו, אַז איך זאָל דערלאָזן אַזעלכעס? חס־וחלילה! װאָס בין איך עפּעס? אַ שטײן? אַ בײן? אַ שײַט האָלץ? הע!

די אַלמנה ― מיט דעם װאָס זי איז געקומען, מיט דעם איז זי אַװעקגעגאַנגען.

אַװעקגעגאַנגען און זיך געגעבן דאָס הײליקע װאָרט, געשװאָרן זיך מיט די האַרבסטע שבֿועות, אַניט זאָל זי ניט דערלעבן אירע קינדער מגדל זײַן, אַז מער זאָל איר פֿוס ניט זײַן בײַ רב שׂמחהלען אין שטוב ― בעסער גײן דינען!

נאָר ס'איז גרינג אױסצורײדן „גײן דינען“! רפֿאל דעם נאמנס װײַב אַ בעל־הביתטע גלײַך מיט אַלע כּתרילעװקער בעל־הביתטעס, װעט זיך שטעלן דינען? שטײן בײַ אַ פֿרעמדן אױװן? זיצן בײַ אַ פֿרעמדן טיש? אײדער אַזאַ לעבן איז שױן גלײַכער שטאַרבן! און די אַלמנה האָט געבעטן אױף זיך דעם טױט. און דאָס מאָל האָט גאָט, דער גרױסער אַלמעכטיקער גאָט, דער װאָס איז אַן אַבי יתומים און דײן אַלמנות, דװקא דערבאַרעמט זיך אױף דער אָרעמער אַלמנה, און האָט זי ניט געלאָזט לאַנג אַרומדרײען זיך אױף דער װעלט. איר צוגעשיקט אַ גרינגן טױט, אַ מין געשװילעכץ אַזעלכעס אינעװײניק. געמוטשעט זיך, און גוט געמוטשעט זיך, סך־הכּל אַ חדשים דריטהאַלבן און אַװעקגעשטאָרבן. און גראַדע האָט זיך באַדאַרפֿט טרעפֿן אַזױ, אַז ס'איז אין כּתרילעװקע אין דער צײַט, אַחוץ קלײנע קינדער קײנער נישט געשטאָרבן, האָט מען די אַלמנה באַהאַלטן ניט װײַט פֿון איר מאַן כּמעט אַ קבֿר נעבן אַ קבֿר ― באַשערט געװען אַ גליק! און יוזעק האָט שױן פֿאַר אײנס געזאָגט קדיש אי נאָכן טאַטן, אי נאָך דער מאַמע, ― און פֿון דעמאָלט אָן איז דאָס יוזעק געװאָרן אַזױ באַליבט און טײַער בײַ אַלע שכנים און בײַ אַלע שכנות און בײַ אַלע די, װאָס האָבן אים געהערט זאָגן קדיש אין בית־המדרש, שטײענדיק אױף אַ באַנק, קװיטשען אױף זײַן קינדערש קולכל „יתגדל ויתקדש“… איטלעכער, װער עס האָט געזען דאָס דאָזיקע קלײנע ייִנגל מיטן קײַלעכיקן היטעלע, מיט די שװאַרצע אײגעלעך און מיט די רױטע בעקעלעך, שטײן אױף דער באַנק אין בית־המדרש, און געהערט אים זינגען דעם „יתגדל ויתקדש“, איז געבליבן שטײן צוגעקאָװעט, געזיפֿצט און פֿאַרטיפֿט אין געדאַנקען נישט קײן ליכטיקע, אין מחשבֿות נישט קײן פֿרײלעכע, װאָרעם איטלעכער מענטש קאָן חלילה שטאַרבן, איטלעכער מענטש האָט קלײנע קינדער, װאָס קאָנען חס־ושלום בלײַבן יתומים, מע זאָל באַהיט און באַװאָרנט װערן! און מע רוקט־אונטער דעם קלײנעם יתומל װער אַ קאָפּיקע און װער אַן עפּל, אַביסל פֿאַר רחמנות און אַביסל פֿאַר „צדקה תּציל ממות“…

דעם אמת דאַרף מען זאָגן, אַז יוזעק איז טאַקע געװען אַ געראָטן קינה מיט אַזאַ מין פּנימל װאָס סע בעט זיך: „האָב מיך ליב“, און דערצו האָט ער געהאַט אַ גוט קעפּל און איז געװען אין דער כּתרילעװקער תּלמוד־תּורה דאָס בעסטע ייִנגל; נח דער מלמד האָט זיך ניט געקאָנט אָנלױבן פֿון אים, און די גאַנצע שטאָט האָט מיט אים געקלונגען.

― עפּעס לױבט מען זײער רפֿאל דעם נאמנס זונדל.

― יוזעקן? מע זאָגט, ס'װעט עפּעס זײַן גאָר אַ חריפֿות אין דער װעלט!

― און װוּ דאַרף זיך פֿאַרװאַלגערן אַזאַ אַן אַנטיקל? צװישן אָרעמעלײַט, אױפֿן מיסט!

― תּמיד אַזױ. װער לעבט? דער אַלטער משה־אַרן, אָן הענט און אָן פֿיס. װער שטאַרבט? רב שׂמחהלעס אײדעם, אַ פֿרישער, אַ געזינטער, אַ טאַטע פֿון קינדער און אַ יונגערמאַן מיט געלט ― נעמט ער און שטאַרבט אַװעק!

― איר זאָגט, רב שׂמחהלעס אײדעם? למאַי פּײסי דעם נגידס שנור?

― װאָס מאַכט זי?

― זי מאַכט! מע האָט שױן דרײַ מאָל אַראָפּגעבראַכט דעם פּראָפֿעסאָר פֿון יעהופּעץ.

― אַזױ? איך זאָל עס פֿאַרמאָגן װאָס סע װעט קאָסטן כאָטש האַלב, רבונו־של־עולם!

― ס'איז אַװדאי אַ װעלט!

― אַ װעלט מיט װעלטעלעך!

אַזױ שמועסט מען זיך דורך אין כּתרילעװקע און מע קריטיקירט די אַרבעט פֿונעם רבונו־של־עולם אױף װאָס די װעלט שטײט: װעמען גאָט גיט יאָרן, און װעמען ניט! װעמען גאָט גיט געלט, און װעמען קדחת! װעמען גאָט גיט געראָטענע קינדער, און װעמען ― דער רוח װײס װאָס!… קײנעם קומט ניט אױף די געדאַנקען זיך פֿאַרטראַכטן: פֿון װאַנען לעבן די דאָזיקע געראָטענע קינדער? װאָס עסן זײ? װער קלײדט זײ? צי פֿרירן זײ ניט אױס אין די לאַנגע װינטערנעכט אין די קאַלטע קעלערס? צי װאַקסן זײ ניט אױס קײן קאַליקעס, הױקערס. פֿאַרטיקע אָרעמעלײַט, איבעריקע אומגליקלעכע נפֿשות אױף דער װעלט?…

אַ גליק, װאָס די שװעסטער, שׂרה און רבֿקה, האָבן זיך דערשלאָגן צו אַ מאַשין, און דאָס האָבן זײ צו פֿאַרדאַנקען זײערע דרײַ שכנהטעס, בתיה די רופֿאטע, פּעסיע די שמשׂטע און סאָסיע די טענדלערקע, װאָס זיצן מיט זײ אונטער אײן דאַך. זײ האָבן זיך צונױפֿגעלײגט אַלע דרײַ און האָבן אױסגעליִען די ערשטע עטלעכע קערבלעך, און דאָס איבעריקע ― אױף אױסצאָלן, און ס'איז געװאָרן אַ מאַשין. און װאָס איז דער חידוש? מען איז דאָך לעבעדיקע מענטשן. װאָס דען זאָלן טאָן צװײ מײדלעך, שױן דערװאַקסענע, מיט אַ קלײן ייִנגל אַ יתומל אױף די הענט? אַ שלאַנג, זאָגט מען, האָט אױך רחמנות אױף די קלײנע שלענגעלעך ובפֿרט אַ מענטש!

אײן חסרון נאָך, װאָס די מאַשין קלאַפּט אין קאָפּ אַרײַן אַ גאַנצן טאָג מיט אַ גאַנצער נאַכט, װאָרעם אַרבעט איז, דאַנקען גאָט, פֿאַראַן, און בײדע שװעסטער נײען אױף דער מאַשין, מע בײַט זיך מיט דער אַרבעט און מע „נעמט זיך איבער די הענט“, דאָס הײסט, בשעת אײן שװעסטער נײט אױף דער מאַשין, הײצט די אַנדערע אײַן דעם אױװן, און, פֿאַרקערט, בשעת אײנע שטעלט דעם װאַרעמעס, נײט די אַנדערע אױף דער מאַשין. און די מאַשין הערט ניט אױף צו קלאַפּן, און די שכנהטעס האַלטן זיך בײַם קאָפּ און הערן ניט אױף צו װאָרטשען שטילערהײט:

― נאַ דיר אַ גראַגער!…

גאָט איז אָבער אַ גוטער; ער שיקט צו די רפֿואה פֿאַר דער מכּה. די רפֿואה איז געװען יוזעק. אין יעדער שטוב מאַכט זיך, אַז ס'איז װיסט און פֿינצטער, די צײַט איז שלעכט, די געשעפֿטן גײען ניט, ס'איז ביטער אױפֿן האַרצן, ― װערט געבױרן אַ קלײן װעװריקל און די גאַנצע שטוב בײַט זיך איבער. תּחילת שרײַט דאָס קלײנע װעװריקל, קװיטשעט, רײַסט זיך אױפֿן בײַכל, לאָזט ניט שלאָפֿן קײנעם. נאָר אָט איז דאָס װעװריקל אַביסל אונטערגעװאַקסן, עס הערט־אױף צו שרײַען, עס עפֿנט־אױף די אײגעלעך און סע קוקט, װי אַ זינדיקער מענטש: ― „זעט נאָר, װי סע קוקט מיט אױגן! אַנו, פּיצעלע! אַנו, ברעקעלע!“ און דאָס װעװריקל עפֿנט אױף דאָס מײַלכל, שטעלט־אַרױס דאָס צינגל, און סע הײבט אָן צו לאַכן, ― און עס װערט ליכטיק אַלעמען אין די אױגן: ― „זעט נאָר, זעט, סע לאַכט, איך זאָל אַזױ זײַן געזונט, סע לאַכט!“… אַ גדולה, אַ שׂימחה, אַ פֿרײד אױף דער נשמה! די גאַנצע שטוב איז פֿול מיט דעם, איטלעכער טראָגט זיך מיט דעם אַרום, מע פֿאַרגעסט אָן די צרות, די ביטערקײט פֿונעם לעבן װערט פֿאַרצוקערט, ס'איז גאָר אַ חיות און גענוג!

דאָס אײגענע איז געװען מיט אונדזער יוזעקן. יוזעק איז געװען דאָס ליב װעװריקל, װאָס אַלע האָבן אים ליב געהאַט און אַרומגעטראָגן זיך מיט אים. און אַז ס'איז געקומען ערבֿ פּסח, האָט מען אים אױסגעקלײדט בגדי־מלכות, אָנגענומען אַ קאַפּאָטקעלע מיט הײַזעלעך אױף שלײקעס, אױפֿגענײט אַ פּאָר שטיװעלעך און געקױפֿט אַ נײַ היטעלע, צוגעזאָגט אים שענקען ניסלעך און באַצײַטנס אים געמאַכט אַ סקאָװערדע לאַטקעס פֿון מצה־מעל, אים קאַליע געמאַכט דעם מאָגן און שיִער ניט אַריבערגעפּעקלט אים אױף יענער װעלט.

― װער בעט אײַך, איר זאָלט אים האָדעװען מיט דער שװאַרץ־יאָר װײס װאָס? ― האָבן די שװעסטער געשריגן אױף די שכנהטעס.

― שאַ, שאַ, קוקט זײ אָן אַביסל! מע האָט געגעבן דעם קינד אַ לאַטקע מיט שמאַלץ, װאָס סע טוט זיך דאָ!

אַזױ האָבן די שכנהטעס פֿאַרענטפֿערט זיך און בתיה די רופֿאטע האָט געטאָן אַלצדינג, װאָס זי האָט געקאָנט, און האָט אָפּגעראַטעװעט דאָס קינד. און ס'איז געקומען ערבֿ פּסח, האָט מען יוזעקן מיטגעגעבן אַ העמד מיט דרײַ גראָשן און אָפּגעשיקט אים אין באָד אַרײַן. און אַז ער איז געקומען פֿון באָד, האָט מען אים אָנגעטאָן די נײַע מלבושימלעך, און ער האָט געשײַנט װי די זון.

― אַ קײזערלעך קינד! ― האָבן זײ געזאָגט אײנע צו דער אַנדערער.

― קײן עין־הרע ניט, קײן בײז אױג זאָל אים ניט שאַטן!

און יוזעק האָט גענומען דאָס סידורל און איז געגאַנגען אין שול אַרײַן דאַװנען, געזאָגט קדיש און געקומען אַהײם מיט אַ ברײטן גוט יום־טובֿ און געטראָפֿן דעם טיש גרײט מיט מצות, מיט אַ פֿלעשל ראָזשינקעס־װײַן, מיט מרור, חרוסת, קאַרטאָפֿליעס און זאַלץ־װאַסער ― אַלצדינג איז געװען, אַלץ, װאָס מע באַדאַרף. נאָר אײן זאַך האָט געפֿעלט: ס'איז נישט געװען, װער ס'זאָל אָפּריכטן דעם סדר.

נישט געװען קײן מלך!

אַלע דרײַ שכנהטעס זײַנען געװען אַלמנות. דאָס הײסט, צװײ זײַנען געװען אַלמנות און אײנע אַ גרושה. קײן קינדער האָבן זײ אױך ניט געהאַט. דאָס הײסט, זײ האָבן געהאַט קינדער, נאָר נישט בײַ זיך; אין דער פֿרעמד זײַנען זײ געװען, צעזײט און צעשפּרײט איבער דער גאָרער װעלט: װער ― אַ בעל־מלאָכה, און װער ― אין אַ קלײט, און װער ― פֿאַרװאָרפֿן אינעם װײַטן־װײַטן אַמעריקע. זײער מזל, אָדער זײער שלימזל, האָט צונױפֿגעטריבן די דאָזיקע דרײַ װײַבער אין אײן שטוב, בײַ בתיה די רופֿאטע, װאָס זי איז געװען די בעל־הביתטע און זי איז געװען צװישן זײ די נגידית.

געזעסן אַלע דרײַ אונטער אײן דאַך, געשטאַנען בײַ אײן אױװן, געבאַקן ברױט פֿון אײן באַקדײזשע, געראָשטשינעט חלה פֿון אײן מולטער, האָט זיך יעדע פֿון זײ געהאַט איר באַזונדערן טיש, װאָרעם ס'איז שװער, אַז דרײַ װײַבער זאָלן קאָנען הױזן, אױסקומען צװישן זיך. אױב איר זעט הײַנטמאָדישע דאַמען לעבן פֿרײַנטלעך, קושן זיך, בשעת מע קומט אײנס צו דאָס אַנדערע אױף אַ זשורפֿיקסjour fixe: װעכנטלעכע טרעפֿונג, זיצן אינאײנעם און קנאַקן ניסלעך, ― זאָל אײַך קײן חידוש ניט זײַן: ס'איז נאָר דערפֿאַר, װאָס מע זיצט ניט אונטער אײן דאַך און מע שטײט ניט בײַ אײן אױװן און מע באַקט ניט פֿון אײן באַקדײזשע און מע ראָשטשינעט ניט פֿון אײן מולטער.

צװישן די דרײַ הונדערט זעכציק טעג, װאָס ס'איז פֿאַראַן אין יאָר, האָבן זיך אונדזערע װײַבער אַ מאָל דרײַ הונדערט געקריגט; נאָר איך װײס ניט, װאָס װערט בײַ אײַך אָנגערופֿן געקריגט? מע האָט חלילה אײנס בײַ דאָס אַנדערע ניט צוגענומען גאָרניט, חלילה נישט באַלײדיקט, ניט אָנגערירט אין כּבֿוד, נאָר גלאַט, דרײַ כאַראַקטערן קאָנען זיך ניט אױסגלײַכן. למשל, פּעסיע די שמשׂטע האָט ליב פֿאַרשאַרן דאָס גאַנצע פֿײַער אין אױװן און פֿאַרשטעלן מיט דער זאַסלינקע. װאָס קומט איר דערפֿאַר? האָט אָבער סאָסיע די טענדלערקע אַ טבֿע צו שטעלן אַלע אינדערפֿרי אַ קריגל ציקאָריע אױפֿן פּריפּעטשיק. איז, דאַכט מיר, אױך ניט קײן עװלה! זי װעט דאָך ניט קריכן מיט איר קריגל ציקאָריע צװישן די פֿלײשיקע טעפּלעך! זאָגט אָבער פּעסיע די שמשׂטע, אַז ס'איז ניט כּדאַי, אַז צוליב אַ קריגל ציקאָריע זאָל כּפּרה װערן די חלה אין אױװן. זאָגט סאָסיע די טענדלערקע: לאָזן אירע שׂונאים זײַן די כּפּרה! זאָגט איר פּעסיע די שמשׂטע, אַז זי האָט, אַ פּנים, היפּשלעך שׂונאים? זאָגט סאָסיע די טענדלערקע: „ניט צו פֿאַרזינדיקן, איך האָב זײ גענוג, מע זאָל זײ געדיכט זײען און זײ זאָלן שיטער אױפֿגײן“. זאָגט איר פּעסיע די שמשׂטע: „פֿון װען אָן זײַט איר דאָס געװאָרן אַזױ באַרעדעװדיק?“ זאָגט איר סאָסיע די טענדלערקע: „פֿון זינט איך האָב מיך באַזעצט אינעם דאָזיקן װיסטעניש“. רופֿט זיך אָן בתיה די רופֿאטע, די בעל־הביתטע פֿון דער שטוב, װאָס שטײט בשעת־מעשׂה בײַ דער זײַט, פֿאַרלײגט די פֿאַטשײלע הינטער די אױערן, מיט אַ קאַטשלקע אין די הענט, און קאַטשעט אַ בלאַט לאָקשן אױף שבת: „איך װײס ניט, װאָס איז אײַך דאָ אַזױ װיסט? די סך דירה־געלטן, װאָס איר צאָלט זיך אָן?“ זאָגט צו איר סאָסיע די טענדלערקע: „גוט איז אײַך, אַז איר זײַט אַ נגידיתטע און האָט קײן עין־הרע, אַ סך געלט!“ זאָגט צו איר בתיה די רופֿאטע: „װאָס גײט אײַך אָן, צי אַ סך, צי ניט קײן סך? בײַ אײַך האָב איך ניט צוגענומען גאָרניט?“ זאָגט צו איר סאָסיע די טענדלערקע: „װאָס האָט איר בײַ מיר צו נעמען? דעם דלות? נעמט אײַך אים!“ זאָגט איר בתיה די רופֿאטע: „„האַלט זיך מיט אים געזונטערהײט!…“ רופֿט זיך אָפּ פּעסיע די שמשׂטע: „פֿון דלות איז קײנער ניט באַװאָרנט! מע האָט שױן געזען פֿײַנע בריהס מיט אײגענע הײַזער ליגן פֿונדעסטװעגן גוט אין דער ערד!…“ „און באַקן בײגל“… ― העלפֿט איר אונטער סאָסיע די טענדלערקע. װערט בתיה די רופֿאטע אין כּעס און פֿאַלט אָן אױף סאָסיע די טענדלערקע. שטעלט זיך אײַן פֿאַר איר פּעסיע די שמשׂטע. װערט אַ גערודער צװישן אַלע דרײַ װײַבער, אַ מישמאַש, אַ צונױפֿגיסעניש פֿון װערטער, רײד און משלים: „געזען אַ ביסעלע אַ מליץ־יושרטע!“… „געפֿעלט אײַך אַ השׂגה פֿון אַ ייִדענע!“… „געפֿעלט אײַך ניט, װעט איר מיט מיר קײן שידוך ניט טאָן!“… „מע זוכט אַ שער, רופֿט זיך אָפּ דאָס אײבערשטע פֿון שטױסל!“… „אַ משל קאַבאַק!“… „אױך מיר אַ נגידיתטע ― איבער אַ קאָטשערע מיט אַ לאָפּעטע“… „לאָז זײַן שטיל, פּיסקאַטקע, װאָרעם סע קאָן פֿליִען אַ קאָטשערע אין קאָפּ אַרײַן“… „איך װײס ניט װעמען, איר זײַט בילכער“… „נאַ זשע דיר טאַקע!“… „נאַ דיר!“… „נאַט אײַך בײדע!“…

איר מײנט, װאָס איז דאָס געװען? פּעטש? חס־וחלילה! ― פֿײַגן, פֿײַגן פֿון צװײ צונױפֿגעדרײטע פֿינגער, אינמיטן אַ דריטער, און גלײַך אין נאָז אַרײַן.

האָט קײן פֿאַראיבל ניט, װאָס איך װעל אײַך זאָגן: איך האָב מורא, אַז װען חלילה מע שפּאַנט צונױף דרײַ הײַנטמאָדישע דאַמען און מע קװעטשט זײ צונױף אַלע אינאײנעם אונטער אײן דאַך, װי מע האָט צונױפֿגעקװעטשט אונדזערע דרײַ װײַבער, בין איך אײַך ניט ערבֿ, װאָס דערפֿון װאָלט אַרױס; עס קאָן זײַן, עס װאָלט ניט אַרױס גאָרניט, און עס קאָן זײַן, אַז עס װאָלט געװעזן מיאוס, נאָך מיאוסער, װי בײַ מײַנע דרײַ שכנהטעס… איך מײן חלילה דערמיט קײנעם ניט באַלײדיקן; נאָר גלאַט, מע רעדט ― רעדט מען…

איך קער זיך אום צוריק צו מײַנע װײַבער. נאָך אַלע מחלוקתן מיט די מיאוסע „קאָנפֿליקטן“, װאָס צװישן זײ פֿלעגט פֿאָרקומען, איז מען זיך קײן שׂונאים, חס־ושלום, ניט געװען. װאָרעם װאָס, אײגנטלעך, האָט מען געהאַט אײנס צו דאָס אַנדערע? חלילה אָפּגענומען פּרנסה? אָט האָט מען זיך געקריגט, און אָט האָט מען זיך איבערגעבעטן. און װער שמועסט, אַז ס'איז געקומען פּסח, איז מען גאָר געװאָרן שלום, אַחדות, נפֿש־אַחת, װאָרעם אַלע דרײַ האָבן געבאַקן מצות אין אײן טאָג, אַלע האָבן געשטעלט אײן דײזשקעלע באָרשט, אַלע האָבן געהאַנדלט אײן מציאה אַ זעקל קאַרטאָפֿליעס, און אַלע האָבן זיך געזעצט צום סדר בײַ אײן טיש, טאַקע בײַ דער בעל־הביתטע, בײַ בתיה די רופֿאטע, אינאײנעם מיט איר געהױבן די שיסל, איר נאָכגעזאָגט שטילערהײט װאָרט בײַ װאָרט די הגדה, װאָס בתיה האָט געלײענט אױף עבֿרי־טײַטש פֿון אַ גראָבן סידור.

נאָר דאָס איז אָבער געװען אַמאָל, בשעת בתיה דער רופֿאטעס מאַן ישׂראל דער רופֿא, האָט נאָך געלעבט, פֿלעגט ער אָפּריכטן דעם סדר. נאָכדעם, אַז ישׂראל דער רופֿא איז געשטאָרבן, האָט אײנער פֿון שכנהטעס זין געפּראַװעט דעם סדר. איצט, אַז אַלע האָבן זיך צעפֿאָרן, דער אַהער און דער אַהין, און אין דער גאַנצער שטוב איז געבליבן אײן מאַנצביל יוזעק, איז געװאָרן צװישן די װײַבער אַ רײד, אפֿשר װאָלט געװען אַ סבֿרה, אַז יוזעק זאָל הײַנטיקס יאָר אָפּריכטן דעם סדר? יוזעק איז אַ ייִנגל, װאָס לערנט שױן חומש, און עבֿרי זאָגט ער װי אַ װאַסער, ― פֿאַרװאָס זאָל ער ניט זײַן דער מאַנצביל, דער מלך?

― יוזעק, װילסט זײַן אַ מלך?

אַ מלך? פֿאַרװאָס ניט? װער זאָגט זי עס אָפּ פֿון מלוכה?

― אַז אָך און װײ איז צו דער מלוכה, אַז יוזעק איז דער מלך!…

אַזױ האָבן געזאָגט די דרײַ װײַבער מיט די צװײ שװעסטער און האָבן אים אױסגעבעט זײער אַ שײנע „הסב־בעט“, אַרומגעלײגט מיט קישנס, און יוזעק, אַז ער איז געקומען פֿון שול מיטן ברײטן גוט יום־טובֿ, האָט ער זיך געזעצט על כּסא מלכותו, אין די נײַע יום־טובֿדיקע בגדימלעך, װי אַן אמתער מלך.

דרײַ זאַכן: גענעצן, לאַכן און װײנען ― דאָס זײַנען פֿון די ענינים, װאָס מע נעמט זיך אָן אײנער פֿונעם אַנדערן. גענעצן, לאַכן און װײנען איז ניט בײַ אונדז אין די הענט.

בײַם סדר, װאָס מיר באַשרײַבן אַצינד, סאַמע צום רעכטן שפּיץ, בשעת דעם ייִנגסטער פֿון די מלאָכים, יוזעק דער יתום, האָט נאָך דעם ברײטן „לפֿיכך“ מיטן שײנעם „הלל“ אױפֿגעהױבן דעם צװײטן כּוס און אָנגעהױבן זאָגן דעם „הריני רוצה לקיים מיצװת כּוס שני של אַרבע־כּוסות“ און געװאָלט צוטראָגן דאָס גלעזל צום מױל, האָט זיך געלאָזט הערן צװישן די װײַבער אַ יאָמערלעך געװײן, װי מע באַװײנט אַ טױטן.

װיִאַזױ דאָס האָט זיך געטראָפֿן: װער פֿון זײ האָט פֿריִער אָנגעהױבן װײנען, ― איז שװער צו װיסן. בשעת יוזעק האָט אָפּגעמאַכט דעם קידוש און אָנגעהױבן צו זינגען דעם „עבֿדים היינו“, האָט אײנע פֿון די צװײ שװעסטער זיך דערמאָנט, אַז פֿאַראַיאָרן אין דער צײַט זײַנען זײ אױך געזעסן בײַם סדר; נאָר ס'איז געװען אַן אַנדער סדר. דער טאַטע האָט געלעבט, און די מאַמע האָט געלעבט, און זײ, די צװײ שװעסטער, האָט מען אױפֿגענײט אױף פּסח נײַע קלײדלעך. זיך גאָרנישט געריכט, אַז זײ װעלן איצטער באַדאַרפֿן זיצן בײַ אַ פֿרעמדן טיש מיט פֿרעמדע װײַבער, און יוזעק װעט זײ אָפּריכטן דעם סדר… און בײַ אײנער פֿון די צװײ שװעסטער האָט אָנגעהױבן פּינטלען אַן אױג, אונטערציטערן די אונטערשטע ליפּ. און אױף איר קוקנדיק, האָט זיך בײַ דער אַנדערער שװעסטער אָנגעהױבן לאָזן אַ טרער נאָך אַ טרער. און אױף זײ קוקנדיק, האָט זיך אײנע פֿון די דרײַ שכנהטעס דערמאָנט אױך אָן איר אומגליק: אַז נתי דער שמשׂ, איר מאַן הײסט דאָס, האָט געלעבט, איז איר געװען גוט װי די װעלט, דאָס הײסט, גוט איז איר קײנמאָל ניט געװען, נאָר בעסער װי איצטער אַװדאי, אַז זי באַדאַרף זײַן אַ פּידשמשׂטע, װאָרעם עוזר דער שמשׂ װאָס איז פֿריִער געװען בײַ נתי דעם שמשׂ אַ פּידשמשׂ, איז הײַנט געהױכט געװאָרן, אַרױף נאָך איר נתיס טױט פֿון פּידשמשׂ אױף שמשׂ, און זײַן װײַב גנעסיע איז געװאָרן אַזױ גרױס, טאַטעניו, אַז מע קאָן שױן גאָר צו איר ניט צוטרעטן!…

אַזױ האָט זיך געטראַכט פּעסיע די שמשׂטע און האָט געמאַכט בשעת־מעשׂה אַזאַ קרום פּנים, אַז סאָסיע די טענדלערקע האָט באַדאַרפֿט זײַן שטאַרקער פֿון אײַזן, זי זאָל זיך אײַנהאַלטן פֿון טרערן. סאָסיע האָט זיך דערמאָנט אָן טרױעריקע זאַכן: זיבן און זיבעציק װײַבער, װאָס רײַסן פֿון די הענט, לאָזן נישט פֿאַרדינען אַ גראָשן, צעבאַלעװען די קונהטעס, מאַכן פֿון זײ אַ תּל, אַ תּל! הײַנט האָט זי זיך דערמאָנט אָן איר עלטערע טאָכטער, װאָס זי איז געשטאָרבן שױן לאַנג, נאָך קינדװײַז, ראָסע האָט זי געהײסן! װען ראָסע זאָל געװען ניט שטאַרבן, װאָלט זי שױן איצטער געװען אַ מײדל צו לײַטן, און אפֿשר אַ מאַמע פֿון קינדער. און אױך אָן איר מאַן האָט זי זיך דערמאָנט, װי ער איז נעבעך אָפּגעקומען כּל־ימיו, געװען אַ פֿינצטערער קאַליקע, אַ לא־יוצלח לשום מלאָכה, אַ קראַנקער נעבעך ― און סאָסיע די טענדלערקע, נאָכזאָגנדיק שטילערהײט בתיה דער רופֿאטע די הגדה און צושאָקלענדיק זיך גלײַך מיט איר צום טאַקט, באַװאַשט זי זיך מיט טרערן. און אַפֿילו די פֿאָרזאָגערין אַלײן, בתיה די רופֿאטע, הערט זיך אַלײן ניט צו צו די װערטער פֿון דער הגדה, װאָס גיסן זיך בײַ איר אָן איר װיסן, דערמאָנט זיך אױך אָן אירע אײגענע צרות, אָן אירע קינדער, װאָס זײַנען אַװעק אין דעם װײַטן־װײַטן אַמעריקע. זײ שרײַבן אַפֿילו פֿון דאָרטן גאַנץ גוטע בריװלעך, אַז זײ מאַכן דאָרטן אַ גוט לעבן; הײַנו, זײ אַרבעטן זײער אַ סך און זײַנען מענטשן גלײַך. צו באַװײַזן, װי גוט זײ איז, האָבן זײ איר געשיקט זײערע פּאָרטרעטן, װאָס דאָרטן רופֿט מען דאָס „פּיקטשערסpictures“. און זאָגן איר צו, אַז אױב די געשעפֿטן, אָדער, װי מע רופֿט דאָס דאָרטן, די „ביזנעס“, װעלן זיך אַביסל פֿאַרבעסערן, װעלן זײ איר צושיקן עטלעכע קערבלעך, אָדער, װי מען רופֿט דאָס דאָרטן, „דאָלערסdollars“, מיט אַ שיפֿסקאַרטע און װעלן זי אַריבערנעמען אַהינצו, אין דעם גרױסן גליקלעכן לאַנד, װוּ אַלע מאַכן אַ לעבן, װוּ אַלע מענטשן זײַנען גלײַך, אַ מענטש מעג דאָרטן אױסציִען זיך אין מיטן גאַס פֿון הונגער, װעט אים קײנער ניט זאָגן „קרום גײסטו“… נאָר אַזױ לאַנג קרענקען די שׂונאים, װי לאַנג בתיה װעט ניט פֿאָרן אַהינצו. זי האָט דאָ אױך קינדער. אַי, ס'איז זײ נעבעך ניט גוט? ― װאָס זאָל מען טאָן? ס'איז אַ גאָטס־זאַך. אַלצדינג איז פֿון גאָט!

אַזױ טראַכט זיך בתיה די רופֿאטע און לײענט די הגדה, װי אַ װאַסער, און זי אַלײן באַמערקט גאָר ניט, װי זי װײנט און גיסט מיט טרערן. ביז ס'איז געקומען צום צװײטן כּוס פֿון די אַרבע־כּוסות, אַז דער ייִנגסטער פֿון די מלכים האָט זיך אָפּגעשטעלט אָפּטרינקען אַ ביסל װײַן, האָבן זיך אַלע װײַבער אַלײן דערשראָקן פֿאַר זײער געװײן, און בתיה די רופֿאטע איז אָנגעפֿאַלן אױף זײ מיט אַ געפּילדער, זיך אױסגעװישט די אױגן מיטן פֿאַרטעך און אױסגעשנײַצט די נאָז:

― װאָס האָט איר זיך צעיאַכמערט פּלוצעם אין מיטן דרינען? װאָס איז הײַנט, יום־כּיפּור? צי תּשעה־באָבֿ? געזען אַביסל!

ערשט דעמאָלט האָבן זיך די װײַבער באַרויִקט, װען אײנע פֿון זײ האָט אונטערגעטראָגן דעם מלך אַ קװאָרט װאַסער מיט אַ טאַץ אױף צו װאַשן זיך, די אַנדערע האָט דערלאַנגט די הײסע פֿיש פֿונעם אױװן, די דריטע האָט צוגעטראָגן דעם כרײן. דער ייִנגסטער פֿון די מלכים האָט געמאַכט אַ ברכה, „על אַכילת מצה“, די װײַבער האָבן געענטפֿערט אָמן, און די סעודה האָט זיך אָנגעהױבן שטיל, אָן װערטער.

„איװאַן פּאָפּערילע“… קײן אַנדער נאָמען האָב איך ניט געהאַט אין דער הײם צװישן אַ גאַנצער כאַליאַסטרע. אפֿשר דערפֿאַר, װאָס איך האָב ניט געװאָלט לערנען? דאָס אַחוץ. װעלן האָבן איך טאַקע ניט געװאָלט. װער װיל דאָס לערנען? אָדער אפֿשר דערפֿאַר, װאָס איך האָב געהאַט אַ גראָבן קאָפּ? דאָס קאָן אױך זײַן. קײן שטאַרק גוטן קאָפּ האָב איך טאַקע ניט געהאַט. דאָס הײסט, די תּפֿיסה איז בײַ מיר געװען ― אַזױ האָט דער רבי געזאָגט ― אַ האַרטע תּפֿיסה. אײדער איך האָב תּופֿס געװען אַ זאַך, איז אָנגעקומען שװערלעך. דערפֿאַר אָבער איז דער זכּרון געװען בײַ מיר, ניט פֿאַר אײַך געדאַכט, זײער־זײער אַ שװאַכער! ניט געװען די זאַך, װאָס איך זאָל געדענקען. אָט האָב איך אױסגעלערנט אױף אױסנװײניק, און אָט האָב איך עס שױן פֿאַרגעסן. איך קאָן מיך גאָר ניט דערמאָנען אָן די קלעפּ, מיט די פּעטש, מיט די שמיץ װאָס מע האָט מיר אַרײַנגעלײגט. אומזיסט האָט נעבעך מײַן טאַטע זיך אָפּגעריסן דאָס האַרץ. אומזיסט זײַנען נעבעך געװען דער מאַמעס טרערן. עס האָט קײן זאַך מיך ניט גענומען.

― גװאַלד! איװאַן פּאָפּערילע! װאָס װעט זײַן פֿון דיר?

― גװאַלד! ייִדישע קינדער! װאָס װעט זײַן פֿון מיר?…

איך האָב שױן אַמאָל געזען מײַן טאַטן פֿרײלעך זײַן. למשל, פּורים צו דער סעודה. שׂימחת־תּורה נאָך הקפֿות. אױף אַלערלײ שׂימחות. נאָר אַזױ פֿרײלעך, װי ער איז געװען יענעם ערבֿ פּסח, װאָס איך גײ אײַך דערצײלן, ― האָב איך אים נאָך קײנמאָל ניט געזען. װאָס זשע איז מיט אים געװען די גדולה? ― איך בין אַ חתן געװאָרן. מזל־טובֿ! מיט מזל זאָלט איר לעבן! װער איז דער מחותּן? ― דער מחותּן איז שױן אײנמאָל אַ מחותּן. ערשטנס, אַ מיוחס. די האָרנשטײנס פֿון ראַדאָמישל האָט איר געקענט? די זוסמאַנס פֿון אָסטרע װײסט איר? און די טשערנאָבילסקיס פֿון שפּאָלע האָט איר אױך געהערט? איז ער בײַ זײ געװען אַ קאָמיסיאָנער. ניט הײַנט, נאָר אַמאָל. אײדער ער האָט זיך מיט זײ צעקריגט… הײַנט איז ער שױן אַלײן אַ סוחר. ניט קײן גרױסער, נאָר אַ סוחר. נדן גיט ער אױך. ניט קײן סך. מײַן טאַטע גיט צװײ מאָל אַזױ פֿיל. דערפֿאַר אָבער גיט מען מיר אַ כּלה ― שױן אײנמאָל אַ כּלה! איך אַלײן קען זי נאָך ניט. איך האָב זי נאָך ניט געזען. נאָר די, װאָס האָבן זי געזען, קאָנען זיך פֿון איר ניט אָפּלױבן. און געזען האָבן זי דער טאַטע, די מאַמע, מײַנע אַן עלטערע שװעסטער און איר מאַן, מײַן שװאָגער. זאָגט די מאַמע, אַז זי איז אַ שײנע. און די שװעסטער זאָגט, אַז זי אין ניט אַזאַ שײנע, װי אַ קלוגע. און מײַן שװאָגער דרינגט, אַז זי איז ניט אַזאַ קלוגע, װי אַ גוטע. עס ליגט איר גוטסקײט אױפֿן פּנים. זאָגט דער טאַטע, אַז װאָס זי זאָל ניט זײַן, בין איך זי ניט װערט… װערט ניט װערט ― אַבי איך האָב זי. אַזױ טראַכט איך מיר און קוק שױן אַרױס אױפֿן פּסח, װי אַן ערלעכער ייִד אױף משיחן. װאָרעם איך האָב געהערט זאָגן, אַז אױף פּסח פֿאָר איך מיך דורך צו מײַנע מחותּנים צו גאַסט.

צו די מחותּנים, חלילה ניט צו דער כּלה. אַזױ זאָגן זײ, מײַנע טאַטע־מאַמע. װאָס איך דענק װעגן דעם ― דאָס איז מײַן עסק. און װײַל איך בין נאָך בײַ זײ אין רשות, מוז איך מיך אונטערגעבן און אױסהערן אַלצדינג, װאָס זײ װעלן מיר זאָגן. און װאָס זאָגט אַ טאַטע אָדער אַ מאַמע? זײ זאָגן, אַז איך זאָל זיך האַלטן, װי אַ מענטש, און אַז איך זאָל זיצן, װי אַ מענטש, און אַז איך זאָל עסן, װי אַ מענטש, און אַז איך זאָל ניט רײדן קײן נאַרישקײטן.

― בקיצור, דו זאָלסט זיך ניט אַרױסבאַװײַזן, אַז דו ביסט אַ איװאַן פּאָפּערילע…

אָט דאָס זאָגט מיר אָן דער טאַטע און פֿאַרכאַפּט זיך:

― שאַ! דעם יום־טובֿדיקן קידוש קענסטו שױן, צי װער־װאָס?

לאָזט זיך אױס, אַז נײן. איך קען אים נאָך ניט. פֿון װאַנען זאָל איך אים קענען? פֿון פֿאַראַיאָרן? װער האָט דאָס אַזאַ קאָפּ? ובפֿרט, אַז הײַנטיקער פּסח פֿאַלט אױס אַקוראַט שבת־צו־נאַכטס ― און דאָס איז אַן אומגליק! דאָ מוזט איר קענען קידוש מיט הבֿדלה אינאײנעם. דער פּסחדיקער קידוש אַלײן, מאָלט אײַך, איז אױך אַ גענוגנדיקע מכּה ― גײ געדענק דעם „זמן־חרותנו“. איז קאַרג ― נאַט אײַך נאָך אַ הבֿדלה אַ צוגאָב, מיט אַ „קידשתּ“, און מיט אַ „היבֿדלתּ וקידשתּ“. אַ גוט שטיקל אַרבעט!

― נישקשה, ביסט ניט קלײן אױסצולערנען, ― זאָגט דער טאַטע ― האָסט נאָך געזונטע דרײַ װאָכן צו פּסח.

פֿאַרלאָזן זיך פֿונדעסטװעגן אינגאַנצן אױף מײַן יושר איז מײַן טאַטע קײן בעלן נישט. הײסט ער מיר, איך זאָל אים צושיקן דעם רבין. װאָס דאַרף ער דעם רבין? ער װיל אים בעטן, ער זאָל מיט מיר אײַנשטודירן דעם יום־טובֿדיקן קידוש מיט דער הבֿדלה אינאײנעם. אָבער אַזױ ― אַז איך זאָל אים קענען, װי אַ װאַסער. ער זאָגט אָן דעם רבין מיטן האַרבן װאָרט:

― איר זאָלט אױף אים קײן כּבֿוד ניט לײגן, אױף דעם כאַמולע, כאָטש ער איז מײַנער אַ זון. פּאַסעס זאָלט איר פֿון אים שנײַדן! דעם קידוש זאָל ער מיר קענען!…

דער רבי האָט מער נישט באַדאַרפֿט, װי אַ פֿרײַע האַנט. די גאַנצע דרײַ װאָכן זײַנען אַװעקגעגאַנגען אױפֿן קידוש. איך מעג מיך באַרימען, אַז איך האָב דעם קידוש געקענט טאַקע װי אַ װאַסער. אָבער נאָר דעם קידוש. מיט דער הבֿדלה איז געװען צרות! דאָס הײסט, די הבֿדלה אַלײן איז אױך געגאַנגען בײַ מיר, װי אַ מיזמור. אָבער נאָר ביז אַ געװיסער סטאַנציע. ביזן ערשטן „קידשתּ“. און פֿונעם ערשטן „קידשתּ“ אָן און װײַטער ― איז כאָטש װערט צעזעצט! דער, װאָס האָט אױסגעטראַכט דעם קידוש, האָט, אַ פּנים, ניט געהאַט װאָס צו טאָן. האָט ער אַװעקגעשטעלט אַ „קידשתּ“, און טאַקע באַלד נאָכן „קידשתּ“ אַ „היבֿדלתּ וקידשתּ“. װאָס װאָלט אים געאַרט, עס זאָל זיך שטײן אָדער קידשתּ, אָדער היבֿדלתּ? ממה־נפֿשך ― איז קידשתּ, איז ניט היבֿדלתּ, איז היבֿדלתּ, איז ניט קידשתּ… צו װאָס דרײען אַ מוח? פֿרעגן בײַם רבין ― איז אַ פֿראַסק אין דער מאָרדע! קײן אַנדער ענטפֿער איז ניטאָ בײַ אים…

― װוּ האַלטסטו אינעם קידוש? ― טוט מיך דער טאַטע אַ כאַפּ שױן פֿאַר יום־טובֿ, איך האַלט שױן בײַ פֿאָרן. ― קענסטו אים שױן אױסװײניק?

― װי אַ װאַסער!

― אַנו, זאָג.

און איך זאָג. עס גײט װי געשמירט. איך פֿלי, װי אַ קוריער־צוג, מיט אַ גיכקײט פֿון אַכציק מײַל אַ שעה. נאָר אַז עס קומט צו דעם המבֿדיל, הײבט דער צוג אָן צו גײן אַ ביסעלע שטילער, אײַנגעהאַלטענער: „בין קדושת שבת לקדושת יום־טובֿ היבֿדלתּ, ואת יום השבֿיעי מששת ימי המעשׂה ק־י־ד־ש־תּ. קידשתּ והיבֿדלתּ“…

― ניט קידשתּ והיבֿדלתּ, איװאַן פּאָפּערילע, נאָר היבֿדלתּ וקידשתּ. צװײ הונדערט און פֿופֿציק מאָל זאָלסטו מיר איבערחזרן „היבֿדלתּ וקידשתּ“!…

און איך גײ אַרום איבער דער שטוב, װי אַ משוגענער, און חזר שטילערהײט: „היבֿדלתּ וקידשתּ, היבֿדלתּ וקידשתּ“ ― ביז עס הײבט מיר אָן צו היבֿדלתּן און צו וקידשתּן אין די אױגן און אין קאָפּ, און איך פֿאַל צו אַ פֿאַרטומלטער אױף דער קאַנאַפּע ― עס גײט מיר אָפּ אַ מינוט צי חלשן…

― װאָס איז דיר? ― פֿרעגט די מאַמע.

― גאָרניט, ― זאָג איך ― היבֿדלתּ וקידשתּ, קידשתּ והיבֿדלתּ…

― װאָס פֿאַר אַ „והיבֿדלתּ“? ― פֿרעגט דער טאַטע, ― פֿון װאַנען האָט זיך גענומען צו דיר, איװאַן פּאָפּערילע, אַ „והיבֿדלתּ“?

― טאָמער װאָלט דאָס שױן אַמאָל געהאַט אַן עק? ― מישט זיך אַרײַן די מאַמע, לעבן זאָל זי. ― דו װעסט אים אַזױ פֿאַרשלאָגן דעם קאָפּ מיט דײַנע קידשתּס און והיבֿדלתּס, אַז דאָס קינד װעט שױן גאָרניט װיסן אױף װאָס פֿאַר אַ װעלט ער איז…

לאַנג לעבן זאָל די מאַמע מײַנע ― זי האָט מיך אױסגעלײזט פֿון גלות. האָט זיך אָבער דער „והיבֿדלתּ“ אַרײַנגעדרײט אין מיטן און האָט מיך ניט אָפּגעלאָזט אױף קײן מינוט. װאָס איך זאָל ניט זאָגן און װעגן װאָס איך זאָל ניט טראַכטן, איז דער „והיבֿדלתּ“ מיר געשטאַנען פֿאַר די אױגן, געשפּרונגען מיר אין פּנים אַרײַן.

איך בין געזעסן אױפֿן װאָגן און געפֿאָרן אױף יום־טובֿ צו דער כּלה (טאַטע־מאַמע זאָגן „צו די מחותּנים“) און האָב ניט װילנדיק געחזרט דעם קידוש אױף אױסװײניק, און אַז ס'איז געקומען צו דער סטאַנציע „קידשתּ, היבֿדלתּ וקידשתּ“, האָב איך מיר געמאַכט אַ סימן: דאָס פֿערד װאָס איז געגאַנגען לינקס, אין געגאַנגען גלײַך, האָט עס בײַ מיר געהײסן „קידשתּ“. און דאָס פֿערד, װאָס איז געגאַנגען רעכטס, האָט געװאָרפֿן מיט די פֿיס, האָט ער דערפֿאַר געהײסן בײַ מיר „קידלתּ“ (פֿונעם שורש קידאַטкидать ― װאַרפֿן). דער סימן איז געװען: „לינקס, רעכטס און לינקס“. און אַזױ איז דאָס שױן פֿאַרבליבן בײַ מיר פֿעסט אין מײַן געדעכעניש: פֿריִער „קידשתּ“, דערנאָך „קידלתּ“ און דערנאָך װידעראַמאָל „קידשתּ“ ― דאָס הײסט: „קידשתּ וקידלתּ וקידשתּ“ ― אױסגעצײכנט! איך, אַז ס'איז שױן ניט געװען דער כּוח אױף דער װעלט, װאָס זאָל עס קאָנען אַרױסרײַסן פֿון מײַן זכּרון!…

און אַזױ בין איך געקומען בשלום צו מײַן כּלה (טאַטע־מאַמע װילן האָבן, אַז „צו מחותּנים“) דעם טאָג פֿון ערבֿ פּסח און ניט צײַט געהאַט אַפֿילו רעכט אָנקוקן מײַן כּלה, װאָרעם מע האָט זיך שױן געקליבן גײן אין שול אַרײַן. עס איז געװען אַ בהלה, אַ כאַפּעניש, אַן ערבֿ יום־טובֿדיקער הו־האַ. אינעם טומל האָב איך געכאַפּט אַ קוק ― דאַכט זיך, נישקשה פֿון אַ מײדל. נישט קײן מיאוסע. פֿון איר חכמה קאָן מען נאָך גאָרניט װיסן. און קײן גוטסקײט אױפֿן פּנים, װי מײַן שװאָגער זאָגט, זעט מען אױך ניט אַרױס. אױב קלײנע פּרישטשיקלעך אױפֿן פּנים איז אַ סימן פֿון גוטסקײט, באַדאַרף זי זײַן זײער אַ גוטע… איך מײן, אַז זי װאָלט אַ סך געװינען, װען זי זאָל גײן די האָר פֿאַרקעמט, ניט צעלאָזט, װי בײַ אַן אַלטער מכשפֿה. אױך װאָלט ניט געשאַט, זי זאָל איבערבײַטן דאָס גרינע זײַדענע קאָפֿטל ― עס פּאַסט איר ניט קײן גרינער קאָליר. און װאָס איז דאָס בײַ איר פֿאַר אַ טבֿע, װאָס באַלד עפּעס װערט זי רױט, װי אַ פֿײַער? מע דאַרף זי אָפּגעװױנען דערפֿון. לאָם איך נאָר װערן מיט איר גוט באַקאַנט… דערװײַל טרײַבט מיך דער מחותּן אין שול אַרײַן…

מײַן מחותּן ― װאָס קאָן איך זאָגן װעגן אים? אַ ייִד איז אַזױ פֿאַרטאַרעראַמט מיטן הײליקן יום־טובֿ, ― און דאָ קומט צו אים אַ גאַסט אַ חתן, װאָס ער פֿירט אים אין שול אַרײַן, באַװײַזן דער שטאָט װאָס ער האָט געהאַנדלט. דאָס איז ניט קײן קלײניקײט! די האָר זײַנען אים נאָך ניט אױסגעטריקנט פֿונעם מרחץ. הינטער דער האַלדז איז נאָך רױט פֿונעם אונטערשערן זיך. די מלבושים קנאַקן יום־טובֿדיק. די נײַע שטיװלעטן גלאַנצן נאָך און שמעקן מיט יוכט. אין שול זיצט ער אױבנאָן. אַלע טראָגן אים אַקעגן דעם גוט יום־טובֿ און שמעקן אָפּ אַ קאַלטן שלום־עליכם דעם חתן. קאַלט איז דער שלום־עליכם דערפֿאַר װײַל די פֿינגער זײַנען קאַלט, און אַ ייִד, אַז ער גיט אײַך שלום, גיט ער אײַך נאָר די שפּיץ־פֿינגער. אַלצדינג אין אײַלעניש. מע קומט אַהײם מיט אַ ברײטן גוט יום־טובֿ, און גלײַך צום סדר. די כּלה ענטפֿערט אױפֿן גוט יום־טובֿ, און װערט שױן װידער רױט, אַזױ װי אַ צײַטיקער אַרבוז. די מחותּנתטע שײַנט. זי איז באַהאַנגען מיט צירונג, װי „גאָטס מאַמע“. דער מחותּן האָט אָפּגעקלונגען דעם לאַנגן קידוש, װי אַ גלאָק, און האָט אַ װוּנק געגעבן צום חתן, אַז ער זאָל מוחל זײַן אױפֿשטײן און אױך מאַכן קידוש, װי דער שטײגער איז. און דער חתן שטײט אױף, נעמט דעם כּוס און צעלאָזט זיך מיטן קוריער־צוג. און הױך. און פֿײַנטשיק. מיטן ניגון. גיך־גיך. ביז ער קומט צו דער שװערער עבֿרי, צום רעכטן זומפּ, הײבט ער אָן גײן פּאַװאָליע, האַרט בײַ דער ערד:

„ ― ― בין קדושת שבת לקדושת יום טובֿ היבֿדלתּ… ואת יום השבֿיעי מששת ימי המעשׂה קידשתּ…“ דאָ דערמאָנט ער זיך אָן די פֿערד, אײנער הײסט „קידשתּ“ און גײט גלײַך, דער אַנדערער װאַרפֿט מיט די פֿיס און הײסט „קידלתּ“.

„ ― ― ק־י־ד־לתּ ו־ק־י־ד־שתּ… קיד־שתּ ו־קיד־לתּ, קיד־לתּ ו־קיד־לתּ ו־קידשתּ ו־קיד־לתּ…

דעם ערשטן טאָג חול־המועד גאַנץ פֿרי. די כּלה איז נאָך געשלאָפֿן, נאָר דער מחותּן איז געזעסן אין אַ זײַדן כאַלאַטל מיט אױסגעטראָטענע שטעק־שיך אױף די פֿיס און האָט געשװיצט און געסאָפּעט איבער אַ בריװל װאָס ער האָט געשריבן צו זײַן מחותּן. בײַ דער זײַט איז געזעסן די מחותּנתטע אָנגעבלאָזן, װי אַ אינדיטשקע. דער חתן האָט צונױפֿגעלײגט זײַנע זאַכן אין טשעמאָדאַנטשיק, געװען גרײט אױפֿצוזעצן זיך און פֿאָרן אַהײם.

― נאַ! ― זאָגט צו אים דער מחותּן און גיט אים אַ פֿאַרחתמעטן בריװ. ― דו װעסט לאָזן גריסן דעם טאַטן און װעסט אים איבערגעבן אָט דאָס בריװל. פֿאָר געזונט!…

זיצנדיק אױפֿן װאָגן בין איך געװען טשיקאַװע צו װיסן װאָס שרײַבט דער מחותּן צו מײַן טאַטן, און װאָס האָבן זײ מיך אַזױ פֿרי אַרױסגעמשלחט?… איך עפֿן־אױף דעם קאָנװערט, פֿאַלן אַרױס די „תּנאָים“ און אַ בריװעלע צום טאַטן. אינעם בריװעלע שרײַבט מײַן מחותּן און בעט מחילה בײַ מײַן טאַטן, „ער זאָל קײן תּרעומות ניט האָבן ― דער שידוך קאָן ניט זײן קײן שידוך איבער כּמה־וכּמה טעמים. השם־יתברך זאָל אים צושיקן זײַן זיװג, און זײַן טאָכטער ― איר זיװג… און װאָס אָנבאַלאַנגט דעם נדן מיט די מתּנות להחתן והכּלה, װעט מען זיך אָפּבײַטן, דעם חתן װעט מען אומקערן זײַנס, דער כּלה אירס, און אַלצדינג װעט זײַן אין בעסטער אָרדענונג, שלום־ושלװה, מע װעט זיך צעגײן, װי גוטע פֿרײַנט. ובזכות זה װעט זײַן שלום און פֿרידן צו אַלע ייִדן, ונאמר אָמן…“

אַ גליק כאָטש, װאָס ער שרײַבט ניט קײן זאַך װעגן דעם שײנעם קידוש ― לאַנג לעבן זאָל ער! לאָזט זיך אױס אַ מעשׂה, איך קום אַהײם, באַגעגנט מיך מײַן טאַטע מיט אַ פֿײַנע פּאָר פּעטש.

― קידלתּ וקידשתּ! פֿון װאַנען האָט זיך צו דיר גענומען, דו משומד אײנער, אַ „קידלתּ“ אין מיטן דרינען?…

― אַזױ גאָר? פֿון װאַנען װײס ער דאָס שױן? און פֿאַרװאָס עפּעס נאָר ער? די גאַנצע שטאָט װײס שױן דערפֿון? און איך הײס שױן מער ניט „איװאַן פּאָפּערילע“. איך הײס שױן אַ נײַעם נאָמען. מײַן נאָמען איז שױן איצטער: „קידלתּ וקידשתּ“… איצט איז דאָס בײַ מיר אַ געלעכטער. װיפֿל טרערן, ביטערע טרערן האָט דאָס מיך געקאָסט דענסטמאָל!…

די פֿאָן ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― 205

חנוכּה־געלט ― ― ― ― ― ― ― ― 221

באַס קעניג אַחשורוש ― ― ― ― ― ― 239

אַ פֿאַרשטערטער פּסח ― ― ― ― ― ― 255

ל″ג בעומר ― ― ― ― ― ― ― ― ― 275

גרינס אַף שבֿועות ― ― ― ― ― ― ― 291

שױן אײנמאָל אַ סוכּה ― ― ― ― ― ― 301

די ערשטע קאָמונע ― ― ― ― ― ― 313

דאָס דרײדל ― ― ― ― ― ― ― ― 332

אסתּר ― ― ― ― ― ― ― ― ― 355

די ערבֿ־פּסחדיקע עמיגראַציע ― ― ― 363

קינדער! איך װעל אײַך דערצײלן אַ מעשׂה מיט אַ פֿאָן. װי אַזױ איך, אַן אָרעמאַנס אַ ייִנגל, האָב באַקומען אױף שׂימחת־תּורה אַ פֿאָן, װי שװער זי איז מיר אָנגעקומען און װי גרינג איך האָב זי פֿאַרלױרן. גאָט האָט מיך געשטראָפֿט, איך האָב זי אױסגעקרענקט…

אַז איך בין געװען אַ קלײן ייִנגעלע, אַזױ װי איר, האָט מען מיך גערופֿן „טאָפּעלע טוטעריטו“, דאָס הײסט „קאָפּעלע קוקעריקו“. װײסט איר, פֿאַרװאָס? װײַל, ערשטנס, האָב איך געהאַט אַ דין קװיטשיק קולכל, װי אַ יונג האָנעכל, װאָס האָט נאָר־װאָס אָנגעהױבן צו קרײען, און צװײטנס, האָב איך ניט געקאָנט אױסרײדן קײן „קוף“ און קײן „כּף“ און קײן „גימל“, און װי אױף צו־להכעיס האָט מײן טאַטע באַדאַרפֿט הײסן קלמן, מײַן מאַמע ― גיטל קלמנס, איך ― קאָפּל גיטל קלמנס, און דער רבי ― גרשון גאָרגל דרדקי פֿון גאַלגאַניװקע.

― ייִנגעלע! װי אַזױ רופֿט מען דיך?

― מיך? טאָפּל דיטל טלמנס…

― העכער אַ ביסעלע!

― טאָפּל דיטל טלמנס!…

― נאָך העכער!

איך שרײַ הױך, אױף אַ קול:

― טאָ־פּל! די־טל! טל־מנס!

― און בײַ װעמען לערנסטו?

― בײַ װעמען לערן איך? בײַ דרשון דאָרדל דרדטי פֿון דאַלאַדאַניװטע!…

דער עולם לאַכט.

דער עולם לאַכט ― און איך װײן.

איך װײן נישט פֿון דעם, װאָס מע לאַכט פֿון מיר, נאָר דערפֿאַר, װאָס מע שלאָגט מיך. איטלעכער, װער עס האָט גאָט אין האַרצן, דער שלאָגט מיך: דער טאַטע, די מאַמע, די שװעסטער, דער רבי, די תּלמידים. מע לערנט מיך, איך זאָל רעדן, „װי אַ מענטש“…

דער רבי האָט מיר אײנמאָל אַרײַנגעזעצט אַ „שפּרײַז־העלצל“ און האָט געהײסן די תּלמידים, זײ זאָלן מיר שפּײַען אין מױל אַרײַן, ― טאָמער װעט דאָס זײַן אַ רפֿואה… האָט זיך אַרײַנגעמישט רב זיאַמע דער סטאָליער, װאָס איז געזעסן מיטן רבין אונטער אײן דאַך.

― װאָס מוטשעט איר אַ קינד נעבעך אומזיסט־אומנישט? אָט לאָזט מיך אױף אײן מינוט, װעט איר זען, אַז בײַ מיר װעט ער רעדן, „װי אַ מענטש“…

אַזױ זאָגט רבֿ זיאַמע דער סטאָליער, רופֿט מיך צו, נעמט מיך אָן פֿאַרן בערדעלע און מאַכט צו מיר אַזױ:

― קוק אױף מיר, ייִנגעלע, און זאָג מיר נאָך װאָרט בײַ װאָרט: „אָץ קוצץ ― בן קוצץ ― קצוצי ― לקצץ“…

איך קוק אױף אים און זאָג אים נאָך װאָרט בײַ װאָרט: „אָת טוצץ ― בן טוצץ ― טצוצי ― לטצץ“…

― ניט אַזױ! ― מאַכט רב זיאַמע. ― דו קוק מיר גלײַך אין מױל אַרײַן און זאָג מיט מיר אינאײנעם: „יומם השמש לא יכּכּה וירח בלילה“…

איך קוק אים גלײַך אין מױל אַרײַן און זאָג מיט אים אינאײנעם: „יומם השמש לא יטטה וירח בלילה“…

― נײן, נאַרעלע, ― זאָגט צו מיר רב זיאַמע ― דו זאָג ניט יטטה; זאָג בעסער: יכּכּה! יכּכּה! יכּכּה!

―יטטה! יטטה! יטטה!…

רב זיאַמע טוט אַ מאַך מיט דער האַנט:

― װײסט איר, װאָס איך בין דערגאַנגען? אַרױסגעװאָרפֿן די טירחה! אים װעט שױן קײן טאָטער אױך ניט העלפֿן. אַן אײביקער קאַליקע!

האָבן אױף שׂימחת־תּורה אַ פֿאָן, טאַקע װאָס אַ פֿאָן הײסט, אַ פֿאָן מיט אַ שטעקל, פֿון אױבן אַן עפּל, אינעם עפּל אַ ליכטל ― דאָס האָט בײַ מיר דעמאָלט אױסגעװיזן אַזאַ גליק, אַזאַ גליק, װאָס איך האָב גאָר מורא געהאַט אַפֿילו טראַכטן פֿון דעם. קאַרג גוטע זאַכן איז פֿאַראַן אױף דער װעלט? למאַי ס'איז פֿאַראַן אַזעלכע ייִנגלעך אין חדר, װאָס פֿאַרמאָגן געלט אױף צו קױפֿן אַ מעסערל, אַ בײַטעלע, אַ שטעקעלע? למאַי ס'איז פֿאַראַן ייִנגלעך אַזעלכע, װאָס עסן אַלע טאָג קאָנפֿעקטן, קנאַקן ניסלעך; פֿון בײגל און פֿון בלינעס שמועסט מען ניט! הײַנט איז פֿאַראַן אַזעלכע װאָס עסן װײַסע בולקע אינדערװאָכן… אַזאַ מזל!

אױ, קינדערלעך! איך האָב קײן װײַסע בולקע אינדערװאָכן קײנמאָל נישט געגעסן! איך בין גערן געװען, אַז איך האָב געהאַט שװאַרץ ברױט צו זאַט, מחמת מיר זײַנען געװען, נישט פֿאַר אײַך געדאַכט, ביטערע אָרעמעלײַט, אבֿיונים, כאָטש אַלע האָבן בײַ אונדז געהאָרעװעט: דער טאַטע עליו־השלום, איז געװען אונטער־שמשׂ אינעם אונטערשטן קלײַזל פֿון דער קצבֿישער קלױז, די מאַמע, עליה־השלום, איז געװען אַ בריה אױף באַקן קאָרענעם לעקעך, און די שװעסטער האָבן אונטערגעאַרבעט זאָקן. איר מעגט מיר גלײבן בנאמנות, איך האָב נישט געװוּסט דעם טעם, װאָס הײסט אָפּעסן אַזױ, אַז איך זאָל טאַקע באַלד ניט קאָנען עסן נאָך אַ מאָל.

הײַנט װער שמועסט האָבן בײַ זיך אין קעשענע אַ קאָפּיקע, אַן אײגענע קאָפּיקע ― דאָס האָט זיך מיר אַפֿילו ניט געחלומט.

און שטעלט אײַך פֿאָר, אַז איך קאָפּל קוקעריקו, װערט מיט אַמאָל אַ גבֿיר און באַקום מײַן אײגנס צװײ־און־צװאַנציק קאָפּיקעס!

אפֿשר מײנט איר אַ נס ― אַ פּריץ האָט פֿאַרלױרן און איך האָב געפֿונען? האָט איר דװקא נישט געטראָפֿן. אָדער טאָמער רעכנט איר, איך האָב זײ גלאַט אַזױ ערגעץ דערטאַפּט, אַרױסגעגנבֿעט חלילה פֿון אַ פּושקע? גאָט זאָל אײַך היטן פֿון אַזאַ מחשבֿה! איך האָב זײ, שװער איך אײַך, פֿאַרדינט, כּשר פֿאַרדינט, פֿאַרהאָרעװעט מיט מײַנע אײגענע… פֿיס.

דאָס איז געװען פּורים, האָט מיך דער טאַטע געשיקט, איך זאָל צעטראָגן דעם שלח־מנות צװישן די בעלי־בתּים פֿונעם אונטערשטן קלײַזל פֿון דער קצבֿישער קלױז. פֿריִער פֿלעגט צעטראָגן דעם שלח־מנות אײנע פֿון מײַנע עלטערע שװעסטער, און איצט, אַז איך בין שױן אַביסל אונטערגעװאַקסן, האָט דער טאַטע געזאָגט, אַז איך מעג שױן אױך זײַן אַ שטיקל הילף. האָב איך גענומען דאָס שעלעכל מיטן פֿלעדל, אַרומגעטראָגן דאָס פֿון שטוב צו שטוב צװישן אַלע בעלי־בתּים פֿונעם אונטערשטן קלײַזל פֿון דער קצבֿישער קלױז, געקנאָטן מיט די באָרװעסע פֿיס די קאַלטע גליטשיקע בלאָטע, און פֿון די גראָשנס, װאָס מע האָט מיר געשענקט פֿאַרן װעג, האָב איך געמאַכט אַ זילבערנעם פֿערציקער מיט פֿיר גראָשנס.

באַקומען מיטאַמאָל אַזאַ אוצר, גײ איך אַרום און טראַכט, װאָס טוט מען מיט, קײן עין־הרע, אַזױ פֿיל געלט?

קומען צו גײן צו מיר דער יצר־הרע מיטן יצר־טובֿ און מוטשען מיך. דער יצר־הרע זאָגט:

― װאָס װעסטו זיך האַלטן מיט די גראָשנס, נאַר אײנער? קױף דיר עפּעס: קױף מאָנדלעך, פֿאַראַן זיסע בײַ פּיראָנדיטשקין אױפֿן שטעלכל; קױף פֿלעדלעך גוטע מיט האָניקפֿאַרפֿל, אָדער כאָטש אַן עפּל אַ געפֿרױרענעם, װעסטו זיך מחיה זײַן.

― נאָכגעבן די קישקע? ― זאָג איך. ― װעל איך אױפֿעסן אין אײן טאָג דאָס גאַנצע געלט. איך װיל ניט!

― גערעכט! ― זאָגט דער יצר־טובֿ. אַ סך גלײַכער שױן פֿאַרלײַען דער מאַמען די עטלעכע קאָפּיקעס! איר װעט עס צו ניץ קומען.

― אַ חכם! ― זאָג איך. ― ס'זאָל זײַן פֿאַרפֿאַלן? װוּ װעט זי נעמען אױף אָפּצוגעבן?

― זי מוטשעט זיך נעבעך, ― זאָגט דער יצר־טובֿ, ― און צאָלט פֿאַר דיר שׂכר־לימוד…

― װאָס געהער זיך אָן מיט דיר שׂכר־לימוד? ― זאָגט דער יצר־הרע. ― קױף דיר בעסער אַ פֿײַפֿעלע פֿון װײַסע לײם מיט רױטע פּינטעלעך, אַ מעסערל אַ שאַרפֿס מיט צװײ קלינגלעך און מיט אַ מעשענעם קאַסטן, אָדער גאָר אַ בײַטעלע מיט אַ גוט שלעסל.

― װאָס װעסטו האַלטן אינעם בײַטעלע? ― זאָגט דער יצר־טובֿ. ― דעם דלות?

― קנעפּלעך! ― זאָגט דער יצר־הרע. ― װעסט אָנשטופּן אַ פֿול בײַטעלע מיט קנעפּלעך, װעט מען מײנען, אַז ס'איז געלט, װעלן דיר אַלע ייִנגלעך מקנא זײַן…

― װאָס װעט דיר אַרױסקומען פֿון דעם? ― זאָגט דער יצר־טובֿ. ― אָט פֿאָלג מיך, צעטײל גאָר דאָס געלט פֿאַר אָרעמעלײַט, טו צדקה. װעסטו פֿאַרדינען אַ מיצװה, אָרעמעלײַט נעבעך גײען־אױס פֿאַר הונגער.

― אָרעמעלײַט? ― זאָגט צו מיר דער יצר־הרע. ― ביסט אַלײן אַן אָרעמאַנס אַ ייִנגל. ביסט תּמיד הונגעריק. איטלעכער איז אַ װתּרן אױף יענעם. פֿאַרװאָס האָט דיר קײנער ניט געגעבן, אַז דו האָסט ניט געהאַט, ניט הײַנט געדאַכט?…

שיִער־שיִער האָט מיך דער יצר־הרע אײנמאָל ניט איבערגערעדט.

אין חדר האָב איך געהאַט אַ חבֿר ― יואליק, אַ נגידס אַ ייִנגל. ער פֿלעגט האָבן תּמיד פֿולע קעשענעס מיט גוטע זאַכן. נאָר יענעם געבן האָט ער פֿײַנט געהאַט; מע זאָל זיך אױסציִען פֿאַר אים ― נישט אַ שמעק! פּלוצעם האָט זיך יואליק עפּעס אָנגעהױבן צו מיר שטאַרק צושאַרן, צושמײכלען, געװאָרן מיט מיר חבֿר ― די נשמה!

― דו װײסט? ― מאַכט ער צו מיר. ― ביסט אַ װױל ייִנגל, װי איך בין אַ ייִד. איך האָב דיך ליב נאָר דערפֿאַר, װאָס דו האָסט פֿײַנט בעטלען, אַזױ װי אַנדערע: „גיב מיר אַ שטיקעלע! גיב מיר אַ פּיצעלע!“ אָנקוקן קאָן איך ניט אָט די בעטלערס!… אַ שטיקל קאָנפֿעקט װילסטו?

― אַ שטיטל טאָנפֿעט? ― זאָג איך. ― פֿאַרװאָס ניט?

― נו, ― זאָגט ער ― און ניסלעך אַ צװײ װאָלטסטו געקנאַקט?

― ניסלעך? ― זאָג איך ― פֿאַרװאָס ניט? איך זאָל האָבן, װאָלט איך דעטנאַטט.

יואליק לײגט אַרײַן די האַנט אין קעשענע. איך מײן, אַז דאָס נעמט ער אַרױס און גיט מיר. צום סוף רופֿט ער זיך אָן צו מיר:

― איך װעל דיר געבן מאַרמעלאַד אַ האַלב שטיקל און ניסלעך דרײַ… אױב דו װעסט זיך מיט מיר בײַטן. װעסט זיך בײַטן?

― בײַטן? ― זאָג איך. ― מיט װאָס װעלן מיר זיך בײַטן?

― איך װעל דיר ― זאָגט ער ― געבן דאָס מעסערל מײַנס. דו װײסט דאָך מײַן װײַס מעסערל? אַן אמתדיקס, אַ זאַװיאַלאָװס!

אַ חידוש אַביסל, אױב איך װײס יואליקס מעסערל! װער װײסט ניט יואליקס מעסערל? װיפֿל מאָל האָב איך אים דערױף מקנא געװען! װיפֿל מאָל האָב איך דאָס געזען אין חלום!…

― נו, און איך? ― זאָג איך. ― װאָס זאָל איך דיר געבן דערפֿאַר?

― און דו ― זאָגט ער ― װעסט מיר געבן דײַן זילבערנעם פֿערציקער.

― נעם! זאָגט צו מיר דער יצר־הרע. ― נעם, ס'איז אַן אַנטיק פֿון אַ מעסערל. אַלע ייִנגלעך װעלן דיך מקנא זײַן…

איך װיל אַרױסנעמען געלט; נאָר באַלד פֿאַרכאַפּ איך מיך.

― אַ חכם אַ ייִד! ― זאָג איך. ― פֿאַר אַ פֿערציטער טאָן מען שױן טױפֿן אַ נײַ מעסערל.

― אָט אַזאַ מעסערל? ― זאָגט יואליק. ― פּורים נאָכן קאַלטן קוגל!… שאַ, װײסטו גאָר װאָס? איך גיב דיר צו אַ האַלב טוץ קנעפּלעך בײנערנע.

― פֿאַר דעלט ― זאָג איך ― טאָן מען טױפֿן צען טױזנט טוץ טנעפּלעך.

― נו, ― זאָגט ער ― און קאָנפֿעקטן און ניסלעך איז קײן געלט ניט? איך זאָג דיר צו, אַלע מאָל, װען דו װעסט בעטן, גיב איך דיר, װי איך בין אַ ייִד. אָט האָב איך אַ צװיאָק אַן אײַזערנעם, זעסטו? ― שענק איך דיר אַװעק דעם צװיאָק אומזיסט. דו זעסט, װאָסער אַ צװיאָק?

― װאָס דאַרף איך ― זאָג איך ― צװיעטעס?

― ער װעט דיר ― זאָגט ער ― צו ניץ קומען, נאַרעלע. קאָנסט אים פֿאַרשלאָגן װוּ דו װילסט. קאָנסט מיט אים אױסגראָבן אַ גריבל.

― װאָס דאַרף איך ― זאָג איך ― דראָבן דריבלעך?

― איך װעל דיך ― זאָגט ער ― לאָזן דאַװנען אין מײַן סידורל.

― װאָס דאַרף איך ― זאָג איך ― דאַװנען אין פֿרעמדע סידורים?

― איך װעל דיר געבן ― זאָגט ער ― אָנמעסטן מײן שבתדיק קאַשקעטל.

― װאָס דאַרף איך ― זאָג איך ― מעסטן פֿרעמדע טאַשטעטן?

― װילסטו ניט? נאַ־זשע דיר! ― מאַכט יואליק און דערלאַנגט מיר אַ בוכענצע אין זײַט אַרײַן. ― געפֿעלט אײַך אַביסל אַ קבצניוק? איך גיב אים אַזױ פֿיל זאַכן: אַ מעסערל, און קנעפּלעך, און קאָנפֿעקטן, און ניסלעך, און אַ צװיאָק, און אַ סידורל, און אַ היטעלע אָנמעסטן ― װיל ער נאָך ניט! אַ קבצנישע קישקע ― װיפֿל מע לײגט אין איר ניט אַרײַן, איז װינציק! ער מײנט, אַז ער האָט אַ זילבערנעם פֿערציקער, איז ער שױן אַ גאַנצער יאַ־טעבע־דאַם! װאַרט אױס, טאָפּעלע טוטעריטו, װעסט אַמאָל אָנקומען צו מיר, װעט דיר אױספֿאַלן באָקאָם!… נחמיה! נאַ, איך שענק דיר אַװעק דעם צװיאָק!…

יואליק שענקט־אַװעק דעם צװיאָק נחמיהן )אַן אָרעם ייִנגל, װאָס הינקט אױף אַ פֿיסל(, און מיט מיר װערט ער אױס חבֿר.

װעט איר דאָך פֿרעגן: אױף װאָס פֿאָרט האָב איך געהאַלטן דאָס געלט?

ערשטנס, אױף ל″ג־בעומר צו דער סעודה. ל″ג־בעומר צו דער סעודה פֿלעגן אַלע קינדער ברענגען עפּעס אין חדר אַרײַן: װער מזומן געלט, װער אַן עסנװאַרג, און װער אַ נאַשערײַ. נאָר איך אײנער פֿלעג קומען מיט מײַן שטענדיקן אָנבײַסן ― אַ שטיקל ברױט מיט קנאָבל. עס פֿלעגט מיר פֿלאַמען דאָס פּנים; און כאָטש אין קאָן האָט מען מיך אַרײַנגענומען גלײַך מיט אַלע ייִנגלעך, נאָר געפֿילט האָב איך, אַז ס'איז מצד רחמנות ― און ס'איז מיר ניט אײַנגעגאַנגען די שׂימחה… „אַצינד, האָב איך מיר געטראַכט, הער איך אײַך אַלע מיטן קאָטער; איך בין, ברוך־השם, אַזאַ פּאַרשױן, װאָס איך גײ מיט מזומנים. װיבאַלד אַזאַ נגידס אַ ייִנגל, װי יואליק, גיט צושטײַער אַ פֿערטעלע, מעג איך געבן אַ קאָפּיקע, װאָרעם װאָס בין איך אַקעגן אים? אַ גאָרנישט! װי איז אָבער דער דין, אַז איך גיב אַ פּיטאַקל, בין איך יוצא? נו, גיב איך טאַקע אַ גריװינקע ― און װײסט װער איז קאָפּל קוקעריקו!“…

און איך האָב אַרײַנגעבראָקט אין דער קאַראָבקע אױף ל″ג־בעומר צען קאָפּיקעס, דאָס איבעריקע געלאָזט אױף שפּעטער.

שפּעטער, זומער־לעבן, ס'איז אױפֿגעקומען גרינװאַרג, עס האָבן זיך באַװיזן פֿרישע אױפּסן בײַ פּיראָנדיטשקין אין די מולטערלעך, איז געקומען װידעראַמאָל דער יצר־הרע.

― זעסט ― זאָגט ער ― גרינע אַגרעסן? זעסט װאָסערע רױטע װײַמפּערלעך?

― פֿון גרינע פּירות ― זאָג איך ― װערן נאָר הײַליק די צײן.

― מאַך „שהחיינו“, ― זאָגט צו מיר דער יצר־טובֿ ― שהחיינו איז אַ מיצװה…

― שהחיינו ― זאָג איך ― װעל איך נאָך צײַט האָבן צו מאַכן; דער זומער איז נאָך גרױס. עס װעט נאָך גײן אַ סדרה פֿון װײַנשל און פֿון פֿלױמען, פֿון עפּל און פֿון באַרן, פֿון דיניעס און פֿון קאַװענעס… איך װעל בעסער איבערלאָזן דאָס געלט, אם־ירצה־השם, ― אױף סוכּות ― זיך קױפֿן אַ פֿאָן.

און ס'איז געבליבן, איך זאָל איבערלאָזן דאָס געלט, אם־ירצה־השם, אױף סוכּות ― זיך קױפֿן אַ פֿאָן.

גאָט האָט געהאָלפֿן, דער סוכּות איז געקומען, און איך האָב מיר געקױפֿט אַ פֿאָן, אַ גרױסע, אַ געלע, אַ „צװײזײַטנדיקע“.

פֿון אײן זײַט זײַנען געװען אױסגעמאָלט צװײ חיות, װאָס האָבן געהאַט אַ פּנים פֿון קעץ, נאָר באמת זײַנען זײ געװען לײבן, מיט אָפֿענע מײַלער און מיט לאַנגע צונגען. אױף די צונגען בײַ זײ זײַנען געװען אַרױפֿגעטאָן פֿײַפֿלעך, אַ פּנים, שופֿרות, מחמת ס'איז געשטאַנען אָנגעצײכנט מיט גרױסע אותיות: בחצוצרות וקול שופֿר.

אונטן, אונטער די לײבן, איז געשטאַנען אױפֿגעשריבן פֿון דער רעכטער האַנט: דגל מחנה יהודה. פֿון דער לינקער האַנט: דגל מחנה אפֿרים.

דאָס האָט איר ערשט אײן זײַט פֿאָן. אױף דער אַנדערער זײַט איז געװען נאָך שענער. דאָרט זײַנען געשטאַנען אױסגעמאָלט די פּאָרטרעטן פֿון משה מיט אַהרנען , פּינקטלעך, װי לעבעדיקע. משה מיט אַ גרױסן דאַשיק אױפֿן שטערן, און אַהרן מיט אַ גאָלדענער רײף אױף דער געלער פּאַטלע. אינמיטן, צװישן משהן מיט אַהרנען, ― אַ גאַנצע כאַליאַסטרע ייִדעלעך. געפּאַקט אײנס אױף דאָס אַנדערע, מיט תּורהלעך אין די הענט. אַלע האָבן זײ אײן פּנים, גלײַך װי אײן מאַמע האָט זײ געהאַט: אַלע מיט לאַנגע אַלץ אײנע קאַפּאָטקעלעך, אַלע מיט שיך און זעקלעך און אַלע מיט גאַרטעלעך, אַביסל נידעריקער פֿון דער דיך… די ייִדעלעך הײבן די פֿיס און זינגען: שׂישׂו ושׂמחו בשׂימחת תּורה.

באַקומען די פֿאָן, באַדאַרף מען קריגן אַ שטעקל, צו דער פֿאָן.

דאָ מוז מען שױן אָנקומען צו רב זיאַמע דעם סטאָליער, טאַקע דער אײגענער רב זיאַמע, װאָס האָט אַמאָל זיך אונטערגענומען מיך אױסלערנען רײדן, „װי אַ מענטש“.

― װאָס װעסטו עפּעס זאָגן, טאָפּעלע טוטעריטו?

― אַ שטעטל צו דער פֿאָן…

― װאָס הײסט ― זאָגט ער ― אַ שטעטל?

― אַ שטעטל ― זאָג איך ― פֿון אַ שטיטל האָלץ, מע זאָל טאָנען טראָדן די פֿאָן.

רב זיאַמע טרײַבט מיט מיר אַזױ לאַנג קאַטאָװעס, ביז איך צעװײן מיך. דעמאָלט װערט ער װײך, װאַרפֿט־אַװעק אַלע אַרבעט, נעמט אַ שטיקל האָלץ, אַ שניץ אַהער, אַ שניץ אַהין ― פֿאַרטיק.

אַצינד פֿעלט מיר נאָך אַן עפּל מיט אַ ליכטל, געװײנלעך, פֿון װאַקס, ניט פֿון חלבֿ, װאָרעם חלבֿ, אַז װעט אַרױפֿקאַפּען אױפֿן עפּל, איז פֿאַרפֿאַלן דער עפּל, מע װעט אים נאָכדעם ניט קאָנען עסן… אָבער װאַקס מאַכט ניט אױס, װאַקס איז כּשר.

נו, און װאַקס איז דאָך בײַ מיר פֿאַראַן מער װי בײַ אַלע ייִנגלעך. אַדרבה, אַ ייִנגל, אַז ער באַדאַרף אַ שטיקל װאַקס, צו װעמען קומט ער אָן? צו מיר! װאָרעם מײַן טאַטע איז דאָך אונטער־שמשׂ אין אונטערשטן קלײַזל פֿון דער קצבֿישער קלױז, איז װאָס עס בלײַבט נאָך יום־כּיפּור פֿון די ליכט געהער צו אים ― דאָס איז זײַן הכנסה. ער שמעלצט דערפֿון „שמשׂים“ צו די חנוכּה־ליכטלעך, הבֿדלות און סטאָטשיקעס. און װאָס עס פֿאַלט אַראָפּ פֿון די הבֿדלות מיט די סטאָטשיקעס געהער צו מיר ― דאָס איז מײַן הכנסה.

הקיצור, איך האָב אַלצדינג, װאָס מע באַדאַרף!

אַרײַנגעזעצט די פֿאָן אינעם שטעקל, אױפֿגעפּאַסט אױפֿן שפּיץ אַ רױטן עפּל און אָנגעצונדן פֿון אױבן דאָס װאַקסענע ליכטל, לאָז איך מיך שמיני־עצרת אױף דער נאַכט אין שול אַרײַן, צו די הקפֿות, לעבעדיק־פֿרײלעך, װי אַ גליקלעכער פּרינץ, װי אַ בן־מלך, װאָס קײנער איז צו אים ניט גלײַך.

עס שטעלט זיך מיר פֿאָר, אַז איך בין שױן אין שול אױבן, אױף דער מיזרח־באַנק, מיט אַלע באַלעבאַטישע קינדער. די ליכט ברענען. מײַן פֿאָן איז שענער פֿון אַלע פֿאָנען. מײַן עפּל איז רױטער פֿון אַלע עפּל. מײַן ליכטל איז גרעסער פֿון אַלע ליכטלעך. אין שול איז אַן ענגשאַפֿט. אַ היץ מיט סכּנות־נפֿשות. װײַבלעך און מײדלעך אַ סך זײַנען געקומען קושן די תּורה. אָט גײט רב מלך דער חזן מיטן צעלאָזטן טלית אױף צופֿריִער, װי אַ גענעראַל־פֿעלדמאַרשאַל. נאָך אים ― די בעלי־בתּים. רב מלך ציקלט זיך און זינגט אױף זײַן בלעכענער שטימע: „עו־זר ד־לים, הושיעה נאָ!“ די װײַבלעך מיט די מײדלעך שפּרינגען אין פּנים אַרײַן, קושן די תּורות און שרײַען מיט אַ קװיטש: „דערלעבט איבער אַ יאָר! דערלעבט איבער אַ יאָר!“ ― „גם אַתּם! גם אַתּם!“

נאָר אײדער מע קומט־צו צום אונטערשטן קלײַזל פֿון דער קצבֿישער קלױז, דאָרט װוּ איך דאַװן, מוז מען דורכגײן פֿאַרבײַ עטלעכע שולן און בתּי־מדרשים: די קאַלטע שול, די ליטװישע שול, דאָס שנײַדערשע שולכל, דאָס גרױסע בית־מדרש, דאָס קלײנע בית־מדרש, דאָס אַלטע בית־מדרש, די ערשטע קלױז, די חסידישע קלױז, די מתנגדישע קלױז. די נײַע קלױז, דאָס געלע קלײַזל ― ביז מע קומט צו דער קצבֿישער קלױז, און פֿון דאָרטן שױן לאָזט מען זיך אַראָפּ אין אונטערשטן קלײַזל.

אָט־אָ־די אַלע שולן און בתּי־מדרשים, װאָס איך האָב אײַך דאָ אױסגערעכנט, זײַנען חלילה נישט צעװאָרפֿן דער אין ליסע, און יענער אין סטריסע, װי בײַ אײַך אין יעהופּעץ. בײַ אונדז, אין כּתרילעװקע, איז אַ חיות. בײַ אונדז געפֿינען זײ זיך אַלע אױף אײן גאַס, אױף אײן שטיקל ערד, כּמעט אין אײן הױף, ― און דאָס װערט אָנגערופֿן דער „שולהױף“.

אונדזער שולהױף איז אינגאַנצן כּמעט אײן שול. זומער, אַז די פֿענצטער זײַנען אָפֿן, און איר גײט פֿאַרבײַ בשעת מע דאַװנט, װײסט איר ניט װאָס איר זאָלט טאָן: צי איר זאָלט בלײַבן שטײן און שפּרינגען קדושה, צי איר זאָלט זיך אָנבײגן כאַפּן אַ ברכו, צי איר זאָלט ענטפֿערן „אָמן יהא שמיה רבא“. בשעת פֿון אײן זײַט הערט זיך אַ געזאַנג „אָז ישיר משה“, שרײַט עמעצער פֿון דער זײַט: „א־ח־ד!“ פֿאַלט אײנער אַרײַן פּלוצעם מיט אַ ניגון פֿון דער גמרא: „מכּלל שהוא צריך לפֿרט, ומפּרט שהוא צריך לכלל“. שלאָגט אים איבער נאָך אײנער מיט אַ ניגון: „יתגדל ויתקדש שמיה רבא“. קומט צו גײן אַ דריטער און לאָזט־אױס גאָר מיט אַן אַנדער טאָן: „הללויה! הללויה!“…

אונדזער שולהױף האָט צװײ געשטאַלטן: אינדערװאָכן איז ער אַנדערש, שבת און יום־טובֿ ― װידער אַנדערש. אינדערװאָכן איז ער אַ מאַרק פֿון ייִדישע ספֿרים, טליתים, ציצית און מזוזות, פֿױלע עפּל, קבֿרות־באַרלעך, סעמעטשקעס און בעבלעך, מאָנדלעך, בײגעלעך און צוקער־לעקעך. ציגן צעלײגן זיך, װי בײַם טאַטן אין װײַנגאָרטן, און זײַנען מעלה־גרה, שאָקלען בשעת־מעשׂה מיט די בערדלעך. קומט אָבער שבת און יום־טובֿ ― אױס מאַרק, אױס מיסחר, אױס ציגן. ייִדן, זאָלן געזונט זײַן, קלײַבן זיך צונױף רעדלעך־װײַז, מע רעדט און מע גראַגערט. מע דערצײלט נײַס פֿון דער גאַנצער װאָך, פֿונעם גאַנצן יאָר און פֿון דער גאַנצער װעלט. אױך קינדער, חדר־ייִנגלעך, זײַנען דאָ. חדר־ייִנגלעך פֿון אַלע חדרים לױפֿן, שפּרינגען, שװעבן אַהין און אַהער, װי די פֿיש אין װאַסער; גאָט האָט זײ געשענקט אַ מתּנה ― זײ זײַנען פֿרײַ! מע באַטראַכט זיך אײנס אױף דאָס אַנדערע די נײַע קאַפּאָטקעלעך, װעמענס איז לענגער, די יום־טובֿדיקע קאַשקעטלעך, װעמענס קאָפּ איז גרעסער, און מע מעסט אױף די פֿינגער, װעמענס פּאה איז קירצער. דערבײַ כאַפּט מען געװײנלעך, װער אַ פֿליק און װער אַ שטורך און װער אַ קלאַפּ ― ס'איז פֿרײלעך.

נאָך פֿרײלעכער װי אַלע מאָל איז סוכּות, שמיני־עצרת אױף דער נאַכט, פֿאַר די הקפֿות, בשעת אַלע ייִנגלעך פֿון אַלע חדרים קומען זיך צונױף אַהער מיט די פֿאָנען. מושטירעװעט מען זיך אױס אױף כּיתּות, גרױסע ייִנגלעך באַזונדער און קלײנע ייִנגלעך באַזונדער. דאָ באַטראַכט מען אײנס בײַם אַנדערן די פֿאָנען, װעמענס שטעקל איז גרעסער, װעמענס עפּל איז רױטער, װעמענס ליכטל איז פֿון חלבֿ און װעמענס ― פֿון װאַקס. דערבײַ פֿאַלן גענוג װערטלעך, חכמות און געלעכטערן. אײנער טוט־אָפּ דעם אַנדערן אַ שפּיצל: ער פֿאַרלעשט אים דאָס ליכטל, אָדער ער פֿאַרגנבֿעט זיך און בײַסט אים אָפּ דעם עפּל, באַקומט ער אין טאַטנס טאַטן מיט אַ פּאַטש אױף פֿאַרבײַסן ― ביז מע צעגײט זיך איטלעכער אין זײַן שול אַרײַן.

― מזל־טובֿ! טאָפּעלע טוטעריטו האָט אַ פֿאָן! שלום־עליכם אַ גוטער ייִד, אַ האַלבן פּנים אָפּגעבריט…

מיט אַזאַ ברײטן ברוך־הבא האָבן מיר חבֿרה קונדסים באַגעגנט, אַז איך בין געקומען אױפֿן שולהױף מיט מײַן פֿאָן.

איך באַטראַכט אַלע פֿאָנען און װאַרף אַ קוק אױף מײַן פֿאָן ― װער? װאָס? װעמען? װי קומען זײערע פֿאָנען צו מײַן פֿאָן?

ערשטנס, די פֿאָן אַלײן. בײַ קײנעם שטײט זי ניט אַזױ גלײַך אַרײַנגעזעצט אין שטעקל, אַז מע זאָל אַרױסזען בײדע זײַטן. בײַ קײנעם איז ניטאָ אַזאַ גלײַך, קײַלעכיק, געטאָקט שטעקל. בײַ קײנעם איז ניטאָ אַזאַ רױטער גלאַטער עפּל. בײַ קײנעם אין ניטאָ אַזאַ שײן געראָטן ליכטל, װאָרעם װער פֿאַרמאָגט אַזױ פֿיל װאַקס, װי איך? װער האָט געכאַפּט אַזױ פֿיל פּעטש מיט סטוסאַקעס, װי איך, בשעת דער טאַטע האָט מיך געכאַפּט אין פּאָליש אונטער דער באַנק קלײַבן די שטיקלעך װאַקס פֿון די צעשמאָלצענע יום־כּיפּורדיקע שטיקלעך ליכט?… איך מאַך אַ פֿאַרגלײַך צװישן מײַן פֿאָן און צװישן די אַלע איבעריקע פֿאָנען ― און מײַן האַרץ װערט פֿול מיט גדלות. עס מאָלט זיך מיר אױס, אַז איך װאַקס און װאַקס העכער און העכער, לענגער און ברײטער, די פֿיס טראָגן מיך. עס גלוסט זיך מיר לאַכן, שרײַען, קװיטשען, כאַפּן אַ טענצל…

― אַנו, װײַז נאָר! ― רופֿט זיך אָן צו מיר יואליק דעם נגידס און בלײַבט שטײן פֿאַרגאַפֿט.

ער באַקוקט מײַן פֿאָן. איך באַקוק זײַן פֿאָן. „אױך מיר אַ פֿאָן! ― טראַכט איך מיר. ― אױך מיר אַ שטעקל! אױסגעבױגן, גלײַך װי אַ קאָטשערע!“ איך זע, אַז ער איז אַ געקאָכטער, נאָר איך מאַך מיך ניט װיסנדיק און קוק כּלומרשט אָן אַ זײַט.

― קאָפּל! ― מאַכט ער צו מיר. ― װוּ האָסטו גענומען אַזאַ שײן שטעקעלע?

― האַ? ― זאָג איך און דרײ מיך אױס צו אים מיטן פּנים.

― װוּ האָסטו דערטאַפּט ― זאָגט ער נאָכאַמאָל ― אַזאַ טשאַקנדיק שטעקעלע?

― װאָס איז דען? ― זאָג איך צו אים. ― װילסט זיך אפֿשר בײַטן אױף דײַן צװיאָק?…

יואליק פֿאַרשטײט דעם שטאָך. ער טוט אַ גלאַנץ מיט די אױגלעך, אַ סמאָרע מיט דער נאָז, לײגט־אַרײַן די האַנט אין קעשענע און טרעט אָפּ. איך קוק אים נאָך און קװעל, עס קומט מיר צו אַ שטיק געזונט. איך זע, װי ער רופֿט־אָפּ נחמיהן מיטן קרומען פֿיסל אױף אַ זײַט און סודעט זיך מיט אים און װינקט אױף מיר מיט די אױגן. איך זע גאַנץ גוט, נאָר איך מאַך מיך ניט װיסנדיק. אין אַ מינוט אַרום גײט־צו צו מיר נחמיה מיטן קרומען פֿיסל, האַלט יואליקס פֿאָן מיטן קרומען שטעקל און רופֿט זיך אָן צו מיר:

― גיב מיר אָנצינדן דאָס ליכטל; מײַנס האָט זיך פֿאַרלאָשן.

― ס'איז דען דײַן פֿאָן? ― זאָג איך צו אים און בײג אים אָן מײַן פֿאָן מיטן ליכטל. ― איך װײס דאָך װעמענס פֿאָן דאָס איז…

און אײדער איך קוק מיך אַרום, טראָגט־צו נחמיה זײַן אָנגעצונדן ליכטל צו מײַן פֿאָן און מאַכט בורא מאורי האש. מײַן פֿאָן צינדט זיך אָן, טוט אַ פֿלאַקער, פֿ־פֿ־פֿו ― אױס פֿאָן!

װען עס פֿאַלט־אַראָפּ פֿונעם הימל אַ שטײן גלײַך מיר אין קאָפּ אַרײַן, װען אַ װילדע חיה פֿאַלט־אָן אױף מיר און װיל מיך פֿאַרצוקן, אָדער װען עס קומט מיר אַנטקעגן אַ מת אום האַלבע נאַכט אין װײַסע תּכריכים און װיל מיך װאַרגן, ― װאָלט מײַן שרעק נישט באַדאַרפֿט זײַן אַזױ גרױס, װי בשעת איך האָב דערזען מײַן נאַקעטן שטעקן מיט דער אָפּגעברענטער פֿאָן. עס האָט זיך אַרױסגעריסן בײַ מיר פֿונעם האַרצן אַ געשרײ:

― אױ װײ, מײַן פֿאָן! מײַן פֿאָן! מײַן פֿאָן!..

עס האָבן זיך אַ גאָס געטאָן טרערן פֿון מײַנע אױגן. די גאַנצע װעלט איז פֿאַר מיר געװאָרן פֿינצטער. דאָס שטעקל מיטן עפּל מיטן ליכטל זײַנען אַרױסגעפֿאַלן פֿון מײַנע הענט, און איך האָב מיך געלאָזט גײן, איך װײס אַלײן ניט װוּהין. איך גײ און גיס און גיס מיט הײסע ביטערע טרערן. איך ברעך די הענט און באַװײן מײַן פֿאָן, װי מע באַװײנט אַ טױטן. און איך קום צו גײן אַהײם אײנער אַלײן, אָן אַ פֿאָן, און איך פֿאַרקלײַב מיך אין אַ װינקעלע, און דאָ, אין דער פֿינצטער, זיץ איך, דעם קאָפּ אַראָפּ צװישן די קניִען, און װײן שטילערהײט, קײנער זאָל ניט זען, קײנער זאָל ניט הערן, און איך פֿרעג בײַ גאָט אַ קשיא:

― גװאַלד, גװאַלד, רבונו של עולם! פֿאַרװאָס קומט דאָס מיר? פֿאַרװאָס און פֿאַרװען?!…

איר װײס, קינדער, אַלע מעשׂיות האָבן אַ סוף און לאָזן זיך אױס אָדער פֿרײלעך, אָדער טרױעריק.

ייִדישע מעשׂיות לאָזן זיך אױס, צום מײנסטן, טרױעריק. פֿאַראַן בײַ אונדז אַ װערטל, אַז אַ ייִד, ובפֿרט אַן אָרעמאַן, טאָר קײן הנאה ניט האָבן. ס'איז אַ סך װעגן דעם צו רײדן; אַז איר װעט אונטערװאַקסן, װעט איך געװאָר װערן… דערװײַל באַדאַרף איך אײַך זאָגן, אַז די מעשׂה מיט מײַן פֿאָן האָט זיך נאָך ניט אױסגעלאָזט דערמיט, װאָס איך האָב אײַך דאָ דערצײלט. איך האָב נאָך גוט, גוט צוגעקרענקט, געלעגן אין אַ העליש פֿײַער, געזען פֿאַר זיך משונה־מאָדנע זאַכן, שלאַנגען און עקדישן מיט פֿײַערדיקע צונגען און װילדע חיות אינעם געשטאַלט פֿון מענטשן… איך האָב געהערט משונה־מאָדנע קולות פֿון קעץ און פֿון פּיפּערנאָטערס. איך האָב זיך געװאָרפֿן, גערעדט פֿון היץ, געװען פֿאַרבײַ. מע האָט נישט געהאַלטן פֿון מײַן לעבן. אין אונטערשטן קלײַזל פֿון דער קצבֿישער קלױז האָט מען שױן אַפֿילו אָפּגעזאָגט תּהילים אױך. איך בין געװען העכער האַלב אױף יענער װעלט.

נאָר אַזױ װי ס'איז הײַנט ערבֿ יום־טובֿ, און יום־טובֿ, בפֿרט שׂימחת־תּורה, באַדאַרף מען זײַן פֿרײלעך, װיל איך אױסלאָזן די מעשׂה מיט מײַן פֿאָן אױך פֿרײלעך.

ערשטנס, זעט איר, אַז איך בין מיט גאָטס הילף ניט געשטאָרבן.

צװײטנס, זײַט װיסן, אַז אױפֿן אַנדערן יאָר האָב איך געהאַט אַ פֿאָן נאָך אַ שענערע, מיט אַ שענערן שטעקל, מיט אַ שענערן עפּל, און בין דװקא געװען אין שול גאַנץ אױבנאָן, אױף דער מיזרח־באַנק, מיט אַלע באַלעבאַטישע קינדער. די ליכט האָבן געברענט. מײַן פֿאָן האָט געשײַנט. ייִדן זײַנען געגאַנגען מיט די הקפֿות. רב מלך דער חזן מיטן צעלאָזטן טלית איז געגאַנגען אױף צו־פֿריִער, װי אַ גענעראַל־פֿעלדמאַרשאַל. ער האָט זיך געציקלט און געזונגען אױף זײַן בלעכענער שטימע: „עו־זר ד־לים, הושיעה נאָ!“ װײַבלעך און מײדלעך אָן אַ שיעור האָבן געקושט די תּורות, געשפּרונגען אין פּנים אַרײַן און געשריגן מיט אַ קװיטש: „דערלעבט איבער אַ יאָר! דערלעבט איבער אַ יאָר!“ ―„גם אַתּם! גם אַתּם!“

קינדער, גם אַתּם!…

טרעפֿט, קינדער, װאָסער יום־טובֿ, איז דער בעסטער פֿון אַלע ימים־טובֿים?

חנוכּה.

אַכט טאָג כּסדר נישט גײן אין חדר, עסן לאַטקעס מיט שמאַלץ, שפּילן אין דרײדלעך און באַקומען פֿון אַלע זײַטן חנוכּה־געלט ― נו, באַדאַרף מען נאָך אַ בעסערן יום־טובֿ?

װינטער. דרױסן איז קאַלט, דער פֿראָסט ברענט מיט סכּנות, די פֿענצטער זײַנען פֿאַרקאָװעט, באַדעקט מיט שנײ, צעמאָלט אױפֿן שענסטן אַרט, און אין שטוב איז װאַרעם ― מחיה־נפֿשות. דאָס זילבערנע חנוכּה־לעמפּל שטײט צוגעגרײט נאָך פֿון בײַ טאָג. דער טאַטע גײט־אום איבער דער שטוב, די הענט אַרונטער, און דאַװנט מעריבֿ. אױסגעשטאַנען שמונה־עשׂרה, נעמט ער אַרױס פֿון טישקעסטל אַ װאַקסן ליכטל )דעם שמשׂ(, זאָגט „עלינו“ און מאַכט צו אונדז, צו מיר מיט מײַן ייִנגערן ברודער מאָטל, אױף לשון־קודש:

― אי ־ אָ! שהוא נוטה שמים ויוסד האָרץ… אי ־ נו ־ אָ!

איך און מײַן ברודער מאָטל פֿאַרשטײען ניט װאָס ער מײנט, און מיר פֿרעגן אים:

― װאָס? אַ שװעבעלע?

דער טאַטע באַװײַזט מיט דער האַנט אַהין, אין קיך אַרײַן.

― אי ־ אָ ־ אָ! ועל כּן נקװה לך… אי ־ אָ ־ נו!

― װאָס? אַ קאָלאָדאַטש־מעסער? אַ שערל? דאָס אײבערשטע פֿונעם שטױסל?

― מט ־ אַי ־ אי ־ אָ ־ נו ־ פֿע! אמי! אמי! ביום ההוא יהיה ײ אחד ושמו אחד… די מאַמע! רופֿט־אַרײַן די מאַמע, לאָז זי גײן הערן בענטשן חנוכּה־ליכטלעך.

איך און מײַן ברודער מאָטל לאָזן זיך לױפֿן בײדע, אײנס איבערן אַנדערן.

― מאַמע! גיכער, חנוכּה־ליכטלעך!

― אױ אַ מכּה איז מיר, חנוכּה־ליכטלעך! ― זאָגט די מאַמע און װאַרפֿט־אַװעק אַלע אַרבעט אין קיך (מע האָט געקױלעט גענדז, מע פּרעגלט שמאַלץ, מע האָט געראָשטשינעט לאַטקעס) און לאָזט זיך לױפֿן אין שטוב אַרײַן, און נאָך איר ― ברײַנע די קעכין, אַ שװאַרצע ייִדענע מיט װאָנצעס, מיט אַ פֿעט פּנים און מיט תּמיד פֿעטע אױסגעשמירטע הענט. די מאַמע שטעלט זיך אַװעק אין אַ זײַט און מאַכט אַ פֿרום פּנים, און ברײַנע די קעכין בלײַבט שטײן בײַ דער טיר, װישט די הענט אינעם קױטיקן פֿאַרטעך, טוט אַ שמיר מיט דער פֿעטער האַנט איבער דער נאָז פֿון אונטן אַרױף און לאָזט־איבער אַ שװאַרצן צײכן איבערן גאַנצן פּנים. מיר זײַנען שטאַרקער פֿון אײַזן, איך און מײַן ברודער מאָטל, אַז מיר האַלטן זיך אײַן און שיסן ניט אױס קײן געלעכטער.

דער טאַטע גײט־צו מיטן אָנגעצונדענעם שמשׂ צום חנוכּה־לעמפּל, בײגט זיך אָן און מאַכט די ברכה מיטן באַקאַנטן ניגון: „ברוך אַתּה!“ און לאָזט־אױס: „להדליק נר של חנוכּה!“

די מאַמע ענטפֿערט מיט גרױס ייִראת־שמים „ברוך הוא וברוך שמו, אָמן“, און ברײַנע שאָקלט־צו מיטן קאָפּ און מאַכט בשעת־מעשׂה אַזעלכע פּיסקעס, אַז איך און מײַן ברודער מאָטל האָבן מורא אַ קוק טאָן אײנס אױף דאָס אַנדערע.

„הנרות הללו שאָנו מדליקין“… ― זינגט דער טאַטע אונטער דער נאָז און שפּאַצירט־אַרום הין און צוריק איבערן זאַל, קוקט אױפֿן חנוכּה־לעמפּל און זאָגט און הערט גאָר נישט אױף צו זאָגן. מיר װאָלטן װעלן, עס זאָל שױן האָבן אַן עק, ער זאָל זיך שױן נעמען צו דער קעשענע, צום בײַטעלע. מיר װינקען זיך איבער, שטופּן אונטער אײנס דאָס אַנדערע:

― מאָטל, גײ־צו, זאָג אים חנוכּה־געלט.

― װאָס עפּעס איך זאָל זאָגן חנוכּה־געלט?

― אַזױ, װאָרעם דו ביסט קלענער, באַדאַרפֿסטו בעטן חנוכּה־געלט.

― טאָמער פֿאַרקערט, דו ביסט עלטער, באַדאַרפֿסטו בעטן חנוכּהגעלט?

דער טאַטע הערט גאַנץ גוט, אַז מיר רײדן פֿון חנוכּה־געלט, נאָר ער מאַכט זיך, װי ער הערט ניט. שטיל, נישט געכאַפּט, גײט ער צו צום טישקעסטל און צײלט געלט. עס גײט אונדז איבער אַ קלײן פֿרעסטל איבערן לײַב, עס ציטערן די הענט, עס קלאַפּט דאָס האַרץ. מיר קוקן אױף דער סטעליע, קראַצן זיך אונטער דער פּאה, מאַכן זיך כּלומרשט קאַלטבלוטיק, גלײַך װי ניט אונדז מײנט מען.

דער טאַטע טוט אַ הוסט.

― המ… קינדער, קומט נאָר אַהער.

― האַ? װאָס איז?

― נאַט אײַך חנוכּה־געלט.

באַקומען אונדזער חנוכּה־געלט, לאָזן מיר זיך גײן, איך און מײַן ברודער מאָטל, פֿריִער פּאַװאָליע, װי די סטאַטיקעס, און נאָכדעם ― גיכער און גיכער, מיט אַ שפּרונג־אונטער און מיט אַ טענצל. און ביז מיר קומען אין אונדזער חדרל אַרײַן קאָנען מיר זיך ניט אײַנהאַלטן, קוליען זיך איבער דרײַ מאָל מיטן קאָפּ אַראָפּ, מיט די פֿיס אַרױף, שפּרינגען אױף אײן פֿוס און זינגען־אונטער:

און פֿאַר גרױס שׂימחה און התפּעלות גיבן מיר זיך אַלײן צו צװײ פּעטש אין די באַקן.

עס עפֿנט זיך די טיר און עס קומט־אַרײַן דער פֿעטער בעניע.

― חבֿרה פּלעצל, אײַך קומט חנוכּה־געלט!

דער פֿעטער בעניע לײגט־אַרײַן די הענט אין זשילעט־קעשענע, נעמט־אַרױס צװײ זילבערנע גילדן און גיט אונדז חנוכּה־געלט.

קײנער אין דער װעלט װעט ניט זאָגן, אַז דער טאַטע און דער פֿעטער בעניע זײַנען ברידער. דער טאַטע ― אַ הױכער, אַ דאַרער, דער פֿעטער בעניע ― אַ קורצער, אַ גראָבער; דער טאַטע ― אַ שװאַרצער, דער פֿעטער בעניע ― אַ געלער; דער טאַטע ― אַ מרה־שחורהדיקער, אַ שװײַגער, דער פֿעטער בעניע ― אַ פֿרײלעכער, אַ רעדנער. טאָג מיט נאַכט, זומער און װינטער ― און דאָך אײגענע ברידער.

דער טאַטע נעמט אַ גרױסן בױגן פּאַפּיר, צעװירעט אױף קעסטעלעך, שװאַרצע און װײַסע, הײסט אַרײַנטראָגן פֿון קיך פֿאַסאָליעס, שװאַרצע און װײַסע ― דאָס װעט זײַן אַ דאָמינע.

די מאַמע איז אין קיך, פּרעגלט שמאַלץ און באַקט לאַטקעס. איך מיט מײַן ברודער מאָטל שפּילן אין דרײדל: נס גדול היה שם, און דער טאַטע מיטן פֿעטער בעניען זעצן זיך אַװעק שפּילן אין דאָמינע.

― אײן זאַך װעל איך דיך בעטן, בעניע ― בלא חרטה בלא דרײ, דאָס הײסט: אַ גאַנג זאָל זײַן אַ גאַנג! ― זאָגט דער טאַטע.

― אַ גאַנג איז אַ גאַנג. ― זאָגט דער פֿעטער בעניע און גײט אַ גאַנג.

― אַ גאַנג איז אַ גאַנג. ― זאָגט דער טאַטע און שלאָגט־אָפּ דעם פֿעטער בעניעס אַ ציגל.

― אַ גאַנג איז אַ גאַנג. ― זאָגט דער פֿעטער בעניע און שלאָגט אָפּ דעם טאַטנס צװײ ציגלעך. װאָס װײַטער־װײַטער לאָזן זײ זיך אַרײַן אין דעם שפּיל אַלץ טיפֿער, קײַען בשעת־מעשׂה די בערד, טרײסלען מיט די פֿיס אונטערן טיש און זינגען שטילערהײט בײדע אײן לידל.

― אױ, װאָס טוט מען, װאָס טוט מען, װאָס טוט מען? ― זינגט דער טאַטע מיט אַ ניגון פֿון דער גמרא און קײַט אײן עק באָרד. ― זאָל איך גײן אַהער? ― װעט ער גײן אַהין. װעל איך גײן אַהין? ― װעט ער גײן אַהער. באַדאַרף מען בעסער גײן אַזאַ מין גאַנג!

― אַזאַ מין גאַנג, אַזאַ מין גאַנג! ― העלפֿט אים אונטער דער פֿעטער בעניע מיטן זעלבן נוסח.

― װאָס זשע באַדאַרף איך מורא האָבן? ― זינגט דער טאַטע װײַטער. ― טאָמער שלאָגט ער מיר אָפּ יענץ ציגל? װעל איך בײַ אים צונעמען צװײ ציגלעך. אַי, װאָס? טאָמער מײנט ער מיר שלאָגן דרײַ ציגלעך?

― דרײַ ציגלעך, דרײַ ציגלעך, דרײַ ציגלעך? ― העלפֿט אים אונטער דער פֿעטער בעניע.

― אױ, ביסטו אַ טיפּש, בעניע, אַ טיפּש און אַ גרױסער! ― זינגט דער טאַטע און גײט אַ גאַנג.

― ביסט אַלײן אַ טיפּש, מײַן ברודער, און נאָך אַ גרעסערער! ― זינגט דער פֿעטער בעניע און גײט אַ גאַנג און פֿאַרכאַפּט זיך באַלד צוריק.

― פֿע, בעניע, מיר האָבן דאָך גערעדט, אַ גאַנג איז אַ גאַנג! ― זאָגט דער טאַטע שױן אָן אַ ניגון און כאַפּט דעם פֿעטער בעניע פֿאַר דער האַנט.

― אַ גוטער משל! ― זאָגט דער פֿעטער בעניע. ― כּל־זמן איך האַלט אין מיטן גאַנג מעג איך מיר גײן װוּהין איך װיל.

― נײן! ― זאָגט דער טאַטע. ― אַ גאַנג איז פֿאַרפֿאַלן! מיר האָבן דאָך עפּעס געשמועסט, בעניע, בלא חרטה, בעניע, בלא דרײ!

― חרטה? ― זאָגט דער פֿעטער בעניע. ― װיפֿל מאָל מאַכט זיך, אַז דו האָסט חרטה?

― איך? ― זאָגט דער טאַטע. ― ע, בעניע, דערפֿאַר האָב איך דאָך פֿײַנט מיט דיר צו שפּילן אין דאָמינע!

― װער זשע נײט דיך, זאָלסט מיט מיר שפּילן?

― שױן? מע קריגט זיך שױן איבער אַ פֿאַסאָלקעלע? ― רופֿט זיך אָן די מאַמע און קומט־אָן פֿון קיך מיט אַ פֿאַרפֿלאַמט פּנים, און נאָך איר ― ברײַנע מיט אַ גרױסן פּאַלומעסיק מיט הײסע לאַטקעס מיט שמאַלץ. פֿון די לאַטקעס זעצט אַ פּאַרע. אַלע לאָזן זיך צום טיש. איך און מײַן ברודער מאָטל, װאָס האָבן זיך פֿריִער אַביסל געקריגט, געריסן װי די קעץ, בעטן זיך גיך איבער, װערן שלום און זעצן זיך צו די לאַטקעס מיט גרױס כּװנה.

בײַנאַכט אױפֿן געלעגער ליג איך און טראַכט: װיפֿל קאָן זיך, אַ שטײגער, בײַ מיר צונױפֿקלײַבן, אַז אַלע פֿעטערס מיט אַלע מומעס מיט אַלע קרובֿים װעלן מיר געבן חנוכּה־געלט? ראשית־חכמה, דער פֿעטער משה־אַהרן, דער מאַמעס ברודער, אַפֿילו זײער אַ קאַרגער, נאָר אַ נגיד. נאָכדעם דער פֿעטער איטשע און די מומע דבֿורה, װאָס דער טאַטע און די מאַמע זײַנען מיט זײ ברוגז שױן פֿון כּמה־וכּמה יאָרן. הײַנט דער פֿעטער בײניש און די מומע יענטע? הײַנט װוּ איז אונדזער שװעסטער אײדל? און איר מאַן שלום־זײדל? און אַלע איבעריקע קרובֿים?

― מאָטל, דו שלאָפֿסט?

― יאָ, װאָס איז דען?

― װיפֿל, מײנסטו, װעט אונדז געבן דער פֿעטער משה־אַהרן חנוכּה־געלט?

― פֿון װאַנען זאָל איך װיסן? איך בין דען אַ נבֿיא?

אין אַ מינוט אַרום:

― מאָטל, דו שלאָפֿסט?

― יאָ, װאָס איז דען?

― עמעצער האָט אַזױ פֿיל פֿעטערס מיט אַזױ פֿיל מומעס װי מיר?

― אָדער יאָ, אָדער נײן.

אין צװײ מינוט אַרום:

― מאָטל דו שלאָפֿסט?

― יאָ, װאָס איז דען?

― װיבאַלד דו שלאָפֿסט, הײַנט װי אַזױ רעדסטו מיט מיר?

― דו פֿרעגסט דאָך מיך, מוז איך דיר ענטפֿערן.

אין דרײַ מינוט אַרום:

― מאָטל, דו שלאָפֿסט?

― טססס ― טררר ― כיל־כיל־כיל ― טססס…

מאָטל כראָפּעט, כאָרכלט, פֿײַפֿט מיט דער נאָז, און איך זעץ מיך אױף אױף מײַן בעטל, נעם־אַרױס מײַן קערבל, גלעט דאָס, באַטראַכט דאָס.

„דאַכט זיך, װאָס? ― טראַכט איך מיר. ― אַ שטיקל פּאַפּיר, און װאָס קאָן מען דערפֿאַר ניט קױפֿן? צאַצקעס, מעסערלעך, שטעקעלעך, בײַטעלעך, ניס און קאָנפֿעקטן, און ראָזשינקעס, און באָקסערן און װאָס ניט?“

איך באַהאַלט דאָס קערבל צוקאָפּנס אונטערן קישן און לײען־אָפּ קריאת־שמע, קומט־אַרײַן ברײַנע פֿון קיך מיט אַ פֿולן פּאַלומעסיק מיט קערבלעך… ברײַנע גײט ניט, נאָר זי שװעבט אין דער לופֿטן, זינגט „הנרות הללו שאָנו מדליקין“, און מאָטל שלינגט קערבלעך, װי האַלעשקעס. „מאָטל! ― שרײַ איך מיט אַלע כּוחות. ― גאָט איז מיט דיר, מאָטל, װאָס טוסטו? קערבלעך ???“…

איך כאַפּ זיך אױף און שפּײַ־אױס דרײַ מאָל: „טפֿו־טפֿו־טפֿו ― אַ חלום!“

און װער אַנטשלאָפֿן.

אױף מאָרגן אין דער פֿרי, אָפּגעדאַװנט און איבערגעביסן, טוט אונדז אָן די מאַמע אין קעצענע טולופּלעך, װיקלט אונדז אײַן אין גרױסע װאַרעמע שאַלן, און מיר לאָזן זיך גײן נאָך חנוכּה־געלט, פֿריִער פֿון אַלעמען, געװײנלעך, צום פֿעטער משה־אַהרן.

דער פֿעטער משה־אַהרן איז אַ ייִד נישט קײן געזונטער, האָט צו טאָן שטענדיק מיטן מאָגן; װען מע קומט, טרעפֿט מען אים נעבן האַנטפֿאַס װישן זיך די הענט און זאָגן „אַשר יצר“.

― אַ גוט מאָרגן, פֿעטער משה־אַהרן! ― שיסן מיר אױס בײדע מיטאַמאָל, איך און מײַן ברודער מאָטל, און עס קומט אַנטקעגן די מומע פּעסל, אַ ייִדענע אַ קלײניטשקע, אײן אױג אַ שװאַרץ, דאָס אַנדערע אַ װײַס, דאָס הײסט, אײן ברעם אַ שװאַרצע, די אַנדערע אַ װײַסע. די מומע פּעסל טוט אונדז אױס די טולופּלעך, װיקלט אונדז אױס פֿון די שאַלן און שנײַצט אונדז אױס די נעזער אין איר פֿאַרטעך.

― שנײַצט־אױס! ― זאָגט די מומע פּעסל. ― גוט, גוט שנײַצט אױס! זשאַלעװעט ניט! נאָך! נאָך! אָט אַזױ!…

און דער פֿעטער משה־אַהרן, אין אַן אַלט קעצן כאַלאַטל, מיט אַ װאַטאָװער יאַרמלקע אױפֿן קאָפּ, מיט װאַטע אין די אױערן און מיט אױסגעקראָכענע װאָנצעס, שטײט בײַם האַנטפֿאַס, װישט זיך די הענט, קנײטשט מיטן פּנים, פּינטלט מיט די אױגן און קװעטשט: „נקבֿים, נקבֿים! חילולים, חילו־לים!“

איך און מײַן ברודער מאָטל זיצן אין געהאַקטע װוּנדן. עס פֿאַלט אױף אונדז אָן אַ פּחד, אַ קעלט, אַלעמאָל, װען מיר קומען אַהער. די מומע פּעסל זעצט זיך אַװעק אַקעגן אונדז צום עקזאַמען:

― ס'מאַכט דער טאַטע?

― גאָרניט.

― ס'מאַכט די מאַמע?

― גאָרניט.

― געקױלעט גענדז?

― געקױלעט.

― געפּרעגלט שמאַלץ?

― געפּרעגלט.

― געבאַקן לאַטקעס?

― געבאַקן.

― דער פֿעטער בעניע געװען?

― געװען.

― געשפּילט דאָמינעס?

― געשפּילט.

און אַזױ װײַטער.

די מומע פּעסל שנײַצט אונדז אױס די נעזער נאָכאַמאָל און רופֿט זיך אָן צום פֿעטער משה־אַהרן:

― משה־אַהרן, מע באַדאַרף זײ עפּעס געבן חנוכּה־געלט.

דער פֿעטער משה־אַהרן הערט ניט; ער װישט זיך די הענט און לאָזט אױס מיט אַ קװעטש: „ומפֿליא ל־ע־שׂות!“

די מומע פּעסל פֿױלט זיך ניט דערמאָנען אים נאָכאַמאָל:

― משה־אַהרן. די קינדער חנוכּה־געלט!

― האַ? װאָס? ― מאַכט דער פֿעטער משה־אַהרן און לײגט איבער די װאַטע פֿון אײן אױער אינעם אַנדערן.

― די קינדער חנוכּה־געלט!! ― שרײַט־אױס די מומע פּעסל אים גלײַך אין אױער אַרײַן.

― אױ, דער באַוך! דער באַוך! ― מאַכט דער פֿעטער משה־אַהרן )ער רעדט אַביסל „בראָדיש“( און כאַפּט זיך מיט בײדע הענט בײַם בױך. ― חנוכּה־געלט װילט איר? האַ? אױסגעבן, צעטרענצלען, האַ? װיפֿל האָט אײַך געגעבן דער טאַטע אײַערער חנוכּה־געלט? האַ?

― מיר אַ קערבל, ― זאָג איך ― און אים אַ האַלבס.

― אַ קערבל?!! המ… מע באַלעװעט קינדער, מע מאַכט פֿון זײ אַ תּל! װאָס װעסטו טאָן מיטן קערבל? האַ? צעבײַטן? האַ? זאָלסט דאָס ניט צעבײַטן! דו הערסט, װאָס איך זאָג דיר? זאָלסט דאָס ניט צעבײַטן! צי אפֿשר װילסטו דאָס צעבײַטן, האַ?

― ניט צעבײַטן, יאָ צעבײַטן ― װאָס גײט דאָס דיך אָן? ― מישט זיך אַרײַן די מומע פּעסל. ― גיב זײ אָפּ זײערס און לאָזן זײ גײן געזונטערהײט.

דער פֿעטער משה־אַהרן גײט אַװעק צו זיך אין חדר, שאַרעװעט מיט די שקראַבעס, זוכט אין אַלע טישקעסטלעך מיט אַלע שופֿלעדלעך, קראַצט־אױס פֿון דאָרטן עטלעכע מטבעות און רעדט צו זיך אַלײן:

― המ… מע פֿירט־איבער קינדער, מע מאַכט פֿון זײ אַ תּל, אַ תּל־עולם!

און ער רוקט אונדז אַרײַן אין האַנט אַרײַן עטלעכע האַרטע מטבעות. די מומע פּעסל שנײַצט אונדז אױס די נעזער נאָך אַמאָל )דאָס לעצטע מאָל(, טוט אונדז אָן די טולופּלעך, װיקלט אונדז אײַן אין די גרױסע װאַרעמע שאַלן, און מיר גײען װײַטער.

מיר לױפֿן איבערן װײַסן, געפֿרױרענעם סקריפּענדיקן שנײ און צײלן די האַרטע מטבעות, װאָס דער פֿעטער משה־אַהרן האָט אונדז אַרײַנגערוקט, און מיר קאָנען זײ ניט איבערצײלן. די הענט זײַנען אונדז געפֿרױרן, רױט, אָנגעדראָלן; די מטבעות זײַנען קופּערנע, גרױסע שװערע מטבעות, עפּעס זעקסערס פֿאַרצײַטיקע, דרײַערס מאָדנע אָפּגעריבענע. גראָשנס אַלטפֿרענקישע, געשװאָלענע, פֿאַרגרינטע ― ס'איז שװער, אוממעגלעך אױסצורעכענען אינדרױסן אױפֿן פֿראָסט װיפֿל דער פֿעטער משה־אַהרן האָט אונדז געגעבן חנוכּה־געלט!…

אונדזער צװײטע סטאַנציע אױף נעמען חנוכּה־געלט איז דער פֿעטער איטשע מיט דער מומע דבֿורה, די װאָס דער טאַטע מיט דער מאַמע זײַנען מיט זײ ברוגז שױן פֿון כּמה־וכּמה יאָרן. פֿאַרװאָס זײ זײַנען ברוגז ― דאָס װײסן מיר ניט. מיר װײסן נאָר, אַז דער טאַטע און דער פֿעטער איטשע )לײַבלעכע ברידער( רײדן ניט צװישן זיך קײנמאָל ניט כאָטש זײ דאַװענען בײדע אין אײן שול און זיצן בײדע אױף אײן באַנק, אַ שטאָט לעבן אַ שטאָט, אַ סטענדער מיט אַ סטענדער. און אַז עס קומט צו יום־טובֿ צו אױסנעמעניש )הוצאת־התּורה( און עס האַלט בײַ פֿאַרקױפֿן עליות, דינגען זײ זיך, װילן דװקא בײדע אײן עליה, שמײַסן אײנס דאָס אַנדערע און שמײַסן אַרײַן אין טאָג אַרײַן. אין שול איז דעמאָלט אַ יריד; אַלע רײדן, רירן זיך, שושקען זיך, לאַכן און העלפֿן אונטער דינגען זיך; איטלעכער איז נײַגעריק צו װיסן, פֿאַר װעמען װעט בלײַבן דער „שישי“, אָדער דער „מפֿטיר“. אַז עס גײט אַרײַן אין נצחון, דעמאָלט װילן אַלע, מען זאָל זיך דינגען ביזן בײן אַרײַן. דער שול־שמשׂ, מעכטשע פֿאָנפֿאַטש מיט די רױטע קאָלטענעס, שטײט אױף דער בימה, העכער האַלב אַריבערגעבױגן, דער טלית איז אים אַראָפּגעפֿאַלן, די יאַרמלקע ― פֿון יענער זײַט; ער קוקט אין מיזרח־זײַט, אױפֿן טאַטן און אױפֿן פֿעטער איטשען, און זינגט אױף זײַן פֿאָנפֿעװאַטער שטימע:

― אַכצן גילדױן אום שישי! צװאַנציק גילדױן אום שישי! צװײ און צװאַנציק גילדױן אום שישי!

דער טאַטע און דער פֿעטער איטשע זיצן, דער אַהער, דער אַהין, בײדע פֿאַרטיפֿט, כּלומרשט איטלעכער אין זײַן חומש; נאָר װיפֿל אײנער גיט, גיט דער אַנדערער מער. דער עולם קװעלט, העלפֿט־אונטער. דרײַסיק, דרײַסיק! פֿינף און דרײַסיק! זיבן און דרײַסיק! פֿערציק, פֿערציק!

מעכטשע פֿאָנפֿאַטש קוקט פֿון אײנעם אױפֿן אַנדערן:

― פֿערציק גילדױן אום שישי! צװײ און פֿערציק גילדױן אום שישי! פֿינף און פֿערציק גילדױן אום שישי!

דער טאַטע און דער פֿעטער איטשע הערן ניט אױף צו שמײַסן זיך; מע האָט שױן אַרײַנגעשמיסן ביז פֿופֿציק גילדױן . מעכטשע הײבט אױף די האַנט און װיל צו־פּאַטשן פֿאַרן טאַטן:

― פֿופֿציק גיל־דױן…

איז זיך מישבֿ דער פֿעטער איטשע און הײבט אױף אַ פֿינגער, און דער גאַנצער עולם העלפֿט־אונטער: אײן און פֿופֿציק! אײן און פֿופֿציק! ― און מע שמײַסט װײַטער. אַזױ לאַנג, אַזױ ברײט, ביז מע שמײַסט אַרײַן אין עטלעכע און זעכציק גילדױן )אַזאַ מעשׂה איז נאָך ניט געהערט געװאָרן!(, און „שישי“ בלײַבט פֿאַרן פֿעטער איטשען. קומט צו „מפֿטיר“, טוט דער טאַטע אַ קוק אױפֿן שמשׂ און אַ מאַך מיט דער האַנט, װי אײנער רעדט: „מפֿטיר ― דאָס געהערט צו מיר!“… בײַ מעכטשען האָט ער דאָס געפּועלט; איז אָבער אַ סבֿרה, אַז דער עולם איז ניט מסכּים: דינגען זיך ― דאָס מוז מען, דערױף איז דאָס יום־טובֿ, נישטאָ קײן מאָנאָפּאָל, חזקה אױף מפֿטיר!

― צען גילדױן אום מפֿטיר! פֿופֿצן גילדױן אום מפֿטיר! צװאַנציק גילדױן אום מפֿטיר! פֿופֿציק גילדױן אום מפֿטיר!

אַ גוטער שפּרונג! דער טאַטע דרײט אױס דעם קאָפּ: װער קריכט דאָס אױף זײַן מפֿטיר? און שטעלט אײַך פֿאָר, אַז דאָס שמײַסט װידער דער פֿעטער איטשע; ער האָט חשק צו קױפֿן דעם מפֿטיר פֿאַר זײַן ייִנגערן אײדעם. נאָר אי „שישי“, אי „מפֿטיר“ ― אַזאַס! מיט צװײ בײַטשן שמײַסט מען ניט!… דער טאַטע הײבט זיך אױף, טוט אַ װוּנק צום שמשׂ.

― הונדערט.

דאָס װאָרט „הונדערט“ לױפֿט־דורך איבער דער שול, װי אַ בליץ מיט אַ דונער. דער גאַנצער עולם איז איבערראַשט, אױסער זיך. אַזױ װײַט אַרײַנשמײַסן מפֿטיר ― דאָס האָט מען נאָך נישט געהערט זינט די שול איז אַ שול.

און מעכטשע פֿאָנפֿאַטש טוט זיך זײַנס, גלײַך װי געװײנלעך:

― הונדערט גילדױן אום מפֿטיר! הונדערט גילדױן אום מפֿטיר! הונדערט גיל־דױן… )ער װיל צופּאַטשן(.

דער פֿעטער איטשע הײבט זיך אױף. דער טאַטע טוט אױף אים אַ מאָדנעם קוק, װי אײנער רעדט: „משוגע, צי חסר־דעה? װילסט קױלען? קױלע!“…

דער פֿעטער איטשע זעצט זיך אַנידער, און דער מפֿטיר בלײַבט פֿאַר אונדז…

פֿונדעסטװעגן, אײנס צום אַנדערן געהער זיך ניט אָן. אַז עס קומט אַ שׂימחה, בײַ אונדז אָדער בײַם פֿעטער איטשען, אַ מזל־טובֿ, אַ בן־זכר, אַ ברית, אַ פּדיון־הבן, אַ בר־מיצװה, אַ קנס־מאָל, אַ פֿאָרשפּיל, אַן אױפֿרופֿנס, אַ חתונה אָדער אַ גט, קומט מען אײנס צום אַנדערן, מע באַזעצט זיך אױבנאָן, מע שענקט „דרשה־געשאַנק“, „מי־שברך־געלט“ און מע טאַנצט מיט אַלע מחותּנים אין קאָן.

― אַ גוט מאָרגן אײַך, פֿעטער איטשע! אַ גוט מאָרגן אײַך, מומע דבֿורה! ― שיסן מיר אױס בײדע מיטאַמאָל, איך און מײַן ברודער מאָטל, און מע נעמט אונדז אױף פֿאַר זײער אָנגעלײגטע געסט.

― איר מײנט דאָך ניט די הגדה, איר מײנט די פֿאַלירטשיקעס… ― מאַכט צו אונדז דער פֿעטער איטשע, קנײַפּט אונדז אין די בעקלעך, עפֿנט־אױף דאָס בײַטעלע און גיט אונדז חנוכּה־געלט, מיר אַ װײַסן זילבערנעם צװאַנציקער און מײַן ברודער מאָטלען אַ װײַסן זילבערנעם צװאַנציקער, און מיר גײען־אַװעק פֿון דאָרטן צום פֿעטער בײניש.

אױב איר קאָנט זיך פֿאָרשטעלן דעם גיהנום ― אָט דאָס איז דעם פֿעטער בײנישעס שטוב. װען איר זאָלט ניט קומען אַהין, טרעפֿט איר אַ ליאַרעם, אַ געשרײ, אַ געפּילדער. ס'איז דאָרט אַ פֿולע שטוב מיט קינדער ― האַלב־נאַקעטע, פֿאַרשמירטע, פֿאַרמורזעטע, ניט קײן געצװאָגענע, תּמיד צעשלאָגענע, שטענדיק צעדראַפּעטע, אָפֿטמאָל צעבלוטיקטע, מיט סימנים אונטער די אױגן. דער װײנט און דער לאַכט, דער זינגט און דער קװיטשעט, דער הוקעט און דער פֿײַפֿט, דער האָט אָנגעטאָן דעם טאַטנס קאַפּאָטע מיט פֿאַרקאַטשעטע אַרבל און דער פֿאָרט רײַטנדיק אױף אַ בעזעם, דער טרינקט מילך פֿון אַ קריגל, דער קנאַקט ניסלעך, דער טראָגט זיך אַרום מיט אַ קעפּל פֿון אַ הערינג און דער סמאָטשקעט אַ קאָנפֿעקטל, און פֿונעם נעזל רינען בײַ אים צװײ קלײנע ריטשקעלעך גלײַך אין מױל אַרײַן. די מומע יענטע איז שטאַרקער פֿון אײַזן, אַז זי האַלט אױס פֿון דער דאָזיקער „קאָמאַנדע“. זי שילט זײ, זי קנײַפּט זײ, רײַסט אױס שטיקער פֿלײש. זי קלײַבט נישט איבער: װער עס כאַפּט זיך אונטער אונטער דער האַנט, דער באַקומט אַ זעץ, אַ טראַסק, אַ בוכענצע אין זײַט אַרײַן. אַ פּאַטש איז דאָרט אַ װאָכעדיקער גאַנג. „װאַרגן זאָלסטו זיך! די כּפּרה זאָלסטו זײַן! פֿאַרכאַפּט זאָלסטו װערן!“ ― דאָס איז פֿון די קלײנע קללות; דאָרט קענט איר הערן „קדחת“, און „כאָלערע“ און אַ „מיתה־משונה“ ― און דװקא אין גוטן מוט, פּונקט װי איר זאָגט אַ גוט־שבת. שטיל װערט נאָר, בשעת דער פֿעטער בײניש קומט צו גײן. נאָר מחמת דער פֿעטער בײניש איז אַ פֿאַרנומענער מענטש, זיצט אַ גאַנצן טאָג אין קלײט און קומט אַהײם נאָר אױף אַ מינוט „אָפּעסן“, דערפֿאַר איז בײַ זײ אין שטוב דער אמתער גיהנום.

אַרײַנגעקומען, האָבן מיר געטראָפֿן עזריאלקן )דעם מיטלסטן( פֿאָרן רײַטנדיק אױף געצען )אױפֿן עלטערן(, און פֿרױקע מיט מענדלען )צװײ נאָך קלענערע( האָבן אונטערגעשמיסן געצען, אײנער מיט אַן אַרבל פֿון אַ װאַטאָװן לײַבל און דער אַנדערער מיט אַ טאָװל פֿון אַ סידור, אַ חומש, אָדער אַ ספֿר. חײמל )אַ מיטלסטער צװישן פֿרױקען און מענדלען( האָט דערטאַפּט אַ גערגעלע פֿון אַ געקױלעטער גאַנדז, האָט דאָס אָנגעבלאָזן מיט אַלע זײַנע לעצטע כּוחות, ער איז אַזש געװאָרן ברױן און בלױ, און ס'איז אים געראָטן אַרױסבאַקומען פֿון דעם אַ מין משונה קול, װי פֿון, להבֿדיל, אַ חזיר, בשעת מע שעכט אים און ער קװיטשעט… זײַנװעלע )איך װײס ניט, צי אַן עלטערער, צי אַ קלענערער( האָט אָפּגעגעבן קאָנצערט אױף אַ קעמל, און דודל )אַ קלײנער פֿון אַ יאָר פֿיר( האָט אָנגעטאָן די שטיװעלעך אױף די הענט און האָט צוגעקלאַפּט מיט זײ צום טאַקט. סענדערל האָט געטראָגן אַ קעצל אין האַנט פֿאַרן גערגעלע; דאָס קעצל האָט אַרױסגעשטעלט דאָס צינגעלע, פֿאַרמאַכט די אײגלעך, אױסגעצױגן די פֿיסלעך, װי אײנער רעדט: „אָט אַזױ, װי איר זעט, װערט מען דאָ פֿאַרשװאַרצט! מע מוטשעט! מע מוטשעט!“… אסתּרל )דאָס עלטערע מײדל(, האָט געװאָלט אױסקעמען כאַסקיען )דאָס קלענערע מײדל(, איר פֿאַרפֿלעכטן אַ צעפּל; נאָר מחמת כאַסקיעס האָר זײַנען זײער געגרײַזלט און שױן לאַנג ניט געקעמט, לאָזט זי זיך ניט, װײנט זי און כאַפּט פּעטש. שטילער פֿון אַלע איז פּיניעלע, אַ קלײן ייִנגעלע מיט קרומע אױסגעבױגענע פֿיסעלעך און מיט אַן אונטערגעשטעקט העמדעלע. אײן חסרון נאָר, װאָס װוּ ער שטעלט זיך אַנידער, דאָרט לאָזט ער אַ סימן… דאָס אַלצדינג שטערט אָבער ניט דער מומע יענטען, זי זאָל זיך זיצן גאַנץ רויִק בײַם טיש מיט צװײ נפֿשות, אײנס בײַ דער ברוסט און דאָס אַנדערע אױפֿן שױס, און טרינקען ציקאָריע.

― מיר זאָל זײַן פֿאַר זײַנע בײנדעלעך! ― זאָגט זי און טוליעט־צו מיט גרױס ליבשאַפֿט דאָס זײגנדיק נפֿשל צום האַרצן און דערלאַנגט בשעת־מעשׂה טאַקע אַ שטורך דעם עלטערן, װאָס אױפֿן שױס: ― זע נאָר, װי דו עסט, עסן זאָלן דיך די װערעם! אסתּרל, רחציע, כאַסקיע, װוּ זײַט איר ערגעץ אין אַלדי שװאַרצע יאָר? נעם װיש אים אָפּ דאָס נעזל גיכער, װאַש מיר אױס אַ שאָל, איך דאַרף טרינקען אָן אַ שאָל! דערלאַנג אים אַ סטוסאַק, ער זאָל זיך דרײַ מאָל איבערקערן! האַרץ מײַנס, נשמה מײַנע, טרײסט מײַנער! דאָס מױל מאַכט זיך זײ גאָרניט צו! אַ גאַנץ פֿרימאָרגן נאָר מע עסט, פֿאַרכאַפּט זאָלט איר װערן!

דערזען מיך מיט מײַן ברודער מאָטלען, האָבן זיך חבֿרה אַ לאָז געטאָן אַקעגן און מע איז אונדז באַפֿאַלן, װי די הײשעריקן. דער אױף די הענט, דער ― אױף די פֿיס, דער ― אױפֿן קאָפּ. חײמל האָט אָנגעבלאָזן דאָס גערגעלע פֿון דער געקױלעטער גאַנדז גלײַך מיר אין אױער אַרײַן און דודל האָט מיך אַרומגעכאַפּט מיט בײדע שטיװעלעך. פּיניעלע מיטן אונטערגעשטעקטן העמדל האָט זיך אָנגעטשעפּעט מיר אין אַ פֿוס, אַרומגערינגלט אים, װי אַ שלענגל, און אַ מישמאַש פֿון פֿאַרשײדענע קולות האָט אונדז גערונצלט, פֿאַרטורקעט די אױערן.

― אױף די צײנדלעך זאָלט איר שרײַען! ― שרײַט די מומע יענטע פֿונעם אַנדערן חדר. ― טױב קאָן מען װערן, פֿאַרלײגן זאָל דאָס אײַך! שדים, ניט קײן קינדער, ברענען זאָל די נשמה אײַערע!

די מומע יענטע שרײַט, און די קינדער שרײַען ― אַלע שרײַען. פּלוצעם קומט אָן דער פֿעטער בײניש מיטן טלית־ותּפֿילין )אַ פּנים, פֿון בית־המדרש(. אין אײן אױגנבליק װערט שאַ־שטיל, און די גאַנצע כאַליאַסטרע װערט פֿאַרשװוּנדן.

― אַ גוט מאָרגן אײַך, פֿעטער בײניש! ― שיסן מיר אױס, איך און מײַן ברודער מאָטל.

― װאָס טוט איר דאָ, שקצים? אַװדאי נאָך חנוכּה־געלט? ― מאַכט דער פֿעטער בײניש און נעמט־אַרױס און שענקט אונדז צו זילבערנע גריװנעס.

די כאַליאַסטרע קינדער קוקן־אַרױס פֿון די װינקעלעך, װי די טאַראַקאַנעס, גלאַנצן אױף אונדז מיט די אײגעלעך, װי די מײַזלעך, װינקען עפּעס צו אונדז, באַװײַזן עפּעס מיט די פֿינגערלעך, מאַכן בשעת־מעשׂה משוגענע תּנועות, װילן אונדז, אַ פּנים, צעלאַכן, ― קױם־קױם װאָס מיר האַלטן זיך אײַן, און מיר אַנטלױפֿן פֿונעם דאָזיקן גיהנום.

מיר גײען װײַטער נאָך חנוכּה־געלט, צו אונדזער שװעסטער אײדל.

אונדזער שװעסטער אײדל און איר מאַן שלום־זײדל, עליהם־השלום ― זײ זײַנען שױן לאַנג אױף דער אמתער װעלט.

אײדל איז פֿון קינדװײַז אױף געװען אַ פֿאַרװײנטע נשמה; איבער אַ מינדסטער נאַרישקײט פֿלעגט זי זיך צעװײנען, פֿאַרגיסן טרערן אױף אײגענע און אױף פֿרעמדע צרות. נאָר פֿון זינט זי איז געװאָרן אַ כּלה פֿאַר שלום־זײדלען, האָט זי נישט אױפֿגעהערט צו װײנען. אפֿשר מײנט איר דערפֿאַר, װײַל ס'איז איר ניט געפֿעלן דער חתן? חלילה! זי האָט אים דען געקענט, װאָס ער זאָל איר ניט געפֿעלן? גלאַט אַזױ, אַ כּלה פֿאַר דער חתונה באַדאַרף װײנען. אַז די שנײַדערס האָבן איר געבראַכט אָנמעסטן די חתונה־מלבושים, האָט זי זיך צעװײנט אױף אַ גאַנצער נאַכט. שפּעטער, צום פֿאָרשפּיל, אַז אירע חבֿרטעס זײַנען זיך צונױפֿגעקומען טאַנצן, איז זי אַלע מאָל אַװעקגעלאָפֿן צו זיך אין אַלקער אַביסל אױסװײנען זיך אין די קישנס. דעם טאָג פֿון דער חופּה שמועסט מען ניט. דעמאָלט איז געװען איר טאָג. זי האָט גאָרניט אױפֿגעהערט צו װײנען. נאָר די רעכטע חתונה איז געװען צום „באַדעקנס“, בשעת מנשה פֿידעלע דער כּלי־זמר האָט זי גענומען „באַזעצן“, און רב ברוך בדחן איז אַרױף אױפֿן טיש, צונױפֿגעלײגט די הענט אױפֿן בױך, אַראָפּגעלאָזט דעם קאָפּ, װי בשעת מע באַװײנט אַ טױטן, און האָט אָנגעהױבן מיטן שײנעם טרױעריקן ניגון, װאָס קאָן נעמען אַ שטײן, בזה־הלשון:

און אַזױ װײַטער, אָן אַן עק.

אַלע װײַבער, אײגענע און פֿרעמדע, װאָס זײַנען געשטאַנען דערבײַ, געהאָלפֿן צעפֿלעכטן דער כּלה אירע שײנע גרױסע צעפּ, האָבן געמאַכט משונה־מאָדנע פּיסקעס, געשנײַצט די נעזער, געװישט די אױגן, און אײדל נעבעך האָט אַזױ געיאָמערט, אַזױ געכליפּעט, אַז זי האָט געחלשט דרײַ מאָל; מע האָט זי קױם מיט צרות אָפּגעמינטערט.

נאָר אױף װיפֿל אונדזער שװעסטער אײדל איז געװען אַן אומעטיקע זאַך, איז אונדזער שװאָגער שלום־זײדל געװען אַ פֿרײלעכער יונג, אַ לעבעדיקער, אַ קאַטאָװעס־טרײַבער, אַ פֿאַרשלעפּטע קרענק און, לאָז ער מיר מוחל זײַן, אַן אײַנגעגעסענע בריאה. דהײַנו, ער פֿלעגט ליב האָבן דערקוטשען, שנעלן זיך, דערלאַנגען יענעם אַ שנעל גלײַך אין שפּיץ נאָז אָדער אין עק אױער ― דאָס איז געװען בײַ אים דאָס חיות. ניט אײן מאָל פֿלעגן מיר אַרומגײן, איך און מײַן ברודער מאָטל, מיט אָנגעשװאָלענע אױערן. מיר האָבן זיך ממש מחיה געװען, אַז מיר האָבן דערהערט, אַז דאָס פּאָרפֿאָלק גײט־אַראָפּ פֿון קעסט. דעם טאָג, װאָס זײ האָבן זיך באַדאַרפֿט איבערקלײַבן פֿון אונדז אױף „אײגענע קעסט“, איז בײַ אונדז אין שטוב געװען חורבן בית־המקדש. אײדל האָט געװײנט, אײַנגעלײגט די װעלט, און די מאַמע ― אױף איר קוקנדיק. און שלום־זײדל, װאָס האָט געהאָלפֿן כּלומרשט פּאַקעװען די זאַכן, האָט נאָר אַרומגעטאַנצט הין און צוריק, זיך אונטערגעגנבֿעט אַלע מאָל זײער קונציק און דערלאַנגט אונדז אַ שנעל אָדער פֿון פֿאָרנט אין שפּיץ נאָז, אָדער פֿון הינטן אין עק אױער. ער האָט זיך מיט אונדז אָפּגעזעגנט אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל און האָט נאָך געהאַט די העזה אָנצוזאָגן אונדז, מיר זאָלן זיך ניט לאָזן לאַנג בעטן און זײַן בײַ אים אָפֿטע געסט! מיר האָבן זיך געגעבן דאָס װאָרט, מיר זאָלן זײַן פּנים ניט אָנקוקן!

נאָר אַ מענטש פֿאַרגעסט אַלצדינג, ובפֿרט אַ שנעל. װי אַזױ גײט מען ניט נאָך חנוכּה־געלט צו אַן אײגענעם שװאָגער?… געקומען צו אײדלען, גײט אונדז שלום־זײדל אַקעגן מיט אַ גאַנץ ברײטן ברוך־הבא.

― סקאָצל קומט! װאָס מאַכט איר גוטס? זײער קלוג האָט איר געטאָן, װאָס איר זײַט געקומען. איך האָב צוגעגרײט פֿון אײַערט װעגן חנוכּה־געלט!

און שלום־זײדל נעמט אַרױס דאָס בײַטעלע און צײלט אונדז אױס צו עטלעכע נײַיִנקע, גלאַנצנדיקע, זילבערנע מטבעות גלײַך אין האַנט אַרײַן, און אײדער מיר האָבן צײַט אַרומקוקן זיך און איבערצײלן די נײַע מטבעות, כאַפּן מיר שױן צו עטלעכע שנעלן, פֿריִער איך אין שפּיץ נאָז און מאָטל אין עק אױער, און נאָכדעם מאָטל אין שפּיץ נאָז און איך אין עק אױער.

― אָבער לאָז שױן זײַן גענוג צו מוטשען קינדער! ― בעט זיך נעבעך בײַ אים אונדזער שװעסטער אײדל מיט טרערן אין די אױגן, און זי רופֿט אונדז אָפּ אָן אַ זײַט, שטופּט אונדז אָן פֿולע קעשענעס מיט לעקעך, מיט ניסלעך און מיט באָקסערן און שענקט אונדז אַ חוץ חנוכּה־געלט.

מיר כאַפּן די פֿיס אױף די פּלײצעס און לױפֿן אַהײם.

― אַנו, מאָטל, לאָמיר זיך אַקאָרשט נעמען צו דער אַרבעט, אױסרעכענען, װיפֿל האָבן מיר אונדזער אײגנס חנוכּה־געלט? נאָר װײסטו װאָס? דו שװײַג; פֿריִער װעל איך איבערצײלן מײַנס, נאָכדעם װעסטו צײלן דײַנס.

און איך צײל: „אַ קערבל מיט דרײַ צװאַנציקער, מיט פֿיר גילדן, מיט פֿינף גריװנעס, מיט זעקס פּיטאַקלעך, ― װיפֿל מאַכט דאָס אינאײנעם? אַ פּנים, אַזױ גרױס, װי אַ קערבל מיט דרײַ צװאַנציקער, מיט פֿיר גילדן, מיט פֿינף גריװנעס, מיט זעקס פּיטאַקלעך…“

מײַן ברודער מאָטל װיל ניט װאַרטן, ביז איך װעל ענדיקן מײַן חשבון, און ער נעמט זיך צו זײַנע קאַפּיטאַלן; ער לײגט פֿון אײן האַנט אין דער אַנדערער און צײלט:

― אַ צװאַנציקער און אַ צװאַנציקער איז צװײ צװאַנציקער, נאָך אַ צװאַנציקער איז דרײַ צװאַנציקער, און צװײ גילדן איז דרײַ צװאַנציקער מיט צװײ גילדן, און אַ גריװנע און נאָך אַ גריװנע און נאָך אַ גריװנע ― איז אינאײנעם צװײ צװאַנציקער מיט דרײַ גילדן, מײן איך דרײַ גילדן מיט צװײ צװאַנציקער. טפֿו! װאָס רײד איך? מע באַדאַרף אָנהײבן נאָך אַמאָל פֿונעם אָנהײב!

און ער הײבט אָן נאָך אַמאָל פֿונעם אָנהײב. מיר צײלן און צײלן און קענען ניט איבערצײלן; מיר רעכענען און רעכענען און קענען ניט אױסרעכענען. און אַז עס קומט צום פֿעטער משה־אַהרנס אַלטע פּיטאַקעס, שװערע זעקסערס, אָפּגעריבענע דרײַערס און אָנגעשװאָלענע גראָשנס, פֿאַרפּלאָנטערן מיר זיך אַזױ שטאַרק אין חשבון, אַז מיר װײסן שױן גאָרניט װוּ מיר זײַנען אין דער װעלט. מיר פּרוּװן זיך אױסבײַטן די דאָזיקע מטבעות בײַ דער מאַמען, בײַם טאַטן, בײַ ברײַנע די קעכין ― עס גײט ניט: קײנער װיל זײ ניט נעמען אין האַנט אַרײַן!

― װאָס איז דאָס פֿאַר אַ פּיטאַקעס? װער האָט דאָס אײַך אַרײַנגערוקט אַזאַ געלט?

מיר שעמען זיך אױסזאָגן און מאַכן אַ שװײַג.

― װײסטו גאָר װאָס? ― זאָגט צו מיר מײַן ברודער מאָטל. ― לאָמיר זײ נעמען און אַרײַנװאַרפֿן אין אױװן אַרײַן, אָדער גאָר אין דרױסן אױפֿן שנײ, קײנער זאָל ניט זען.

― אַ חכם אַ ייִד! ― זאָג איך צו אים. ― שױן גלײַכער, דוכט זיך, אַװעקשענקען זײ אַן אָרעמאַן.

נאָר װי אױף צו להכעיס, קומט ניט קײן אָרעמאַן! װוּ זײַנען אַהינגעקומען אַלע אָרעמע־לײַט, װאָס רײַסן בײַ די פּאָלעס, דינגען זיך, זידלען זיך און שילטן? נײן, דאָס װאָס מע באַדאַרף װעט קײנמאָל ניט קומען! קײנמאָל ניט! קײנמאָל ניט!…

אַז איך בין געװען אַ קלײן ייִנגל ― װײסט איר, װעמען איך האָב מקנא געװען?

אַחשורושן.

ניט יענעם אַחשורושן, װאָס האָט געקיניגט פֿון הודו ביז כּוש, אױף הונדערט זיבן און צװאַנציק מדינות. איך מײן קאָפּל דעם שנײַדער מיט דער גילדענער קרױן, דאָס הײסט, מיטן פּאַפּירענעם ספּאָדעק און מיט דער לאַנגער גילדענער רוט פֿונעם בעזעם.

אױך מרדכין דעם שני־למלך )לװי דעם שוסטער( מיט הער איבערגעקערטער קאַפּאָטע אױף דער לינקער זײַט און מיט דער קלאָטשקעװאַטער פֿלאַקסענער באָרד האָב איך שטאַרק מקנא געװען.

איך האָב מקנא געװען װשתּי המלכּהן )מאָטל דעם סטאָליער( מיטן קלײדל אױף דער קאַפּאָטע און מיט דער פֿאַטשײלע, װאָס ער פֿלעגט זיך אונטערבינדן דאָס בערדל, מע זאָל מײנען אױף אים, אַז ער איז אַ נקבֿה… און װאָס איז אָפּגעגאַנגען, אַ שטײגער, אסתּר המלכּהן )עוזר דעם אונטער־שמשׂ( מיטן גרינעם פֿאַרטעך? און װאָס איז אָפּגעגאַנגען המנען )יאָסקע דעם באַהעלפֿער( מיטן שאַרבן אױפֿן קאָפּ?…

נאָר מער פֿון אַלעמען האָב איך מקנא געװען פֿײַװל דעם יתום, װאָס פֿלעגט זיך אָנטאָן אין אַ רױט העמדל, זיך פֿאַרשטעלן פֿאַר „יוסף הצדיק“, בשעת חבֿרה האָבן געשפּילט יענץ שײנע שפּיל, װאָס װערט אָנגערופֿן „מכירת־יוסף“. זײַנע ברידער פֿלעגן אים אַראָפּרײַסן דאָס רױטע העמדל, אַרײַנװאַרפֿן אים אין „לײבן־גרוב“, און יוסף הצדיק )פֿײַװל הײסט דאָס( פֿלעגט זיך אַװעקשטעלן אױף די קני, צונױפֿלײגן די הענט און באַשװערן די חיות רעות, זײ זאָלן צו אים קײן שליטה ניט האָבן, און זינגען בשעת־מעשׂה זײער אַ טרױעריק ליד, װאָס די װערטער זײַנען זיך צעגאַנגען אין יעדן אבֿר:

און כאָטש יוסף הצדיק איז געװען אַ יתום, אַן אָרעם בחורל, װאָס האָט זיך אױפֿגעהאַלטן אין אונטערשטן קלײַזל און געלעבט פֿון אַ „פֿאָלג־מיך־אַ־גאַנג“, און כאָטש איך בין געװען אַ נגידס אַ ייִנגל, דעם זײדן רב מאירס אַן אײניקל, פֿונדעסטװעגן װאָלט איך מיך מיט אים געביטן נאָר צוליב דעם אײנעם טאָג פּורים אַלײן.

אַז מ'איז געקומען דער גוטער, דער ליבער טאָג פּורים, האָב איך פֿון גאַנץ פֿרי אָן שױן אַרױסגעקוקט אױף דער „חבֿרה“, װאָס גײען פֿון שטוב צו שטוב און אַ גאַנצן כאַליאַסטרע ייִנגלעך לױפֿן זײ נאָך פֿון הינטן מיט באָרװעסע פֿיס אױפֿן שנײ. פֿאַרװאָס קאָן איך ניט זײַן אין דער כאַליאַסטרע? נײן! איך טאָר ניט, װאָרעם איך בין אַ נגידס אַ ייִנגל און דעם זײדן רב מאירס אַן אײניקל, באַדאַרף איך ליגן, װי אַ הונט, אַ גאַנצן טאָג אין שטוב און גײן מיט אַלע גרױסע צום זײדן רב מאיר צו דער סעודה.

― װאָס דרײסטו זיך, װי אַ דײַטש אױפֿן קאָריק? ― מאַכט צו מיר דער טאַטע בשעת מיר גײען אַלע אינאײנעם צום זײדן רב מאיר צו דער סעודה און איך דערזע פֿון דער װײַטן די „כאַליאַסטרע“.

― ביסט שױן, קײן עין־הרע, אַ היפּש ייִנגעלע, קאָנסט גײן אַביסל גיכער! ― זאָגט די מאַמע. ― אם־ירצה־השם, שבת־הגדול װערסטו אַכט יאָר, ביז הונדערט און צװאַנציק.

― טשעפּעט אים ניט, ער האָט דערזען די „קאָמעדיאַנטשיקעס“! ― רופֿט זיך אָן מײַן עלטערער ברודער משהלע, װאָס איז אַלײן אױך אַ בעלן זיך אָפּשטעלן אָנקוקן די „קאָמעדיאַנטשיקעס“.

― גײ, גײ! ― מאַכט צו מיר דער רבי איטשע, מײַן מלאך־המװת, און דערלאַנגט מיר אַ שטורך פֿון הינטן.

איך לאָז אַראָפּ די אױגן אין דער בלאָטע און גײ גלײַך מיט אַלע, פֿאַרטיפֿט אין אומעטיקע מחשבֿות, טרױעריקע געדאַנקען: „תּמיד מיט אַלע גרױסע! שטענדיק מיטן רבין!… אינדערפֿרי, און בײַנאַכט, און שבת, און יום־טובֿ!… רב איטשעס רױטע נאָז מיט טאַביקע, אײַנגעזונקען זאָל זי װערן!“…

דער זײדע רב מאיר איז דער גרעסטער גבֿיר פֿון שטאָט. ער זיצט, װי אַ מאָנאַרך. אַ גרױסער זאַל מיט אַ גרױסן זילבערנעם הענגלײַכטער, װאָס הענגט אַראָפּ פֿון דער מיט סטעליע. טאָמבאַקענע העסעס אױף די װענט. אַ גרױסע שװערע זילבערנע מנורה אױפֿן טיש מיט אַ סך זילבערנע לײַכטער, װאָס די באָבע נחמה נעמט זײ אַרױס נאָר צװײ מאָל אין יאָר: פּסח צום סדר און פּורים צו דער סעודה, און עם װערט ליכטיק אין אַלע װינקעלעך.

גאַנץ אױבן אָן, אױף אַ גרױסן שטול, מיט גרינס באַצױגן, זיצט דער זײדע רב מאיר אַלײן ― אַ קלײן ייִדל, מיט אַ שיטער בערדל, מיט אַביסל אַן אױסגעבױגענער נאָז, מיט זילבערנע האָר און מיט שװאַרצע יונגע אױגן. אָנגעטאָן גײט ער אין אַ לאַנגער זײַדענער קאַפּאָטע מיט אַ געפֿלאָכטענעם גאַרטל און מיט אַ שטרײַמל אױפֿן קאָפּ. אַקעגן אים אױפֿן טיש זיצט אַ גרױסער, אַ מוראדיקער, אַ געפֿלאָכטענער פּורים־קױלעטש, אַן אָנגעהױבענער שױן, מיט זאַפֿרען פֿאַרגעלט און מיט ראָזשינקעס אַרומגעשטעקט.

פּונקט אין מיטן טיש זיצט די באָבע נחמה, אַ הױכע ייִדענע, נאָך גאָר אַ שײנע, אױסגעפּוצט אין אַ גאָלדפֿאַרביק זײַדן קלײד מיט װײַסע עפּל, מיט אַ שטערנטיכל פֿון דימענטן מיט בריליאַנטן, מיט רײַכע פּערל אױפֿן האַלדז, מיט אױערינגלעך און מיט פֿינגערלעך. לעבן איר שטײט אָ גאַנץ גרױסער פּאָלומעסיק מיט הײסע, שמעקעדיקע, געצוקערטע און געפֿעפֿערטע פֿיש, פֿאַרפּראַװעט מיט ציבעלעס, מיט ראָזשינקעס און מיט אַלערלײ געװירצן. די באָבע טײלט אַרױס די פֿיש, די שײנע זײַדענע פֿאַטשײלע פֿאַרקאַטשעט הינטער די אױערן מיט צװײ שפּיצן, די דימענטן מיט די בריליאַנטן בשעת־מעשׂה פֿינקלען און שעמערירן, און דאָס פּנים שײַנט און שמײכלט.

אַרום און אַרום טיש, פֿון בײדע זײַטן, זיצן די פֿעטערס מיט די מומעס, אַלע מיט זײערע קינדער, ייִנגלעך און מײדלעך, װאָס הײסן אַלע נאָך אַלץ אײנע זײדעס און באָבעס, פֿעטערס און מומעס. פֿריִער דער פֿעטער צדוק און די מומע צבֿיה מיט דרײַ ייִנגלעך: משהלע, הערשעלע, װעלװעלע און צװײ מײדלעך: שׂרהלע, פֿײגעלע. נאָכדעם דער פֿעטער נפֿתּלי און די מומע דבֿורהל מיט פֿיר ייִנגלעך: משהלע, הערשעלע, װעלװעלע, נאָטעלע, און דרײַ מײדלעך: שׂרהלע, פֿײגעלע, רחלע. נאָכדעם דער פֿעטער אַבֿרהם און די מומע סאָסיע מיט פֿינף ייִנגלעך: משהלע, הערשעלע, װעלװעלע, נאָטעלע, יענקעלע, און פֿיר מײדלעך: שׂרהלע, פֿײגעלע, רחלע, טײַבעלע. נאָכדעם דער פֿעטער בעריש און די מומע אסתּרל מיט זעקס ייִנגלעך: משהלע, הערשעלע, װעלװעלע, נאָטעלע, יענקעלע פֿישעלע, און פֿינף מײדלעך: שׂרהלע, פֿײגעלע, רחלע, טײַבעלע און חנציע. נאָכדעם דער פֿעטער בנימין און די מומע לאה מיט זיבן ייִנגלעך. משהלע, הערשעלע, װעלװעלע, נאָטעלע, יענקעלע, פֿישעלע, שמואליקל, און זעקס מײדלעך: שׂרהלע, פֿײגעלע, רחלע, טײַבעלע, חנציע און גנענדל. נאָכדעם דער פֿעטער קלמן און די מומע איטל מיט אַכט ייִנגלעך…

נאָר אפֿשר װאָלט געװען גענוג אױסרעכענען די משפּחה? עס קאָן, זאָגט מען, שאַטן… דער זײדע האָט אײנמאָל געװאָלט אױף אַ טשיקאַװעס איבערצײלן, װיפֿל פּאַרשױן זיצן בײַם טיש, האָט ער גענומען אַ זילבערנעם בעכער אין האַנט און האָט אָנגעהױבן צו צײלן: „ניט אײנס, ניט צװײ, ניט דרײַ, ניט פֿיר, ניט פֿינף, ניט זעקס, ניט זיבן“… האָט די באָבע אַרױסגעריסן בײַ אים דעם בעכער פֿון האַנט און האָט אים ניט געלאָזט צײלן װײַטער: „אױף מײַנע שׂונאימס קעפּ! װאָס צײלסטו, װאָס? פֿאַראַן, קײן עין־הרע, גענוג טעלער!“…

צונױפֿגעקליבן זיך אַלע צו דער סעודה, זעצט דער זײדע אַלײן אױס דעם גאַנצן טיש. דער זײדע רב מאיר האָט ליב, ס'זאָל זײַן שײן און רײן און ציכטיק און מיט אַ סדר ― עס קומט אױס גוט: אַ פֿעטער זיצט לעבן אַ פֿעטער, אַ מומע לעבן אַ מומע, און אונדז, קלײנװאַרג, זעצט מען אױס אַזױ, אַז ס'זאָל אױסקומען ניט אַ ברודער מיט אַ ברודער און אַ שװעסטער מיט אַ שװעסטער, מחמת אײגענע קענען ניט הױזן צװישן זיך; לכן באַדאַרף זיצן אַ פֿרעמדער משהלע מיט אַ פֿרעמדן הערשעלע, און אַ פֿרעמדער הערשעלע מיט אַ פֿרעמדן װעלװעלע, און אַ װעלװעלע מיט אַ נאָטעלע, אַ נאָטעלע מיט אַ יענקעלע, אַ יענקעלע מיט אַ פֿישעלע, אַ פֿישעלע מיט אַ שמואליקל. און די מײדלעך אױך אַזױ: אַ שׂרהלע מיט אַ פֿײגעלע, אַ פֿײגעלע מיט אַ רחלע, אַ רחלע מיט אַ טײַבעלע, אַ טײַבעלע מיט אַ חנציע, און אַ חנציע מיט אַ גנענדל, אַ גנענדל מיט אַ שׂרהלע, אַ שׂרהלע מיט אַ פֿײגעלע, און אַזױ װײַטער. נאָר מיר האָט ניט געסטײַעט קײן פּאָרל, האָט מען מיך אַנידערגעזעצט מיט מײַן מלאך־המװת, דעם רבין רב איטשע. דער רבי רב איטשע איז בײַ מיר ניט נאָר אַ מלמד, אַ לערער אַלײן, נאָר אױך אַ מדריך, אַ װעגװײַזער, אַ מין גוּװערנאַנטקע, אױף צו לערנען מיך דרך־ארץ, װיִאַזױ צו זיצן בײַם טיש און װיִאַזױ צו עסן.

― אַז דו זיצט בײַם טיש, ― אַזױ האָט מיך געלערנט מײַן גוּװערנאַנטקע רב איטשע ― זאָלסטו זיצן, װי אַ מענטש. דו זאָלסט קוקן גלײַך, און די הענט זאָלסטו האַלטן אונטערן טיש, און ניט רײדן בײַם עסן. און אַז דו עסט לאָקשן מיט יױך, זאָלסטו אָננעמען מיט דעם לעפֿל פּונקט אַזױ פֿיל לאָקשן װיפֿל יױך; אַ זופּ יױך ― און אַװעקגעלײגט דעם לעפֿל און אָפּגעװישט די ליפּן; און װידער אַ זופּ יױך ― און װידער אַװעקגעלײגט דעם לעפֿל און אָפּגעװישט די ליפּן. ניט כאַפּן אײן לעפֿל נאָכן אַנדערן, װי אַ גױ…

אַנידערגעזעצט זיך לעבן מיר און געמאַכט אַ מוציא, נעמט דער רבי רב איטשע אַרױס די רױטע פֿאַטשײלע פֿון בוזעם־קעשענע, טרײסלט אױס די טאַביקע גלײַך צו מיר אין טעלער אַרײַן, נאָכדעם הײבט ער אָן שנײַצן די נאָז מיט אַ מאָדנעם קװיטש און מיט אַ קול פֿון אַ שופֿר און לאָזט אױס מיט אַ תּקיעה גדולה, און בשעת־מעשׂה קוקט ער אױף מיר מיט אײן אױג, צי איך זיץ, װי אַ מענטש…

אַזױ הײבט אָן דער זײדע צו זינגען מיט זײער אַן אָנגענעמער שטימע, תּיכּף נאָכן ערשטן גלעזל װײַז, און קנאַקט צו בשעת־מעשׂה מיטן פֿינגער, און דער גאַנצער עולם כאַפּט אונטער:

― געקומען די פּורים־שפּילער! ― רופֿט זיך אָן תּנחום דער משרת. אַ ייִד מיט אַ רױטער קאַפּאָטע, װאָס זאָגט אַלעמען „דו“, אַ חוץ דעם זײדן מיט דער באָבען.

דערהערט „פּורים־שפּילער“, שפּרינגען מיר, קלײנװאַרג, אַלע אין אײן רגע אַרױס פֿונעם טיש און מיר שטײען שױן אַלע אַרום דעם קעניג אַחשורוש מיט דער גילדענער קרױן.

― גוט יום־טובֿ! ― שיסן אױס די חבֿרה אַלע מיט אַמאָל גאַנץ פֿרײלעך, און מע שטעלט זיך אױס אין צװײ שורות. אױף אַ גילדענעם שטול זיצט דער קעניג אַחשורוש, און עס טרעט אַרױס אױף אײן פֿוס ממוכן )חײם שמײַסער(, זינגט אַ דײַטשיש לידל:

פֿרעגט אים דער קעניג אַחשורוש:

ענטפֿערט אים ממוכן:

װערט דער קעניג אַחשורוש אָנגעצונדן:

ענטפֿערט אים ממוכן:

זאָגט דער קעניג אַחשורוש:

זינגט אױס ממוכן:

עס קומט אַרײַן מאָנדריש מיט דער קלאָטשקעװאַטער באָרד און הײבט זיך אָן פֿאַרענטפֿערן פֿאַרן קעניג אַחשורוש, דערצײלט אים דעם ייִחוס, פֿון װאַנען ער קומט אַרױס: „אַבֿרהם יצחק ויעקב זײַנען זײַנע זײדעס, די תּרי″ג מיצװות זײַנען זײַנע עדות“. און ער לאָזט אױס מיט אַ געזאַנג:

― דו ביסט יוסף הצדיק? ― רוף איך מיך אָן צו פֿײַװל דעם יתום, װאָס שטײט בײַ דער זײַט מיט אַן אױסגעמידט פֿאַריאָמערט פּנים.

― יוסף הצדיק. ― מאַכט צו מיר פֿײַװל.

― דו װעסט אױך שפּילן? ― פֿרעג איך אים.

― אַז מע װעט מיר הײסן שפּילן, װעל איך שפּילן. ― מאַכט צו מיר יוסף הצדיק און בײגט זיך אָן צו מיר אױפֿן אױער: ― גיב מיר אַ שטיקל קױלעטש פֿון אײַער פּורים־קױלעטש.

― מע װעט דערזען, װעט מען זיך בײזערן. ― מאַך איך צו אים שטילערהײט.

― שלעפּ אַװעק אַזױ, אַז קײנער זאָל ניט זען. ― זאָגט ער צו מיר, און די אײגעלעך בלישטשען.

― גנבֿענען? ― זאָג איך.

― דאָס הײסט דען געגנבֿעט? ― מאַכט ער.

― װאָס דען ― זאָג איך ― הײסט דאָס? געלקחנט?

― איך בין טױט־הונגעריק, ― זאָגט ער צו מיר שטילערהײט און ער עסט דעם קױלעטש מיט די אױגן, ― פֿון גאַנץ פֿרי אָן נאָך אין מײַן מױל ניט געהאַט…

דער גאַנצער עולם איז פֿאַרטיפֿט אין דעם „שפּיל“, גײ איך צו פּאַװאָלינקע צום טיש, פֿאַרלײג די האַנט אַרונטער, שלעפּ אַװעק אַ שטיק קױלעטש און רוק אים אַרײַן אין האַנט אַרײַן. יוסף הצדיק לאָזט אַראָפּ קונציק דאָס שטיקל קױלעטש אין קעשענע אַרײַן און טוט מיר אַ קװעטש בײַ דער האַנט.

― ביסט אַ װױל ייִנגל, געבן זאָל דיר גאָט אַלדאָס גוטס!

― אפֿשר װילט איר, מיר זאָלן אײַך שפּילן „מכירת־יוסף“ אױך? ― רופֿט זיך אָן דער קעניג אַחשורוש און טוט אױס די גילדענע קרױן און טוט אָן אַ פּראָסט היטל.

― גענוג, גענוג! ― מאַכט דער זײדע, און ער גיט דעם קעניג אַחשורוש אין האַנט אַרײַן אַ זילבערנע מטבע, און הײסט תּנחום דעם משרת, ער זאָל נעמען אַ בעזעם און אױסראַמען די בלאָטע, װאָס די „קאָמעדיאַנטשיקעס“ האָבן אָנגעמאַכט… אין שטוב װערט אַ שטיקל בהלה, אַ רוקערײַ מיט די בענקלעך, און בשעת די משפּחה האַלט אין אױסזעצן זיך צוריק אױף די ערטער, כאַפּ איך מיך דערװײַל אַרױס אױף אַ מינוט באַגלײטן די „חבֿרה“.

― קום! ― מאַכט צו מיר יוסף הצדיק און נעמט מיך אָן בײַ דער האַנט. ― פֿאָלג מיך, קום מיט מיר. איך האָב דיך ליב, ביסט אַ װױל ייִנגל, זײער אַ װױלער.

― װוּהין? ― זאָג איך און דאָס האַרץ טיאָכקעט מיר.

― צום קעניג אַחשורוש. ― מאַכט ער צו מיר. ― מיר שפּילן שױן מער הײַנט ניט. דאָס גײען מיר צום קעניג אַחשורוש צו דער סעודה.

יוסף הצדיק נעמט מיך אָן בײַ דער האַנט, און מיר שפּאַנען איבער דער בלאָטע.

די נאַכט רוקט זיך אָן נענטער און נענטער, די בלאָטע װערט װאָס װײַטער אַלץ טיפֿער. עס דוכט זיך מיר אױס, אַז איך האָב פֿליגל, עס טראָגט מיך אין דער לופֿטן. אָט באַלד הײב איך אָן פֿליִען… שװעבן…

― איך האָב מורא. ― זאָג איך צו יוסף הצדיק און האַלט אים צו בײַ דער האַנט.

― װאָס האָסטו מורא, נאַרעלע? ― מאַכט ער צו מיר און קײַט בשעת־מעשׂה דאָס שטיקל קױלעטש, װאָס איך האָב אים געגעבן. ― דאָרט װעט זײַן אַ סעודה, נאַרעלע, דאָרט װעסטו הערן, װי מיר זינגען לידער… אױ, װאָס פֿאַר אַ קױלעטש בײַ אײַך איז! טעם גן־עדן! צעגײט זיך אין מױל, װי אַ פּוטער! איך פֿאַרשטײ ניט, װיִאַזױ זעט מען פֿאַר זיך אַזאַ־נ־אַנטיק און מע עסט דאָס ניט?

― אַ טײַערע מציאה! ― זאָג איך מיט גדלות. ― בײַ אונדז עסט מען אין דער װאָכן אױך קױלעטש.

― אַלע מאָל קױלעטש? ― זאָגט יוסף הצדיק און באַלעקט זיך. ― און פֿלײש?

― אַלע טאָג. ― זאָג איך.

― אַלע טאָג? ― מאַכט ער און טוט אַ שלונג. ― און איך עס פֿלײש נאָר אײן מאָל אין װאָך, שבת; אי דאָס ― ניט אַלע שבת, װאָרעם ניט אַלע שבת נעמט מיך אַ נגיד. און אַז גאָט העלפֿט, מע פֿאַלט אַרײַן צו אַ קבצן, עסט מען קדחת.

― װאָס הײסט מע עסט קדחת? ― זאָג איך.

― קדחת עסן װײסטו ניט? מע עסט מכּות הײסט דאָס. ― גיט ער מיר צו פֿאַרשטײן. ― ניטאָ װאָס צו עסן, עסט מען מכּות. איך לעב פֿון דעם, װאָס מע גיט מיר. עוזר דער שמשׂ, לעבן זאָל ער, האַלט מיך אונטער אַמאָל מיט אַ שטיקל ברױט, אַמאָל מיט אַ קאַרטאָפֿליע. עוזר איז אַ טײַערער ייִד, אַ דימענטענע נשמה! דו קענסט אים? דאָס איז דאָך אסתּר המלכּה…

― װוּ איז דײַן טאַטע? ― פֿרעג איך אים.

― איך האָב ניט קײן טאַטן.

― װוּ איז דײַן מאַמע?

― איך האָב ניט קײן מאַמע.

― דער זײדע? די באָבע?

― איך האָב ניט קײן זײדן, איך האָב ניט קײן באָבע.

― אַ פֿעטער? אַ מומע?

― איך האָב ניט קײן פֿעטער, איך האָב ניט קײן מומע.

― אַ ברודער? אַ שװעסטער?

― איך האָב ניט קײן ברודער, איך האָב ניט קײן שװעסטער. איך האָב קײנעם ניט, קײנעם ניט, איך בין אַ יתום בין איך!

איך כאַפּ אַ קוק אױף זײַן פּנים און אױף דער לבֿנה, און עס דוכט זיך מיר, אַז ער און די לבֿנה האָבן אײן קאָליר… איך רוק מיך צו צו אים נאָך נענטער, און מיר לױפֿן נאָך דער „חבֿרה“ מיט אונדזערע קלײנע פֿיסלעך גאַנץ געשמײַדיק.

― אָט דאָ זיצט דער קעניג אַחשורוש. ― מאַכט צו מיר יוסף הצדיק, און מיר לאָזן זיך אַראָפּ אַלע אין אַ קלײן פֿינצטער שטיבל, מיט ערד געדעקט.

― פֿרײדע־עטל, אַרױס פֿון בעטל! ― רופֿט זיך אָן דער קעניג אַחשורוש צו זײַן װײַב, אַ קראַנקע ייִדענע, אַ יאַדעשליװע, װאָס בשעת זי הוסט, כאַפּט זי זיך מיט אײן האַנט בײַם קאָפּ און מיט דער אַנדערער בײַם האַרצן. „חבֿרה“ האָבן זיך אָנגעזונגען אַ גאַנצן טאָג מיט לידער און זײַנען שױן אַזױ געװױנט געװאָרן מיטן גראַם, אַז אָן אַ גראַם איז זײ שױן שװער צו רײדן…

― די שײנע פֿיש זאָלט איר געבן צום טיש! ― זאָגט ממוכן. ― קױלעטש האָבן מיר אַלײן, אױף צו קנאַקן מיט די צײן, און דרײַעקעכיקע המן־טאַשן, װאָס מע פֿאַרשפּאָרט זיך צו זײ װאַשן, און פֿלאָדן מיט פֿלעדלעך, מיט פּורימדיקע קנײדלעך, און בראָנפֿן אַ פֿלעשל האָט אונדז געשענקט רב יהושע־העשל… מאָנדריש, בינד־אױף דעם זאַק, אָט גיב איך דיר אַ קנאַק!

― אײדער באַקומען אַ קנאַק אין באַק, איז גלײַכער אױפֿבינדן דעם זאַק, ― זאָגט מאָנדריש מיט אַ דרײַגאָרנדיקן גראַם און װיל אױפֿבינדן דאָס זעקל.

― איר האָט זיך גענומען צום עסן, און דאָס געלט האָט איר פֿאַרגעסן! ― זאָגט ושתּי.

― ושתּי איז נישט קײן שיכּור, ער װײס, אַן דער גראָשן איז דער עיקר! ― רופֿט זיך אָן המן, און אים האַלט־אונטער אסתּר המלכּה, געװײנטלעך, אױך מיט אַ גראַם.

נאָר אַז עס קומט צו דער „חלוקה“ פֿונעם געלט, הערט מען אױף רײדן צום גראַם. מע רעדט פּראָסט, װי אַלע מענטשן רײדן, בשעת עס האַלט בײַ געלט… דעם גרעסטן חלק נעמט־אַראָפּ, געװײנטלעך, דער קעניג אַחשורוש. דאָס איז שױן בײַ זײ אַ תּקנה פֿון יאָר צו יאָר. נאָר אַז עס קומט צו די איבעריקע חבֿרה־לײַט, װערט אַ שטיקל מחלוקת: ממוכן פֿרעגט אַ קשיא, פֿאַרװאָס קומט ושתּין מער פֿון אים? ער, ממוכן דאַרף האָרעװען מער פֿון אַלעמען, שפּרינגען אױף אײן פֿוס, לופֿטערן די שפּראַך, שיטן מיט גראַמען, שפּאַרן די שײנע װערטער, ― און אַז עס קומט צום טײלן זיך, װערט ושתּי אַ מיוחס! באשר װאָס איז? ער געהער זיך אָן אַ קנעפּל מיטן קעניג אַחשורוש; אַ שנײַדער מיט אַ סטאָליער שלאָגן תּמיד בלאַט…

― לאָז זײַן שטיל! ― צעשרײַט זיך אױף אים דער קעניג אַחשורוש. ― דו שמײַסער, דו פֿערד־טרײַבער, דו װאָגן־שמירער, דו לײמענער דישל, דו פּאַפּירענע שלײע, דו גלעזערן פֿלעקל, דו רימענע אַקס! דו האָסט אַ העזה צו רײדן אַקעגן דעם קעניג אַחשורוש? אָט װאַרף איך דיר אַרײַן אַ מעסטל פּעטש אין די יאַסלעס, װעסטו גײן בײַ מיר אױפֿן דראָנזשיק!…

ממוכן װערט אַנטשװיגן. פֿאַרן קעניג אַחשורוש האָבן אַלע אַרטיסטן דרך־ארץ, װאָרעם ער איז דער בעל־הבית, דער אַנטרעפּרעניער הײסט דאָס… מאָנדריש בורטשעט אַפֿילו אונטער שטילערהײט, אים האַלטן אונטער די אַלע איבעריקע; נאָר אײן אסתּר המלכּה לאָזט־אַראָפּ די עטלעכע מטבעות אין קעשענע אַרײַן, זאָגט דערבײַ אַ װערטל, און „הברה“ װערט װידער לעבעדיק, פֿרײלעך, און מע הײבט אָן רײדן װידער צוס גראַם.

― נישט מער זאָלן די נגידים פֿאַרמאָגן אױף זײערע לײַבער, װיפֿל מיר װעלן ברענגען אַהײם פֿאַר אונדזערע װײַבער! ― זאָגט ממוכן.

איך באַטראַכט די זיצונג פֿונעם קעניג אַחשורוש. אין מיטן שטוב אַ גרױסער טיש, צוגעדעקט מיט אַ גראָבן טונקעלן טיש־טוך. בײַ אײן זײַט אַ װאַרשטאַקверстак: אַרבעטבאַנק מיט געצײַג, בײַ דער אַנדערער זײַט אַ הילצערן בעטל מיט אַ סך קישנס כּמעט ביז דער סטעליע. אַקעגן אױװן אַ טאַפּטשאַן. אױפֿן טאַפּטשאַן זיצט אַ שװאַרצער קאָטער, האַלט די לאַפּקעס אונטער זיך און דרעמלט. פֿון אױפֿן אױװן קוקן אַראָפּ עטלעכע פּאָר שװאַרצע, קאַרע און גרױע אײגעלעך.

― אַראָפּ, ממזרים! ― מאַכט צו זײ יוסף הצדיק און װינקט צו זײ מיטן פֿינגער. די שװאַרצע, קאַרע, גרױע אײגעלעך לאָזן זיך לאַנג נישט בעטן און גליטשן זיך אַראָפּ אײנציקװײַז פֿונעם אױפֿן אױװן מיט צעריסענע העמדלעך, װאָס פֿאַרשטעלן דאָס לײַב נאָר ביז עטװאָס נידעריקער פֿונעם פּופּיק… יוסף הצדיק, װײַזט אױס, איז דאָרט אַ הײמישער מענטש, װאָרעם די נאַקעטע קינדערלעך גײען־צו צו אים, װי די קלײנע שעפֿעלעך, בײגן אָן צו אים די געקרײַזלטע קעפּעלעך, ער זאָל זײ גלעטן.

― איר זײַט הונגעריק? ― זאָגט צו זײ יוסף הצדיק. ― אָט װעלן מיר באַלד עסן. מיר האָבן אײַך געבראַכט אַלע גוטע זאַכן.

און ער רעכנט זײ אױס אַלע „גוטע זאַכן“, װאָס מע האָט הײַנט געבראַכט, און די קלײנע שעפֿעלעך קוקן זיך איבער, שלינגען די שלײַם און באַלעקן זיך. און יוסף הצדיק גלעט זײ די געקרײַזלטע קעפּעלעך, שלינגט די שלײַם גלײַך מיט זײ און באַלעקט זיך אַזש… זײ קוקן שױן אַרױס, מע זאָל גײן צום טיש, זיך נעמען צו דער אַכילה… גאָט האָט זײ געהאָלפֿן, דער קעניג אַחשורוש נעמט זיך צום פֿלעשל, גיסט אָן אַ גלעזל בראָנפֿן און טרינקט דעם ערשטן כּוס לכּבֿוד דעם „הײליקן“ יום־טובֿ פּורים; און נאָך אים נעמען אַלע צו גלעזלעך בראָנפֿן. און מען זעצט זיך צום טיש, אַלע , פֿון גרױס ביז קלײן, אַ חוץ פֿרײדע־עטל, װאָס פּאָרעט זיך בײַם אױװן; און אַפֿילו דער שװאַרצער קאָטער כאַפּט זיך אױף, גלײַכט זיך אױס דעם רוקן מיט אַ גענעץ און גײט צום טיש און שטעלט זיך אַװעק אַקעגן און װאַרט, טאָמער װעט ער עפּעס נאַשן פֿון דער סעודה… איך און יוסף הצדיק און די נאַקעטע שעפֿעלעך מיט די געקרײַזלטע קעפּעלעך זעצן זיך אױס אַלע אױף אַ לאַנג בענקל, װאָס הינקט אױף אַ פֿוס און עס שאָקלט זיך; און מיר, קלײנװאַרג, צעלאַכן זיך פֿונעם הינקענדיקן בענקל, אַזױ װי פֿון דער שענסטער קאָמעדיע, און ערשט דאָ דערזעט מיך „חבֿרה“ און װוּנדערט זיך: עפּעס אַ נײַער, נישט קײן קענטלעכער פּאַרשױן!

― װער איז דער אַגרעס? ― פֿרעגט דער קעניג אַחשורוש.

יוסף הצדיק דערצײלט זײ, װער איך בין און װי איך קום אַהער. דעם עולם איז דאָס, אַ פּנים, שטאַרק געפֿעלן, מחמת איטלעכער גײט צו, טוט מיר אַ זעץ איבער דער פּלײצע, אַ קניפּ אין בעקל, און איטלעכער זאָגט אַן אַנדער װערטל, געװײנטלעך, צום גראַם, און די סעודה הײבט זיך אָן. פֿרײדע־עטל טראָגט צו פֿונעם אױװן שטאַרק־געפֿעפֿערטע פֿיש מיט קאַרטאָפֿליעס, און כאָטש זײ זײַנען נישט פֿאַרפּראַװעט מיט אַלערלײ געװירצן, װי בײַם זײדן רב מאיר, נאָר זײ װײַזן מיר אױס דװקא זײער באַטעמט. אײן חסרון נאָר, װאָס זײ זײַנען פֿול מיט בײנדלעך! דערפֿאַר עסן אָבער אַלע פֿון אײן טעלער, און דאָס איז מיר דװקא שטאַרק געפֿעלן: איטלעכער שטופּט דעם גאָפּל ― ס'איז פֿרײלעך! נאָך די פֿיש נעמט „חבֿרה“ װידער צו ביסלעך בראָנפֿן, און מע טרינקט לחײם, און מע װערט לעבעדיק גאָר אױף אַן אַנדער אופֿן; מע שטײט אױף פֿונעם טיש, מע נעמט זיך פֿאַר די הענט און מע גײט גאָר אַ טענצל און מע זינגט אַ לידל:

― רוסקאַװאָ פּעסניאַрускава песня: רוסיש ליד! ― צעשרײַט זיך מאָנדריש אױף אַ קול. ― רוסקאַװאָ פּעסניאַ פּאָדאַװאַיрускава песня подавай: גיט אַ רוסיש ליד!…

און „חבֿרה“ זינגט אַ רוסיש לידל, טאַנצט און פּליעסקעט צו מיט די הענט:

― אַיאָ, ס'איז בײַ אונדז גוט? ― זאָגט צו מיר יוסף הצדיק, װאָס האָט איבערגעכאַפּט דעם הונגער און איז געװאָרן גאָר אַן אַנדער מענטש. און ער נעמט אַביסל בראָנפֿן, און ער גיט מיר אױך אַביסל בראָנפֿן און שלעפּט מיך טאַנצן. איך װײס נישט, װאָס מיט מיר איז די שׂימחה אַזױ גרױס, נאָר איך פֿיל מיך עפּעס זײער אױפֿגעלײגט. איך פֿיל, אַז ס'איז מיר גוט, גוט אָן אַן עק! פּלוצעם…

פּלוצעם עפֿנט זיך די טיר, און איך דערזע דעם טאַטן מיטן רבין רב איטשע און עס װערט מיר פֿינצטער אין די אױגן. װאָס דער טאַטע האָט געקלערט בשעת ער האָט מיך דערזען טאַנצן מיט „הברה“ אין קאָן, װײס איך נישט. איך האָב נאָר געזען, אַז ער איז געבליבן שטײן צוגעקאָװעט צום אָרט, געקוקט אױף מיר, אױף דער „חבֿרה“ און אױפֿן רבין; דער רבי האָט געקוקט אױף מיר, אױף דער „חבֿרה“ און אױפֿן טאַטן; איך האָב געקוקט אױפֿן טאַטן, אױף רער „חבֿרה“ און אױפֿן רבין… און „חבֿרה“ האָבן געקוקט אױפֿן טאַטן, אױפֿן רבין און אױף מיר… קײנער פֿון אונדז האָט נישט געקאָנט אױסרײדן אַ װאָרט. איז אַרױסגעטראָטן ממוכן און האָט זיך אָנגערופֿן מיט אַ גראַם, װי זײַן שטײגער איז:

― װאָס שטײט איר אין אײנע יסורים? ס'איז דאָך הײַנט עפּעס פּורים! לאָמיר מאַכן אַ כּוסע, און דװקא אַ גרױסע! פֿאַרבײַסן מיט פֿלאָדן, סע האָט זיך געפֿונען אײַער שאָדן!…

און ממוכן טראָגט אונטער דעם טאַטן אַ גלעזל בראָנפֿן מיט פֿאַרבײַסן. דער טאַטע שטופּט אים אָפּ פֿון זיך אָן װערטער. ממוכן פֿאַלט בײַ זיך נישט אַראָפּ און רעדט װײַטער:

― הנגיד רב אָשר ברב מאיר! איך געפֿעל אײַך נישט אין שלײער? װעל איך טרינקען אַלײן, ונאמר אָמן!…

און ממוכן קערט איבער דאָס גלעזל בראָנפֿן און זינגט אַ לידל:

― מאָנדריש, װאָס שװײַגסטו? מאַך זײ אַ מי־שברך, די נגידים פֿון שטאָט, און טרינק אַ כּוס פֿון זײער כּבֿוד װעגן!

און מאָנדריש גיסט זיך אָן אַ גלעזל בראָנפֿן און מאַכט אַ מי־שברך די נגידים פֿון שטאָט:

― מי שברך! נעמען זאָל זײ קורח! קורח זאָל זײ נעמען! עסן זאָל זײ װערעם! װערעם זאָלן זײ עסן! אָן גאָט זאָלן זײ פֿאַרגעסן! פֿאַרגעסן זאָלן זײ אָן גאָט! שיכּור זאָלן זײ זײַן װי לוט! װי לוט זאָלן זײ זײַן שיכּור! אין מױל זאָל זײ זײַן ביטער! ביטער זאָל זײ זײַן אין מױל! שיסן זאָל זײ אַ קױל! אַ קױל זאָל זײ שיסן!…

― װאָס שװײַגט איר זײ, רב אָשרל!? ― רופֿט זיך אָן דער רבי רב איטשע און טוט אַ רעכטן שמעק טאַבאַק און אַ קנאַק מיט צװײ פֿינגער אין דער לופֿטן.

― איר זעט דען נישט, אַז ס'איז שיכּורים? ― זאָגט דער טאַטע אױסער זיך פֿון כּעס און נעמט מיך אָן בײַ דער האַנט אַזױ שטאַרק, אַז עס טוט מיר װײ, און מיר גײען אַרױס אַלע דרײַ פֿונעם קעניג אַחשורוש אָן אַ זײַט־געזונט. אינדרױסן שטעלט זיך דער טאַטע אָפּ, טוט אַ קוק אױף מיר און שענקט מיר צװײ רעכטע פּעטש.

― דאָס ― זאָגט ער ― איז ערשט אַן אױפֿגאָב. דײַן פּסק װעסטו ערשט האָבן אין דער הײם פֿונעם רבין… הערט זשע צו, רב איטשע! איך גיב אײַך אים איבער אױף אײַערע הענט! איר זאָלט אים קאַטעװען װיפֿל עס װעט אין אים אַרײַן! בלוט זאָל גײן! אַזאַ בחורל פֿון כּמעט דאָס נײַנטע יאָר! ער זאָל געדענקען, װי אַזױ נאָכצולױפֿן פּורים־שפּילער. קאָמעדיאַנטשיקעס, שלעפּערס!… פֿאַרשטערן אַלעמען דעם יום־טובֿ!…

איך לאָז נישט קײן טרער, נאָר איך פֿיל, אַז עס פֿלאַמט מיר אַ באַק און דאָס האַרץ איז מיר שװער, װי אַ שטײן. איך קלער נישט פֿון דעם פּסק, װאָס איך װעל האָבן אין דער הײם פֿונעם רבין. מײן קאָפּ איז מיר גאָר ערגעץ אַנדערש. מײַנע מחשבֿות זײַנען גאָר דאָרטן, בײַם קעניג אַחשורוש, בײַ יוסף הצדיק, בײַ די קלײנע נאַקעטע שעפֿעלעך מיט די געקרײַזלטע קעפּעלעך, און אין די אױערן הערט מיר נישט אױף צו קלינגען דאָס זיסע רוסישע לידל:

― רב ישׂראל! רב ישׂראל, זײַט זשע מוחל! איר קאָנט זיך אונטערנעמען, ס'זאָל זײַן פֿאַרטיק דעם קינדס מלבושימלעך אױף יום־טובֿ?

אַזױ שרײַט די מאַמע צו ישׂראל דעם שנײַדער מיט אַלע כּוחות, מחמת ישׂראל דער שנײַדער איז טױב, װי די װאַנט.

ישׂראל, אַ הױכער ייִד מיט אַ לאַנג פּנים און מיט װאַטע אין די אױערן, טוט אַ האַלבן שמײכל און אַ מאַך מיט הער האַנט. װי אײנער רעדט: „פֿאַרװאָס זאָל נישט זײַן פֿאַרטיק?“…

― נעמט זשע אים, זײַט מוחל, אַראָפּ אַ מאָס, נאָר מיט אַ תּנאַי, אױב עס קאָן זײַן פֿאַרטיק אױף פּסח.

ישׂראל דעך טױבער טוט אַ קוק אױף דער מאַמע, װי אײנער רעדט: „אַ מאָדנע ייִדענע! דאַכט זיך, גענוג אַז מע זאָגט אײן מאָל?“… און ער שלעפּט אַרױס פֿון בוזעם־קעשענע אַ לאַנגע פּאַפּירענע מאָס מיט אַ גרױסער ענגלישער שער און שטעלט מיך אַװעק און הײבט מיך אָן אױסצומעסטן אין דער לענג און אין דער ברײט, און די מאַמע שטײט בײַ דער זײַט און קאָמאַנדעװעט:

― לענגער, נאָך לענגער!… ברײטער, נאָך ברײטער!.. למען־השם, די הײַזלעך נישט פֿאַרשמעלן!… און דאָס קאַפּאָטקעלע זאָל זײַן מיט אַ „פֿאַלבאָםפֿאַלב“!… אױף עטלעכע פֿינגער!… נאָך, נאָך אַ ביסעלע!… אָט אַזױ!… אין סטאָן זאָל חס־ושלום נישט זײַן קורץ!… בעל־הבתּיש… נאָך, נאָך!… זשאַלעװעט נישט קײן מאַטעריע, װאָרעם אַ קינד װאַקסט!…

ישׂראל דער שנײַדער װײס אַלײן גאַנץ גוט, אַז „אַ קינד װאַקסט“, ענטפֿערט ער נישט דאָס אַנדערע װאָרט און טוט זיך זײַנס. אױסגעמאָסטן מיר אַלע אבֿרים, טוט ער מיך אַ שטופּ אָפּ פֿון זיך, װי אײנער רעדט: „קאָנסט גײן, ביסט פֿרײַ!“… מיר װילט זיך זײער, אַז דאָס קאַפּאָטקעלע זאָל זײַן פֿון הינטן מיט אַ שפּאַלט און מיט אַ קעשענע, נאָך דער „הײַנטיקער מאָדע“, נאָר איך װײס נישט, צו װעמען זאָל איך מיך װענדן. ישׂראל דער טױבער דרײט צונױף די מאָס אױף צװײ פֿינגער און רעדט בשעת־מעשׂה צו דער מאַמע האַלבע װערטער:

― אַ שװערער פֿאַר־פּסח!… גרױסע בלאָטעס!… פֿיש ― יקרות!… קאַרטאָפֿליעס ― מיט גאָלד!… אײער ― נישט אַ לעק!… אַרבעט ― געשלאָגן!… נײַע מלבושים ― לא!… לאַטעס און לאַטעס און לאַטעס!… אַז רב יהושע־הערש קאָן שױן הײסן איבערניצעװען אַן אַלטן פּאַליטאָפּאַלטן!… רב יהושע־הערש אַלײן!… יאָרן!… האַ?… עק װעלט!…

די מאַמע װערט דערפֿון װינציק־װאָס נתפּעל. זי שלאָגט אים איבער אינמיטן:

― װיפֿל װעט איר זיך הײסן, אַ שטײגער, אָנמעסטן אַרום און אַרום פֿאַר דער אַרבעט, רב ישׂראל?

ישׂראל דער טױבער נעמט־אַרױס פֿון זשילעט־קעשענע אַ בײנערן ראָזשיקל, בײגט אױס דעם גראָבן פֿינגער פֿון דער לינקער האַנט, אַזױ אַז עס װערט אַ גריבל; שיט ער אָן אין גריבל אַרײַן אַ בערגעלע טאַבאַק, טראָגט דאָס צו פּאַװאָלינקע צו דער נאָז און שלעפּט אַרײַן דאָס בערגעלע טאַביקע אַזױ קונציק, אַז עס פֿאַלט נישט קײן סימן אַפֿילו אױף די װאָנצעס. נאָכדעם טוט ער אַ מאַך מיט דער האַנט און אַ זאָג:

― עט, װאָס איז שײך, מיר װעלן זיך ניט קריגן… איר פֿאַרשטײט אַ מעשׂה? רב יהושע־הערש!… איבערניצעװען אַן אַלטן פּאַליטאָ!… גװאַלד געשריגן!…

― געדענקט זשע, רב ישׂראל, װאָס איך בעט אײַך: ניט שמאָל, און ניט קורץ, און אַ „פֿאַלבאָם“, און דער סטאָן ― געראַם און „פּראָסטאָרנעпросторный: רחבֿותדיק“…

― און אַ שפּאַל…? ― װיל איך מיך אַרײַנמישן און מיטן.

― שטיל, לאָז אױסרײדן אַ װאָרט! ― זאָגט די מאַמע און דערלאַנגט מיר מיטן עלנבױגן אין זײַט אַרײַן. ― געדענקט זשע נאָך אַ מאָל: ניט קורץ, און ניט שמאָל, און דאָס סטאָנדל, און אַ פֿאַלבאָם… למען־השם, אַ פֿאַלבאָם!…

און אַ קעשענע?… ― פּרוּװ איך מיך נאָך אַ מאָל.

― װעסט ניט אַנטשטומט װערן? ― זאָגט צו מיר די מאַמע. ― האָסטו געזען, אַ קינד זאָל האָבן אַ טבֿע זיך אַרײַנמישן בשעת עלטערע רײדן!…

ישׂראל דער טױבער נעמט דאָס פּעקל סחורה אונטער דער האַנט, טוט אַ שמיר די מזוזה מיט צװײ פֿינגער און אַ זאָג פֿון דער טיר:

― װילט איר, הײסט דאָס, דװקא ס'זאָל זײַן אױף פּסח?… אַ גוטן יום־טובֿ.

― אָ, אָט איז רב גדליה! מע זאָל דערמאָנען משיחן!… איך האָב נאָר־װאָס אין זינען געהאַט צו שיקן צו אײַך נאָך אַ מאָל!

גדליה איז אַ ייִד אַ שוסטער, אַ אױסגעדינטער סאָלדאַט, פֿון פֿאָרנט אָן צײן, מיט אַ גרױס קײַלעכדיק בערדל, װאָס מע דערקענט, אַז אַמאָל, שױן לאַנג, איז דאָס געװען אין מיטן אױסגעגאָלט.

― רב גדליה! ― מאַכט צו אים די מאַמע. ― זאָגט נאָר, איר װעט זיך קאָנען אונטערנעמען אױפֿנײען דעם קינד אַ פּאָר שטיװעלעך אױף פּסח?

גדליה דער שוסטער איז אַ פֿרײלעך ייִדל, װאָס בשעת ער רעדט כאַפּט ער אַ טענצל.

― איר װילט „נעפּרעמעננאָнепременно: אױף זיכער“ אױף פּסח? ― מאַכט ער צו דער מאַמען. ― ס'איז דיר אַן אַנטיק: איטלעכער װיל אױף פּסח! חיהלע רב מאָטלס האָב איך צוגעזאָגט אױף פּסח צװײ פּאָר באָטיקלעך, פֿאַר איר און פֿאַר דער טאָכטער, ― מוז מען איר מאַכן… יאָסעלע רב שימעלעס האָט באַשטעלט בײַ מיר פֿיר פּאָר שטיװעלעך אױף פּסח ― מוז מען מאַכן… הײַנט פֿײגעלע רב אַבֿרהמס האָב איך שױן לאַנג צוגעזאָגט אַ פּאָר באָטיקעס; עס זאָלן פֿאַלן שטײנער פֿון הימל ― װעט זיך ניט העלפֿן! און משה דער שנײַדער האָט מיך געבעטן אַ פּאָר קעפּלעך, קאָן מען אים אױך ניט אָפּזאָגן! און זיאָמע דעם סטאָליער אַ פּאָר „סױװקעס“ באַדאַרף מען אונטערװאַרפֿן ― עס העלפֿט נישט! הײַנט אסנה דער אַלמנהס מײדל האָט זיך צו מיר צוגעטשעפּעט, איך זאָל איר, למען־השם…

― הכּלל, ― שלאָגט אים איבער די מאַמע ― לאָמיך הערן װערטער: קאָנט איר, הײסט דאָס, נישט אונטערנעמען זיך, ס'זאָל זײַן פֿאַרטיק אױף פּסח? שיק איך נאָך אַן אַנדער שוסטער…

― פֿאַר װאָס זאָל איך ניט קאָנען? ― זאָגט גדליה מיט אַ טענצל. ― צוליב אײַך לײג איך אַװעק אַלע אַנדערע אַרבעטן ― און אײַערע שטיװעלעך מוזן, אם־ירצה־השם, זײַן אױף פּסח; ס'איז עפּעס אַ תּירוץ?

און גדליה דער שוסטער קראַצט־אױס אַ שטיקל בלױ פּאַפּיר, שטעלט זיך אַװעק אױף אַ קני און נעמט מיר אַ מאָס.

― לאָזט־צו נאָך אַ קאַפּעטשקע. ― זאָגט די מאַמע. ― נאָך, נאָך… װאָס זשאַלעװעט איר אַ שטיקל לעדער?… אָט אַזױ… עס זאָל אים חלילה ניט קװעטשן די פֿינגער!…

― קװעטשן די פֿינגער. ― זאָגט איר נאָך גדליה.

― לעדער זאָלט איר געבן רב גדליה, פֿונעם בעסטן. איר הערט? נישט קײן פֿױלן!

― פֿױלן. ― זאָגט איר נאָך גדליה.

― פּאָדעשװעס זאָלט איר לײגן גוטע, זײ זאָלן נישט אָפּרײַבן זיך

― אָפּרײַבן זיך, ― זאָגט־נאָך גדליה.

― און די אָפּצאַסן זאָלן חלילה ניט אָפּשפּרינגען.

― אָפּשפּרינגען. ― זאָגט־נאָך גדליה.

― איצט קאָנסטו גײן אין חדר אַרײַן. ― זאָגט מיר די מאַמע. ― דו זעסט כאָטש, װי מען ברענגט זיך אױס פֿון דײַנעט װעגן? זאָלסט כאָטש װעלן לערנען, װעסטו זײַן אַ מענטש, אַניט ― װאָס װעט פֿון דיר זײַן? אַ גאָרנישט מיט נישט, אַ הינטשלעגער!…

איך װײס נאָך אַלײן נישט, װאָס עס װעט פֿון מיר זײַן: אַ מענטש, אַ גאָרנישט מיט נישט, אָדער אַ הינטשלעגער? איך װײס נאָר, אַז בזה־הרגע װילט זיך מיר זײער־זײער, אַז די שטיװעלעך זאָלן מיר סקריפּען. אױ, װילט זיך מיר סקריפּקעס!…

― װאָס ביסטו געבליבן שטײן, װי אַ לײמענער גולם? ― רופֿט זיך אָן צו מיר די מאַמע. ― פֿאַר װאָס גײסטו נישט אין חדר אַרײַן? גײ, מע װעט שױן מער נישט געבן גאָרנישט!

גדליה דער שוסטער לאָזט זיך גײן און קערט זיך אום צוריק.

― װילט איר, הײסט דאָס, „נעפּרעמעננאָ“ אױף פּסח? ― זאָגט גדליה. ― אַ גוטן יום־טובֿ!…

גײענדיק פֿונעם חדר אַהײם, כאַפּ איך מיך אַרײַן קודם־כּל צום שנײַדער מכּוח דעם שפּאַלט און מכּוח דער קעשענע.

בײַ אַ גרױסן טיש שטײט ישׂראל דער טױבער אָן אַ קאַפּאָטע, מיט אַ ברײטן טלית־קטן, פֿאַרטיפֿט אין דער אַרבעט; אױפֿן האַלדז עטלעכע לאַנגע פֿאָדעמס. אין זשילעט עטלעכע נאָדלען. ער צײכנט מיט אַ קרײַדל, שערט מיט אַ שער, קראַצט זיך מיטן מיטלסטן אױסגעבױגענעם פֿינגער פֿון הינטן און רעדט צו זיך אַלײן האַלבע װערטער, װי זײַן שטײגער איז:

― „פֿאַלבאָמעס“ מאַך זײ… געראַם זאָל זײ זײַן… „פּראָסטאָרנע“… פֿון װאָס?… פֿון אַתּה־יצרתּ?… מע שנײַדט זיך די פֿינגער… קױם, קױם… װי מיט קרעפּל־פֿלײש…

אַרום טיש זיצן עטלעכע שנײַדער־יונגען און נײען, װאַרפֿן מיט די נאָדלען גיך־גיך און זינגען אַלע אינאײנעם אַ לידל. אײנער אַ געלער בחור, מיט קלײַען אױפֿן פּנים, מיט אַביסל אַן אײַנגעפֿאַלענער נאָז, זינגט אױף אַ גלעקל־שטימע און ציט מיטן פֿאָדעם צום טאַקט:

און די איבעריקע חבֿרה כאַפּן־אונטער מיט אַ קװיטש:

― װאָס װעסטו זאָגן, ייִנגעלע? ― מאַכט צו מיר ישׂראל.

― אַ שפּאַלט. ― זאָג איך.

― האַ? ― מאַכט ישׂראל און בײגט זיך צו מיר מיטן אױער.

― אַ שפּאַלט! ― שרײַ איך צו אים הױך, ער זאָל דערהערן.

― אַ שפּאַלט?

― אַ שפּאַלט!

― װוּ אַ שפּאַלט?

― פֿון הינטן.

― װאָס פֿון הינטן?

― אַ שפּאַלט! מיט אַ קעשענע!

― װאָס פֿאַר שפּאַלטן? װאָס פֿאַר קעשענעס? ― מישט זיך אַרײַן באַסיע די שנײַדערין, אַ קלײן װײַבעלע, װאָס זיצט און טוט דרײַ אַרבעט מיטאַמאָל: מיט אַ פֿוס װיגט זי אַ קינד, מיט די הענט אַרבעט זיך אַ זאָק און מיטן מױל רעדט זי און בײזערט זיך: ― נאַ דיר גאָר שפּאַלטן! נאַ דיר גאָר קעשענעס! װוּ האָסטו אױף קעשענעס? ער װיל קעשענעס? לאָז אים די מאַמע געבן אױף קעשענעס, װעט ער האָבן קעשענעס! נאַ דיר גאָר קעשענעס!…

איך האָב שױן חרטה אױף דער גאַנצער מעשׂה. עס זאָל כאָטש נישט אָנקומען צו דער מאַמע!

― װילסטו, הײסט דאָס, ס'זאָל זײַן דװקא מיט אַ שפּאַלט? ― מאַכט צו מיר ישׂראל דער שנײַדער און נעמט אַרױס דאָס ראָזשיקל מיט טאַביקע. ― גײ, ייִנגעלע אַהײם, סע װעט זײַן אַ שפּאַלט.

― און מיט אַ קעשענע? ― זאָג איך צו אים און מאַך פֿאַר אים אַ רחמנות־פּנים.

― גײ, ייִנגעלע, אַהײם, ― מאַכט צו מיר ישׂראל, ― איך װעל שױן זען, ס'זאָל זײַן אַלצדינג…

איך נעם די פֿיס אױף די פּלײצעס און לױף אַװעק פֿון דאָרטן מיט אַ שׂימחה צו גדליה דעם שוסטער מכּוח סקריפּקעס אין די שטיװעלעך.

גדליה דעם שוסטער טרעף איך נישט אין דער הײם. בײַם װאַרשטאַקверстак: אַרבעטבאַנק זיצט זײַן אַרבעטער קאַרפּע איבער אַן אױסגעגלעטער פּאָדעשװע. קאַרפּע איז אַ געזונטער, אַ ברײטבײנעריקער שײגעץ, מיט אַ געשטופּלט פּנים, מיט אַ לעדערן רײפֿל אױף די שװאַרצע האַרטע האָר.

― װאָס דו, ייִנגעלע, װילסט? ― מאַכט ער צו מיר אױף ייִדיש. ― מודה־אַני, פֿרײדי־מאַני, טאַטעלע מאַמעלע, אַ געב אים אַ גענדזעלע… זאָג, װאָס דו װילסט?

― כאַזשאַיעןхозяин: דער בעל־הבית! ― ענטפֿער איך אים אױף רוסיש. ― יאַ אָטשעם כאָטיל אימעט דאָ װאַש כאַזשאַיעןЯ очень хотил иметь до ваш хожаин: איך האָב טאַקע געװאָלט האָבן אײַער בעל־הבית גדליה!“

― בעל־הבית געגאַנגען אַ ברית. מאַך אַ קידוש. טרונק אַ בראָנכען. ― מאַכט צו מיר קאַרפּע װידער אױף ייִדיש, און בכדי איך זאָל פֿאַרשטײן אַקוראַט װאָס ער מײנט, טוט ער זיך אַ שנעל מיטן פֿינגער איבערן האַלדז.

איך זעץ מיך אַװעק אַקעגן אױף אַ לעדערן בענקל און לאָז מיך אַרײַן מיט קאַרפּען אין אַ ברײטן שמועס מכּוח לערער, „טאָװאַרтовар: סחורה“, מכּוח שטיװל, פּאָדעשװעס, פֿלעקלעך, אַזױ לאַנג, אַזױ ברײט, ביז איך קום אַרױף אױף סקריפּקעס. ער רעדט אױף ייִדיש, און איך אױף רוסיש. פֿאַרשטײט ער נישט װאָס איך רײד, מאַך איך צו אים מיט די הענט:

― יאַ זשע טאָביя же тоби: איך דיר, גױיִשער קאָפּ, דברן פּאָװאַשעמוпо вашему: אין דײַן (שפּראַך): קאַזשי מיני [кажи мне: זאָג מיר שׂכל שאָ טשאָבעטקעליшо чобеткели: װי שטיװל מאַכן טררר! טררר“

― דו בעסער רעד ייִדיש! ― מאַכט צו מיר קאַרפּע, טוט אַ לעק די פּאָדעשװע מיט דער צונג און מאַכט אַ צײכן מיט זײַן גראָבן שװאַרצן נאָגל בײַ דער זײַט פּאָדעשװע.

― װאָס איז דער שׂכל ― זאָג איך צו אים שױן אױף ייִדיש ― װאָס איז דער טעם פֿון סקריפּקעס? װאָס לײגט איר אַזעלכעס אין שטיװעלעך, זײ זאָלן סקריפּען?

― אַ? סקריפּקי? ― מאַכט קאַרפּע. ― אַ שטיװעלע סקריפּען דאַרף מען אַ צוקער.

― פּשוט, ― זאָג איך ― צוקער? װאָס איז דער שׂכל?

― אַ צוקער? ― זאָגט קאַרפּע און גיט מיר צו פֿאַרשטײן דעם שׂכל: ― אַ צוקער קלאָפּ־קלאָפּ, סקריפּ־סקריפּ…

― אַהאַ? ― מאַך איך צו אים. ― דעם צוקער מסתּמא צעקלאַפּט מען, טרישטשעט ער. נו, און װײַטער לײגט מען נישט אַרײַן גאָרנישט?

― אַ בראָנכן, ― מאַכט קאַרפּע ― אַ ביסנעם בראָנכן.

― אַ בראָנפֿן? ― זאָג איך. ― װאָדקי הײסט דאָס? זאַטשעםзачем: פֿאַר װאָס װאָדקי? מילא סאַכער ― סקריפּ־סקריפּ; אָבער װאָדקי? נאַשטשאָ טאָבי װאָדקיнащо тібі водки: פֿאַרװאָס דאַרפֿסטו װאָדקע?

קאַרפּע מוטשעט זיך און גיט מיר צו פֿאַרשטײן, און דװקא אױף ייִדיש, דעם שׂכל, אױף װאָס מע באַדאַרף האָבן בראָנפֿן. אײדער מע לײגט אַרײַן, זאָגט ער, אין די שטיװעלעך דעם צוקער, מוז מען פֿריִער די פּאָדעשװע גוט באַשפּריצן מיט בראָנפֿן, אַנישט, נעמט זיך נישט צו גוט דער צוקער.

― אַהאַ! ― זאָג איך. ― יאַ אוזשע דאָברעя уже добре: איך האָב שױן גוט צעקײַט. יאַק נע באודע װאָדקי, טאַק נע באודע סאַכערяк не буде водки так не буде сахар: אױ עס װעט ניט זײַן קײן װאָדקע, װעט ניט העלפֿן צוקער; יאַק נע באודע סאַכער, טאַק נע באודע סקריפּעןяк не буде сахар так не буде скрип: אױב ניט קײן צוקער, װעט ניט סקריפּן.“ אם אין קמח אין תּורה ― בין איך אים מסביר די זאַך מיט אַ פּסוק, און איך עפֿן אױף דאָס בײַטעלע און גיב קאַרפּען מײַן גאַנץ פֿאַרמעגן: דאָס גאַנצע חנוכּה־געלט, מיטן שלח־מנות־געלט, און געזעגן זיך אָפּ מיט אים גאָר פֿרײַנטלעך, און קאַרפּע רוקט מיר אַרײַן אַ גרױסע, שװאַרצע האַנט, אױסגעשמירט מיט סמאָלע, און זאָגט מיר אָפּ אױף גיך: „מודה אַני, פֿרײדי מאַני, טאַטעלע מאַמעלע, אַ געב אים אַ גענדזעלע“… איך לױף אַהײם איבערבײַסן, און פֿון דאָרט ― צוריק אין חדר אַרײַן זיך באַרימען פֿאַר אַלע ייִנגלעך, װאָס פֿאַר אַ מין מלבושימלעך מע נײט מיר אױף פּסח: אַ קאַפּאָטקעלע פֿון הינטן מיט אַ שפּאַלט און מיט אַ קעשענע! און שטיװעלעך מיט סקריפּקעס! מיט סקריפּקעס! סקריפּקעס!…

― מאַמע, איך בין פֿרײַ! ― קום איך צו לױפֿן אַהײם אַ פּאָר טאָג פֿאַר פּסח און זאָג איר אָן אַ בשׂורה, אַז מע האָט אונדז צעלאָזט פֿונעם חדר.

― אַ גדולה אױף דער באָבע! זאָלסט דערלעבן אָנזאָגן בעסערע בשׂורות! ― ענטפֿערט די מאַמע, װאָס איז פֿאַרטאַרעראַמט מיטן פּסח. זי האָט אונטערגעבונדן בײדע דינסטן מיט װײַסע פֿאַטשײלעס און געגעבן זײ בערשטלעך, בעזעמס מיט פֿלעדערװישן אין די הענט אַרײַן, און אַלײן האָט זי זיך אױך אונטערגעבונדן מיט אַ װײַסער פֿאַטשײלע, און אַלע דרײַ רײניקן און שמירן, װאַשן און רײַבן, שײַערן און כּשרן אױף פּסח. איך קאָן מיר קײן אָרט נישט געפֿינען. װוּ איך זיץ און װוּ איך שטײ און װוּ איך גײ ― איז שלעכט.

― אַװעק מיט די חמצדיקע מלבושים פֿון דער פּסחדיקער שאַפֿע! ― טוט די מאַמע אױף מיר אַ געשרײ מיט אַזאַ אימפּעט, גלײַך װי איך װאָלט געגאַנגען מיט פֿײַער אַרום פּולװער.

― פּאַװאָליע, אָט טרעטסטו אָן אַ פּסחדיקן זאַק!

― אַהינצו זאָלסטו גאָר אַפֿילו נישט קוקן ― דאָרטן שטײט דער פּסחדיקער באָרשט!…

איך דרײ מיך אַרום פֿון אײן אָרט אינעם אַנדערן, פּלאָנטע מיך אונטער די פֿיס. איך כאַפּ אַ שטורך, אַ זעץ, אַ שלײַדער.

― אײַנגעזונקען זאָל װערן דער רבי דײַנער! קראַנק געװען אײַך האַלטן אין חדר נאָך אַ טאָג! נישט זאָלסט זיך דאַרפֿן אַרומדרײען, װי אַ סאַװוּלע, טאָמער איז װינציק אַרבעט טאָמער! בײַ לײַטן קינדער זיצן אױף אײן אָרט זיצן זײ… קראַנק אַזאַ בחורל פֿון כּמעט דאָס נײַנטע יאָר נעמען עפּעס טאָן, איבערחזרן נאָכאַמאָל די פֿיר קשיות?

― מאַמע, ― זאָג איך ― איך קען זײ שױן אױף אױסנװײניק!

― אַ גדולה! ― זאָגט די מאַמע. ― קאָסט קאַרג געלט קאָסטסטו?…

קױם מיט צרות דערלעבט דעם אױפֿדערנאַכט, װאָס דער טאַטע גײט אַרום מיט אַ ליכטל, מיט אַ הילצערנעם לעפֿל און מיט אַ פֿלעדערװיש און איז בודק־חמץ, און איך העלף אים זוכן די שטיקלעך ברױט, װאָס ער אַלײן טאַקע האָט זײ צוגעגרײט אױף אַלע פֿענצטער… „סך־הכּל אײן מעת־לעת, ― טראַכט איך מיר ― נאָך אײן נאַכט און אײן טאָג ― און איך װעל מיך אָנטאָן יום־טובֿדיק, װי אַ פּרינץ, אַ נײַ קאַפּאָטקעלע מיט אַ שפּאַלט און מיט אַ קעשענע פֿון הינטן, און די שטיװעלעך װעלן סקריפּען!… װעט מיך די מאַמע מסתּמא פֿרעגן: „װאָס איז דאָס פֿאַר אַ סקריפּערײַ?“ װעל איך זיך מאַכן כּלומרשט װי איך װײס נישט פֿון װאָס צו זאָגן… הײַנט דער סדר, די פֿיר קשיות, אַרבע־כּוסות, און די פּסחדיקע מאכלים: לאַטקעס, און קנײדלעך, און קוגעלעך, און כרעמזלעך“… איך דערמאָן מיך אָן די מאכלים, און עס הײבט מיר אָן צו ציִען דאָס האַרץ. איך האָב אַ גאַנצן טאָג כּמעט גאָרנישט געגעסן.

― לײען־אָפּ קריאת־שמע ― זאָגט צו מיר די מאַמע ― און גײ לײג זיך שלאָפֿן. הײַנט עס מען נישט קײן װעטשערע: ס'איז ערבֿ פּסח…

איך לײג זיך שלאָפֿן, און עס חלומט זיך מיר, אַז ס'איז שױן פּסח… איך גײ מיטן טאַטן אין שול אַרײַן דאַװנען… מײַנע נײַע מלבושימלעך קנאַקן… מײַנע שטיװעלעך סקריפּען: סקריפּ! סקריפּ! סקריפּ!… „װער גײט דאָס?“ ― פֿרעגן פֿרעמדע מענטשן. ― „דאָס איז מאָטל משה־חײם אַבֿרהם־הערש ראובֿנס ייִנגל“… פּלוצעם ― איך װײס נישט פֿון װאַנען עס נעמט זיך אַ שװאַרצער, אַ קודלאַטער הונט און פֿאַלט־אָן אױף מיר „האַװ־האַװ“ און כאַפּט מיך פֿאַרן קאַפּאָטקעלע… שטײט דער טאַטע און האָט מורא צוגײן, און מאַכט מיט די הענט און שרײַט: „פּאַשאָל! פּאַשאָל!“… הערט אים נישט דער הונט און רײַסט מיך פֿון הינטן, סאַמע בײַם שפּאַלט, סאַמע בײַ דער קעשענע, און רײַסט מיר אָפּ אַ האַלב קאַפּאָטקעלע און װיל אַנטלױפֿן… לױף איך אים נאָך מיט כּוחות און פֿאַרליר אַ שטיװעלע, און בלײַב שטײן אין דער בלאָטע מיט אײן שטיװעלע און מיט אײן פֿוס באָרװעס… הײב איך אָן װײנען און שרײַען: „גװאַלד! גװאַלד! גװאַלד!“… און איך כאַפּ מיך אױף אין דערזע אונדזער דינסט־מײדל בײלע שטײט לעבן מיר, רײַסט פֿון מיר די קאָלדרע און שלעפּט מיך פֿאַך אַ פֿוס:

― זע נאָר, װי מע קאָן אים נישט דערװעקן! שטײ שױן אױף! די מאַמע האָט געהײסן, מע זאָל דיך אױפֿװעקן. מע באַדאַרף אַרױסטראָגן דעם לעצטן חמץ!…

דער טאַטע װאַרפֿט אַרײַן דעם הילצערנעם לעפֿל מיטן פֿלעדערװיש אין אױװן אַרײַן און פֿאַרברענט דעם חמץ… אין שטוב װערט פּסחדיק… אומעטום איז רײן, אומעטום איז כּשר… דער טיש איז גרײט… די אַרבע־כּוסות שמײכלען צו מיר פֿון דער װײַטן… אָט־אָט, נאָך אַ שעה, נאָך אַ שעה װעט װערן פּסח… אָט־אָט, נאָך אַ שעה, נאָך אַ שעה, װעל איך מיך אָנטאָן יום־טובֿדיק… נאָר ביז דער שנײַדער מיטן שוסטער װעלן מיר ברענגען מײַן יום־טובֿדיקן אָנטאָן מאַכט מיך דערװײַלע די מאַמע פּסחדיק: זי צװאָגט מיר אױס דאָס קעפּל מיט הײס זודיק װאַסער און מיט אַ געלעכל פֿון אַן אײ. זי קעמט מיך און רײַסט מיר די האָר; קנײטש איך זיך, שענקט זי מיר אַלע מאָל אַ שטורך מיטן עלנבױגן, אָדער אַ פּאַטש:

― דו װעסט נישט אױפֿהערן דרײען זיך, װי אַ װאָרעם?… אַ קינד זאָל נישט קאָנען אײַנשטײן! מע טוט אים גוטס, איז ער נאָך נישט צופֿרידן!…

איבערגעקומען, ברוך־השם, דאָס צװאָגן אױך, זיץ איך מיר אין אײן העמדל בײַם טיש און װאַרט אױף מײַנע נײַע מלבושימלעך און באַטראַכט דעם טאַטן, װאָס איז נאָר־װאָס געקומען פֿונעם מרחץ מיט נאַסע פּאות נאָך. ער זיצט איבער אַ גראָבן ספֿר און לערנט שטילערהײט מיט אַ ניגון פֿון דער גמרא און שאָקלט זיך:

― „לצורך מרור נוהגין ― צוליב מרור איז מען זיך נוהג, לקחת תּמכא ― נעמען כרײן, וכיװן שהוא חריף ― און מחמת ער איז האַרבלעך, יכולין לפֿררו בריבאײַזן ― קאָן מען אים אָנרײַבן אױף אַ ריבאײַזן“…

איך קוק אױפֿן טאַטן, און עס מאָלט זיך מיר אױס, אַז נאָך אַזאַ ערלעכער ייִד װי דער טאַטע, איז נישטאָ אױף דער װעלט, אַז נאָך אַזאַ כּשרער פּסח, װי בײַ אונדז, איז נישטאָ אין ערגעץ, אַז נאָך אַזעלכע מלבושימלעך, װי בײַ מיר, װעט נישט זײַן בײַ קײנעם! נאָר למאַי ברענגט מען זײ נאָך נישט? װאָס איז די מעשׂה? טאָמער זײַנען זײ חלילה נישט פֿאַרטיק אױף פּסח ― דאָס װיל איך גאָרנישט נעמען אױפֿן קאָפּ! װי אַזױ װעל איך גײן אין שול אַרײַן? װאָס װעלן זאָגן מײַנע חבֿרים? װי אַזױ װעל איך מיך זעצן צום סדר? די שעה זאָל גאָרנישט זײַן, איך װעל דאָס גאָרנישט איבערטראָגן!…

אַזױ װי איך זיץ פֿאַרטיפֿט אין די טרױעריקע מחשבֿות, עפֿנט זיך די טיר און עס קומט אַרײַן ישׂראל דער שנײַדער מיט דער אַרבעט. פֿאַר גרױס שׂימחה כאַפּ איך מיך אױף, טו אַ שפּרונג און אַ פֿאַל מיטן בענקל אינאײנעם, שיִער נישט געבראָכן האַלדז־און־נאַקן. לױפֿט אַרײַן די מאַמע פֿון קיך מיט אַ פּסחדיקן שמאַלץ־לעפֿל אין האַנט.

― װאָס האָט דאָס אַזאַ קלאַפּ געגעבן װאָס? װער איז דאָס געפֿאַלן װער? ס'איז דו, ברענען זאָלסטו נישט אױפֿן פֿײַער? אַ רוח, אַ שד, נישט קײן קינד! האָסטו זיך חלילה נישט אַ זעץ געטאָן ערגעץ, חלילה? אַ מיצװה אױף דיר! לױף נישט, שפּרינג נישט! גײ װי אַ מענטש!…

און צו ישׂראלן זאָגט זי:

― איר האַלט װאָרט, רב ישׂראל! און איך האָב שױן געװאָלט שיקן צו אײַך!

ישׂראל טוט אַ האַלבן שמײכל און אַ מאַך מיט דער האַנט, װי אײנער רעדט: „אַ שײנע מעשׂה, כ'לעבן! איך זאָל נאָך נישט האַלטן קײן װאָרט?“…

די מאַמע לײגט אַװעק דעם שמאַלץ־לעפֿל און העלפֿט מיר אַרײַנקריכן אין די נײַע הײַזלעך אַרײַן, טוט מיר אָן דאָס ציצענע אַרבע־כּנפֿותל, װאָס זי אַלײן האָט מיר אױפֿגענײט אױף פּסח, און פֿון אױבן טוט זי מיר אָן דאָס קאַפּאָטקעלע, און איז צופֿרידן, װאָס ס'איז גענוג געראַם און „פּראָסטאָרנע“…

איך טו מיך אַ טאַפּ פֿון הינטן ― אַ צרה, אַ שלאַק: נישטאָ קײן סימן פֿון קײן שפּאַלט און פֿון קײן קעשענע! פֿאַרנײט, גלאַט און גאַנץ, אַרום און אַרום!…

― װאָס איז דאָס פֿאַר אַ קישקע? ― רופֿט זיך אָן פּלוצעם די מאַמע צו ישׂראל דעם טױבן און דרײט מיך אױף אַלע זײַטן.

ישׂראל דער טױבער נעמט אַרױס דאָס ראָזשיקל, בײגט אױס דעם פֿינגער, שיט אָן אַ בערגעלע טאַביקע און ציט אַרײַן אין נאָז אַרײַן.

― װאָס איז דאָס פֿאַר אַ קישקע? ― זאָגט די מאַמע נאָכאַמאָל און טוט מיך אַ דרײ.

װוּ האָט איר אַ קישקע? ― זאָגט ישׂראל און טוט מיך אַ דרײ צוריק ― דאָס איז דער „פֿאַלבאָם“. איר האָט דאָך געבעטן אַ „פֿאַלבאָם“ זאָל זײַן. איר האָט שױן פֿאַרגעסן?

― אַ שײנער פֿאַלבאָם! ― זאָגט די מאַמע און טוט מיך אַ דרײ. ― אַ בײזע װיסטע חלשות! פֿע, אַ בזיון! כ'לעבן, אַ בזיון!

ישׂראל פֿאַלט, חס־ושלום, בײַ זיך נישט אַראָפּ. ער באַטראַכט מיך פֿון אױבן ביז אַראָפּ, װי אַ פּראָפֿעסאָר, און זאָגט, אַז עס ליגט אױסגעצײכנט גוט, מע באַדאַרף גאָרנישט בעסער! „אַזאַ אַרבעט מאַכט מען נישט אַפֿילו אין פּאַריזש! דאָס קאַפּאָטקעלע זינגט, װי איך בין אַ ייִד, סע זינגט!“…

― געפֿעלט דיר דאָס זינגען, װאָס סע זינגט? ― זאָגט די מאַמע און פֿירט מיך צו צום טאַטן. ― װאָס זאָגסטו אױף דעם געזאַנג?

דער טאַטע דרײט מיך אױף אַלע זײַטן, באַטראַכט דאָס קאַפּאָטקעלע און געפֿינט, אַז די הײזלעך זײַנען יאָ אַביסל צו לאַנגלעך… .

ישׂראל נעמט אַרױס דאָס ראָזשיקל און איז מכבד דעם טאַטן מיט אַ שמעק טאַביקע.

― צו לאַנגלעך די הױזן, רב ישׂראל!

― האַ?… װאָס?… לאַנגלעך, זאָגט איר? װײסט איר נישט װאָס מע טוט? פֿאַרקאַטשעט מען זײ.

― זײַט איר אפֿשר אױך גערעכט. ― זאָגט דער טאַטע. ― װאָס זשע טוט מען אָבער, אַז זײ זײַנען אַביסל צו ברײט, װײַזן אױס, װי צװײ זעק?

― אַ חסרון ― די כּלה איז צו שײן! ― מאַכט ישׂראל און ציט אַרײַן אַ בערגעלע טאַביקע אין נאָז אַרײַן. ― ברײט, זאָגט איר? שמאָל איז ערגער, טױזנט מאָל ערגער!…

איך הער נישט אױף צו טאַפּן זיך פֿון הינטן: איך זוך דעם שפּאַלט מיט דער קעשענע.

― װאָס זוכסטו דאָרטן? ― זאָגט צו מיר די מאַמע. ― דעם נעכטיקן טאָג?

„אַלטער ליגנער! ― טראַכט איך מיר און קוק אױף ישׂראלן, װי אַ גזלן. ― טױבע לאָך, אַ רוח אין דײַן טאַטן אַרײַן!“…

― פֿאַרניץ געזונט! ― זאָגט צו מיר ישׂראל דער טױבער און צערעכנט זיך פֿאַר דער אַרבעט, און דער טאַטע נעמט זיך צוריק צום שלחן־ערוך און לערנט מיטן זעלבן ניגון:

― „מי ששכח ― װער עס האָט פֿאַרגעסן, לאכול אַפֿיקומן ― צו עסן דעם אַפֿיקומן“…

― טראָג געזונט! ― זאָגט צו מיר די מאַמע, אַז ישׂראל דער שנײַדער גײט אַװעק, און זי הערט זיך נישט אױף צו שפּיגלען אין מײַן קאַפּאָטקעלע. ― דו זאָלסט זיך נאָר נישט אָנהײבן מיט קײן קונדסים, נישט שלאָגן זיך מיט קײן שקצים, װעסטו דאָס, אם־ירצה־השם, טראָגן און טראָגן, אַבי געזונט!…

― אָט איז רב גדליה אױך! ― זאָגט די מאַמע. ― מע זאָל דערמאַנען משיחן!… פֿאַרטיק דעם קינדס שטיװעלעך?

― נאָך אַ מין פֿאַרטיק! ― זאָגט גדליה דער שוסטער מיט אַ טענצל און טראָגט די אױסגעפּוצטע שטיװעלעך אױף אַ פֿינגער, װי מע טראָגט אױף אַ שטענגל פֿרישע צאַפּלדיק פֿיש, נאָר־װאָס געכאַפּט פֿונעם טײַך. ― ס'איז דיר נאָר אַן אַקציע מיט זײ!… די גאַנצע װעלט װיל אױף פּסח זאָל זײַן פֿאַרטיק! איך האָב געאַרבעט מיט דער גאַל, באָדײַ נישט געשלאָפֿן אַ נאַכט!… איך, אַז איך גיב אַ װאָרט, מעג דונערן און בליצן!…

די מאַמע מעסט מיר אָן די שטיװעלעך, טאַפּט מיך און קװעטשט מיך און פֿרעגט מיך, צי פֿיל איך נישט חס־וחלילה, אַז עס זאָל מיך ערגעץ קװעטשן?

― קװעטשן? ― זאָגט גדליה. ― מיר דאַכט, אַז אין די שטיװעלעך קאָנען אַרײַן נאָך אַ פּאָר פֿיסלעך, װי בײַ אײַער זון.

― אַנו, שטעל זיך אַקאָרשט אַנידער אױף דער ערד! ― זאָגט די מאַמע.

איך שטעל זיך אַנידער און קװעטש די פּאָדעשװעס, איך װיל הערן, װי זײ סקריפּען ― װער? װאָס? װעמען? קײן פּיפּס הערט מען פֿון זײ נישט!…

― װאָס קװעטשסטו אַזױ? ― זאָגט צו מיר די מאַמע. ― האָב צײַט, דאָס יאָר איז נאָך גענוג גרױס! איך בין דיר ערבֿ, אַז דו װעסט זײ, אם־ירצה־השם, צערײַסן ביז איבעראַיאָר פּסח!… אַצינד גײ זיך דורך מיטן טאַטן צו יחיאל דעם קירזשנער, װעט מען דיר אױסקלײַבן אַ קאַשקעטל אױף יום־טובֿ; נאָר פּאַװאָליע די שטיװעלעך! קלאַפּ נישט אַזױ מיט די פּאָדעשװעס, זײ זײַנען נישט פֿון אײַזן!…

יחיאל דער קירזשנער זיצט די אַנדערע שטוב פֿון אונדז. מיר כאַפּן זיך אַרײַן דורכן הױף צו אים אין קלײט אַרײַן.

יחיאל אַ ייִד פֿון געבױרן דװקא אַ װײַסער, מיט װײַסע האָר; נאָר אַזױ װי ער האָט שטענדיק צו טאָן מיט שװאַרצע געפֿאַרבטע היטלען, איז ער שטענדיק װי אױסגעשמירט אין סאַזשע; די נאָז איז בײַ אים תּמיד פֿון בײדע זײַטן פֿאַרבלאָעט, און די פֿינגער זײַנען װי אײַנגעטונקען אין טינט.

― ברוך־הבא, אַ שכן, סקאָצל קומט! ― מאַכט צו אונדז יחיאל דער קירזשנער גאָר פֿרײַנטלעך. ― פֿאַר װעמען װילט איר דאָס אַ קאַשקעט אױף יום־טובֿ? פֿאַר זיך אַלײן טאַקע, צי פֿאַר אײַער ייִנגל?

― פֿאַר מײַן זון . ― זאָגט דער טאַטע מיט גדלות. ― נאָר איר זאָלט מיר װײַזן עפּעס רעכטס… עפּעס אַזעלכעס… איר פֿאַרשטײט?

― דהײַנו? ― פֿרעגט יחיאל און קוקט אױף די פּאָליצעס.

― דהײַנו, ― זאָגט דער טאַטע און װײַזט אים אױף די הענט ― ס'זאָל זײַן אי פֿײַן, אי שײן, אי גוט, אי װאָלװל, אי אַזױ… איר פֿאַרשטײט?

― האָב איך פֿאַר אײַערט װעגן פּונקט דאָס, װאָס איר באַדאַרפֿט! ― מאַכט יחיאל און טוט אַ כאַפּ פֿון דער פּאָליצע עטלעכע היטעלעך מיט אַ מאָל, און איטלעך היטעלע, בשעת ער טוט דאָס אַ נעם אױף דער האַנט, טוט זיך דאָס בײַ אים אַ דרײ אַלײן פֿון זיך, עפּעס טאַקע נאָר װי דורך אַ כּישוף!… אַלע מינוט מעסט ער מיר אָן אַן אַנדער היטעלע, טרעט אָפּ אױף אַ האַלב אַרשין, טוט מיר אַ קוק אין פּנים אַרײַן מיט אַ שמײכעלע און אַ זאָג צום טאַטן:

― לאָמיר האָבן אַזאַ יאָר, װי סע פּאַסט אים! ― האַ? װי געפֿעלט אײַך אַ היטעלע? שױן אײן מאָל אַ היטעלע!

― נײן, רב יחיאל, נישט דאָס מײן איך! ― זאָגט דער טאַטע און װײַזט אים אױף די פֿינגער. ― איך װאָלט װעלן אַ מין קאַשקעטל אַזעלכעס, ס'זאָל זײַן, איר פֿאַרשטײט, אַ מין ייִדיש טאַקע, נאָר מיט דער מאָדע, אָן צאַצקעס, בעל־הבתּיש, און און און… איר פֿאַרשטײט?

― זאָגט זשע אַזױ! ― מאַכט יחיאל און כאַפּט־אַראָפּ מיט אַ לאַנגן שטעקן פֿון דער אױבערשטער פּאָליצע אַ קאַשקעטל, אַ האַלב־קײַלעכיקס, אַ קאָלירנדיקס, מיט קעסטעלעך, מיט אַ װײך דאַשיקל, און טראָגט דאָס צו אױף אײן פֿינגער, און עס דרײט זיך בײַ אים גיך־גיך, װי אַ מילכל… פּאַװאָלינקע טוט ער דאָס מיר אָן אױפֿן שפּיץ קאָפּ, קױם װאָס ער רירט זיך צו, גלײַך װי מײַן קאָפּ װאָלט געװען פֿון דין גלאָז און ער האָט מורא, ער זאָל זיך ניט צעברעכן, און ער װינטשט זיך אַזאַ יאָר, אַזאַ מזל, װי דאָס קאַשקעטל פּאַסט מיר! ס'איז מער נישטאָ בײַ אים, זאָגט ער, װי דאָס אײנס, ער זאָל אַזױ רײן זײַן פֿון שלעכטס!…

דער טאַטע דינגט זיך מיט אים לאַנג־לאַנג; יחיאל שװערט זיך, אַז נאָר צוליב אונדז גיט ער דאָס אַװעק אַזױ װאָלװל, כּמעט אונטערן קערן, ער זאָל אַזױ האָבן אַ כּשרן פּסח און אַלדאָס גוטס!…

איך זע, אַז דעם טאַטן איז דאָס קאַשקעטל שטאַרק געפֿעלן, מחמת ער גײט צו אַלע מאָל, שפּיגלט זיך אין דעם, טוט מיר אַ גלעט די פּאהלעך…

― ער זאָל כאָטש איבערטראָגן דעם זומער. ― זאָגט דער טאַטע.

― צװײ זומערן! ― זאָגט יחיאל און שפּרינגט אונטער צום טאַטן. ― דרײַ זומערן! אַזאַ יאָר אױף מיר, װאָס פֿאַר אַ קאַשקעטל דאָס איז: פֿאַרניץ געזונט!…

ביז איך קום אַרײַן אין שטוב אַרײַן איז שױן דאָס קאַשקעטל בײַ מיר אױף די אױערן. איך פֿיל, אַז ס'איז אױף מיר אַביסל צו גרױס.

― אָן אַן אומגליק. אַבי ס'איז ניט ענג! ― זאָגט די מאַמע און רוקט דאָס מיר אָן כּמעט ביז דער נאָז. ― זאָלסט דאָס נאָר ניט אױסטאָן אַלע מינוט און אָנטאָן צוריק! זאָלסט ניט טאַפּן מיט די הענט!… טראָג געזונט!…

געקומען מיטן טאַטן פֿאַרנאַכט אין שול אַרײַן דאַװענען, טרעף איך שױן דאָרטן אַלע מײַנע חבֿרים: איציק און בערל, און לײבל, און אײַזיק, און צדוק, און װעלװל, און שמעיה, און קאָפּל, און מאירל, און חײם־שלום, און שכנא, און שעפּסל, און נאָך און נאָך. אַלע גײען אָנגעטאָן יום־טובֿדיק. אַלע מיט נײַע קאַפּאָטקעלעך, אַלע מיט נײַע שטיװעלעך, נײַע קאַשקעטלעך. נאָר קײנער טראָגט ניט אַזאַ לאַנגע קאַפּאָטע מיט אַ „פֿאַלבאָם“, װי איך, קײנער גײט ניט אין אַזעלכע „שטיװאַלעס“, װי איך, און בײַ קײנעם זע איך ניט אַזאַ מין משונה מאָדנע קאַשקעט װי בײַ מיר… פֿון שפּאַלטן, פֿון קעשענעס און פֿון סקריפּקעס רײד איך שױן ניט; מע האָט מיך רעכט אָפּגענאַרט, אָנגעטאָן אַ ספּאָדעק!…

חבֿרה האָבן מיך באַגעגנט מיט אַ געלעכטער:

― אָט דאָס זײַנען דײַנע נײַע בגדימלעך, װאָס דו האָסט זיך אַזױ באַרימט? װוּ איז דײַן שפּאַלט פֿון הינטן? װוּ איז דײַן קעשענע, װאָס דו האָסט געזאָגט? פֿאַרװאָס הערט מען עפּעס ניט דײַנע שטיװעלעך זאָלן סקריפּען?…

גענוג ס'איז מיר אַזױ אױך שװער אױפֿן האַרצן, זאַלצן זײ מיר נאָך אױף די װוּנדן! איטלעכער זאָגט אױף מיר אַן אַנדער שטעכװערטל:

איציק זאָגט: װאָס איז דאָס בײַ דיר פֿאַר אַ קאַפּאָטוכע?

בערל: אַ כאַלאַט!

לײבל: אַ כלאַמידע!

אײַזיק: אַ כלאַמינדריק!

צדוק: אַ זשופּיצע!

װעלװל: אַ קלײדל!

שמעיה: אַ קרינאָלינע!

קאָפּל: זע נאָר אַ פּאָר תּחתּונים מיט צװײ „טשאָבעטעסчобіти: שטיװל“!

מאירל: און אַ קאַשקעט־הוט!

חײם־שלום: אַ קאַטערוכע!

שכנא: אַ לאָקשנטאָפּ!

שעפּסל: אַ פּאָמעניצע!…

איך בין אַזױ צעקאָכט, אַז איך הער אַפֿילו ניט הערש־בער דעם חזן, װי שײן ער דאַװנט… איך קום צו זיך נאָר דעמאָלט, װען דער עולם זאָגט שױן אײנער דעם אַנדערן „אַ גוט יום־טובֿ! אַ גוט יום־טובֿ! אַ גוט יום־טובֿ!“… מיט אַ שװער געמיט און מיט אַ פֿאַרקלעמט האַרץ גײ איך מיטן טאַטן אַהײם, קױם װאָס איך שלעפּ די פֿיס. עס ברענט אַ פֿײַער אין מײַן האַרצן! עס גײט מיר ניט אײַן די אַרבע־כּוסות, װאָס מיר װעלן באַלד טרינקען, די פֿיר קשיות, װאָס איך װעל פֿרעגן דעם טאַטן, די הגדה, װאָס מיר װעלן זאָגן, די גוטע געפֿעפֿערטע פֿיש, װאָס מיר װעלן עסן מיט אונטערגעװײקטער מצה, די הײסע קנײדלעך, די כרעמזלעך מיט די פֿאַלירטשיקעס, מיט די אַלע איבעריקע גוטע זאַכן ― אַלץ, אַלץ איז מיר ניט ליב, נימאס, פֿאַרשטערט, פֿאַרשטערט!…

בײַם סדר זיצט דער טאַטע, דער „מלך“, אין אַ װײַסן קיטל מיט דעם סאַמעטענעם קאַשקעט אױפֿן קאָפּ, אױבן־אָן, אױף דעם הסב־בעט. לעבן אים זיצט די מאַמע, די „מלכּה“, מיט דעם אַנטיק־מאָרענעם קלײד, מיט דער זײַדענער פֿאַטשײלע און מיט די שײנע פּערעלעך, װאָס גיבן איר צו זײער פֿיל חן. אַקעגן זײ זיץ איך, דער בן־מלך, דער „פּרינץ“, אָנגעטאָן אין גאָלע נײַעם פֿון קאָפּ ביז די פֿיס. פֿון אײן זײַט זיצט בײלע דאָס דינסט־מײדל, אָנגעטאָן מיט אַ נײַער ציצענער „פּלאַטיעплаточке: פֿאַטשײלע“ און מיט אַ װײַסן אָנגעקראָכמעלטן פֿאַרטעך, װאָס קנאַקט און טרישטשעט, װי אַ מצה. פֿון דער אַנדערער זײַט זיצט די ייִדענע די קעכין, ברײַנע מיט די װאָנצעס, מיט אַ נײַער געלער פֿאַטשײלע אױפֿן קאָפּ; זי האַלט זיך צו דאָס פּנים מיט אײן האַנט און שאָקלט זיך. זי איז אָנגעברײט צו „האָרכן“ די הגדה…

― כּהאָ לחמאָ עניאָ, ― זינגט דער מלך מיט זײער אַ שײנער שטימע, און די מלכּה העלפֿט אים הײבן די שיסל, און דאָס פּנים שײַנט איר און לײַכט, װי אַ שטערן. בײלע לאָזט אַראָפּ די רױטע הענט אױפֿן װײַסן פֿאַרטעך, און דער פֿאַרטעך שעלעשטשעט, װי אַ בלאַט. ברײַנע דערהערט אַ ייִדיש װאָרט, מאַכט זי אַ פֿרום פּנים און פֿאַרקרימט זיך צו װײנען. אַלע זײַנען אױפֿגעלײגט, אַלע זײַנען יום־טובֿדיק, נאָר דער פּרינץ איז עפּעס ניט מיט אַלעמען. דאָס האַרץ איז אים פֿאַרשטײנערט. די אױגן פֿאַרצױגן מיט אַ רױכל. ס'זאָל ניט זײַן פּסח צום סדר, װאָלט ער זיך צעװײנט. און אַז ער װאָלט זיך אױסגעװײנט, װאָלט אים אפֿשר געװאָרן אַביסל גרינגער…

― השתּאָ עבדי ― לאָזט אױס דער מלך מיט אַ ניגון, און מיט גרױס גדלות ― הײַנט זײַנען מיר קנעכט, לשנה הבאה בני חורין ― איבער אַ יאָר זײַנען מיר פֿרײַע מענטשן!…

דער מלך זעצט זיך אַנידער און שפּאַרט זיך אָן אױף דעם הסב־בעט. נאָך אים זעצן זיך אַנידער אַלע אױף זײערע ערטער און מע װאַרט, ביז דער פּרינץ װעט אױפֿשטײן און װעט פֿרעגן די פֿיר קשיות: „מה נשתּנה“ ― װעט דער מלך נאָכדעם ענטפֿערן אַ תּירוץ: „עבֿדים היינו“… דער פּרינץ זיצט אָבער, װי צוגעקאָװעט צום בענקל: ער קען זיך ניט רירן פֿונעם אָרט.

― נו?… ― טוט אַ מאַך דער מלך מיט דער האַנט.

― שטײ אױף! ― זאָגט די מלכּה. ― פֿרעג דעם טאַטן די פֿיר קשיות!

דער פּרינץ רירט זיך ניט. ער פֿילט, אַז עמעצער האָט אים אָנגענומען װי מיט אַן אָפּצװענגע בײַם גאָרגל און װערגט אים. דער קאָפּ בײגט זיך אים אױף אַ זײַט. די אױגן הײבן אים אָן שפּרינגען ― שפּרינגען; עס טײלן זיך אָפּ צװײ קײַלעכיקע טרערן, װי פּערעלעך, קײַקלען זיך איבער די בעקלעך און קאַפּען, פֿאַלן גלײַך אױף דער הגדה.

― װאָס איז דיר? װאָס איז דאָס פֿאַר אַ געװײן פּלוצעם, אין מיטן דערינען, בײַם סדר? ― צעשרײַט זיך די מלכּה און װערט אין כּעס. ― דאָס דאַנקסטו אַזױ אָפּ פֿאַר די נײַע מלבושימלעך, װאָס מע האָט דיר געמאַכט אױף יום־טובֿ?

דער פּרינץ װיל אױפֿהערן װײנען, קען ער ניט; עס קװעטשט אים, עס שטיקט אים. עס האָט זיך אים מיטאַמאָל געעפֿנט אַ קװאַל, אַ גאַנצער ברונעם.

― זאָג, װאָס איז ריר? װאָס טוט דיר װײ? װאָס שװײַגסטו? ענטפֿער! צי דו װילסט, דער טאַטע זאָל דיך אַנידערלײגן און אַרײַנפֿיצקען לכּבֿוד פּסח?…

שטײט אױף דער פּרינץ און פּלאָנטערט מיט דער צונג:

― קשיא, איך װעל דיך פֿרעגן פֿיר טאַטעס… מײן איך ― טאַטע, איך װעל דיך פֿרעגן פֿיר… קש… קש…

דעם פּרינץ װערן אונטערגעהאַקט די פֿיס, און ער פֿאַלט מיטן קאָפּ אױפֿן װײַסן טישטעך און װײנט און כליפּעט, װי אַ פּיצעלע קינד…

אַ פֿאַרשטערטער, אַ פֿאַרשטערטער פּסח!…

― אַנו, קומט נאָר אַהער, קינדער, איך באַדאַרף אײַך עפּעס זאָגן אַ נײַס! ― אַזױ רופֿט זיך אָן צו אונדז אַ טאָג פֿאַר ל″ג־בעומר דער רבי רב יודל מלאך־המװת, און מיר שטעלן אױף מױל און אױערן, װאָס װעט אונדז עפּעס דער רבי זאָגן פֿאַר אַ „נײַס“?

איך זע, װײַסע חבֿרהניקעס, אַז איר װילט, איך זאָל אײַך דאָ אָפּמאָלן מײַן רבין, װאָס פֿאַר אַ פּנים ער האָט ― טו איך אײַך צוליב; נאָר בתּנאַי, איר זאָלט מיך ניט קװעטשן, פֿאַרװאָס מען האָט אים גערופֿן מיטן נאָמען „מלאך־המות“. אַ קלוג ייִנגעלע װעט זיך אַלײן שטױסן פֿאַר װאָס: מחמת מיר האָבן פֿאַר אים מורא געהאַט, װי פֿאַר אַ מלאך־המװת. װעט איר דאָך פֿרעגן: פֿאַרװאָס האָבן מיר פֿאַר אים מורא געהאַט, װי פֿאַר אַ מלאך־המװת? מחמת ער פֿלעגט אונדז שמײַסן מיט אײַזערנע ריטער ביז בלוט זאָל גײן. אַי, פֿאַרװאָס האָט ער אונדז געשמיסן מיט אײַזערנע ריטער ביז בלוט זאָל גײן , ― מסתּמא האָבן מיר פֿאַרדינט; מיר האָבן ניט געװאָלט לערנען… למאַי האָבן מיר ניט געװאָלט לערנען , מסתּמא זײַנען מיר געװען גרױסע שקצים… הקיצור, ס'איז דאָך אַ מעשׂה אָן אַ סוף ― מע האָט אים גערופֿן „רב יודל מלאך־המװת“, און זײַט זיכער, אַז ער האָט דעם נאָמען פֿאַרדינט כּשר, כאָטש אױסזען האָט ער אױסגעזען דװקא ניט װי אַ מלאך־המװת: אַ קלײנס, אַ נידעריקס, אַ טרוקנס, װי אַ גרוגרת דרבי צדוק, װי אַ פֿײַג הײסט דאָס; דאָס פּנים טונקל־גרין־געלבלעך, װי אַ פֿאַראַיאָריקער לולבֿ, און געקנײטשט, װי אַ מצה־שמורה; די באַקן אײַנגעפֿאַלן; אַ בערדל קױם־קױם װאָס סע שפּראָצט, אי דאָס ― נאָר ערטערװײַז; אַ נאָז, זעט איר, גראָד אַ היפּשע; הײבט זיך אָן דין און לאָזט זיך אױס גראָב, און אױסגעבױגן, װי אַ שופֿר; און אין גאָרגל אַ קנאָפּ, װאָס גליטשט זיך אַראָפּ און אַרױף, גלײַך װי עס װאָלט אַרומגעלאָפֿן דאָרטן אינעװײניק אַ מײַזל…

― װאָס פֿאַר אַ טאָג האָבן מיר מאָרגן, ― פֿרעגט אונדז דער רבי מיט אַ ניגון, בײגט אײַן דעם קאָפּ און מאַכט צו אײן אױגל.

― ל″ג―בעומ ־ ־ ר! ― שרײַען מיר אױס אַלע אין אײן קול, װי די ציגעלעך, אַז זײ שרײַען: „מעעע!“…

― װאָס איז ל″ג־בעומר? ― פֿרעגט ער אונדז װײַטער מיטן אײגענעם נוסח.

― דרײַ און דרײַסיק טאָג אין דער ספֿירה! ― ענטפֿערן מיר אים.

― װאָס טוען חדר־ייִנגלעך ל″ג־בעומר?

― חדר־ייִנגלעך ל″ג־בעומר לײגן זיך צונױף אַלע אינאײנעם און מאַכן אַ סעודה.

― װאָס נאָך טוט מען ל″ג―בעומר?

― מע נעמט די „פֿײַלנבױגנס“ מיט די „ראָדביקסלעך“ און מע גײט געװאָפֿנט מיט כּלי־זין און מיט געזאַנג װײַט־װײַט הינטערן שטאָט אַרױס.

― אָט אַזױ ― רופֿט זיך אָן דער רבי און עפֿנט אױף דאָס אױגל ― אָט אַזױ האָב איך אײַך ליב! אָט אַזױ זײַט איר װױלע ייִנגלעך! און דערפֿאַר לאָז איך אײַך אָפּ פֿרײַ כּמעט אױף אָנדערטהאַלבן מעת־לעת.

דערהערט דאָס װאָרט „פֿרײַ“ און נאָך „אױף אָנדערטהאַלבן מעת־לעת“, טוען מיר אַ שטײ אױף אַלע פֿון די ערטער און װילן זיך לאָזן לױפֿן אַהײם; נאָר אײן קוק פֿונעם רבינס קלײנע אײגעלעך איז גענוג, אַז מיר זאָלן בלײַבן צוגעקאָװעט צו אונדזערע ערטער.

― אַהאַ. ― רופֿט זיך אָן דער רבי שױן גאָר מיט אַן אַנדער נוסח. ― זע נאָר, זע. שױן פֿאַרטיק אױפֿן פּידפּאַליק?! איר האָט נאָר דערהערט דאָס װאָרט „פֿרײַ“, האָט איר שױן פֿאַרגעסן דעם עול פֿונעם חדר און זײַט שױן גרײט צו שפּרינגען, װי די װילדע צאַפּקעלעך ― האָץ־האָץ־האָץ! זאָג איך אײַך אָן, טאָמער חלילה… איר װײסט דאָך שױן װאָס איך מײן? לאָם איך זען אױף עמעצן פֿון אײַך אַ ריס אױף דער קאַפּאָטע, אָדער אַ דראַפּ אױפֿן פּנים, אָדער אַזױ עפּעס אַ סימן פֿון שקאָצערײַ, ― מאַך איך פֿון אײַך…

דער רבי רב יודל נעמט אַרױס דעם קאַנטשיק פֿון דער גמרא „מסכת מכּות“ און מאַכט צו אונדז אַזױ:

― װײסט איר װאָס, קינדער? װאָס טױג אונדז װערטער? מוסר? שטראָפֿערײַ? ― נאַרישקײטן! איר װעט דאָך מיך געװיס ניט פֿאָלגן, װעל איך דאָך אײַך נאָכדעם געװיס דאַרפֿן שמײַסן; אַמער, לײגט זיך שױן אײנציקװײַז אַנידער, לאָם איך אײַך געבן לעת־עתּה צו עטלעכע שמיצלעך, אַן אַדערױף הײסט דאָס… אַי װאָס? טאָמער װעט דאָס זײַן קאַרגלעך? האָט קײן יסורים ניט: אם־ירצה־השם, נאָך ל″ג־בעומר װעל איך אײַך, נישקשה, פֿאַרבעסערן… נו, חבֿרה, מאַכט זשע ניט, איך בעט אײַך, קײן לאַנגע שהיות, הײבט אָן שפּיליען די הײַזלעך, אַן עבֿירה די צײַט, דער טאָג שטײט ניט!…

און דער רבי באַטראַכט די ריטלעך פֿונעם קאַנטשיק גאַנץ רויִק, װי מע באַטראַכט, אַ שטײגער, ערבֿ שבת די פֿאָדעם פֿון די ציצית אינעם טלית־קטן; ער גלײַכט זײ אױס, פּרוּװט זיך פֿריִער מיט זײ אַביסל אױף דער לופֿט; נאָכדעם שטײט ער אױף, גײט צו צו דער לאַנגער באַנק, נעמט אַ גוטן שמעק טאַביקע און איז אָנגעברײט צו דער אַרבעט… מיר לאָזן זיך לאַנג ניט בעטן, װי יצחק בשעת אַבֿרהם אָבֿינו האָט אים געפֿירט צו דער עקדה. מיר שטײען אױף אײנציקװײַז און גײען צו צו דער באַנק, ציִען אַראָפּ די הײַזלעך און לײגן זיך אַנידער שטיל, אָן װערטער, דאָס העמדעלע אַרױף, מיטן פּנים אַראָפּ, װי אײנער רעדט: „נאַט אײַך, רבי לעבן, דאָס װאָס איר האָט געװאָלט“…

― אָט אַזױ, יאָסעלע, האָב איך דיך ליב! ― מאַכט צו מיר דער רבי און שענקט מיר עטלעכע גרינגע שמיצלעך דערפֿאַר, װאָס איך האָב מיך געלײגט דער ערשטער. ― אָט אַזױ, קעצעלע: אײנס… צװײ… דרײַ… פֿיר… פֿינף… זעסטו? אַיאָ, אַז דער רבי שמײַסט אָפּ, װערט מען גאָר אַן אַנדער מענטש?… אַצינד, מאָטעלע, ― מאַכט ער צו מײַן ברודער מאָטל ― קום נאָר דו הער!… די „יאָסעלעך“ מיט די „מאָטעלעך“ האָב איך ליב דערפֿאַר, װאָס זײ לאָזן זיך ניט לאַנג בעטן. זײ, אַז מע זאָגט „לײג זיך“, לײגן זײ זיך… שמואליקל, נשמה מײַנע, ליג, ליג, נאַרעלע, עס װעט לאַנג ניט געדױערן, ניט מער זאָל דער ייִדישער גלות געדױערן!… און דו, לײבעניו, װאָס געדױערט בײַ דיר אַזױ לאַנג דאָס צעשפּיליען זיך? מאַך עס בקיצור!… אַבֿרהמעלע, מײַן טײַערס, דיר בין איך שולדיק אַ חובֿ נאָך פֿון נעכטן. עס װעט שױן זײַן בײַ אונדז אינאײנעם אײן רעכענונג… שימעלע! װאָס מאַכט עפּעס די ציג, װאָס דו ביסט געפֿאָרן אױף איר רײַטנדיק? דו מײנסט, אַז איך האָב שױן פֿאַרגעסן?… הערשל דער קלײנער! זאָג הערשל דעם גרױסן, ער זאָל זיך מטריח זײַן פֿאַרקאַטשען דאָס העמדל; נישקשה, דאָ זײַנען גאָלע מאַנצבילן… קום נאָר אַהער, טאָפּעלע טוטעריטו! האָב קײן פֿאַראיבל ניט, װאָס איך בין דיך מכבד מיט „אַחרון“; דער טאַטע דײַנער דער שמשׂ איז ניט געװױנט געװאָרן צו גרעסערע כּיבודים…

אָפּגעשמיסן קאָפּלען אױך, גלײַכט זיך דער רבי אױס די בײנער, נעמט זיך מיטן גראָבן פֿינגער בײַם גאָרגל, אױפֿן חזנישן שטײגער, און זינגט אױס מיטן ניגון, װאָס מע רופֿט אױף אַ חתן, און ציקלט זיך בשעת־מעשׂה, פּונקט װי רב הערש־בער דער חזן:

― יע־מוד הח־תן יום־טובֿ ליפּמאַן ברב שלום־אײַזיק מפֿ־טיר!… נישקשה, שעם זיך ניט, רבֿ ליפּע, דו ביסט טאַקע אַ בר־מיצװה־ייִנגל, און אַ חתן דערצו, מיט אַ זײגער און מיט אַ זילבערנער קאָפּערטע, נאָר פֿונדעסטװעגן, אײנס צום אַנדערן געהער זיך ניט אָן ― לכּבֿוד ל″ג־בעומר מעגסטו זיך מטריח זײַן אַנידערלײגן אָט דאָ אױפֿן בענקל. איך װעל דיר חלילה קײן שלעכטס ניט טאָן, איך װעל דיר נאָר אָפּשמײַסן, מער גאָרניט!… איך בין דיר ערבֿ, אַז ביז דער חתונה װעט זיך פֿאַרהײלן… ליפּע, ליג גלײַך, ליפּע, מאַך ניט קײן אָנשטעלן, איך האָב קײן כּוח ניט צו באָרען זיך מיט אַזאַ בחורעץ, װי דו! אָט אַזױ, לאָז אײַך װױל באַקומען!… אַצינד פֿאַרשפּיליעט זיך גאַנץ פֿײַן, קינדערלעך, װאַשט די הענט און דאַװנט אײַך אָפּ מנחה און ― מאַרש אַהײם. נאָר שטיל, פֿײַן, שײן, אַזױ װי איך האָב ליב… און, אם־ירצה־השם, איבערמאָרגן גאַנץ פֿרי זאָלט איר מיר זײַן אָט דאָ אַלע אױפֿן אָרט, נאָר װי עס געהער צו זײַן, פֿײַנטשיק! איר האָרכט, װאָס מע רעדט צו אײַך? לאָם איך זען אױף עמעצן אַ שפּרינקעלע! אַ האָר!… אַ גוטע נאַכט, גײט געזונט, און האָט אײַך אַ פֿרײלעכן יום־טובֿ!

אױף מאָרגן האָט גאָט אַרױסגעצױגן די זון פֿון איר פּוטער־פֿאַס און האָט אונדז געשענקט אַ שײנעם, אַ ליכטיקן, אַ פֿרײלעכן זומער־טאָג, אײנעם פֿון יענע שײנע ליכטיקע זומער־טעג, װאָס אַפֿילו אין דעם פֿינצטערן װיסטן כּתרילעװקע, װאָס ליגט בײַם טײַך „שטונקײַלאָ“, איז די לופֿט שמעקנדיק, פֿריש, מחיה־נפֿשות. דער הימל איז לױטער בלױ. די פֿײגעלעך זינגען. עס גלוסט זיך אין דרױסן אַרױס, אױף דער לופֿט. עס ציט אַהין, װײַט־װײַט פֿון דער בלאָטיקער שטאָט אַרױס, דאָרט, װוּ עס שפּראָצט אַ גרעזעלע, און די בײמער זײַנען באַדעקט מיט גרינע בלעטעלעך, דאָרט, װוּ גאָטס פֿײגעלעך טאַנצן און שפּרינגען, פּישטשען און זינגען… אין יענעם פֿרימאָרגן האָבן מיר זיך געכאַפּט, איך און מײַן ברודער מאָטל, אױפֿשטײן װאָס פֿריִער, אָפּדאַװענען װאָס גיכער, נעמען דעם אָנבײַסן מיט זיך ― און מאַרש צו ליפּע שלום־אײַזיקס! װאָס עפּעס צו ליפּע שלום־אײַזיקס? װײַל, ערשטנס, איז ליפּע שלום־אײַזיקס דער עלטסטער פֿון די תּלמידים, אַ בר־מיצװה־ייִנגל, און אַ חתן דערצו, מיט אַ זײגער און מיט אַ זילבערנער קאָפּערטע; און, צװײטנס, איז דאָרט פֿאַראַן אַ הױף אַ גרױסער, װאָס דאָרט פֿלעגן מיר פֿאַרברענגען דעם אַנדערן האַלבן טאָג פֿרײַטיק, שפּרינגען אױף אײן פֿוס, שפּילן אין „קוציבאַבע“, אין „אקח־און־מקח“, אָדער אין „קאַמער־קאַמער־הױז“, אָדער אין „באַהעלטערלעך“, אָדער אין „טרעפֿענישן“…

אַז מיר זײַנען געקומען, איך און מײַן ברודער מאָטל, צו ליפּע שלום־אײַזיקס, האָבן מיר שױן דאָרטן געטראָפֿן די גאַנצע חבֿרה )אַרום און אַרום זײַנען מיר געװען פֿיר און פֿערציק פּאַרשױן, תּלמידים פֿון צװײ חדרים: פֿון „רב יודל מלאך־המװת“ און פֿון „רב אפֿרים תּלין“(.

― אָט זײַנען שױן די „יאָסעלעך“ און די „מאָטעלעך“ אױך דאָ! װײַזט, װאָס האָט איר געבראַכט? ― רופֿט זיך אָן ליפּע שלום־אײַזיקס און ער הײבט אָן צונױפֿנעמען די מתּנות, װאָס יעדער האָט געבראַכט צו דער סעודה, און אױסרופֿן אױף אַ קול איטלעכן צום גראַם:

― מענדל, מע מעג עסן פֿון דײַן פֿענדל! אַנו, װײַז װאָס האָסטו דאָרטן? צװײ אײער־בײגל, אַ שטיק לעקעך, אײן אײ מיט זעקס גראָשן.

― איציק־שפּיציק, נאָדל־טעשל! גײ אין קלײט, כאַפּ אַ פֿלעשל! עפּעס זע איך בײַ דיר, קײן עין־הרע ניט, אַ גאַנצן אוצר: צװײ קיכלעך, דרײַ אײער, אַ שטיק דאַרע קישקע, עטלעכע צוקער־לעקעכלעך מיט מאַנדל־בײגעלעך, און האָזענע ניסלעך עפּעס גאָר אַ גוזמא ― אַהאַ! און נאָך צען גראָשן דערצו! מאָלאָדיעץ!…

― יענקעלע־בענקעלע־פֿלעשעלע ― בול־בול־בול! באַװײַז זיך אַרױס מיט דײַן גוטס: אַ בולקע אַ גאַנצע, אַ פֿערטל עוף, אַ גלעזל גענדזן־שמאַלץ ― װאָס איז דאָס? אַ פֿלעשל מעד? הערסטו, ביסט דאָך עפּעס גאָר אַ מזיק, כ'לעבן!…

― שימהלע־שטױסעלע, קלאַפּ אין שול! אַלטע װײַבער שלאָפֿן! קום נאָר אַהער, האָסט געבראַכט בראָנפֿן? ― האָב איך דיך ליב, װאָרעם װוּ האָט איר געזען אַ „סעודה“ אָן בראָנפֿן?…

― אָבי ― פֿאָטער, קלמן ― טאָטער, טאָטער ― קלמן, שניאור ― זלמן, זלמן ― שניאור, שלאָף אין שלײער! באַװײַז, באַװײַז, שעם זיך ניט! אַ האַלב אײ סך־הכּל?… אַ שטיקל ברױט מיט האָניק?… אױך אַ מטבע! גיב אַהער, נישקשה, עס מאַכט ניט אױס! דערױף איז דאָס ל″ג־בעומר, אַ שותּפֿותדיקע סעודה!…

― טאָפּעלע טוטעריטו! װײַז װאָס האַלטסטו דאָרטן? אַ טאָפּיטע מיט אַ שטיטל בולטע מיט אַ טעפּל טנאָבל? װאָס האָט דיר די מאַמע אַזױ װינציט דעדעבן?… ― ליפּע שלום־אײַזיקס מאַכט אים נאָך, װי ער רעדט מיט דער „טוף“, און חבֿרה קאַטשען זיך פֿאַר געלעכטער, און קאָפּל אַלײן לאַכט אױך.

― יואליק־בײליק האָט דעם גרעסטן חלק! דו ביסט דאָך עפּעס אַ נגידס אַ ייִנגל, בײַ דיר קער אַװדאי זײַן אַ גאַנצער אוצר פֿון ביצים און פֿון שמאַלץ, פֿון װײַן און פֿון בראָנפֿן און פֿון כּל־טובֿ! אַיאָ, איך האָב געטראָפֿן? צװײ בולקעס, אַ גאַנצע האַלבע געבראָטענע קאַטשקע, אָהאָ! אַ צענדליק אײער, און טײ און צוקער. הײַנט ניסלעך, מיט באָקסערן, מיט ראָזשינקעס מיט מאַנדלען, און פּאָמעראַנצן, און אַ לימענע אױך ― ניט געדאַכט זאָלסטו װערן! קום אַהער, לאָם איך דיר כאָטש זאָגן אַ דאַנק!

יואליק דעם נגידס גײט צו, די הענט אין די קעשענעס, מיט גרױס גדלות, און ליפּע שלום־אײַזיקס דערלאַנגט אים אַ שנעל אין נעזל אַרײַן, צװישן עולם װערט אַ געלעכטער.

― אַצינד, קינדער, זעצט זיך אױס אַלע אָט אָ דאָ, צװישן די קלעצער, ― זאָגט ליפּע שלום־אײַזיקס, ― לאָמיר זיך אַקאָרשט נעמען צו דער סעודה. בראָקט און עסט און „לאָז אײַך װױל באַקומען“, װי דער רבי זאָגט, אַז ער שמײַסט אונדז אָפּ… װער האָט אַ גלעזל? גיב אַהער, לאָמיר טרינקען לחײם! לחײם, מלך! אַז מע טרינקט, איז מען פֿרײלעך! לחײם, נח! פֿון פֿלעשל ציט מען כּוח! קום אַהער, ניסל, נעם בראָנפֿן אַביסל! לחײם, שעפּסל! מאַך אַ שנעפּסל! לחײם, אַבֿרהם־משה! דו האָסט דאָך ליב אַ כּוסע אַ גרױסע! לחײם, טאָפּעלע! דאָט זאָל דעבן דעזונט מיט דליט מיט אַלדאָס דוטס! טרינט אױס דאָס דאַנצע דלעזל, אַניט ריס איך דיר אַרײַן אין דאָרדל מיט דװאַלד, װעסטו ערדער מאַכן!…

אַלע לאַכן, און קאָפּל אַלײן לאַכט אױך.

― קינדער! זאָגט, װוּהין גײען מיר הײַנטיקס יאָר? ― טוט אַ פֿרעג ליפּע שלום־אײַזיקס נאָך דער סעודה.

עס װערט אַ געשרײ, אַ געפּילדער. איטלעכער זאָגט זײַן מײנונג, װוּהין מע זאָל גײן.

― אױף יענער זײַט בית־עולם! ― זאָגט מלך דער אַלמנהס.

― אױף דער לעװאַדע! ― מאַכט נח דעם שוחטס.

― צו דער ציגעלניע! ― שרײַט אױס אַבֿרהם־משה דעם װײַנערס אױף אַ הילכיק קול.

― צו דער ציגעלניע! צו דער ציגעלניע! ― העלפֿן אים אונטער עטלעכע קולות מיטאַמאָל.

― דאָרט איז פֿאַראַן הינט, איר האָט שױן פֿאַרגעסן? ― רופֿט זיך אָן ניסל, אַ ייִנגל אַ בלײכס מיט אַן איבערגעשראָקענעם קוק.

― װער האָרכט זײ? װער האָט מורא פֿאַר הינט? ― זאָגט יואליק דעם נגידס מיט שטאַרקײט.

― דו אַלײן האָסט מורא פֿאַר אַ הונט אימת־מװת! ― האַקט אים איבער דודל־צעהאַקטע־ליפּ.

― ניט פֿאַר אַ הונט, אַפֿילו פֿאַר אַ קאַץ!… ― כאַפּט אונטער שעפּסל, אַ ייִנגל מיט אַן אָפּגעבריטער באַק, און צװישן חבֿרה װערט אַ געלעכטער.

יואליק דעם נגידס װערט אָנגעצונדן, למאַי מע לאַכט פֿון אים, גײט ער צו צו שעפּסלען מיט דער אָפּגעבריטער באַק און טראָגט אים אונטער אַ פֿײַג גלײַך אונטער דער נאָז; כאַפּט ער אַ זעץ פֿון דודל־צעהאַקטע־ליפּ אין זײַט אַרײַן; ענטפֿערט ער צוריק; הײבט ער אָן כאַפּן פּעטש פֿון אַלע זײַטן… אין אַן אַנדער צײַט װאָלט זיך קײנער ניט אײַנגעשטעלט אַרױסטרעטן פֿראַנק און פֿרײַ קעגן אַ נגידס אַ ייִנגל, נאָר ל″ג־בעומר מאַכט ניט אױס, ל″ג־בעומר איז מען פֿרײַ…

― שאַט! ― רופֿט זיך אָן ליפּע שלום־אײַזיקס. ― גענוג אײַך קריגן זיך! װײסט איר װוּהין מיר זאָלן גײן הײַנטיקן ל″ג־בעומר?

― װוּהין? װוּהין?

― קײן גאַלאַגאַנאָװקע!

― קײן גאַלאַגאַנאָװקע! קײן גאַלאַגאַנאָװקע! ― שרײַען אַלע אין אײן קול, און אַפֿילו קוקעריקו העלפֿט קװיטשען אױף זײַן דין קולכל: דאַלאַדאַנאָװטע! דאַלאַדאַנאָװטע!“…

און ס'איז געבליבן, אַז מיר גײען קײן גאַלאַגאַנאָװקע.

גאַלאַגאַנאָװקע איז אַ דערפֿל, ניט װײַט פֿון כּתרילעװקע. אַז איר פֿאָרט צו אונדז קײן כּתרילעװקע, מוזט איר פֿריִער דורכפֿאָרן דאָס דאָזיקע דערפֿל; אַז איר פֿאָרט דורך דאָס דאָזיקע דערפֿל, מוזט איר באַגעגענען אַ גאַנצע טיטשקע מיט קלײנע שקצימלעך מיט גרױסע היטלען, װאָס לױפֿן אײַך נאָך נאָכן װאָגן, װאַרפֿן שטײנדלעך, רײצן אָן די הינט, מאַכן משוגענע העװיות און זינגען בשעת־מעשׂה עפּעס אַ פּאַסקודנע לידל:

און כאָטש די דאָזיקע װערטער האָבן ניט קײן טעם און קײן ריח, פֿונדעסטװעגן פֿאַרדריסט דאָס אײַך גאַנץ גוט; און ניט אַזױ די װערטער, װי דאָס געלעכטערל זײערס; און ניט אַזױ דאָס געלעכטערל, װי די שטײנדלעך, װאָס זײ װאַרפֿן; און ניט אַזױ די שטײנדלעך, װי די הינט, װאָס זײ רײצן אָן אױף אײַך…

― װאָס װעלן מיר אָבער טאָן, ― פֿרעגט אײנער פֿון אונדז ― טאָמער חלילה פֿאַלן אָן אױף אונדז די שקצימלעך?

― װאָס האָרכן מיר שקצימלעך, ― זאָגט ליפּע שלום־אײַזיקס ― אַז מיר זײַנען, קײן עין־הרע, פֿיר־און־פֿערציק פּאַרשױן, אָנגעװאָפֿנט מיט כּלי־זײן, מיט „פֿײַלן־בױגנס“, מיט „ראָדביקסלעך“ און גלאַט מיט שטעקלעך? אַדרבה, לאָזן זײ זיך פּרוּװן אָנפֿאַלן אױף אונדז!

― מיר װעלן זײ באַװײַזן װער מיר זײַנען! ― זאָגט יואליק דעם נגידס, װאָס האָט גאָר פֿאַרגעסן, אַז מע האָט אים נאָר־װאָס אױסגעלאַכט און „אָנגעבוכעט“.

― מיר װעלן זײַן די „בני־ישׂראל“, און זײ װעלן זײַן די „פּלישתּים“! ― פֿאַלט מײַן ברודער מאָטל אױף אַ המצאה, און דאָס געפֿעלט אַלעמען.

― איר זאָלט מיך װעלן פֿאָלגן, ― לײגט פֿאָר חײם, אַ גמרא־ייִנגל פֿון רב אפֿרים תּלינס חדר ― װאָלטן מיר זיך באַדאַרפֿט אײַנטײלן אין צװײ מחנות: אײן מחנה װעט הײסן „ יהודה “ און די אַנדערע ― „ אפֿרים“. לאָז ליפּע שלום־אײַזיקס זײַן דער פֿירער פֿון דער „מחנה יהודה“, דאָס הײסט, פֿון „יודל מלאך־המװתעס“ חדר, און מענדל לאָשיק װעט זײַן דער פֿירער פֿון דער „מחנה אפֿרים“, דאָס הײסט, פֿון „אפֿרים תּלינס“ חדר.

― גערעכט, װי איך בין אַ ייִד! ― העלפֿן אים אונטער עטלעכע מיטאַמאָל. ― יעקבֿ אָבֿינו, בשעת ער איז געגאַנגען מלחמה האַלטן מיט עשׂון, האָט אױך אַזױ געטאָן; ער האָט זיך געטראַכט: טאָמער פֿאַלט אָן דער שׂונא און צעשלאָגט אײן מחנה, װעט די אַנדערע מחנה מאַכן אַ פּליטה…

― קײנער, קײנער װעט ניט מאַכן קײן פּליטה! ― זאָגט ליפּע שלום־אײַזיקס. ― מיר װעלן שלאָגן די „פּלישתּים“ עד־חרמה ― מאַכן פֿון זײ אַ תּל! קינדער, נעמט די כּלי־זײן און קומט אױף די פּלישתּים!

― לאָמיר זינגען עפּעס אַ לידל, קינדער!

― אַ לידל! אַ לידל!

― װאָסער אַ לידל זאָלן מיר זינגען?

― פֿע, פֿע! אַ ייִדיש ליד! אַ ייִדיש!…

און נח דעם שוחטס ציט אױס מיט אַ ניגון אױף זײַן שײן קולכל:

און מיר אַלע כאַפּן אונטער פֿרײלעך אױף רוסיש:

― װוּ נעמט מען איצטער עטלעכע פּלשתּים? ― רופֿט זיך אָן יואליק דעם נגידס און ציט־אָן דעם פֿײַלנבױגן.

― איך װאָלט זיך אָן זײ נוקם געװען! ― מאַכט יאַנקל און שטעלט אָן דאָס ראָדביקסל.

― געמאַכט פֿון זײ אַ תּל! ― רופֿט זיך אָן חײם און צעלאָזט זיך מיט אַ שטעקל.

― צעריסן אױף צװײען! ― זאָגט אַבֿרהם־משה און באַװײַזט מיט די הענט, װי אַזױ ער װאָלט צעריסן אַ פּלישתּי אױף צװײען.

― שאַט, קינדער! ― רופֿט זיך אָן אײנער. ― אָן פֿאָרט אונדז אַקעגן אַ „פּלישתּי“ מיט אַ פּאָר אָקסן!

דאָס איז זיך געפֿאָרן פֿון דאָרף אין שטאָט אַרײַן אַ גױ מיט אַ גרױס שמױסן היטל, זיך געזעסן גאַנץ רויִק אין װאָגן, געפּיפּקעט אַ ליולקע, געדרײט מיט דער בײַטש און אונטערגעטריבן די אָקסן: „הײ, הײ, סאָב סאָלאָװײ!“

― קינדער! ציט אָן די פֿײַלנבױגנס! ― קאָמאַנדעװעט ליפּע שלום־אײַזיקס צו דער „מחנה יהודה“.

― קינדער! צילט אײַך מיט די ראָדביקסלעך גלײַך אױפֿן „פּלישתּי“! ― קאָמאַנדעװעט מענדל־לאָשיק צו דער „מחנה אפֿרים“.

מיר ציִען אָן אונדזערע פֿײַלנבױגנס און צילן זיך מיט די ראָדביקסלעך, און נח דעם שוחטס ציט־אױס מיט אַ ניגון:

און מיר כאַפּן אונטער אַף רוסיש:

דער „פּלישתּי“ האָט זיך, אַ פּנים, שטאַרק איבערגעשראָקן פֿאַר אונדזערע „צװײ מחנות“. ער האָט אַראָפּגענומען דאָס היטל, האָט זיך איבערגעצלמט דרײַ מאָל, אױסגעשפּיגן און האָט זיך אָנגערופֿן צו אונדז מיט אַ גראָב קול:

― װי טשאָהאָ, זשידעניאַטאַ, נעכריסטי פּראָקליאַטעיעВы чего жиденята нехристи проклятые װאָס טוט איר דאָ ייִדעלעך, נישט קײן געטױפֿטע, פֿאַרשאָלטענע? ― און האָט אונדז געמאַכט אַ רעכטן „מי־שברך“ און האָט געװאָלט אַראָפּ פֿונעם װאָגן מיט דער בײַטש און זיך שטעלן מיט אונדז מלחמה האַלטן.

― װײסט איר װאָס, לאָמיר דעם דאָזיקן פּלישתּי לאָזן צורו! ― זאָגט יואליק דעם נגידס. ― װאָס האָט ער אונדז געטאָן? מיר גײען דאָך מלחמה האַלטן מיט די קלײנע „פּלישתּימלעך“…

― גערעכט, װי איך בין אַ ייִד, גערעכט! ― שרײַען מיר אױס אַלע מיט אַ שׂימחה, און גורטן אָן אונדזערע לענדן, און לאָזן זיך לױפֿן, װי די גיבורים, אַלץ מיט דעם אײגענעם ניגון:

און מיר אַלע כאַפּן אונטער אױף רוסיש:

― אַצינד, קינדער, לאָמיר זיך צוזעצן אַ ביסעלע אָפּרוען! ― קאָמאַנדעװען אונדזערע בײדע קאָמאַנדירן, ליפּע שלום־אײַזיקס און מענדל־לאָשיק, און מיר פֿאַרקאַטשען די קאַפּאָטקעלעך און זעצן זיך אױס אַלע אין פֿעלד, אױפֿן גרינעם גראָז, און ציִען זיך אױס אױף דער ערד, און קוקן אַרױף, אין רײנעם בלױען הימל אַרײַן, װוּ עס שװימען שטיקלעך װאָלקנס, װײַסע װי זילבער און דינע װי רױך, װוּ אַ לאַנגע שורה פֿײגעלעך שװעבן שטילערהײט, טוקן זיך אין טיפֿן הימל און װערן פֿאַרשװוּנדן.

― װוּ זײַנען, אַ שטײגער, אַהינגעקומען די פֿײגעלעך? ― טוט אַ פֿרעג אײן ייִנגל בײַם אַנדערן און קוקט אין הימל אַרײַן.

― זײ האָבן זיך אָפּגעשטעלט אױפֿן שפּיץ באַרג פֿון די בערג „אַררט“, ― ענטפֿערט אים דאָס אַנדערע ייִנגל, גלײַך װי ער װאָלט דאָס געװוּסט פֿאַר געװיס.

― װאָס עפּעס אַררט? ― טוט אים יענער אַ פֿרעג נײַגעריק.

― װײַל אַררט איז דער העכסטער פֿון אַלע בערג! ― ענטפֿערט אים יענער, װי אַ מענטש, װאָס װײס אַלצדינג אױף דער װעלט.

איך ליג און הער זיך צו צו די דאָזיקע רײד פֿון די צװײ ייִנגלעך, און איך פֿאַרשטײ נישט, װי קומט אַהער אַררט? אַררט איז דאָך אין ארץ־ישׂראל, און מיר זײַנען אין חוץ־לאָרץ! נאָר באַלד צוריק פֿאַרענטפֿער איך מיר אַלײן די קשיא מיט אַ נײַער קשיא: למאַי די פּלישתּים? די פּלישתּים זײַנען דאָך אױך דאָרטן, פֿונדעסטװעגן גײען מיר דאָך אױף די פּלישתּים!…

יענע צװײ באַרעדעװדיקע חבֿרה־לײַט הערן נישט אױף צו רײדן צװישן זיך. אײנער פֿרעגט, דער אַנדערער ענטפֿערט.

― װאָס װעט זײַן נאָכדעם, אַ שטײגער, אַז מיר װעלן, אם־ירצה־השם, אײַננעמען די פּלישתּים?

― װאָס האָסטו געװאָלט, זאָל זײַן?

― איך מײן, װאָס װעלן מיר טאָן מיט זײער לאַנד?

― װאָס האָסטו געװאָלט, זאָלן מיר טאָן?

― איך מײן, צי מיר זאָלן דאָס לאַנד „פֿאַרװיסטן“, די שטעט „פֿאַרברענען“ און זײערע װײַבער מיט זײערע קלײנע קינדער „שלאָגן צום שאַרפֿן שװערד“?

― למאַי זאָלן מיר ברענען שטעט? און װאָס האָסטו צו די קלײנע קינדער נעבעך?

― סטײַטש, סע שטײט דאָך אָבער אַזױ געשריבן אין פּסוק!

― אַ משל! יענץ איז געװען אַמאָל, און דאָס איז הײַנט! עס װעט זײַן גענוג פֿון זײערט װעגן, אַז מיר װעלן אױף זײ אַרױפֿלײגן מס, זײ זאָלן אונדז צאָלן צינדז…

דער שמועס פֿון די צװײ װײַסע־חבֿרהניקעס, די װײכע װאַרעמע לופֿט, דער בלױער הימל, דאָס גרינע גראָז און דער ריח פֿון דער ערד װאַרפֿן־אָן אױף אונדז עפּעס אַ מין זיסקײט, אַ דרעמל, װאָס צעגײט זיך אין אַלע אבֿרים. מיר װאָלטן אַזױ געלעגן אַ גאַנצן טאָג, עס זאָל זיך נישט געװען אױפֿכאַפּן אײנער מיט אַ געשרײ:

― פּלישתּים! פּלישתּים!…

אַז מיר האָבן זיך אױפֿגעכאַפּט אױף די פֿיס, האָבן מיר דערזען פֿאַר זיך אַ טשערעדע פֿון שעפֿעלעך, און עטלעכע יונגע פּאַסטעכער מיט גרױסע בולאַװעס זײַנען געשטאַנען, אונדז באַטראַכט און איבערגעשמועסט זיך אײנער מיטן אַנדערן אױף זײער לשון:

― שאָ צע טאַקע, הריציוШо це таке, харітсю: װאָס איז דאָס, טײַערע?

― מאַבוט, נעטשיסטאַМабуть нечиста: אַ פּנים, רוחלעך?

― ני, צע זשידעניאַטאַ איז קאַסרילאָװציНі, це жиденята із касрілавці: נײן, ס'איז כּתרילעװקער ייִדעלעך.

― נעכריסטי סאָבאַטשיНехристи собачьи ייִדן ― כּלבֿים!

― טאַי שטשע סלאָמאַקאַמי, דיװיסТай ще с ломаками дивись: און נאָך מיט שטעקעלעך, זע!

― דאַװאַי, כלאָפּצי, טרעשטשאַטיДавай хлопци трещати: נעמט, חבֿרה, קלאַפּט זײ!

― סאָבאַק נאַצקאָװאַטיСобак нацковати: די היט אָנרײצן!

― דערזשי, כלאָפּציДержи хлопці: האַלט, חבֿרה!

― הײ, כלאָפּצי, כלאָפּציהײ, חבֿרה חבֿרה!…

― װאָס שװײַגט איר, קינדער? ― רופֿן זיך אָן צו אונדז אונדזערע צװײ קאָמאַנדירן, און מיר שטעלן אָן די פֿײַלנבױגנס מיט די ראָדביקסלעך, און נח זינגט:

און מיר כאַפּן־אונטער אַף אַ קול:

און די מלחמה פֿון די „בני־ישׂראל“ מיט די „פּלישתּים“ האָט זיך אָנגעהױבן.

קװעטשט מיך נישט, ייִדישע קינדער, איך זאָל אײַך דערצײלן, װי אַזױ איז געגאַנגען די מלחמה צװישן די „בני־ישׂראל“ און צװישן די „פּלישתּים“! פֿרעגט מיך נישט, װער פֿון זײ האָט גובֿר געװען? למאַי זאָלט איר מיר אָנטאָן יסורים?… איך קאָן אײַך נאָר עדות זאָגן, אַז די „קינדער פֿון ישׂראל“ האָבן זיך געשטאַרקט, װי די לײבן, געלאָפֿן װי די הירשן, און געשלאָגן זיך מיט מסירות־נפֿש, װי די אמתע גיבורים, אַזױ אַז אַפֿילו „טאָפּעלע טוטעריטו“ איז געשפּרונגען אין פֿײַער אַרײַן, װי אַ מזיק, און האָט געקװיטשעט אױף זײַן דין קולכל:

― טינדער! טלאַפּט זײ! האַרדעט זײ! זײ זאָלן אונדז דעדענטען!…

נאָר, אױ װײ, װאָס האָבן נעבעך געקאָנט טאָן די „בני־ישׂראל“, אַז עס האָבן זיך אַרײַנגעמישט די כּלבֿים, די הינט פֿון די „פּלישתּים“, און האָבן אָנגעמאַכט אַ שרעקלעכע מהומה, אַ טומל אין אונדזערע צװײ מחנות, און די „בני־ישׂראל“ האָבן געמוזט אַנטלױפֿן צוריק מיט בזיונות )פֿריִער פֿון אַלע איז געלאָפֿן יואליק דעם נגידס פֿײַל אױסן בױגן!( נישט אַזױ פֿאַר די „פּלישתּים“, װי פֿאַר זײערע הינט, װאָס האָבן אונדז נאָכגעיאָגט ביז אין שטאָט אַרײַן… אױ װײ, פֿון אונדזערע צװײ מחנות איז געװאָרן אײן מחנה! מיר האָבן שױן מער נישט געזונגען קײן „אַל תּירא עבֿדי יעקבֿ, ניע פּוגאַסיאַ באַרין יעקבֿ“… נײן! מיר האָבן שױן געזונגען אַן אַנדער לידל. מיר האָבן געשריגן:

― גװאַלד, רבונו־של־עולם! הושענא!… שמע־ישׂראל!!!…

געקומען אַהײם זײַנען מיר שױן שפּעטלעך, אַרום מנחה־צײַט, און האָבן זיך אַרײַנגעגנבֿעט, איך און מײַן ברודער מאָטל, אײנציקװײַז, און האָבן זיך באַזעצט אין אַ װינקעלע שטיל, װי די טײַבעלעך, מע זאָל חלילה נישט דערזען אױף אונדז קײן סימנים, די צעפֿליקטע קאַפּאָטקעלעך. באַדאַרף אָבער דער גוטער יאָר אָנטראָגן אַ גאַסט, אונדזערע אַ מומע רײזל פֿון יאַמפּעלע. אַ גדולה, זי האָט זיך נישט געזען מיט אונדז שױן אָנדערהאַלבן יאָר!

― יאָסל! מאָטל! ― רופֿט אונדז די מאַמע. ― די מומע רײזל איז געקומען!

מיר רירן זיך נישט פֿון די ערטער.

― װוּ זײַט איר ערגעץ? ― שרײַט די מאַמע. ― װאָס האָט איר זיך באַגראָבן דאָרטן?

מיר שװײַגן שטיל.

גײט צו די מאַמע, דערזעט אונדז און טוט אַ פּליעסק מיט די הענט:

― אַ דונער איז מיר! אַ שלאַק איז מיר! ירחמיאל, װוּ ביסטו? קום נאָר אַהער, װעסטו זען אַ שײנס!

גײט צו דער טאַטע, אַ ייִד אַ קראַנקער, פֿון זינט איך געדענק אים הוסט ער, בלײַבט שטײן, באַטראַכט אונדז בײדן פֿון קאָפּ ביז פֿיס, און עס הײבט זיך אָן אַ חתונה ― מיר זאָלן אים זאָגן: װוּ זײַנען מיר געװען? װאָס האָבן מיר געטאָן? און מיט װעמען האָבן מיר זיך געשלאָגן? מיר שטײען בײדע, איך און מײַן ברודער מאָטל, און קוקן אַראָפּ אױף דער ערד און טראַכטן זיך: „הלװאַי װאָלט זיך איצטער געעפֿנט אַ קבֿר, װאָלטן מיר פּטור געװאָרן פֿון אַלע צרות!“… און דער טאַטע הערט נישט אױף צו פֿרעגן:

― נו, זאָגט שױן: װוּ זײַט איר געװען? װאָס האָט איר געטאָן? מיט װעמען האָט איר זיך געשלאָגן?

און די מאַמע שטײט בײַ דער זײט און טאָטשעט אים:

― אױך מיר אַ טאַטע! ער זאָל דאָס זאָגן אַ קרום װאָרט! בײַ לײַטן אַ טאַטע לײגט אַנידער און פֿיצקעט אַן, אַ קינד זאָל װיסן דאָס אַנדערע מאָל! סע זאָל פֿילן! סע זאָל געדענקען!…

דער טאַטע אָבער שלאָגט אונדז נישט. ער שלאָגט אונדז קײנמאָל נישט. ער נעמט אונדז נאָר מיט װערטער. ער הערט אונדז נישט אױף צו פֿרעגן: װאָס װעט זײַן פֿון אונדז דער תּכלית? ער עסט זיך אָפּ דאָס האַרץ. ער פֿאַרהוסט זיך און זאָגט, אַז מיר זײַנען אים מקצר ימים… װײנען מיר שטילערהײט, און זאָגן זאָגן מיר נישט אַ װאָרט נישט.

― װאַרט! װאַרט! ― זאָגט צו אונדז די מאַמע. ― לאָמיר נאָר דערלעבן מאָרגן, אם־ירצה־השם, איך װעל אײַך שױן צושטעלן אַ בענקעלע בײַם רבין!…

אױף מאָרגן נאָך ל″ג־בעומר, אַז מיר זײַנען געקומען אין חדר אַרײַן, האָבן מיר שױן געטראָפֿן די מאַמע אין חדר מיט נאָך עטלעכע מאַמעס, װאָס זײַנען געקומען אונדז צושטעלן בענקעלעך צום רבין. און דער רבי, רב יודל מלאך־המװת, האָט זיך דװקא נישט געלאָזט לאַנג בעטן און האָט אונדז מקײם פּסק געװען אַלעמען פֿון זײַן ברײטער האַנט, אַזױ װי ער האָט אונדז צוגעזאָגט, חלילה נישט דורכגעלאָזט קײנעם. און אַז ס'איז געקומען צו ליפּא שלום־אײַזיקס, האָט ער מיט אים לאַנג־לאַנג געראַנגלט זיך, געבאָרעט. ליפּא, אַ בר־מיצװה־ייִנגל און אַ חתן מיט אַ זײגער און מיט אַ זילבערנער קופּערטע, האָט נישט געװאָלט בשום־אופֿן זיך לײגן פֿאַר די װײַבער ― און ליפּא האָט אױסגעפֿירט זײַנס: די װײַבער זײַנען זיך צעגאַנגען, און דער רבי האָט אים אַרײַנגעצימבלט אַריבער פֿופֿציק.

פֿון דעמאָלט אָן האָבן מיר זיך געגעבן דאָס װאָרט, און אײַך, קינדער, זאָג איך אױך אָן דאָס אײגענע, אַז איר זאָלט קײנמאָל, קײנמאָל נישט מלחמה האַלטן מיט די „פּלישתּים“!…

ערבֿ שבֿועות האָב איך אױסגעבעטן בײַ דער מאַמען עליה־השלום, איך זאָל מיר אַלײן גײן הינטער דער שטאָט, אָנרײַסן און ברענגען אַהײם גרינס אױף שבֿועות.

און די מאַמע האָט מיך געלאָזט אײנעם אַלײן גײן הינטער דער שטאָט, אָנרײַסן און ברענגען אַהײם גרינס אױף שבֿועות. לאָז זי האָבן דערפֿאַר אַ ליכטיקן גן־עדן.

אַן אמתע נסיעה קאָן מען אָנרופֿן נאָר די נסיעה, װאָס אַ מענטש מאַכט אײנער אַלײן, אָן חבֿרים, אָן שום איבערשלאָג. איך בין אײנער אַלײן, אַ פֿרײַ פֿײגעלע, אין דער גרױסער ברײטער װעלט; איבער מיר איז די גרױסע בלױע יאַרמעלקע, װאָס מע רופֿט זי „הימל“; מיר אײנעם אַלײן לײַכט די שײנע ליכטיקע טאָג־מלכּה, װאָס מען רופֿט זי „זון“; פֿון מײַנעטװעגן אַלײן האָבן זיך עס צונױפֿגעקליבן דאָ, אין פֿרײַען פֿעלד, די אַלע זינגערס, מיט אַלע פֿײַפֿערס, מיט אַלע שפּרינגערס, און נאָר צוליב מיר אַלײן האָט זיך צענומען די שמעקנדיקע רױז, צעשפּרײט דער לאַנגער, דער געלער „סאָנישניק“, צעצװיקלט און צעשפּרענקלט דאָס גאַנצע ברײטע פֿעלד מיט אַלע אַנטיקלעך פֿון דער מילדער נאַטור. קײנער קװעטשט מיך נישט, קײנער שטערט מיר נישט, קײנער זעט מיך נישט, אַ חוץ גאָט, און איך קאָן מיר טאָן װאָס איך װיל: װיל איך ― זינג איך מיר אַ שײנעם „כּבֿקרת“. װיל איך ― שרײַ איך משוגענערװײַז און רײַס זיך אױפֿן האַלדז. װיל איך ― לײג איך צונױף די האַנט, װי אַ שופֿר, און בלאָז מיר אַ „תּקיעה גדולה“ און שפּיל מיר אַ „טרובאַטש“. װיל איך ― טו איך מיך נאָר אַ װאַלגער, װי איך שטײ און גײ, אױפֿן גרינעם גראָז און קאַטשע מיך אױף אַלע זײַטן, װי אַ לאָשיקל. װער װעט מיר זאָגן אַ דעה און װעמען הער איך? איך בין פֿרײַ! איך בין פֿרײַ!

דער טאָג איז געװען אַזױ װאַרעם, די זון אַזױ שײן, דער הימל אַזױ לױטער, דאָס פֿעלד אַזױ גרין, דאָס גראָז אַזױ פֿריש, און אױפֿן האַרצן איז מיר געװען אַזױ גרינג, און אױף דער נשמה אַזױ גוט, אַז איך האָב גאָר פֿאַרגעסן, אַז איך בין דאָ אַ װילד־פֿרעמדער און אַז איך בין אַרױסגעקומען אַהער צו אָנרײַסן גרינס אױף שבֿועות, און האָב מיר פֿאָרגעשטעלט, אַז איך בין דאָ אַ מושל, אַ פּרינץ, און דאָס גאַנצע פֿעלד, װאָס מײַן אױג כאַפּט אַרום, מיט אַלצדינג װאָס אין פֿעלד, און אַפֿילו מיט דעם גאַנצן בלױען שטיק הימל ― דאָס אַלץ געהערט צו מיר, איך בין דערױף דער אײנציקער בעל־הבית, און איך האָב דערױף צו שאַפֿן ― און װײַטער קײנער נישט. און װי אַ מושל, װאָס אים אַלץ געהערט און ער אױף אַלץ געװעלטיקט, הײבט זיך מיר אָן װעלן אַרױסבאַװײַזן מײַן ממשלה, מײַן כּוח און מײַן גבֿורה ― אַלץ װאָס איך קאָן און װאָס איך װיל…

קודם־כּל געפֿעלט מיר נישט אָט דער לאַנגער דראָנג מיט דעם געלן היטל )דער סאָנישניק(, װאָס באַקומט מיט אַ מאָל בײַ מיר אין די אױגן אַ פּנים פֿון אַ שׂונא, אַ מין „גלית הפּלישתּי“. און די אַלע איבעריקע פֿלאַנצונגען, מיט שטעקלעך און אָן שטעקלעך )באָב און פֿאַסאָליעס( ― דאָס זײַנען לױטער שׂונאים, דאָס זײַנען די „פּלישתּים“, װאָס האָבן זיך באַזעצט דאָ בײַ מיר אױף מײַן ערד, ― װער האָט געשיקט נאָך זײ? און יענע נידעריקע, די גראָבע מיט די גרינע קוטשמעס, װאָס זיצן אַזױ געדיכט, האַרט בײַ דער ערד )קרױט(, ― װאָס טוען זײ דאָ די דאָזיקע קוטשמעס? זײ װעלן זיך נאָך אָנשיכּורן און מאַכן מיר אַן אומגליק… לאָזן זײ גײן אין דער ערד אַרײַן ― איך דאַרף זײ נישט! און בײזע מחשבֿות, װילדע אינסטינקטן װאַכן אױף אין מיר, און אַ מאָדנע געפֿיל פֿון נקמה נעמט מיך אַרום דורך און דורך און איך הײב זיך אָן נוקם זײַן אין די שׂונאים ― און נאָך װי אַזױ נוקם זײַן!…

געהאַט האָב איך מיט זיך, אױף אָנצורײַסן גרינס אױף שבֿועות, מיטגענומען כּלי־זײן: אַ מעסערל מיט צװײ קלינגלעך און אַ שװערד, אַפֿילו אַ הילצערנע, נאָר אַ שאַרפֿע.

די דאָזיקע שװערד איז בײַ מיר פֿאַרבליבן פֿון ל″ג־בעומר. און כאָטש איך בין מיט דעם געגאַנגען ל″ג־בעומר אױף מלחמה מיט מײַנע איבעריקע חבֿרים הינטער דער שטאָט, פֿונדעסטװעגן קאָן איך אײַך שװערן )איר מעגט מיר גלײבן אָן אַ שבֿועה(, אַז עס האָט נישט פֿאַרגאָסן קײן אײן טראָפּן בלוט. דאָס איז געװען אַ כּלי פֿון דעם מין כּלי־זײן, װאָס דאָס מיליטער טראָגט בשעת שלום. ס'איז טאַקע, הײסט עס, נישטאָ קײן שום סימן פֿון מלחמה, שטיל און רויִק אַרום און אַרום, נאָר גאָרנישט, גלאַט אַזױ, פֿון „דרך־שלום“ װעגן, לאָזן זיך שטײן צוגעגרײט שװערדן, ביקסן, האַרמאַטן, קאַנאָנען, פֿערד, סאָלדאַטן ― הלװאַי זאָל מען זײ נישט באַדאַרפֿן, װי מײַן מומע עטל פֿלעגט זאָגן, בשעת זי האָט געפּרעגלט מאַלינעס…

דאָס איז ידוע אױף דער גאַנצער װעלט, אַז משעת מלחמה צילט מען זיך טרעפֿן דעם עלטערן, דעם אָפֿיציר; דעם גענעראַל אַז מע קאָן טרעפֿן, איז נאָך בעסער; דעמאָלט פֿאַלן שױן במילא די סאָלדאַטן, אַזױ װי שטרױ. דערפֿאַר װעט אײַך שױן קײן חידוש נישט זײַן, װאָס איך בין צו אַלעם ערשטן אָנגעפֿאַלן אױף דעם „גלית הפּלישתּי“, אים דערלאַנגט מיט דער שװערד אַ געשמאַקן האַק איבערן קאָפּ מיטן געלן היטל און היפּשע עטלעכע זעץ פֿון הינטן, ― און דער רשע האָט זיך אױסגעצױגן, װי לאַנג ער איז, פֿאַר מײַנע פֿיס. נאָך אים האָב איך אַנידערגעלײגט נאָך היפּשע עטלעכע געזונטע רשעים, די שטעקנס פֿון זײערע הענט אַרױסגעריסן און פֿאַרװאָרפֿן צו אַלדי שװאַרצע יאָר. און די נידעריקע די גראָבע, מיט די גרינע קוטשמעס, האָב איך גענומען צו דער אַרבעט גאָר אױף אַן אַנדער אופֿן: װעמען איך האָב געקאָנט, האָב איך אַראָפּגענומען די גרינע קוטשמע, און די איבעריקע האָב איך געטראָטן מיט די פֿיס, געמאַכט פֿון זײ אַ תּל־עולם!

בשעת מלחמה, אַז דאָס בלוט צעהיצט זיך און מע גײט אַרײַן אין התפּעלות, שנײַדט מען אױף װאָס די װעלט שטײט. אַז מע האַלט בײַ פֿאַרגיסן בלוט, פֿאַרלירט מען זיך און מע װײס נישט, װוּ מע איז אין דער װעלט. דעמאָלט לײגט מען נישט קײן כּבֿוד אױף קײן עלטערס, מע קוקט נישט אױף קײן שװאַכע פֿרױ, מע האָט נישט קײן רחמנות אױף קײן קלײנע קינדער, און בלוט, בלוט גיסט זיך, אַזױ װי װאַסער… איך, בשעת אָנפֿאַלן אױף דעם שׂונא, האָב נאָך נישט געפֿילט אין זיך אַזאַ כּעס מיט אַזאַ ברען, װי נאָך די ערשטע עטלעכע גוטע קלעפּ, װאָס איך האָב אײַנגעטײלט דעם שׂונא; נאָר װאָס װײַטער האָב איך מיר אַלץ מער געהיצט, זיך אַלײן אונטערגעגעבן אַלע מאָל מער חשק, און איך בין אַזױ אַרײַן אין דער אַרבעט, איך בין געװען אַזױ אין עקסטאַז, אין אַזאַ רציחה, אַז װאָס ס'איז מיר געקומען פֿאַר די אױגן ― דאָס האָב איך געבראָקט, געשניטן אױף אַלע זײַטן, און מער פֿון אַלעמען האָבן, פֿון מיר געליטן נעבעך „קלײנװאַרג“… די יונגע קײַלעכיקע אַרבוזלעך, קאַבאַקלעך מיט די גראָבע בײַכלעך, די קלײנע פּיצלעך אוגערקעלעך, װאָס קריכן נאָר־װאָס אַרױס פֿון דער גרינער „האָדענע“ מיט די געלע נאָפּעלעך, ― זײ האָבן מיך צערײצט נאָר מיט זײער שטילשװײַגן און מיט זײער קאַלטקײט; און איך האָב זײ אײַנגעטײלט אַזױ, אַז זײ װעלן מיך האָבן צו געדענקען: איך האָב געהאַקט קעפּלעך, געשניטן בײַכלעך, געריסן אױף האַלב, געבראָקט אױף שטיקלעך, צעשלאָגן, צעהרגעט, געמזיקט אױף טױט, ― לאָז מיך אַזױ װיסן שלעכטס, װי איך װײס, פֿון װאַנען עס האָט זיך צו מיר גענומען אַזאַ רציחה! אומשולדיקע קאַרטאָפֿליעס נעבעך, װאָס זײַנען געזעסן טיף אין דער ערד, האָב איך פֿון דער ערד אַרױסגעגראָבן און האָב זײ מוסר־מודעה געװען, אַז פֿון מיר באַהאַלט מען זיך נישט!… יונגן קנאָבל מיט גרינע ציבעלקעלעך האָב איך אַרױסגעריסן מיטן װאָרצל, רעטעכלעך זײַנען געפֿלױגן בײַ מיר, װי די האַלעשקעס ― און לאָז מיך גאָט שטראָפֿן, אױב איך האָב נהנה געװען אַפֿילו אַ שטיקל רעטעך, װאָרעם איך געדענק גאַנץ גוט פֿון דער מגילה די װערטער: „ ובֿבזה לא שלחו את ידם“ ― ראַבעװען האָבן ייִדן נישט געראַבעװעט… און אַלע מינוט אַז דער יצר־הרע איז געקומען צו מיר און מיך אָנגערעדט, איך זאָל געניסן אַ ציבלקע, פֿאַרזוכן אַ קנאָבלקע, איז מיר דער פּסוק פֿון דער מגילה געקומען אַקעגן מיט די װערטער, מיטן טראָפּ און מיט דער נגינה: ובֿבזה לא שלחו את ידם… און איך האָב נישט אױפֿגעהערט צו שלאָגן, האַקן, בראָקן, מזיקן, ממיתן און שנײַדן אױף שטיקלעך יונג און אַלט, קלײן און גרױס, אָרעם און רײַך, אָן אַ שום רחמנות…

אַדרבה, איך האָב מיר פֿאָרגעשטעלט, אַז איך הער זײער שרײַען מיט זײער װײנען מיט זײער בעטן זיך בײַ מיר ― און עס זאָל דאָס מיך אָנהײבן אַרן! מערקװירדיק! איך, װאָס האָב נישט געקאָנט זען, װי מע קױלעט אַן עוף, װי מע שמײַסט אַ קאַץ, װי מע באַלײדיקט אַ הונט, װי מע שלאָגט אַ פֿערד, ― זאָל איך זײַן אַזאַ מין טיראַן, אַן אַכזר?!… „נקמה!“ ― האָב איך אַ פֿאַרשיכּורטער נישט אױפֿגעהערט צו שרײַען. ― „נקמה! איך װעל זיך מיט אײַך אָפּרעכענען פֿאַר ייִדיש בלוט! איך װעל אײַך שױן באַצאָלן פֿאַר ירושלים, און פֿאַר ביתּר, און פֿאַר די ייִדן אין שפּאַניע מיט פּאָרטוגאַל, און פֿאַר די ייִדן װאָס אין מאַראָקאָ, און אױך פֿאַר אונדזערע, װאָס אין אומאַן אַמאָל און װאָס אין אַנדערע ערטער הײַנט… און פֿאַר די ייִדישע ספֿר־תּורהס, װאָס מע האָט צעריסן, און פֿאַר די… אַי! אַי! אַי! אַי! גװאַלד! ראַטעװעט! װער האַלט דאָס מיך פֿאַרן אױער?“…

צװײ רעכטע סטוסאַקעס פֿון הינטן און אַ פּאָר כּפֿול־שמונהדיקע פּעטש פֿון פֿאָרנט האָבן מיך אין אײן כּהרף־עין אױסגעניכטערט, און איך האָב דערזען פֿאַר זיך אַ באַקאַנטן פּאַרשױן, װאָס איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז ס'איז אָכרים דעם באַשטאַנשטשיק.

אָכרים דער באַשטאַנשטשיק האָט פֿון קדמונים געהאַלטן אַ „באַשטאַן“, אַ גאָרטן, אָדער אַ „באַקטשי“, בײַ אונדז הינטער דער שטאָט. דאָס הײסט, ער האָט אָפּגעדונגען אַ דעסיאַטינע ערד און דאָרטן פֿאַרפֿירט אַ גאָרטן, געזעצט קאַװענעס און דיניעס, אוגערקעס און קאַרטאָפֿליעס, ציבעלעס און קנאָבל און רעטעכלעך און שאַר ירקות, און געהאַט דערפֿון שײן פּרנסה. פֿון װאַנען האָב איך געקענט אָכרימען? װײַל ער האָט מיט אונדז געהאַנדלט, דאָס הײסט, ער פֿלעגט לײַען בײַ מײַן מאַמען געלט אַלע ערבֿ פּסח, און אַרום סוכּות־צײַט פֿלעגט ער אָנהײבן ביסלעכװײַז פֿונעם פּדיון אײַנצאָלן, און דאָס געלט פֿלעגט פֿאַרשריבן װערן בײַ דער מאַמען אין גראָבן סידור אױף דעם לינקן טאָװל )דאָרט איז געװען איר גאַנצע בוכהאַלטעריע(, אין אַ זײַט, אָפּגעטרעטן פֿון אָכרימס װעגן אַ באַזונדער פּלאַץ, אַ באַזונדערע קאָנטע, און אָנגעצײכנט פֿון אױבן מיט גרױסע אותיות: חשבון ערל אָכרים . און נאָכדעם איז שױן געגאַנגען די חשבונות: „פֿון אָכרים אַ קערבל. פֿון אָכרים נאָך אַ קערבל. פֿון אָכרים צװײ קערבלעך. פֿון אָכרים אַ האַלב קערבל. פֿון אָכרים אַ זעקל קאַרטאָפֿליעס“. און אַזױ װײַטער… און כאָטש די מאַמע איז געװען אַ ייִדענע נישט קײן גבֿירטע, אַן אַלמנה מיט קינדער, און האָט געלעבט פֿון „פּראָצענט“, נאָר בײַ אָכרימען קײן פּראָצענט האָט זי נישט גענומען קײנמאָל: ער פֿלעגט אונדז צאָלן מיט גאָרטן־װאַרג, אַמאָל מער, אַמאָל װינציקער ― מיר האָבן זיך מיט אים קײנמאָל נישט געקריגט.

איז געװען אַ גערעט, פֿלעגט ער אַלײן אָנשיטן אונדז אַ פֿולן קעלער מיט קאַרטאָפֿליעס און מיט אוגערקעס אױפֿן גאַנצן װינטער; און אַז נישט ― פֿלעגט ער זיך אָפּבעטן בײַ דער מאַמע:

― ניע װיבאַטשאָיнє вибачай, אַװרומיכאַ, באָ נע װראָדילאָбо нє вродило! ― דאָס הײסט: האָב קײן פֿאַראיבל נישט, אַבֿרהמס װײַב, ס'איז נישט געראָטן! און די מאַמע פֿלעגט אים מוחל זײַן דאָס מאָל און אָנזאָגן, אַז, אם־ירצה־השם, אױפֿן אַנדערן יאָר זאָל ער נישט זײַן קײן דבֿר־אַחר. און טאַקע אַזױ פֿלעגט זי אים זאָגן, כּהאי־לישנא ממש:

― ליאַדיזש, אָכרימאו סערצע, יאַק באָה דאַסט נאַ טאָי האָד שאָב טי נע בוּװ סװיניאַЛядіш, Охрйму серце, як бог даст на той год щоб ти не був свиня: ניטאָ פֿאַר װאָס, אָכרים סערצע, זאָל גאָט געבן אַז װעסט ניט זײַן קײן חזיר אין יענדער צײַט!…

― דאָברעдобре: גוט, אַװרומיכאַ, דאָברע! ― פֿלעגט איר אָכרים אָפּענטפֿערן און האַלטן װאָרט: די ערשטע גרינע ציבעלעס מיטן ערשטן יונגן קנאָבל האָט ער תּמיד געבראַכט צו אונדז; די ערשטע יונגיטשקע קאַרטאָפֿעלעך מיט די ערשטע גרינע אוגערקעס זײַנען תּמיד געװען בײַ אונדז, גיכער װי בײַ די נגידים. און איך האָב נישט אײן מאָל געהערט פֿון אונדזערע שכנים און שכנהטעס, אַז דער אַלמנה איז גאָר נישט אַזױ שלעכט, װי זי מאַכט דעם אָנשטעל. „זעט נאָר, מע טראָגט איר אַרײַן אין שטוב פֿון כּל־טובֿ“… סע פֿאַרשטײט זיך, אַז איך האָב דאָס באַלד אָפּגעטראָגן דער מאַמען אין אױער אַרײַן. האָט זײ די מאַמע גוט אױסגעשאָלטן:

― זאַלץ זײ אין די אױגן, שטײנער זײ אין האַרצן! װער סע פֿאַרגינט מיר נישט, דער זאָל אַלײן נישט האָבן! איך װינטש זײ איבער אַ יאָר אױף מײַן שטײגער!

סע פֿאַרשטײט זיך, אַז איך האָב באַלד איבערגעגעבן אונדזערע שכנהטעס, װאָס די מאַמע האָט זײ געװינטשעװעט… סע פֿאַרשטײט זיך, אַז פֿאַר אַזעלכע װערטער זײַנען זײ געװען אױף דער מאַמע להרוג־ולאַבד און אָנגערופֿן זי מיט אַזאַ נאָמען, װאָס מיר איז געװען אַ חרפּה צו הערן… סע פֿאַרשטײט זיך, אַז מיך האָט דאָס פֿאַרדראָסן און איך האָב דאָס באַלד אָפּגעטראָגן דער מאַמען. האָט מיך די מאַמע מכבד געװען מיט צװײ פּעטש און אָנגעזאָגט, איך זאָל אױפֿהערן אַרומטראָגן „שלח־מנות“ פֿון אײנעם צום אַנדערן… פֿון די פּעטש האָב איך געװײנט, און דאָס װאָרט „שלח־מנות“ האָט מיר געפּיקט אין מוח: איך האָב נישט פֿאַרשטאַנען פֿאַרװאָס רופֿט זי דאָס עפּעס „שלח־מנות“?

אַ יום־טובֿ פֿלעגט זײַן בײַ מיר, אַז איך פֿלעג דערזען פֿון דער װײַטן אָכרימען מיט די גרױסע שטיװאַלעס און מיט דער גראָבער װײַסער, װאַרעמער, װאָלענער סװיטע, װאָס ער האָט זי געטראָגן זומער און װינטער. דערזען אָכרימען גײן, האָב איך געװוּסט, אַז דאָס טראָגט ער אונדז אַ פֿולע פּעלענע מיט גאָרטן־װאַרג, און איך פֿלעג לױפֿן אין קיך אָנזאָגן דער מאַמע די בשׂורה, אַז אָכרים איז געקומען.

בכלל דאַרף איך מודה זײַן, אַז צװישן מיר מיט אָכרימען איז געװען אַ מין ליבע אַ פֿאַרבאָרגענע, אַ מין סימפּאַטיע, װאָס מע קאָן זי נישט אַרױסגעבן אין װערטער. גערעדט האָבן מיר צװישן זיך כּמעט קײנמאָל נישט; ערשטנס, דערפֿאַר, װאָס איך האָב נישט פֿאַרשטאַנען זײַן לשון און ער האָט נישט פֿאַרשטאַנען מײַן לשון )דאָס הײסט, איך אים האָב פֿאַרשטאַנען, נאָר ער מיך ― מכּות!(. און, צװײטנס, האָב איך מיך געשעמט: אַזאַ גרױסער אָכרים ― װי אַזױ רעדט מען מיט אים? פֿלעג איך דאַרפֿן אָנקומען צו דער מאַמען, זי זאָל זײַן צװישן אונדז דער טאָלמאַטש.

― מאַמע, פֿרעג אים, פֿאַרװאָס ברענגט ער מיר נישט קײן װײַנשל?

― װוּ זאָל ער דיר נעמען װײַנשל? אין אַ באַשטאַן איז נישטאָ קײן װײַנשל.

― למאַי איז נישטאָ אין אַ באַשטאַן קײן װײַנשל?

― װאָרעם אין אַ באַשטאַן װאַקסן נישט קײן װײַנשל־בײמער.

― למאַי װאַקסן נישט אין אַ באַשטאַן קײן װײַנשל־בײמער?

― למאַי, למאַי, למאַי ― דו ביסט אַ געשלײערטע שיקסע! ― מאַכט צו מיר די מאַמע און װאַרפֿט מיר אױף אַ פּאַטש.

― אַװרומיכאַ, נע בעײ דעטינאַне бей дитина: שלאָג ניט דאָס קינד! ― מאַכט צו איר אָכרים און שטעלט זיך אײַן פֿאַר מיר.

אָט אַזאַ מין ערל איז געװען אָכרים, און בײַ אים בין איך דאָס געלעגן אַצינד אין די הענט.

מיטן שׂכל באַדאַרף מען פֿאַרשטײן, אַז ס'איז מן הסתּם אַזױ געװען די מעשׂה! אָכרים, אַז ער איז אָנגעקומען און דערזען בײַ זיך אױפֿן באַשטאַן אַזאַ חורבן, האָט ער תּחילת באַדאַרפֿט נישט פֿאַרשטײן, װאָס עס טוט זיך דאָ. דערזען אַזאַ נפֿש, װי איך, אַרבעט מיט דער שװערד אױף אַלע זײַטן, האָט אָכרים באַדאַרפֿט איבערקלערן אױף מיר מי־יודע װאָס: אַ נישט־גוטער, אַ שרעטעלע, אַן אָנשיקעניש, ― און האָט געװיס זיך איבערגעצלמט עטלעכע מאָל. נאָר נאָכדעם, אַז ער איז צוגעגאַנגען נענטער און דערזען, אַז דאָס אַרבעט אַזױ געטרײַ דװקא אַ ייִדיש ייִנגל, און דװקא מיט אַ הילצערנעם שװערד, האָט ער מיך אָנגענומען בײַם אױער, נאָר אַזױ געשמאַק, אַז עס האָט מיך צוגעצױגן צו דער ערד, און איך האָב אָנגעהױבן שרײַען נישט מיט מײַן קול:

― אַי! אַי!! אַי!!! װער ציט דאָס מיך פֿאַרן אױער?

ערשט העט־שפּעטער, נאָך די רעכטע סטוסאַקעס און נאָך די אמתע פּעטש, װאָס אָכרים האָט מיר אײַנגעטײלט, האָבן מיר זיך באַגעגנט מיט די אױגן און האָבן זיך בײדע דערקענט אײנס דאָס אַנדערע, און מיר זײַנען בײדע געװען איבערראַשט, געבליבן אָן לשון.

― אַװרומיכינע דעטינאַАвруміхіна детина: אַבֿרהמיכעס קינד!? ― האָט אָכרים אַרױסגעשריִען און האָט זיך איבערגעצלמט, און האָט גענומען באַטראַכטן די חזקות, װאָס איך האָב אים דאָ אָנגעאַרבעט, באַקוקט יעדע גראַדקע מיט איטלעכס שטיקל ערד, און עס האָט אים אַזױ אָנגענומען בײַם האַרצן, אַז עס האָבן זיך אים געשטעלט טרערן אין די אױגן. ער האָט זיך אַװעקגעשטעלט אַקעגן מיר, צונױפֿגעלײגט בײדע הענט בײַ זיך אױפֿן בױך און אַ פֿרעג געטאָן מיך נאָר אײן װאָרט:

― זאַ שטשאָза що: פֿאַר װאָס? ― פֿאַר װאָס קומט דאָס מיר, הײסט דאָס…

ערשט דאָ האָב איך צעקײַט, װאָס פֿאַר אַ חתונה איך האָב אָנגעאַרבעט און װעמען איך האָב אַזױ שטאַרק גורם היזק געװען. און איך האָב זיך אַלײן געפֿרעגט: „פֿאַר װאָס? פֿאַר װאָס?“

― כאָדיםходім: לאָמיר גײען! ― מאַכט צו מיר אָכרים און נעמט מיך אָן פֿאַר אַ האַנט, און איך בײג זיך צו דער ערד פֿאַר שרעק; איך מײן, אָט־אָט מאַכט ער פֿון מיר אַ פּרעזשעניצע. נאָר אָכרים טשעפּעט מיך נישט; ער האַלט מיך נאָר שטאַרק פֿאַר דער האַנט, נאָר אַזױ שטאַרק, אַז עס שפּרינגען מיר די אױגן פֿונעם קאָפּ, און פֿירט מיך אָפּ אַהײם צו דער מאַמע, און דערצײלט איר אױס אַלצדינג, און גיט מיך איבער אױף אירע הענט…

זאָל איך אײַך דערצײלן, װאָס איך האָב געהאַט פֿון דער מאַמע? זאָל איך אײַך אױסמאָלן איר שרעק מיט איר כּעס, מיט איך ברעכן די הענט, בשעת אָכרים האָט איר איבערגעגעבן מיט אַלע פּיטשעװקעס דעם גאַנצן חורבן, װאָס איך האָב אים אָנגעמאַכט אין באַשטאַן? אָכרים האָט זיך נישט געפֿױלט, גענומען דעם שטעקן און באַװיזן מיט אים דער מאַמען, װי אַזױ איך האָב געאַרבעט אַהער און אַהין, אױף אַלע זײַטן, װי אַזױ איך האָב געהאַקט און געבראָקט און געשטאָכן און געטראָטן מיט די פֿיס, און די קאַרטאָפֿליעס פֿון דער ערד אַרױסגעגראָבן, און די האָדענע פֿון די אוגערקעלעך, נאָר־װאָס אױפֿגעגאַנגענע אוגערקעלעך… און פֿאַר װאָס? פֿאַר װען?

― זאַ שטשאָ, אַװרומיכאַ, זאַ שטשאָ?…

מער האָט אָכרים נישט געקאָנט רײדן: עס האָבן זיך אים, אַ פּנים, געשטעלט די טרערן אין האַלדז.

דעם רעכטן אמת מוז איך אײַך זאָגן, קינדער: איך װאָלט בעסער געװאָלט זײַן געפּאַטשט פֿון אָכרימס הענט, אײדער האָבן דאָס, װאָס איך האָב געהאַט פֿון דער מאַמען פֿאַר שבֿועות און פֿונעם רבין נאָך שבֿועות… הײַנט די בזיונות, װאָס איך האָב נאָכדעם געהאַט אַ גאַנץ קײַלעכדיק יאָר פֿון מײַנע חבֿרים אין חדר, װאָס האָבן מיר צוגעזעצט אַ זײער לײַטישן נאָמען: „באַשטאַנשטשיק“, „יאָסל באַשטאַנשטשיק“!… דער דאָזיקער שײנער נאָמען איז מיר פֿאַרבליבן העט־העט כּמעט ביז דער חתונה…

אָט װי אַזױ איך בין געגאַנגען רײַסן גרינס אױף שבֿועות.

פֿאַראַן מענטשן, װאָס האָבן קײן זאַך נישט געלערנט און קענען אַלצדינג, אין ערגעץ נישט געװעזן און װײסן אַלצדינג, אױף קײן זאַך נישט פֿאַרטראַכט זיך און פֿאַרשטײען אַלצדינג.

„געבענטשטע הענט“! ― אַזױ רופֿט מען זײ, די דאָזיקע גליקלעכע מענטשן, און די װעלט איז זײ מקנא, חידושט זיך און האָט אָפּשײַ.

אָט אַזאַ מענטש איז געװען בײַ אונדז אין כּתרילעװקע, און גערופֿן האָט מען אים: שױן אײן מאָל משה.

דערפֿאַר האָט מען אים גערופֿן שױן אײן מאָל משה, װײַל אױף יעדער זאַך, װאָס ער האָט געזען, געהערט אָדער געמאַכט, האָט ער ליב געהאַט צו זאָגן: „שױן אײן מאָל אַזױ“.

― בײַ אונדז אַ חזן אין שול ― שױן אײן מאָל אַ חזן!

― מע האָט געטראָגן אַן אינדיק אױף פּסח ― שױן אײן מאָל אַן אינדיק!

― מאָרגן װעט דאָס זײַן אַ פֿראָסט אין דרױסן ― שױן אײן מאָל אַ פֿראָסט!

― איז דאָס געפֿלױגן פּעטש צו די הקפֿות ― שױן אײן מאָל פּעטש!

― אױ, ייִדן, בין איך אַן אָרעמאַן ― שױן אײן מאָל אַן אָרעמאַן!

און אַזױ אױף אַלצדינג.

און געװען איז משה… איך קאָן אײַך נישט זאָגן װאָס ער איז געװעזן. ער איז געװען אַ ייִד; נאָר פֿון װאָס ער האָט געלעבט ― איז שװער צו װיסן. ער האָט געלעבט, װי עס לעבן אַ סך טױזנטער, צענער טױזנטער ייִדן לעבן אין כּתרילעװקע. געדרײט זיך אַרום אַ פּריץ, דאָס הײסט, נישט אַרום פּריץ אַלײן, נאָר אַרום די פּריצים, װאָס בײַם פּריץ, און נישט אַרום די פּריצים גופֿא, נאָר אַרום די ייִדן, װאָס דרײען זיך אַרום די פּריצים, װאָס בײַם פּריץ. און צי האָט ער געהאַט פּרנסה ― דאָס איז שױן װידער אַ באַזונדערע מעשׂה, װאָרעם שױן אײן מאָל משה איז געװען אַ מענטש, װאָס האָט פֿײַנט געהאַט זיך באַרימען מיט זײַן גוטסקײט און באַקלאָגן זיך אױף זײַן שלעכטסקײט. תּמיד איז ער געװען פֿרײלעך, תּמיד זײַנען אים די בעקלעך געװען רױט, אײן װאָנצע אַביסל לענגער פֿון דער אַנדערער, דאָס היטל אױף אַ זײַט, און די אױגן תּמיד גוטע, שמײכלענדיקע, שטענדיק קײן צײַט נישט געהאַט און אַלע מאָל, צו יעדער צײַט, געװען גרײט פֿון יענעמס װעגן גײן צען מײַל צו פֿוס.

אָט אַזאַ מין פּאַרשױן איז געװען אונדזער „שױן אײן מאָל משה“.

נישט געװען אײן זאַך אױף דער װעלט, װאָס „שױן אײן מאָל משה“ זאָל דאָס נישט קאָנען מאַכן: אַ שטוב איז אַ שטוב, אַ זײגער איז אַ זײגער, אַ מאַשין איז אַ מאַשין, אַ לעמפּל, אַ דרײדל, אַ קראַן, אַ שפּיגל, אַן עמער, אַ שטײַג ― און װאָס נישט?

אמת, קײנער האָט נישט געקענט אָנװײַזן אױף די הײַזער מיט די זײגערס מיט די מאַשינעס, װאָס זײַנען אַרױס פֿון זײַנע הענט. נאָר אַלע זײַנען געװען איבערצײַגט, אַז משה קאָן; אַלע האָבן געזאָגט, אַז װען ער האָט געצײַג, קערט ער איבער װעלטן. דער גאַנצער אומגליק איז געװען, װאָס ער האָט נישט געהאַט קײן געצײַג. מײן איך פֿאַרקערט: דאָס איז טאַקע געװען דאָס גליק, װאָס איבער דעם איז די װעלט נישט איבערגעקערט געװאָרן, און די װעלט, הײסט דאָס, איז געבליבן אַ װעלט.

אַז מע האָט משהן נישט צעריסן אױף שטיקלעך, איז ער געװען אײנער אַ גליקלעכער! האָט זיך איבערגעדרײט אַ שלאָס ― צו װעמען איז מען געגאַנגען? צו משהן. האָט זיך געשטעלט דער זײגער ― צו משהן. פֿאַרשטאָפּט געװאָרן דער קראַן פֿונעם סאַמאָװאַר און עס קאָן זיך נישט צאַפּן ― צו משהן. טאַראַקאַנעס, פּרוסאַקעס און אַנדערע מיאוסקײטן האָבן זיך פֿאַרפֿירט אין שטוב ― װעמען פֿרעגט מען? משהן. אַ טכױר האָט זיך אַרײַנגעכאַפּט און שטיקט אַלע נאַכט די עופֿות ― מיט װעמען האַלט מען זיך אַן עצה? מיט משהן. װידער אַ מאָל „שױן אײן מאָל משה“, און טאַקע אָבער אַ מאָל „שױן אײן מאָל משה“!

אמת, דעם איבערגעדרײטן שלאָס האָט מען טאַקע נאָכדעם פֿאַרװאָרפֿן אַן איבערגעדרײטן ערגעץ אױף אַ שאַפֿע, דעם זײגער האָט מען געמוזט אָפּגעבן צום זײגער־מאַכער, און דעם סאַמאָװאַר ― צום קעסלער, די טאַראַקאַנעס מיט די פּרוסאַקעס מיט די אַנדערע מיאוסקײטן האָבן זיך, אַ פּנים, פֿאַר משהן װינציק־װאָס איבערגעשראָקן, און דער טכױר האָט זיך געטאָן דאָס, װאָס אַ טכױר דאַרף טאָן… נאָר „שױן אײן מאָל משה“ איז געבליבן דער אײגענער „שױן אײן מאָל משה“, װאָס פֿריִער. פֿאָרט „געבענטשטע הענט“! און מסתּמא איז דאָך אין אים עפּעס געװען אַזעלכעס ― אַ װעלט איז דאָך נישט משוגע! אַ סימן האָט איר: פֿאַר װאָס גײט מען נישט צו מיר, אָדער צו אײַך, מיט קײן איבערגעדרײטע שלעסער, מיט קײן זײגערס, סאַמאָװאַרן, טכױרן, טאַראַקאַנעס, פּרוסאַקעס און אַנדערע מיאוסקײטן? נישט אַלע מענטשן זײַנען גלײַך, און טאַלאַנטן אױף דער װעלט זײַנען, אַ פּנים, פֿאַראַן געצײלטע.

מיט דעם דאָזיקן „שױן אײן מאָל משה“ זײַנען מיר געװאָרן גאַנץ נאָענטע שכנים אין אײן דירה, אונטער אײן דאַך. איך זאָג „געװאָרן“, װײַל ביז אַהער זײַנען מיר געזעסן אין אונדזער אײגענער דירה. נאָר עס האָט זיך בײַ אונדז פּלוצעם געגעבן אַ דרײ דאָס רעדל, די צײַט איז אונדז געװאָרן שלעכט. קײן „אָנזעצערס“ האָבן מיר נישט געװאָלט זײַן, ― האָבן מיר די דירה פֿאַרקױפֿט, אַרומגעצאָלט זיך מיט די חובֿות און אַריבערגעצױגן זיך )ערבֿ ראָש־השנה איז דאָס געװען( צו הערשקע מאַמציס, אין אַן אַלטער חורבֿה, אָן אַ גאָרטן, אָן אַ הױף, אָן אַ גאַניק, אָן לײַב און אָן לעבן.

― נו, אַ „כאַטע“! ― זאָגט די מאַמע כּלומרשט מיט אַ געלעכטער, און איך זע בײַ איר טרערן אױף די אױגן.

― זינדיק נישט! ― זאָגט צו איר דער טאַטע, שװאַרץ װי די ערד. ― דאַנקען גאָט דערפֿאַר.

פֿאַר װאָס „דערפֿאַר“ ― װײס איך נישט. אפֿשר דערפֿאַר, װאָס מיר זיצן נישט אין דרױסן? איך װאָלט ליבערשט געזעסן אין דרױסן, אײדער דאָ, בײַ הערשקע מאַמציס אין שכנות, מיט פֿרעמדע ייִנגלעך און מיט פֿרעמדע מײדלעך, װאָס איך װײס זײ נישט און קען זײ נישט, און איך װיל זײ נישט װיסן און װיל זײ נישט קענען מיט זײערע געלע הערעלעך, מיט זײערע נאַסע נעזעלעך, מיט זײערע דינע פֿיסעלעך און גראָבע בײַכעלעך, װאָס אַז זײ גײען קאַטשען זײ זיך, װי די קאַטשקעלעך, אַלײן האַלטן זײ אין אײן עסן, און אַז יענער עסט, קוקן זײ אין מױל אַרײַן… איך האָב דאָס געהאַלטן פֿאַר אַ גרױסע עװלה פֿון גאָט, װאָס ער האָט בײַ אונדז צוגענומען די דירה. מיר האָט נאָך נישט אַזױ באַנג געטאָן די דירה, װי די סוכּה, װאָס מיר האָבן דאָרטן געהאַט, אַ שטענדיקע, פֿון יאָר צו יאָר, מיט אַ פֿליגל, װאָס הײבט זיך אױף און לאָזט זיך אַראָפּ, און מיט אַ שײנער געמאָלענער סטעליע פֿון גרינע און געלע שטעקעלעך, אױסגעלײגט אין קעסטעלעך מיט מגן־דודן. אמת, גוטע פֿרײַנט האָבן אונדז אױסגערעדט דאָס האַרץ, אַז מיר װעלן זי נאָך אַמאָל אָפּקױפֿן צוריק, אָדער גאָט װעט העלפֿן, מיר װעלן אױסבױען אַן אַנדער דירה, אַ סך אַ בעסערע און אַ גרעסערע און אַ שענערע פֿון יענער דירה… דאָס איז אָבער געװען אַלץ נישט מער װי טרײסטװערטער, קאַלטע רפֿואות, פּונקט אַזעלכע טרײסטװערטער, װי בשעת איך האָב צעבראָכן )אומגערן, געװײנטלעך( דאָס בלעכענע זײגערל מײַנס אױף שטיק־שטיקלעך, האָט מיך די מאַמע מכבד געװען מיט פּעטש, און דער טאַטע האָט מיר אױסגעװישט די אױגן, מיר צוגעזאָגט קױפֿן אַן אַנדער זײגערל, אַ סך אַ בעסערס און אַ גרעסערס און אַ שענערס פֿון יענעם זײגערל… װאָס מער דער טאַטע האָט מיר געלױבט דאָס נײַע זײגערל, װאָס מע װעט מיר אַמאָל קױפֿן, אַזױ מער האָב איך געװײנט נאָך יענעם, נאָכן אַלטן זײגערל… שטילערהײט, אַז דער טאַטע זאָל נישט זען, האָט די מאַמע געװײנט נאָך דער דירה. און דער טאַטע האָט געזיפֿצט און געקרעכצט, און אַ שװאַרצער װאָלקן האָט צוגעדעקט זײַן פּנים, און ברײטע קנײטשן האָבן זיך געלײגט אױף זײַן גרױסן װײַסן שטערן.

איך האָב דאָס געהאַלטן פֿאַר אַ גרױסער עװלה פֿונעם רבונו־של־עולם, װאָס ער האָט צוגענומען בײַ אונדז אונדזער אײגענע דירה…

― איך בעט דיך, זאָלסט מיר געזונט זײַן, װאָס װעלן מיר טאָן מיט אַ סוכּה?

אַזױ רופֿט זיך אָן די מאַמע צום טאַטע אין אײנעם פֿון די עשׂרת־ימי־תּשובֿה.

― דו קערסט אַװדאי װעלן זאָגן: װאָס װעלן מיר טאָן אָן אַ סוכּה?

אַזױ ענטפֿערט איר דער טאַטע, כּלומרשט מיט אַ שפּאַס, און איך זע, אַז עס קאָסט אים געזונט; איך זע, אַז ער קערט זיך אָפּ אױף אַ זײַט, מע זאָל נישט זען זײַן פּנים, װאָס איז באַדעקט מיט אַ פֿינצטערער שװאַרצער כמאַרע, און די מאַמע שנײַצט די נאָז אין פֿאַרטעך, שלינגט די טרערן, און איך ― אױף זײ קוקנדיק. פּלוצעם קערט זיך אױס דער טאַטע מיטן פּנים צו אונדז עפּעס זײער לעבעדיק.

― שאַ! מיר האָבן דאָך דאָ עפּעס אַ שכן משה.

― „שױן אײן מאָל משה“? ― העלפֿט אים אונטער די מאַמע, און איך װײס נישט, צי זי לאַכט, צי זי מײנט דאָס ערנסט? אַ פּנים, אַז ערנסט, װאָרעם אין אַ האַלבער שעה אַרום דרײען זיך אַרום בײַ דער שטוב אַלע דרײַ, דאָס הײסט: דער טאַטע און משה און הערשקע מאַמציס, אונדזער בעל־הבית, און מע זוכט אַן אָרט, װוּ צו שטעלן די סוכּה.

הערשקע מאַמציסעס דירה איז אַפֿילו אַזױ אַ גאַנץ פֿײַנע דירה, נאָר אײן חסרון: זי שטײט אין דרױסן און האָט נישט קײן פּיצל הױף. זי זעט־אױס, װי מע האָט זי פֿאַרלאָרן אין מיטן גאַס: עמעצער איז געגאַנגען און האָט פֿאַרלאָרן אַ דירה. אָן אַ הױף, אָן אַ הױז, אָן אַ דאַך. די טיר פֿון יענער זײַט געסל, װי אַ קאַפּאָטע מיטן סטאָן פֿון פֿאָרנט און מיט די קנעפּלעך פֿון הינטן ― און רעדט מיט הערשקען, װעט ער אײַך פֿאַרקלאַפּן דעם קאָפּ מיט זײַן דירה: װי אַזױ ער האָט זיך געלאָדן פֿאַר דער דירה, װי אַזױ ער האָט אױסגעלאָדן די דירה, װי אַזױ מע האָט געװאָלט צונעמען בײַ אים די דירה, װי אַזױ ער האָט זיך געשלאָגן פֿאַר דער דירה, און װי אַזױ די דירה איז געבליבן זײַן דירה…

― װוּ רעכנט איר, רב משה, צו שטעלן די סוכּה? ― פֿרעגט דער טאַטע בײַ „שױן אײן מאָל משהן“, און „שױן אײן מאָל משה“, פֿאַרריסן דאָס היטל און פֿאַרטראַכט, װי אַ גרױסער אַרכיטעקטאָר, װאָס באַקלערט זײער אַ גרױסן פּלאַן, װײַזט מיט בײדע הענט פֿון דאַנען אַהער און פֿון דאָרטן אַהין, און װיל געבן צו פֿאַרשטײן, אַז װען די דירה שטײט נישט אין דרױסן און האָט אַ הױף, פֿאַרשפּאָרט מען דעמאָלט צװײ װענט, און די סוכּה װערט בײַ אים פֿאַרטיק אין אײן טאָג ― װאָס זאָג איך אין אײן טאָג? אין אײן שעה! נאָר אַזױ װי די דירה האָט נישט קײן הױף און מע דאַרף האָבן פֿיר װענט, װעט דאָס בײַ אים אַביסל געדױערן, נאָר דערפֿאַר װעט דאָס זײַן אַ סוכּה ― שױן אײן מאָל אַ סוכּה! דער עיקר, ס'זאָל נאָר זײַן מאַטריאַל.

― מאַטריאַל װעט זײַן, האָט איר זשע אינסטרומענטן? ― פֿרעגט אים הערשקע.

― אינסטרומענטן װעלן זיך געפֿינען, האָט איר זשע געהילץ? ― פֿרעגט אים משה.

― געהילץ איז פֿאַראַן, האָט איר זשע צװיִעכעס? ― פֿרעגט אים הערשקע.

― צװיִעכעס קאָן מען קריגן, האָט איר זשע סכך? ― פֿרעגט אים משה.

― עפּעס זײַט איר מיר הײַנט צו „דאָסיק“! ― מאַכט הערשקע.

― צו װאָסיק? ― פֿרעגט אים משה און קוקט אים גלײַך אין די אױגן אַרײַן, און בײדע צעלאַכן זײ זיך.

נאָר אַז הערשקע מאַמציס האָט געבראַכט צו שלעפּן די ערשטע עטלעכע ברעטלעך מיט די ערשטע פּאָר קלעצלעך, האָט „שױן אײן מאָל משה“ געזאָגט, אַז עס װעט, אם־ירצה־השם, זײַן „שױן אײן מאָל אַ סוכּה“. און איך בין געװען זײער נײַגעריק צו װיסן, װי אַזױ װעט ער דאָס מאַכן פֿון די דאָזיקע עטלעכע ברעטלעך מיט די פּאָר קלעצלעך אַ סוכּה? איך האָב מיך אױסגעבעטן בײַ דער מאַמע, זי זאָל מיך לאָזן זײַן דערבײַ בשעת משה װעט מאַכן די סוכּה, און בײַ משהן אַלײן האָב איך דאָס באַלד געפּועלט; נישט נאָר ער האָט מיר דערלױבט צו זײַן דערבײַ, אַדרבה ― ער האָט מיר געזאָגט, איך זאָל אים זײַן אַ „פּאָמעטש“, דאָס הײסט, איך זאָל אים העלפֿן דערלאַנגען און צוהאַלטן װאָס ער װעט מיר הײסן.

סע פֿאַרשטײט זיך, אַז איך בין פֿון אַזאַ מעשׂה געװען אױפֿן זיבעטן הימל. אַ קלײניקײט ― איך װעל העלפֿן בױען אַ סוכּה! און געהאָלפֿן האָב איך זײער אַ סך: געהאָלפֿן מאַכן מיט די ליפּן, בשעת משה האָט געקלאַפּט מיטן האַמער, געהאָלפֿן גײן אין שטוב אַרײַן גלײַך מיט אים עסן, געהאָלפֿן שרײַען אױף די איבעריקע קינדער, זײ זאָלן אונדז נישט שטערן די אַרבעט, און געהאָלפֿן אונטערטראָגן אים אַלע מאָל דעם האַמער, בשעת ער האָט באַדאַרפֿט דעם זאַסטופּ, און דערלאַנגען אים די אָפּצװענגע, בשעת ער האָט באַדאַרפֿט האָבן אַ צװיאָק. אַן אַנדערער אױף זײַן אָרט װאָלט פֿאַר אַזאַ מין „העלפֿן“ מיט אַזאַ מין „אונטערטראָגן“ געװאָרפֿן אין קאָפּ אַרײַן דעם האַמער אָדער די אָפּצװענגע; נאָר „שױן אײן מאָל משה“ איז געװען אַ מענטש אָן אַ גאַל; אים האָט נאָך קײנער נישט געהאַט די זכיה צו זען, ער זאָל זײַן אין כּעס.

― כּעס, האָט ער געזאָגט, איז עבֿודה־זרה; אַזױ װי די עבֿודה־זרה העלפֿט, אַזױ העלפֿט כּעס…

און מחמת איך בין געװען זײער פֿאַרטיפֿט אין דער אַרבעט, האָב איך גאָרנישט באַמערקט, װי אַזױ און פֿון װאָסערע נסים ס'איז בײַ אונדז פֿאַרטיק געװאָרן די סוכּה.

― קום, װעסטו זען די סוכּה, װאָס מיר האָבן אױסגעבױט! ― אַזױ זאָג איך דעם טאַטן און שלעפּ אים אַרױס פֿאַר דער פּאָלע אין דרױסן אַרױס, און דער טאַטע קװעלט־אָן פֿון אונדזער אַרבעט, קוקט אױף משהן מיט אַ שמײכעלע און זאָגט צו אים, באַװײַזנדיק אױף מיר:

― האָט איר כאָטש געהאַט פֿון אים, רב משה, אַ שטיקל „פּאָמעטש“?

― שױן אײן מאָל אַ „פּאָמעטש“! ― זאָגט משה און קוקט־אַרױף אױפֿן דאַך פֿון דער סוכּה מיט יסורים. ― אונדזער הערשקע זאָל שױן ברענגען צו טראָגן דעם סכך, װאָלט שױן געװען שױן אײן מאָל אַ סוכּה!

הערשקע מאַמציס האָט אונדז געפֿירט מיטן סכך, אָפּגעלײגט פֿון טאָג אױף טאָג, ביז גאָט האָט געהאָלפֿן דעם טאָג פֿון ערבֿ סוכּות, האָט ער געבראַכט צו פֿירן אַ װאָגן מיט דינע, דינע שטעקעלעך, אַ מין קאַמיש, װאָס װאַקסט בײַ אונדז אױף יענער זײַט טײַך אין געמײַזעכץ, און מיר האָבן זיך גענומען דעקן די סוכּה; דאָס הײסט, דעקן האָט געדעקט משה אַלײן, און איך האָב געהאָלפֿן צעטרײַבן די ציגן, װאָס האָבן זיך צוגעכאַפּט צום דאָזיקן סכך, װי צו עפּעס רעכטס. איך װײס נישט, װאָס פֿאַר אַ טעם האָבן זײ געפֿונען אין די דאָזיקע ביטערע, גרינע שטעקעלעך.

מחמת הערשקע מאַמציסעס שטוב שטײט אין דרױסן, דאָס הײסט, אין אַ רשות־הרבים, איז פֿון די ציגן געװען נישט אָפּצוטרײַבן זיך. אָט האָט איר אַװעקגעטריבן אײנע, איז געקומען די אַנדערע, נאָך נישט אַװעקגעטריבן די אַנדערע ― אַהאַ, אָט איז שױן די ערשטע נאָך אַ מאָל אױסגעװאַקסן!

איך האָב זײ געטריבן מיט שטעקנס:

― אַ קאָזאַкоза: ציג, װאָן פֿון דאַנען! װײַטער ביסטו דאָ, דו נאַרישע ציג? אַ קאָזאַ!

דער רוח װײס זײ, פֿון װאַנען זײַנען זײ געװאָר געװאָרן, אַז ס'איז בײַ אונדז פֿאַראַן גרינער סכך! אַ פּנים, זײ האָבן געגעבן צו װיסן אײנס דאָס אַנדערע ― נישט אַנדערש; װאָרעם עס האָבן זיך צונױפֿגעקליבן אַרום אונדז אַלע ציגן פֿון דער גאַנצער שטאָט, און איך, אײנער אַלײן, האָב געמוזט מיט זײ אַלע מלחמה האַלטן!

אַז גאָט האָט געהאָלפֿן, דער גאַנצער סכך איז שױן געלעגן אױף דער סוכּה, זײַנען די ציגן געבליבן שטײן, װי די נאַראָנים, געקוקט אַרױף מיט נאַרישע אױגן און נאַריש געמעלה־גרהט. איך האָב דערלעבט אָן זײ אַ נקמה און האָב זיך אָנגערופֿן צו זײ:

― פֿאַר װאָס שלעפּט איר איצטער נישט קײן סכך, נאַרישע ציגן?

עס װײַזט אױס, אַז זײ האָבן מיך פֿאַרשטאַנען: זײ האָבן זיך אײנציקװײַז אָנגעהױבן צעגײן זוכן זיך אַן אַנדער עובֿדא, און מיר האָבן זיך גענומען אױספּוצן די סוכּה פֿון אינעװײניק. קודם־כּל האָבן מיר אױסגעשאָטן די ערד מיט געל זאַמד; נאָכדעם האָבן מיר אַרומגעהאַנגען די װענט מיט אַלערלײ קאָלדרעס פֿון אַלע דרײַ שכנים, און דאָרט, װוּ עס האָט נישט געכאַפּט קײן קאָלדרעס, איז געהאַנגען אַ שאַל, און אַז עס האָט נישט געכאַפּט קײן שאַלן, איז געהאַנגען אַ טישטעך אָדער אַ לײַלעך; און ערשט נאָכדעם האָבן מיר אַרױסגעטראָגן די טישן מיט די בענקלעך, די לײַכטער מיט די בענטשליכט, דאָס געפֿעס מיט די מעסערס מיט די גאָפּלען מיט די לעפֿל, און אַלע דרײַ בעל־הביתטעס זײַנען געגאַנגען בענטשן ליכט און מאַכן אַ ברכה „לישבֿ בסוכּה“.

מײַן מאַמע, עליה־השלום, איז געװען אַ ייִדענע, װאָס האָט ליב געהאַט װײנען. ימים־נוראָים ― דאָס זײַנען געװען אירע ימים טובֿים, און פֿון זינט מיר האָבן פֿאַרשפּילט אונדזער אײגענע דירה, האָבן זיך איר די אױגן נישט אױסגעטריקנט אױף קײן מינוט. דער טאַטע װאָס איז אַלײן אױך אַרומגעגאַנגען אָן אַ קאָפּ, האָט דאָס נישט געװאָלט לײַדן, איר געזאָגט, זי זאָל מורא האָבן פֿאַר גאָט, זי זאָל נישט זינדיקן. װאָרעם ס'איז פֿאַראַן נאָך ערגערס, דאַנקען גאָט דערפֿאַר… נאָר דאָ אין סוכּה, בשעת ליכט־בענטשן, האָט זי פֿאַרשטעלט די אױגן מיט בײדע הענט און האָט געקאָנט װײנען און װײנען שטילערהײט, קײנער זאָל נישט װיסן, אַז זי װײנט. נאָר נישט מיך נאַרט מען: איך האָב גאַנץ גוט געזען, װי די פּלײצעס טרײסלען זיך איר און טרערן רינען דורך די װײַסע, דינע פֿינגער, און זײ פֿאַלן אױפֿן װײַסן טישטעך. און איך װײס אַפֿילו װאָס זי װײנט!… איר גליק, װאָס דער טאַטע גרײט זיך אין שול אַרײַן, טוט־אָן די שבתדיקע, שױן אַפֿילו צעהאַקטע, נאָר פֿאָרט זײַדענע קאַפּאָטע, נעמט זיך אַרום מיטן געפֿלאָכטענעם זײַדענעם גאַרטל, שטעקט־אַרײַן בײדע הענט איז גאַרטל אַרײַן און מיט אַ טיפֿן יום־טובֿדיקן זיפֿץ זאָגט ער צו מיר:

― קום, לאָמיר גײן, שױן צײַט גײן אין שול אַרײַן דאַװנען.

איך נעם די סידורים מיט די מחזורים, און מיר לאָזן זיך מיטן טאַטן אין שול אַרײַן, און די מאַמע בלײַבט דאַװנען אין דער הײם, און איך װײס פֿריִער װאָס זי װעט טאָן: זי װעט װײנען. זי װעט זיך קאָנען גוט אָנװײנען! והראַיה, אַז מיר זײַנען געקומען צוריק און אַרײַן אין סוכּה אַרײַן מיטן שײנעם ברײטן „גוט־יום־טובֿ“, און דער טאַטע האָט זיך געשטעלט מאַכן קידוש, דעם שײנעם יום־טובֿדיקן קידוש מיטן שײנעם יום־טובֿדיקן ניגון, האָב איך זיך צוגעקוקט צו אירע אױגן ― זײַנען זײ געװען רױטלעך און אונטערגעשװאָלן די קישעלעך פֿון אונטן. אױך די נאָז האָט שטאַרק געגלאַנצט, געבלישטשעט ― און דאָך האָט זי מיר אױסגעװיזן שײן, װי די מוטער רחל, אָדער װי אַבֿיגיל, אָדער װי די מלכּה־שבֿאָ, אָדער װי אסתּר המלכּה. און קוקנדיק אױף איר, דערמאָן איך מיך אָן אַלע אונדזערע שײנע ייִדישע טעכטער, די יפֿת־תּוארס, װאָס איך בין מיט זײ פֿאַר פֿרי באַקאַנט געװאָרן אין חדר. און קוק איך אױף מײַן שײנער מאַמען מיט איר שײן קלאָר־װײַס פּנים, װאָס שײַנט־אַרױס פֿון דער שײנער זײַדענער יום־טובֿדיקער פֿאַטשײלע, מיט אירע שײנע גרױסע פֿאַרזאָרגטע אױגן, פֿאַרקלעמט מיך בײַם האַרצן, װאָס אַזעלכע שײנע אױגן דאַרפֿן שטענדיק װײנען, װאָס אַזעלכע שײנע װײַסע הענט דאַרפֿן נעבעך אַלײן קאָכן און באַקן, און עס פֿאַרדריסט מיך אױפֿן רבונו־של־עולם, פֿאַר װאָס ער גיט אונדז נישט קײן געלט אַ סך, און איך בעט בײַ גאָט, ער זאָל מיך באַגליקן, איך זאָל געפֿינען עפּעס אַן אוצר פֿון אַ סך גאָלד און דימענטן מיט בריליאַנטן, אָדער לאָז קומען משיח, װעלן מיר אַלע גײן קײן ארץ־ישׂראל, און דאָרטן װעט דאָך שױן אונדז אַלעמען זײַן גוט!…

אַזױ טראַכט איך מיר, און מײַנע געדאַנקען הײבן מיך אױף און פֿאַרטראָגן מיך װײַט־װײַט, אַהין, צו מײַנע גילדענע חלומות, װאָס איך װעל זײ נישט פֿאַרבײַטן אױף כּל־הון־דעלמא. און דער שײנער יום־טובֿדיקער ניגון פֿונעם טאַטנס שײנעם יום־טובֿדיקן קידוש גיסט זיך מיר אַרײַן אין די אױערן אַרײַן:

און איך פֿאַרשטײ די טײַטש פֿון די דאָזיקע שײנע, גוטע װערטער:

אַ קלײניקײט, אַ פֿאָלק אַ מיוחס בײַ גאָט? אַ פֿאָלק אַ בן־יחיד? און עס װערט מיר גוט אױפֿן האַרצן: פֿונעם דאָזיקן גליקלעכן אױסדערװײלטן פֿאָלק! און עס שטעלט זיך מיר פֿאָר, אַז איך בין אַ פּרינץ… יאָ, אַ פּרינץ. און די סוכּה ― דאָס איז אַ פּאַלאַץ, און דאָ רוט די שכינה, און דאָ זיצט מײַן מאַמע די יפֿת־תּואר, די מלכּה־שבֿאָ, און דאָ װעלן מיר מאַכן מאָרגן, אם־ירצה־השם, דעם שײנעם „שהחיינו“ איבער דעם שענסטן פֿון אַלע פּירות, איבערן אתרוג ― אַך, װער קאָן זיך צו מיר גלײַכן? װער קאָן זיך צו מיר גלײַכן?!

נאָכן טאַטן מאַכט קידוש „שױן אײן מאָל משה“ ― נישט דער קידוש, װאָס בײַם טאַטן, אָבער גאָר לא! און נאָך אים ― דער בעל־הבית אַלײן, הערשקע מאַמציס, ― אַ פּראָסטער ייִד, אַ פּראָסטער קידוש, און מיר גײען זיך װאַשן און מאַכן המוציא, און אַלע דרײַ בעל־הביתטעס ברענגען צו טראָגן די גוטע, װאַרעמע, פֿרישע, געפֿעפֿערטע, מחיה־שמעקעדיקע פֿיש ― און איטלעכער זיצט זיך מיט זײַן געזינדל בײַ זײַן טיש, אַ סך קױלעטשן. אַ סך הענט טונקען־אײַן װײכן קױלעטש אין הײסער פֿיש־יױך. אַ סך מײַלער עסן. און אַ װינטל בלאָזט־אַרײַן אין סוכּה דורך די דינע שװאַכע װענטלעך און דורכן שיטערן סכך, און די ליכטלעך שמעלצן זיך, און אַלע עסן, עסן געשמאַק די יום־טובֿדיקע סעודה ― און עס שטעלט זיך מיר פֿאָר, אַז ס'איז נישט קײן סוכּה, נאָר אַ פּאַלאַץ, אַ גרױסער, ליכטיקער פּאַלאַץ, און מיר, ייִדן, מיוחסים, פּרינצן, בני־יחידים, זיצן דאָ און עסן און טוען זיך אָן װױלטאָג. „אַשריכם, ישׂראל! װױל איז צו אײַך, ייִדעלעך! ― טראַכט איך מיר. ― קײנעם איז נישט אַזױ גוט, װי אײַך! מכּות האָט נאָך עמעצער אַ זכיה צו זיצן אין אַזאַ שײנער סוכּה, געדעקט מיט גרינעם סכך און אױסגעשאָטן מיט געלן זאַמד און באַהאָנגען מיט די שענסטע קאָלדרעס פֿון דער װעלט, און אױפֿן טיש יום־טובֿדיקע קױלעטשן מיט אמת גוטע יום־טובֿדיקע פֿיש, װאָס דאָס אַלײן איז אַ מאכל־מלכים; הײַנט װער שמועסט, אַז מע װעט נאָך…“ פּלוצעם ― טררראַך! דער גאַנצער דאַך מיטן סכך ― אױף אונדזערע קעפּ; און נאָכן דאַך― אײן װאַנט און די אַנדערע װאַנט בײגן זיך, פֿאַלן כּורעים, און עפּעס אַ ציג פֿליט פֿון אױבן אַראָפּ גלײַך אױף אונדז, און מיט אַמאָל װערט פֿינצטער־חושך, אַלע ליכט אױסגעלאָשן, אַלע טישן איבערגעקערט, און מיר אַלע, מיט די קױלעטשן, מיטן געפֿעס, מיט דער ציג, ליגן אין זאַמד. און די לבֿנה שײַנט, און די שטערן קוקן, און די ציג כאַפּט זיך אױף מיט שרעק אױף די דינע פֿיסלעך, בלײַבט שטײן אַ װײַלע און קוקט זיך אַרום מיט נאַרישע אױגן, װי אַ זינדיקער מענטש, און באַלד כאַפּט זי די פֿיס אױף די פּלײצעס און מאַרש, װי אַן עזות־פּנים, איבער טישן און איבער בענק און איבער קעפּ מיט אַ געשרײ: „מע־ע־ע־ע!“ די ליכט אַלע אױסגעלאָשן, דאָס געפֿעס צעבראָכן, די קױלעטשן אין זאַמד, מיר אַלע איבערגעשראָקן אױף טױט. די װײַבער קװיטשען, די קלײנע קינדער װײנען ― אַ חורבן! אַן אמתער חורבן.

― אַ שײנע סוכּה האָט איר אַנידערגעשטעלט, ― זאָגט צו אונדז נאָכדעם דער בעל־הבית, הערשקע מאַמציס, מיט אַזאַ טאָן, גלײַך װי מיר װאָלטן בײַ אים גענומען פֿאַר דער סוכּה מי־יודע װיפֿל, ― אַז אײן ציג האָט זי געקאָנט אַנידערלײגן. אַ שײנע סוכּה!

― שױן אײן מאָל אַ סוכּה! ― זאָגט „שױן אײן מאָל משה“, שטײט װי אַן אױסגעפּאַטשטער און באַטראַכט מיט קאָפּ, פֿון װאַנען, אײגנטלעך, האָט זיך גענומען דער דאָזיקער חורבן. ― שױן אײן מאָל אַ סוכּה!

― יאָ שױן אײן מאָל אַ סוכּה ― קרימט אים איבער דער בעל־הבית מיט סם־המװת, און אַלע העלפֿן אים אונטער אין אײן קול:

― שױן אײן מאָל אַ סוכּה!…

הערט איר? ס'איז גאָר נישטאָ די צרה אױף דער װעלט, װאָס אַ מענטש זאָל מיט איר ניט קאָנען געװױנט װערן. דאַכט זיך, װאָס קאָן שױן זײַן ערגער פֿון צײנװײטיק? פֿונדעסטװעגן קאָן איך אײַך ברענגען אַ ראַיה פֿון מײַן רבין רב מאָניש. מײַן רבי רב מאָניש האָט געזאָגט, אַז װען ער זאָל חלילה לײַדן אױף צײנװײטיק, װאָלט ער זיך מעשׂה אָנגעטאָן. כּך הוה. אַז ס'איז געקומען די צײַט, װאָס ער האָט אָנגעהױבן רײַסן זיך אױף די צײן, האָט ער תּחילת געשריגן נישט מיט זײַן קול, געקראָכן אױף די גלײַכע װענט, אַרומגעטאַנצט איבער דער שטוב און צעטריבן דעם גאַנצן חדר אַהײם. אױף מאָרגן, אַז מיר זײַנען געקומען אין חדר אַרײַן, האָבן מיר אים געטראָפֿן מיט אַן אונטערגעבונדענער באַק און מיט אַן אױפֿגעטראָגענער ליפּ, און ער האָט שױן געקרעכצט שטילערהײט. אױף איבערמאָרגן זײַנען שױן געװען בײַ אים אַרומגעלײגט בײדע באַקן מיט קישעלעך, דאָס פּנים האָט געגלאַנצט, װי באַשמירט מיט פּוטער, און געזעסן איז ער שטיל, װי אַ קעצעלע, ניט אַרױסגעלאָזט אַפֿילו קײן פּיפּס.

― װאָס הערט זיך, רבי, מיט אײַער צאָן?

― װאָסער צאָן? ― מאַכט צו אונדז דער רבי מיט אַ ביטער שמײכעלע: ― עס רײַסן מיך שױן, ברוך־השם, אַלע צײן.

איך האָב דאָס אײַך געבראַכט אַהער, בכדי עס זאָל אײַך קײן חידוש ניט זײַן, װאָס מיר זײַנען זיך געװױנט געװאָרן מיט הערשקע מאַמציסעס דירה, כּמעט פֿאַרגעסן שױן, אַז מיר האָבן געהאַט אַמאָל אַן אײגענע דירה, אַ גרױסע דירה, מיט אַ הױף, און מיט אַ גאָרטן, און מיט אַ סוכּה, און מיט אַ שפּיזאַרניע, און מיט װאָס ניט? אמת, די מאַמע האָט נאָך אַלץ גאַנץ אָפֿט אונטערגעזיפֿצט און געגעבן אָנצוהערעניש דעם טאַטן, אַז ס'איז נישטאָ װוּ עפּעס אַװעקצולײגן פֿון דאַנען אַהין. דערױף האָט איר דער טאַטע, געװײנטלעך, אָדער גאָרניט געענטפֿערט, אָדער געענטפֿערט מיט אַ זיפֿץ… און זי האָט אים גוט דערגאַנגען מיט װערטער, אױסגעװיזן מיט ראַיות, אַז אין באַלעבאַטישקײט מוז מען האָבן אַ שטיקל קעמערל, כאָטש אַ װינקעלע אַ באַזונדערס, האָט איר דער טאַטע אַ זאָג געטאָן: „זינדיק נישט, דאַנקען גאָט דערפֿאַר“. און דאָס איז שױן געװען אַ תּירוץ אױף אַלצדינג: אױף דעם, װאָס זײ דאַרפֿן, דרײַ בעל־הביתטעס, שטײן בײַ אײן אױװן; אױף דעם װאָס אַלע דרײַ שכנים באַדאַרפֿן שעפּן װאַסער פֿון אײן דײזשקע און גיסן אין אײן פּאָמעניצע; אױף דעם, װאָס פֿאַר אַלע עופֿות איז פֿאַראַן סך־הכּל אײן שטײַג, און אױף דעם, װאָס אַז עמעצנס ציגן טוען־אָן שאָדן ― װײס מען אַפֿילו ניט װעמענס.

― צבֿיה־לאה, אײַער ציג טוט מיר צום טױט: זי האָט מיר הײַנט געפּטרט דאָס מילכיקע טעפּל! ― קלאָגט זיך די מאַמע פֿאַר דער בעל־הביתטע.

― און אַז אײַער ציג האָט מיר נעכטן אױסגעזעצט אַ טאַפֿליע? ― ענטפֿערט איר אָפּ צבֿיה־לאה, אַ ייִדענע אַ גראָבע מיט אַ קול פֿון אַ מאַנצביל.

― פֿון װאַנעט װײסט איר, אַז מײַן ציג האָט אײַך אױסגעזעצט אַ טאַפֿליע? ― זאָגט די מאַמע.

― פֿון װאַנעט װײסט איר, אַז מײַן ציג האָט אײַך צעבראָכן דאָס טעפּל? ― זאָגט צבֿיה־לאה.

― מײַנע געװיס ניט! ― מישט זיך אַרײַן די דריטע שכנה, אַ קלײן װײַבל מיט שװאַרצע אײגעלעך, װאָס הײסן הײסט זי פּערעלע, און רופֿן רופֿט מען זי „שװעבעלע“, דערפֿאַר, װאָס זי צינדט זיך גיך אָן און װערט באַלד פֿאַרלאָשן ― פּונקט דער היפּוך פֿון איר מאַן, אונדזער אַלטן באַקאַנטן משה, דעך װאָס מע רופֿט אים „שױן אײנמאָל משה“. איר דאַרפֿט אים געדענקען פֿונעם פֿאַרגאַנגענעם סוכּות, אױב איר האָט געלײענט מײַן מעשׂה „שױן אײנמאָל אַ סוכּה“.

די װאָס מײנען, אַז די דרײַ שכנות, װאָס זײַנען געשטאַנען בײַ אײן אױװן, גענומען װאַסער פֿון אײן דײזשקע, געגאָסן אין אײן פּאָמעניצע און אַזױ װײַטער, האָבן חלילה שטענדיק געהאַט צװישן זיך אַ שלעכט לעבן, ― האָבן זײ אַ גרױסן טעות. אמת, מע קאָן ניט זאָגן, אַז ס'איז בײַ זײ געװען אַ לעבן װי אונטער אױװן; מע זאָל זיך, הײסט דאָס, שטאַרק ליב האָבן, חלשן אײנס נאָך דאָס אַנדערע ― דאָס אױך ניט. אַ מענטש איז אומעטום, קודם־כּל, נישט מער װי אַ מענטש, און מענטשן בכלל האָבן זיך ליב נאָר פֿון דער װײַטן. די אַלע שײנע בילדער, װאָס מענטשן מאָלן־אָפּ, װיִאַזױ מע װעט לעבן אַמאָל אַלע אינאײנעם גאַנץ ברידערלעך, אַלע אױף אײן קעשענע, מע װעט צעשטױסן די שװערדן אױף גראָבאײַזנס און ביקסן אױף שנײַדמעסערס, און מע װעט זיך מער נישט קריגן, נישט זידלען, נישט טאָן אױף צו־להכעיס, לעבן װי גאָט אין אָדעס ― דאָס אַלצדינג װעט זײַן, אַז משיח װעט קומען. און ביז דעמאָלט װעלן דרײַ שכנות, װאָס שטײען בײַ אײן אױװן, מוזן אַמאָל צעקריגן זיך, צעאַמפּערן זיך, רעכט אױסזידלען זיך און אפֿשר נאָך עפּעס ערגער אױך…

מילא, פֿון צבֿיה־לאהן, הערשקע מאַמציסעס װײַב, שמועסט מען ניט. זי איז דאָך די בעל־הביתטע פֿון דער שטוב, האָט אַן אײגענע „נחלה“, מײנט זי גלאַט, אַז אַלע באַדאַרפֿן האָבן פֿאַר איר דרך־ארץ, און אָן אַ „זײַט־זשע מוחל“ טאָר מען גאָר מיט איר ניט רײדן. בײַ מײַן מאַמען האָט זי דאָס דװקא געפּועלט; מײַן מאַמע רעדט גאָר אַנדערש נישט מיט איר:

― זײַט־זשע מוהל, צבֿיה־לאה, די פּאָמעניצע איז שײן פֿול, װי אַן אױג.

אָדער:

― זײַט־זשע מוחל, צבֿיה־לאה, אײַער קלײנינקער האָט שױן דאָרטן מחילה אָנגעאַרבעט אַ שײנע חתונה!…

דערפֿאַר טאַקע האַלט צבֿיה־לאה פֿון מײַן מאַמען אַן עולם־ומלואו, און זי זאָגט דאָס איר אַלע מאָל אין די אױגן, בשעת זי צעקריגט זיך מיט דער דריטער שכנה, מיט פּערעלען.

― איר װײסט, בתיה־לעבן, ― זאָגט זי צו איר מיט אַ זיס שמײכל: ― איר װײסט, פֿאַרװאָס איך האַלט מיט אײַך אַזױ? נאָר דערפֿאַר, װאָס איר זײַנט ניט קײן שװעבעלע.

פּערעלע פֿאַרשטײט דעם שטאָך, רופֿט זי זיך אָן הױך צו מײַן מאַמע, און אױך זיס, װי קאַנדל־צוקער:

װײסט איר, בתיה־לעבן, פֿאַרװאָס איך האָב אײַך אַזױ ליב? נאָר דערפֿאַר, װאָס איר האָט ניט קײן אײגענע „כאַטע“, װאָס סע רינט פֿון די װענט און סע קאַפּעט פֿון דער סטעליע, און װאָס איר מײנט נישט, אַז סע שפּילט זיך מיט אײַך דער מלאך־המװת.

און אַזױ טענהן זיך אױס בײדע װײַבער מיט מײַן מאַמען, גיבן איר צו פֿאַרשטײן, פֿאַרװאָס מע האָט זי ליב, און רעכענען איר אױס אַזעלכע מעלות, װאָס האָבן ניט קײן שיעור.

די גרעסטע פֿון אַלע מעלות אָבער, װאָס מײַן מאַמע האָט באמת, איז די מעלה, װאָס זי האָט ליב שלום. זי צענעמט די צדדים, פֿאַררעדט זײ די צײן.

― װאָס טױג אײַך, זײַט־זשע מוחל, מיר דערצײלן, פֿאַרװאָס איר האָט מיך ליב? איר דערצײלט מיר בעסער, זײַט־זשע מוחל, צבֿיה־לאה־לעבן, װיִאַזױ איז אײַך געגאַנגען מיטן לעצטן טראָגן.

אָדער:

― איר דערצײלט אונדז בעסער, זײַט־זשע מוחל, פּערל־קרױן, נאָך אַמאָל, פֿאַרװאָס האָט איר זיך צעקריגט איבער־אַ־נײַס מיט אײַער שװעגערין רחלע די גרינע? איר האָט דאָך ניט לאַנג איבערגעבעטן זיך מיט איר!

יאָ, װען ניט מײַן מאַמע, װאָלט געװען, װי מע זאָגט, דרײַ שלײערס אַ גראָשן. ס'איז אַזױ אױך געװען, מאָלט אײַך, גענוג בזיונות, אַז מײַן מאַמע, װאָס האָט, זאָגט זי, קײנמאָל ניט געהערט קײן גראָבהײט, באַדאַרפֿט אױסהערן אַזעלכע װערטער מיט אַזעלכע קללות, און מיט אירע אײגענע הענט צענעמען די דאָזיקע צװײ װײַבער, װאָס אַז זײ װערן אין כּעס, זײַנען זײ ערגער, זאָגט זי, פֿון די חיות רעות; זײ זײַנען גרײט אײנס דאָס אַנדערע אָדער אָפּבײַסן די נעז, אָדער אַרױסרײַסן די אױגן! װיפֿל געזונט דאָס קאָסט דער מאַמע ― דאָס װײס איך. איך האָב ניט אײנמאָל געטראָפֿן די מאַמע זיצן און װײנען )אױף אַלצדינג װײנט זי( און באַקלאָגן זיך אױף װאָס פֿאַר אַ לעבן זי איז איבערגעקומען! און קומט דער טאַטע, װישט זי אױס די אױגן, גלײַך װי גאָרניט געװען.

― װאָס איז? ― פֿרעגט זי דער טאַטע דערשראָקן.

― װאָס „װאָס איז“? ― מאַכט די מאַמע תּמעװאַטע.

― װאָס ביסטו פֿאַרװײנט?

― איך? ― זאָגט די מאַמע כּלומרשט פֿרײלעך, און טרערן קײַקלען זיך פֿון אירע שײנע אױגן איבער אירע װײַסע שײנע באַקן. װען איך שעם זיך ניט פֿאַרן טאַטן, פֿאַל איך איר אױפֿן האַלדז און קוש איר אױס יעדער גליד, מײַן טײַערער־טײַערער מאַמען!

און מיר, קלײנװאַרג, קינדער פֿון די דרײַ שכנים אין אײן שטוב, װערן דאָ אַװדאי װאָס װײַטער אַלץ נענטער, און מיט דער צײַט ― די לעצטע גוטע ברידער, װי עס געהער צו זײן חבֿרים! און איבערהױפּט ― די ייִנגלעך. אַרום און אַרום זײַנען מיר זיבן ייִנגלעך. איר מוז אײַך זײ אױסרעכענען בײַ די נעמען: הערשקע מאַמציסעס פֿיר בנים, צװײ רױטע און צװײ שװאַרצע ― אײַזיק, איציק, היליק און ישׂראליק; „שױן־אײנמאָל־משהס“ צװײ ייִנגלעך ― יואליקל און שואליקל; און איך ― אַבֿרהמל, דער מחבר פֿון דער דאָזיקער געשיכטע. אַחוץ די זיבן ייִנגלעך, זײַנען פֿאַראַן זעקס מײדלעך: צװײ צבֿיה־לאהס טעכטערלעך און בײדע מיט געלע הערעלעך: איטקע און בײלקע; און פֿיר פּערעלעס מײדלעך: רײזעלע און פֿײגעלע און חנהלע און יענטעלע.

די ייִנגלעך מיט די מײדלעך זײַנען צװישן זיך פֿײַער מיט װאַסער… מע האָט זיך אַזױ פֿײַנט, אַז ממש מע קאָן זיך אײנס דאָס אַנדערע ניט אָנקוקן. טאָמער טרעפֿט זיך עפּעס אין שטוב אַ שאָדן, לײגט מען אַרױף די באָד אײנס אױף דאָס אַנדערע, די ייִנגלעך אױף די מײדלעך און די מײדלעך אױף די ייִנגלעך, ביז מע הײבט זיך אָן געבן קלעפּ. מיר ייִנגלעך, פּלאָנטען זיך אײַן אין די רױטע הערעלעך פֿון די מײדלעך, און זײ, די מײדלעך, מאַכן אַזאַ קװיטשערײַ, ביז עס קומט צו לױפֿן הערשקע מאַמציס, אַ בײזער ייִד, װאָס האָט פֿײַנט „ספּראַװעס“; ער גיט פּעטש פֿון דער פֿולער האַנט אױף אַלע זײַטן: „פּיטש־פּאַטש ― זאָגט ער ― אי ניקאַקיךі нікакіх: און גאָרניט!“ אַ גליק, װאָס סע מישט זיך אַרײַן „שױן־אײנמאָל־משה“, רײַסט־אַרױס די ייִנגלעך פֿון הערשקעס הענט:

― לאָז שױן זײַן אײנמאָל אַן עק!

אַ מאָדנער מענטש דער „שױן־אײנמאָל־משה“ ― אַ קינדערשע נשמה בײַ אים. טאָג װי נאַכט װאָלט ער זיך מיט אונדז אָפּגעגעבן. פֿון העלפֿן אונדז מאַכן, בױען, צונױפֿשטעלן, צונױפֿלײגן וכדומה ― פֿון דעם שמועסט מען ניט; דערױף איז דאָך עפּעס „שױן־אײנמאָל־משה“ אַ בעל־מלאָכה, װאָס האָט אַ שם אױף דער װעלט. װי קאָן ער שטײן און קוקן בשעת יענער שניצט, שנײַדט, טוט עפּעס? „גיב אַהער, דו שײגעץ אײנער, װעל איך דיר װײַזן, װיִאַזױ מע שניצט מיט אַ מעסער!“ ― נאָר דאָס איז בלאָטע. איך דאַרף אײַך זאָגן בסוד, אַז „שױן־אײנמאָל־משה“ האָט זיך ניט געפֿױלט פֿאַרקאַטשען די פּאָלעס און כאַפּן מיט אונדז אינאײנעם אַ שפּיל אין „קאַמער־קאַמער־הױז“, „אקח־און־מקח“, „אום־צי־גראָד“ וכדומה. און מיט אים שפּילן איז געװען, זאָג איך אײַך, אַ פֿאַרגעניגן! פֿרײלעכער, װי שׂימחת־תּורה! װאָס־זשע טוט גאָט? באַדאַרף ער אים געבן אַ װײַב פּערעלע, װאָס מע רופֿט זי „שװעבעלע“, לאָזט זי אים נישט מישן זיך צװישן קינדער. אָט אַן אומגליק! איך װעל זאָגן מיטן לשון פֿון מײַן רבין רב מאָניש. מײַן רבי רב מאָניש, אַז די רביצין האָט אים דאָקוטשעט מיט געלט, פֿלעגט ער זיך כאַפּן בײַ דער לינקער פּאה און שרײַען: „גװאַלד! װער האָט אױסגעטראַכט דאָס מין װײַב אױף דער װעלט?“… אין יענער צײַט, װען איך בין, למשל, קיסר און מען קומט צו מיר און מע פֿרעגט מיך: װאָס טוט מען מיט װײַבער? ― װאָלט איך געװיס געזאָגט: מע זאָל זײ אַלע אױסקױלען, װי די גענדז, נאָר אײנע זאָל מען איבערלאָזן ― די מאַמע מײַנע.

אַצינד, אַז מיר האָבן זיך אַביסל באַקענט מיט אַלע שכנים און שכנות, װאָס זיצן בײַ הערשקע מאַמציס, און מיט זײערע געזינדלעך, ― גײען מיר אַריבער צום ענין־המעשׂה, דאָס הײסט צו דער „קאָמונע“ גופֿא, פֿון װאַנען זי האָט זיך גענומען, װיִאַזױ זי אין געװאָרן, און װאָס מיט איר איז געװען דער סוף.

ס'איז שױן לאַנג ידוע פֿאַר דער גאַנצער װעלט, אַז אַלע גרעסטע אידעען קומען אומגעריכט, דורך אַ קלײניקײט. אױך די אידעע פֿון „קאָמונע“ בײַ אונדזערע דרײַ שכנות איז געבױרן געװאָרן אומגעריכט, דורך אַ נאַרישקײט. ס'איז אַזױ געװען די מעשׂה: באַלד נאָך פּורים, אַז דער עולם האָט אָנגעהױבן שמועסן מכּוח מצה אױף פּסח און אױסרעכענען װיפֿל יעדער באַדאַרף האָבן מעל, האָט זיך געטראָפֿן אַ מאָדנער נס: עס האָט זיך אַרױסבאַװיזן, אַז מיר אַלע באַדאַרפֿן האָבן גלײַך, ניט מער און ניט װינציקער. אָט האָט איר אײַך דעם חשבון פֿון אױבן־אױף: דער טאַטע, די מאַמע און איך ― זײַנען דרײַ אירע; הײַנט װאַרטן מיר, עס דאַרפֿן קומען צו אונדז געסט: מײן עלטערע שװעסטער אסנה מיט איר מאַן דניאל מיט דרײַ קינדערלעך פֿון אַ קלײן שטעטל פֿון בעסאַראַביע )עס איז זײ הײַנט נעבעך נישט גוט די צײַט און זײ קלײַבן זיך קײן אַמעריקע( ― האָט איר אַ קײַמא־לן פֿון אַכט אירע. הײַנט הערשקע מאַמציס מיטן װײַב, מיט זײערע פֿיר בנים און מיט צװײ טעכטערלעך ― האָט אין אײַך פּונקט אַכט. איצט נעמט „שױן־אײנמאָל־משהן“ מיטן װײַב, מיט צװײ ייִנגלעך און פֿיר מײדלעך. ― װידעראַמאָל אַכט.

― פּלאי־פּלאָים! טאַקע נאָר מן־השמים! ― האָבן אַ זאָג געטאָן די מאַנצבילן אױף צו־כּלומרשט.

― אַ באַשערטע זאַך! ― האָבן אונטערגעכאַפּט די װײַבער שױן אַביסל ערנסטער.

― הערט נאָר אױס, ייִדישע קינדער, טאָמער װאָלט געװען אַ סבֿרא, אַז מע זאָל מאַכן אױף די אַכט טאָג אַ מין יד־אַחת?

אַזױ האָט זיך אַ זאָג געטאָן אײנער פֿון די מאַנצבילן, דאַכט זיך, „שױן־אײנמאָל־משה“, און הערשקע מאַמציס האָט אים אונטערגעכאַפּט:

― אַ מין שותּפֿות, בחבֿרותא הײסט דאָס, װאָס גאָט גיט, אַבי אינאײנעם, אי ניקאַקיך!

― אױף זײער לשון װערט דאָס אָנגערופֿן „קאָמונע“. ― שטעלט אַרײַן דער טאַטע, און „שױן־אײנמאָל־משה“ מאַכט דערױף אַ פּירוש, צעלײגט די זאַך אױף טעלערלעך:

― „קאָמונע“ הײסט: מײַנס־דײַנס, שלי־שלך, שלך־שלי, אײן שיסל, אײן קעשענע, אײן דעה.

― ובפֿרט פּסח, ― זאָגן שױן אַלע מאַנצבילן מיטן אײן מאָל, ― װאָס אַלע ייִדן עסן אײן ברױט, די אָרעמע מצה, אַלע ייִדן טרינקען אײן משקה, צימוקים־װײַן, און אַלע ― צו פֿיר כּוסות, און אַלע עסן אײן מאכל, מרור, און אַלע זאָגן פֿון אײן הגדה. פּסח איז דער בעסטער יום־טובֿ. פּסח װאָלטן אַלע ייִדן געמעגט מאַכן „קאָמונע“.

אָפּגעזאָגט, האָבן די מאַנצבילן געכאַפּט אַ קוק אױף די װײַבער: װאָס װעלן זײ עפּעס זאָגן דערױף? די װײַבער האָבן אָבער גאַנץ קלוג אונטערגעשװיגן. זײ האָבן זיך, אַ פּנים, געטראַכט: „װאָס דאַרפֿן מיר, װײַבער, נעמען אױף זיך דעם האַרמידער? איר װילט „קאָמונע“ ― לאָז זײַן „קאָמונע“! אַ קשיא אױף אַ מעשׂה, טאָמער מאַכט זיך נאָכדעם, עס לאָזט זיך אױס אַ בױדעם, ― זאָלט איר אױף אונדז ניט אַרױפֿלײגן די באָד“… בקיצור, די װײַבער האָבן דאָס אָפּגעאַרבעט גאַנץ דיפּלאָמאַטיש, װי געװײנלעך װײַבער, און דער פּלאַן פֿון „קאָמונע“ איז אָנגענומען געװאָרן, נאָר ניט מיט אַמאָל, ביסלעכװײַז.

קודם־כּל האָבן אַלע דרײַ שכנות געקױפֿט בשותּפֿות אַ זעקל מעל, און מען איז אַװעק אין אײן קלאַפּ באַקן מצות. און די מצות זײַנען דאָס יאָר דװקא געראָטן. און מע האָט געבראַכט צו פֿירן די מצות, און מע האָט זיך געװינטשעװעט אײנס דאָס אַנדערע, מע זאָל דערלעבן איבעראַיאָר מיט די מאַנען און מיט די קינדערלעך געזונטערהײט און מע זאָל װידער אַלע אינאײנעם באַקן מצות. ס'איז געװען אַ חיות אָנצוקוקן די גוטפֿרײַנדשאַפֿט מיט דער ליבשאַפֿט פֿון די װײַבער, גלײַך װי מע האָט זיך קײנמאָל נישט געקריגט, נישט געזידלט, נישט פֿאַרביטן מיט קײן װאָרט אַפֿילו. און נישט נאָר די װײַבער ― די מאַנצבילן, און אױך מיר, קלײנװאַרג, האָבן זיך אין יענעם טאָג געפֿילט אַזױ גוט, װי נאָך קײנמאָל ניט, זינט מיר זיצן אַלע אונטער אײן דאַך. און מערקװירדיק! אַפֿילו הערשקע מאַמציס, װאָס איז תּמיד בײז און אין כּעס אױף דער גאַנצער װעלט )דערפֿאַר, װאָס זײַנע צװײ שװאָגעריקעס האָבן אַמאָל געװאָלט אױסלאָדן בײַ אים די דירה(, איז דעם טאָג געװען עפּעס מאָדנע אױפֿגעלײגט, נישט געגעבן פּעטש, „פּיטש־פּאַטש אי ניקאַקיך“, װי זײַן שטײגער איז, און האָט גאָר אונטערגעזונגען לידלעך שטילערהײט! און צבֿיה־לאהס מאַנצבילשע שטימע איז יענעם טאָג געװען עפּעס דינער און װײכער. מיט אײנעם װאָרט, אַ גוטער מלאך איז דורכגעפֿלױגן איבער הערשקע מאַמציסעס דירה. די שכינה האָט גערוט אױף איר.

געפּטרט די מצות, האָבן די װײַבער אַװעקגעשטעלט אַלע אינאײנעם אַ דײזשקעלע באָרשט )דאָס דײזשקעלע האָט פֿאַרזאָרגט, געװײנלעך, „שױן־אײנמאָל־משה“(, און מע האָט װידעראַמאָל געװוּנטשן זיך, מע זאָל דערלעבן איבעראַיאָר מיט די מאַנען און מיט די קינדערלעך געזונטערהײט און מע זאָל װידער שטעלן אַלע אינאײנעם פּסחיקן באָרשט, און אין שטוב איז װידער געװען שׂשׂון־ושׂימחה, גוט אױפֿן האַרצן. נאָכדעם האָט מען אָנגעקױפֿט אַלע אינאײנעם עטלעכע פֿאָר עופֿות מיט אַ פּאָר אינדיקעס, װאָס גאָט האָט זיך צוגעשיקט אַ כּשרע מציאה )אַ משוגענער גױ האָט זיך מער ניט געהײסן באַצאָלן װי צען גילדן פֿאַר צװײ אינדיקעס, װי די קעלבלעך די גרױס(, און מע האָט אַלע עופֿות פֿאַרװאָרפֿן אין אײן שטײַג )די שטײַג האָט צורעכט געמאַכט, געװײנלעך „שױן־אײנמאָל־משה“(, און די אינדיקעס האָט מען געלאָזט שפּאַצירן איבער דער שטוב, און פֿאַר אונדז, קלײנװאַרג, איז דאָס געװען אַ שטיקל געשעפֿט: מיר האָבן זיך מיט זײ גערײצט, מיר האָבן צי זײ געפֿײַפֿט, און זײ האָבן געשריגן: „האָלדער־האָלדער!“ ― און קײנער האָט אונדז ניט געזאָגט קײן װאָרט. און די װײַבער האָבן זיך געװינטשעװעט, מע זאָל דערלעבן איבעראַיאָר מיט די מאַנען און מיט די קינדערלעך געזונטערהײט און מע זאָל װידער קױפֿן בשותּפֿות אַלע אינאײנעם אַזעלכע עופֿות און אַזעלכע אינדיקעס. נאָכדעם האָט מען געקױפֿט אַלע אינאײנעם צװײ זעקלעך קאַרטאָפֿליעס אין גלײַכן געלט, און אײער עפּעס גאָר אַ מציאה פֿון אַ גנבֿ ― דרײַ גילדן אַ שאָק! גאָט האָט זײ צוגעשיקט אַ גױע מיט אײער, אױף קײן שלעכט אָרט זאָל זי ניט שטײן! ― און די װײַבער האָבן געלאַכט פֿון דער גױע, אַ נאַרישע גױע אַ געשלײערטע האַנדזיע! און מע האָט זיך װידער געװינטשעװעט, מע זאָל דערלעבן איבעראַיאָר מיט די מאַנען און מיט די קינדערלעך געזונטערהײט און מע זאָל װידער אײַנקױפֿן אַלע אינאײנעם בחבֿרותא אַזעלכע געראָטענע קאַרטאָפֿליעס און אַזעלכע פֿרישע אײער! װאָס דאַרפֿט איר מער? פּסחדיקע קױלן צום סאַמאָװאַר האָט מען געקױפֿט אַלע אינאײנעם אַ זעקל כּמעט אומזיסט, ס'איז גאָר אַ חרפּה אױסצוזאָגן פֿאַר װיפֿל; הײַנט כרײן און פּאַסטערנאַק און שאָר־ירקות ― אַלצדינג בזיל הזול! „אַן ערבֿ פּסח פֿון גאָלע מציאות“ ― האָבן געזאָגט די װײַבער און האָבן געלאַכט, און מיר, קלײנװאַרג, האָבן געפֿײַפֿט צו די אינדיקעס, און די אינדיקעס האָבן געשריגן: „האָלדער־האָלדער!“, און מען האָט זיך געװינטשעװעט, מע זאָל דערלעבן איבעראַיאָר מיט די מאַנען און מיט די קינדערלעך געזונטערהײט און מע זאָל װידער מאַכן אינאײנעם אַלע אײן פּסח. מע האָט אַרױסגעזען באַשײַנפּערלעך, אַז עס קאָן גאָרניט זײן קײן גרעסערע חכמה אױף דער װעלט, װי אַז מע מאַכט יד־אַחת.

― קאָמונע! איר שפּילט זיך מיט קאָמונע? ― האָבן אַ זאָג געטאָן די מאַנצבילן אױף אַ לצנות. און די װײַבער האָבן אונטערגעכאַפּט דאָס װאָרט „קאָמונע“, נאָר גערופֿן האָבן זײ דאָס „קאָמונעס“, און האָבן אַרױסגעזאָגט בפֿירוש, אַז זײ װאָלטן זיך ניט אָפּגעזאָגט, ס'זאָל אַ גאַנץ יאָר זײַן בײַ זײ „קאָמונעס“. און די װײַבער זײַנען געװען אױפֿגעלײגט, און די מאַנצבילן ― אַװדאי, און מיר, קלײנװאַרג, ― אַװדאי און אַװדאי!

געבליבן איז אױפֿן לעצטן טאָג נאָר פֿיש און פֿלײש און װײַן אױף אַרבע־כּוסות, מילא, פֿיש ― דאָס האָט גענומען אױף זיך, געװײנלעך, „שױן־אײנמאָל־משה“, װאָרעם װוּ האָט איר אױף דער װעלט נאָך אַזאַ בריה אױף קױפֿן פֿיש, װי ער? ער װעט ברענגען צו טראָגן פֿיש, װעט זײַן שױן אײנמאָל פֿיש! מיט װײַן און מיטן חרוסת האָט מען זיך פֿאַרלאָזט אינגאַנצן אױף מײַן טאַטן, מחמת דער מבֿין אױף װײַן איז ער. און טובֿלען דאָס געפֿעס האָט מען געשיקט אונדז, ייִנגלעך )פֿאַר די מײדלעך האָט מען געפֿונען אַן אַנדער אַרבעט: העלפֿן די מאַמעס כּשרן און רײַבן און שײַערן און פּוצן(, און מיר האָבן פֿאַרקאַטשעט די הײַזלעך און זײַנען אַװעק צום טײַך לעבעדיק, פֿרײלעך. בקיצור, ס'איז געװען „ליהודים“, אַלע זײַנען געװען פֿאַרנומען, אַלע הענט האָבן געאַרבעט, קײנער איז ניט געזעסן לײדיק אַ מינוט אַפֿילו, ביזן לעצטן טאָג ערבֿ פּסח, ביז מע האָט פֿאַרברענט דעם חמץ, געגאַנגען אַלע אין מרחץ אַרײַן, געקומען אַהײם, איבערגעטאָן זיך אַלע יום־טובֿדיק און מע האָט גענומען גרײטן זיך צום סדר.

עס פֿאַרשטײט זיך פֿון זיך אַלײן, אַז צונױפֿשטעלן די טישן מיט די בענקלעך, אױסשטעלן די כּוסות מיט די קערות און אױסבעטן די הסב־בעטן האָט גענומען אױף זיך „שױן־אײנמאָל־משה“. װער עס האָט אים נישט געזען אַרומטאַנצן דעם דאָזיקן פֿאַרנאַכט, דער האָט גאָר קײן שײנס ניט געזען! די בעקלעך האָבן אים געפֿלאַמט, דאָס היטל איז אים אַראָפּגעפֿאָרן אױף אַ זײַט, אײן װאָנצע, די לאַנגע, האָט זיך בײַ אים אױסגעצױגן נאָך לענגער. ער האָט אױסגעזען, װי אַ קאָמאַנדיר פֿון אַ שיף, אָדער װי אַ פֿעלדמאַרשאַל אױף דער מלחמה, אָדער װי אַ גבאי צו הקפֿות. ער האָט נישט געלאָזט קײנעם זיך צורירן צו קײן זאַך: אַלײן האָט ער צונױפֿגעטראָגן בענקלעך, אַלײן צונױפֿגעשטעלט די כּוסות, אױסגעשטעלט דאָס זאַלצװאַסער מיטן חרוסת מיט די שאָר־ירקות, און אַלײן אױסגעבעט אַלע פֿיר הסב־בעטן )מײַן שװאָגער דניאל איז אױך געװען פֿאַררעכנט אין קאָן(. און אַז ס'איז געקומען צו די הסב־בעטן, האָט ער געקאָמאַנדעװעט, מע זאָל אים צונױפֿטראָגן װאָס מער קישנס.

― נאָך אַ קישן!

― נאַט אײַך נאָך אַ קישן.

― נאָך אַ קישן!

― נאַט אײַך נאָך אַ קישן.

― נאָך אַ קישן!

― װאָס טױג אײַך אַזױ פֿיל קישנס?

― נאָך אַ קישן!

און ס'איז אױסגעװאַקסן פֿיר הױכע הסב־בעטן… װאָס זאָג איך הסב־בעטן? פֿיר הױכע מױערן, װאָס אַז מע איז געקומען פֿון שול, האָבן די פֿיר באַלעבאַטים באַדאַרפֿט זיך מיט אַנגסטן אַרױפֿדראַפּען אַרױף. און אַז זײ האָבן זיך אַרױפֿגעדראַפּעט אַרױף און באַזעצט זיך, האָבן זײ מורא געהאַט, זײ זאָלן חלילה ניט אַראָפּפֿאַלן.

דער ערשטער האָט זיך אַרױפֿגעכאַפּט דער בעל־הבית, הערשקע מאַמציס. ער האָט ניט געזאָגט חס־ושלום קײן שום חסרון אױף די הסב־בעטן; ער האָט נאָר אַ קנײטש געטאָן מיט די פּלײצעס, אַ מאַך געטאָן מיט כּעס:

― נ־נ־אָ, אַ עסעבעט!

― האַ? שױן אײנמאָל אַ עסעבעט? ― האָט זיך אָנגערופֿן צו אים „שױן־אײנמאָל־משה“ מיט אַ שמײכעלע פֿון אַ גרױסן קינסטלער, װאָס איז אַלײן צופֿרידן מיט זײַן אַרבעט.

― ס'זאָל ניט זײַן דאָס אײגענע, װאָס מיט דער סוכּה. ― רופֿט זיך אָן דער בעל־הבית, הערשקע מאַמציס, מיט אַ שטאָך.

― איך האָב שױן אױך געקלערט דאָס אײגענע. ― זאָגט דער טאַטע מײַנער און מעסט זיך אױף דעם הסב־בעט, האַלט זיך מיט בײדע הענט אָן גאַרטל און טרעט־אײַן די קישנס, װי מע טרעט־אײַן אַ װאָגן הײ.

― מיט פֿרעמדע הענט איז גוט פֿײַער שאַרן. ― רופֿט זיך אָפּ די בעל־הביתטע צבֿיה־לאה מיט גאַל, און „שװעבעלע“ שטעלט זיך אײַן פֿאַר איר משהן און טוט אַ זאָג צום מאַן מיט כּעס:

― אומעטום באַדאַרפֿסטו אַרױסבאַװײַזן, אַז דו קאָנסט! עסעבעטן װאָלט איך זײ געבעט! לאָזן זײ זיך בעטן!

עס פֿאַרשטײט זיך, אַז צבֿיה־לאה קאָן דאָס נישט איבערטראָגן און טוט אַ זאָג צו מײַן מאַמען כּלומרשט אין גוטן מוט:

― איר זעט, בתיה־לעבן? דאָס שװעבעלע האָט זיך שױן אָנגעצונדן…

― און „שװעבעלע“ בײגט זיך אָן צו מײַן מאַמען און רױמט איר אײַן אַ סוד פֿאַר גאַנץ בראָד:

― איר הערט, בתיה־לעבן? דער סאַמאָװאַר, ברוך־השם, זידט שױן…

און אַלע דערפֿילן, אַז אַ כמאַרע רוקט זיך אָן אױף הערשקע מאַמציסעס שטוב, און די פֿרײלעכקײט מיט דער לעבעדיקײט, װאָס ס'איז געװען ערבֿ פּסח, איז ניטאָ ― אַװעק, אַװעק מיטן װינט און מיטן רױך.

― זאָלט איר מיר זײַן געזונט און שטאַרק, צבֿיה־לאה־לעבן און פּערל קרױן, פֿאַרגעסט נישט, אַז ס'איז יום־טובֿ און מיר זיצן בײַ אײן טיש! ― זאָגט זײ די מאַמע שטילערהײט, און אױף איר פּנים ליגט אַזױ פֿיל טרױער, אַזױ פֿיל אַנגסט, אַז עס נעמט מיך בײַם האַרצן.

איך פֿאַרשטײ איר טרױער, איך פֿיל איר אַנגסט. איך האָב באַמערקט נאָך בשעת ליכט־בענטשן, אַז זי װײנט, װײנט אױף דער דירה, װאָס מיר האָבן פֿאַרלאָרן, און װאָס מיר באַדאַרפֿן זיצן אין שכנות מיט אַזעלכע גראָבע מענטשן, זיצן מיט זײ בײַ אײן טיש, בײַ אײן סדר! ערשט פֿאַראַיאָרן אין דער צײַט איז געװען בײַ אונדז אַביסל אַ שענערער טיש, אַביסל אַ רײַכערער סדר. פֿאַראַיאָרן איז דער טאַטע געװען אײן מלך, די מאַמע איז געװען אײן מלכּה, און איך בין געװען אײן פּרינץ. הײַנט זיצן דאָ צונױפֿגעקװעטשט עטלעכע מלכים, עטלעכע מלכות, און אַ סך־אַ סך פּרינצן, און אַלע פּרינצן גײען אָנגעטאָן יום־טובֿדיק, אַזױ שײן, װי איך, און אפֿשר נאָך אַביסל שענער… נײן, זאָגט אײַך װאָס איר װילט, ס'איז נישט דער פֿאַראַיאָריקער פּסח! ס'איז נישט דער פֿאַראַיאָריקער סדר!

מאַמע, איך פֿאַרשטײ דײַן טרױער! איך פֿיל דײַן אַנגסט!

און כאָטש עס זיצן דאָ אַ סך פּרינצן, און אַלע גײען אָנגעטאָן יום־טובֿדיק, אַזױ שײן, װי איך, און אפֿשר נאָך שענער ― דאָך פֿיל איך, אַז איר בין נישט דאָס, װאָס אַלע. און כאָטש עס זיצן דאָ עטלעכע מלכים מיט עטלעכע מלכות, דאָך פֿיל איך, אַז מײַן טאַטע איז נישט דאָס, װאָס אַלע טאַטעס, און מײַן מאַמע איז נישט דאָס װאָס אַלע מאַמעס. אױב יענע זײַנען מלכים, איז ער אַ מלך איבער די מלכים, װאָרעם ער איז דאָ דער שענסטער און דער אײדלסטער פֿון אַלע; און אױך די מאַמע איז די שענסטע און די אײדלסטע פֿון אַלע. ער קוקט־אַרײַן אין סידור אַרײַן, פֿירט דאָס רעדל, װי אַן עלטערער, װי אַ פֿעלדמאַרשאַל, און אױף אים קוקנדיק װאָס ער טוט, טאָן אים נאָך אַלע. אױך די מאַמע איז אַ װעג־װײַזער פֿאַר די איבעריקע װײַבער, האַלט פֿאַר זיך אַ גרױסן

גראָבן קרבן־מנחה, מישט־מישט די בלעטלעך מיט אירע שײנע װײַסע פֿינגער, און דאָס װײַס, ליכטיק פּנים בשעת־מעשׂה שײַנט איר, װי די זון, און די איבעריקע װײַבער זעען־אױס קעגן איר עפּעס מאָדנע שװאַרץ, װי די ציגײַנערינס. מאָלט אײַך, מײַן שװעסטער אַסנה איז, קאָן מען זאָגן, אױך נישט קײן מיאוס װײַבל, נאָר װי קומט זי צו דער מאַמע! אַנו, פֿאָרט־אױס די גאַנצע װעלט און געפֿינט מיר נאָך אַזאַ יפֿת־תּואר, װי מײַן מאַמע! אַן עבֿירה, װאָס פֿונעם אָפֿט װײנען, װאָס זי װײנט, װאַקסן איר קישעלעך אונטער די אױגן. אַן עבֿירה, װאָס פֿונעם קאָכן, װאָס זי קאָכט אַלײן, װערן איר די שײנע װײַסע הענט באַצױגן װי מיט אַ קאָרע פֿון אױבן. אַן עבֿירה, װאָס צוליב מײַן שװעסטער אַסנה האָט זי נעבעך געמוזט נישט־לאַנג פֿאַרקױפֿן די פּערל אירע מיט די אױערינגלעך מיט די פֿינגערלעך, און זי קאָן זיך איצט נישט באַװײַזן מיט איר גאַנצער שײנקײט און מיט איר גאַנצן גלאַנץ פֿון אַמאָל. די מוטער רחל, אסתּר המלכּה, שולמית פֿון שיר־השירים, די מלכּה־שבֿאָ ― די זײַנען נאָר אַ דמיון! גיט איר אָפּ צוריק די פּערל מיט די אױערינגלעך מיט די פֿינגערלעך, װעט איר זען, װאָס הײסט אַ יפֿת־תּואר!… נאָר פֿאַרפֿאַלן! ניטאָ קײן פּערל! ניטאָ קײן אױערינגלעך! ניטאָ קײן פֿינגערלעך! אױסגעטאָן! אַװעקגעגעבן! גװאַלד, װאָס האָט צו אונדז דער רבונו־של־עולם? פֿאַר װאָס שטראָפֿט ער אונדז אַזױ?…

― ק־ד־ש! ― זינגט־אױס דער מלך פֿון די מלכים, דאָס הײסט, דער טאַטע מײַנער, קױם־קױם װאָס ער קריכט־אַרױס פֿון דעם הסב־בעט, נעמט דעם כּוס אין אײן האַנט, שפּאַרט זיך אָן מיט דער אַנדערער האַנט אָן טיש, פֿאַררײַסט דעם קאָפּ אַרױף, מאַכט־צו די אױגן און הײבט־אָן דעם שײנעם פּסחיקן קידוש מיטן שײנעם פּסחיקן נוסח, נאָר מיט עפּעס אַ מאָדנעם טרױעריקן ניגון, ― נײן, ס'איז נישט דער ניגון, װאָס פֿאַראַיאָרן! און עס מאָלט זיך מיר אױס, אַז אינעם טאַטנס קידוש הערט זיך אַ קלאָג צום בית־דין־של־מעלה, אַ קלאָג פֿאַר דער דירה, פֿאַר דעם אין־שכנות־זיצן, פֿאַר דער מאַמעס פּערל מיט די אױערינגלעך מיט די פֿינגערלעך און פֿאַר די איבעריקע צרות, יסורים און האַרצװײטיק, װאָס גאָט האָט אונדז מיט זײ באַװיליקט הײַנטיקס יאָר פֿון זײַן ברײטער האַנט.

איר װײסט נישט, װאָס האָט צו אונדז דער רבונו־של־עולם? פֿאַר װאָס שטראָפֿט ער אונדז אַזױ?!…

װי אַלע גרױסע אידעען, אַזױ אױך אַלע גרעסטע אומגליקן, װאָס טרעפֿן זיך אױף דער װעלט, נעמען זיך אָפֿטמאָל פֿון אַ קלײניקײט, פֿון אַ נאַרישקײט. אױך די „קאָמונע“, װאָס װערט באַשריבן בײַ אונדז אָט דאָ, איז פּלוצעם אַנידערגעפֿאַלן אין סאַמע אָנהײב, און איבער אַ קלײניקײט, איבער אַ נאַרישקײט. ומעשׂה־שהיה כּך־היה:

װי באַלד דער טאַטע האָט אָפּגעמאַכט דעם קידוש און האָט צוריק אַרײַנגעזעצט זיך אין דעם הסב־בעט, האָבן זיך אױפֿגעכאַפּט בײדע מיט אַ מאָל, מײן שװאָגער דניאל און אונדזער בעל־הבית הערשקע מאַמציס, און האָבן זיך אָבער באַלד בײדע צוריק אַנידערגעזעצט, געװאָרן רױט, װי פֿײַער, זיך פֿאַרשעמט, אַ פּנים.

מאַכט דער טאַטע צו הערשקע מאַמציס אױף שטום־לשון )מחמת נאָך קידוש טאָר מען שױן נישט מפֿסיק זײַן(: „נו־אָ!“ ― דאָס הײסט, ער איז אים מכבד, ער זאָל מאַכן פֿריִער קידוש. ענטפֿערט אים הערשקע מאַמציס אױף דער זעלביקער שפּראַך: „אי־אָ!“ ― און באַװײַזט מיט דער האַנט אױף מײַן שװאָגער דניאל )אַ גראָבער יונג! ער מײנט, אַז ער טאָר שױן אױך נישט מפֿסיק זײַן!(. רופֿט זיך אָן מײַן שװאָגער דניאל און מאַכט מיטן קאָפּ: „אי־אי!“ ― דאָס הײסט: איך ניט, לאָז אַן אַנדערע מאַכן פֿריִער קידוש! מישט זיך אַרײַן „שױן־אײנמאָל־משה“ )ער האָט תּמיד ליב אַרײַנמישן זיך!( און טוט אַ מאַך מיט די הענט: „מי־אָ־נו?“ ― דער פּשט איז: „ממה־נפֿשך, אָדער דער, אָדער יענער!“ ענטפֿערט אים דערױף דער טאַטע אַלץ אױפֿן װוּנק: , מע־אָ־אי!“ ― דאָס הײסט: „אַז נישט דער און נישט יענער ― טאָ מאַכט שױן איר פֿריִער קידוש!“

איך װײס ניט, װאָס פֿאַר אַ פֿרײלעכקײט עס ליגט פֿאַרבאָרגן אין דער דאָזיקער מימיקע, נאָר אױף אונדז, קלײנװאַרג, פֿאַלט־אָן דערפֿון פּלוצעם אַ געלעכטער, און נאָך װאָס פֿאַר אַ געלעכטער! מיר שטיקן זיך שטילערהײט אין די קולאַקעס, האָבן מורא אַ קוק טאָן אײנס אױף דאָס אַנדערע, מע זאָל חלילה נישט אױסשיסן. נאָר װיפֿל קאָן זיך אַ מענטש אײַנהאַלטן? אַ מענטש איז דאָך נישט קײן אײַזן, ובפֿרט, אַז סע זיצן בײַם טיש, קײן עין־הרע, אַזױ פֿיל קלאַפּערס, װײַסע־חבֿרהניקעס, װאָס קאָנען לאַכן, ― איז גענוג, אַז עמעצער פֿון אונדז זאָל געבן אַ כליפּ, אַ הוסט, אָדער אַ שלוקערץ, זאָל זיך דער איבעריקער חבֿרה אױסװײַזן, אַז דאָס האָט שױן אײנער געװיס אױסגעשאָסן. אין אַזעלכע מאָמענטן, הערט איר, איז געפֿערלעך, מע שפּילט זיך מיט פֿײַער, װאָרעם װאָס מער מע האָט מורא ― מער לאַכט מען. איר קאָנט דאָס פּרוּװן אױף אײַערע קינדער. לאָזט־אַרױס אַ באַפֿעל, אַז מע טאָר בײַם טיש נישט לאַכן, װעט איר זען װאָס ס'װעט זיך טאָן: תּחילת װעט מען זיך שטיקן װי װײַט מע װעט קאָנען, נאָכדעם װעט װערן אַזאַ שיסערײַ, אַז איר װעט סוף־כּל־סוף אַלײן אױך אױסשיסן אַ געלעכטער. דעם שׂכל דערפֿון װײסן מיר נישט; לאָזן די חכמים, װאָס גיבן זיך אָפּ מיט אַלערלײ חכמות, אױפֿקלערן די דאָזיקע חכמה אױך, און מיר װעלן זיך אומקערן צוריק צו אונדזער קידוש.

אַז גאָט האָט געהאָלפֿן, די מלכים האָבן שױן מיט גאָטס הילף אַלע אָפּגעמאַכט קידוש, און ס'איז געקומען צו אונדז קלײנװאַרג, איז אױפֿגעשטאַנען הערשקע מאַמציסעס בן, דער עלטערער )אײַזיק(, און האָט אָנגעהױבן זאָגן דעם „סבֿרי מרנן ורבנן ורבותי“ אױף אַ מאָדנעם קול, גלײַך װי עמעצער װערגט אים. האָט דער ייִנגערער ברודער זײַנער )איציק( אַרױסגעלאָזט אַ מין „קכי“. האָט זיך דער דריטער )היליק( צעלאַכט, און דער קלײנער )ישׂראליק( ― נאָך אים, און נאָך זײ שױן מיר אַלע, און אײַזיק אַלײן אױך בתוכם, און אַזױ איז ער זאַסטרעמפּעטзастремпіт: געאײַלט געװאָרן אין מיטן, ניט אַהין, ניט אַהער, אַזש געװאָרן ברױן און בלױ, ס'איז געװען אַ רחמנות צו קוקן אױף אים! איז אױפֿגעשטאַנען הערשקע מאַמציס און האָט אים אַראָפּגעלאָזט אַ פּאַטש פֿון אױבן אַראָפּ און אַרױסגעװאָרפֿן אים פֿונעם טיש און אַ זאָג געטאָן דערבײַ, װי זײַן שטײגער איז: „פּיטש־פּאַטש אי ניקאַקיך!“ און אַ מאַך געטאָן צום אַנדערן )צו איציקן(, ער זאָל אױפֿשטײן מאַכן קידוש.

האָט זיך איציק אױפֿגעכאַפּט, װי אַ מזיק, און אַ זאָג געטאָן דעם אײגענעם „סבֿרי מרנן ורבנן ורבותי“ שױן אַביסל צו הױך, צו גײַציק, אַזױ אַז ער האָט זיך, אַ פּנים, אַלײן איבערגעשראָקן פֿאַר זײַן קול און האָט זיך געװאָלט אַראָפּלאָזן נידעריקער מיט אַ טאָן. האָט אײנער פֿון דער חבֿריא אַ מאַך געטאָן: „עהיט!“ ― האָט שױן איציק דערפֿאַר נישט געקאָנט זאָגן אַ װאָרט, אַזױ שטאַרק האָט דאָס אים געשטיקט. האָט ער נעבעך געכאַפּט פֿון זײַן טאַטן, הערשקע מאַמציס, דעם זעלבן פּסק, װאָס אײַזיק, דאָס הײסט: „פּיטש־פּאַטש אי ניקאַקיך!“ און אױף איציקס אָרט איז שױן געשטאַנען דער דריטער )היליק(.

דער דאָזיקער היליק האָט נאָר אָפּגעזאָגט אַ האַלבן „סבֿרי מרנן“ ― דעם „ורבנן ורבותי“ האָט ער שױן נישט געקאָנט אַרױסזאָגן. אים איז געפֿעלן געװאָרן גראָד אַצינד אַ קוק טאָן אױף מײַן שװאָגער דניאלס קינדערלעך און דערזען, װי די דרײַ האַלטן זיך בײַ די נעזלעך, אָנגעבלאָזן די בעקלעך, װי די פּאַכירלעך, אָט־אָט װערן זײ צעזעצט.

און אָט אַזױ האָט איטלעכער באַזונדער באַקומען פֿון הערשקע מאַמציס זײַן פּסק: „פּיטש־פּאַטש אי ניקאַקיך!“, געמוזט אָפּטרעטן דעם אָרט אײנער דעם אַנדערן, ביז ס'איז געקומען צו „שױן־אײן־מאָל־משהס“ קינדער )צו יואליקלען מיט שואליקלען(. און אַז יואליקל האָט זיך אַװעקגעשטעלט מאַכן קידוש, האָט ער שױן ניט געקאָנט אַרױסלאָזן אַפֿילו דאָס ערשטע װאָרט „סבֿרי“ און האָט זיך באַלד אױפֿן אָרט פֿאַרגאַנגען אױף טױט. דעמאָלט איז אָנגעפֿאַלן אַ געלעכטער שױן אױף אַלעמען. עס האָבן געלאַכט גרױס און קלײן: דער טאַטע און די מאַמע און „שױן־אײן־מאָל־משה“ און אַלע װײַבער. עס האָט זיך מיר אױסגעװיזן אין דער מינוט, אַז עס לאַכן די כּוסות, די טעלער מיט די לעפֿל, מיט דעם לאָמפּ, מיט די װענט ― אַלע און אַלץ האָט געלאַכט.

נישט געלאַכט האָט נאָר אײן הערשקע מאַמציס מיט די בײזע אױגן. ער האָט געלאָזט יואליקלען אַביסל זיך אױסלאַכן; נאָכדעם איז ער אױפֿגעשטאַנען, פֿאַר כּעס, אַ פּנים, פֿאַרגעסן, אַז יואליקל האָט אַלײן אַ טאַטן ביז הונדערט און צװאַנציק יאָר, אַ טאַטן, װאָס האָט אַלײן אױך הענט און קאָן זיך אַלײן אָפּרעכענען מיט זײַן קינד, און ער האָט אים אַראָפּגעלאָזט דעם אײגענעם „פּיטש־פּאַטש אי ניקאַקיך!“, װאָס זײַנע אײגענע פֿיר בנים, און דער גאַנצער עולם איז געװאָרן איבערראַשט. געװײנטלעך, האָט די דאָזיקע מעשׂה באַדאַרפֿט פֿאַרדריסן יואליקלס מאַמע, און „שװעבעלע“ האָט אַ בלישטשע געטאָן מיט די אײגעלעך און אַ זאָג געטאָן צו צבֿיה־לאהן:

― טאָמער װאָלט איר געזאָגט אײַער מאַן, סע זאָל אים אָפּדאַרן די הענטעלעך?

האָט צבֿיה־לאה לאַנג נישט געקלערט און באַלד אױפֿן אָרט אַ זאָג געטאָן צו „שױן־אײן־מאָל־משהן“ אױף איר מאַנצבילשער שטימע:

― טאָמער װאָלט איר געזאָגט אײַער װײַב, ס'זאָל זיך איר שטעלן דאָס שװאַרצע פּיסקעלע אױף אַ זײַט?

װאָס װײַטער איז געװען ― קאָן איך אײַך נישט באַשרײַבן. דאָס הײסט, קאָנען קאָן איך, נאָר איך װיל נישט. עס פּאַסט נישט. ס'איז נישט שײן פֿאַר קײן מלכּהס, װאָס זיצן אױבן־אָן בײַ דער רעכטער האַנט פֿון זײערע מלכים, ס'איז נישט שײן נישט פֿאַר זײ און נישט פֿאַר אונדז און נישט פֿאַר אײַך, ס'איז אַ חרפּה, אַ בזיון פֿאַר לײַטן… לאָמיר בעסער מאַכן אַ שװײַג.

אױף מאָרגן, צום צװײטן סדר, איז שױן יעדער געזעסן בײַ זיך, בײַ זײַן טיש, און אָפּגעריכט דעם סדר, װי גאָט האָט געבאָטן, ― געזעסן טאַקע אַלע אין אײן חדר, בײַ הערשקע מאַמציס אין זאַל, נאָר אײנס צום אַנדערן מיטן הינטן, שטאַרק אָנגעדרודלט… און מע האָט קױם דערלעבט דעם ערשטן טאָג חול־המועד, מע זאָל זיך קאָנען צעטײלן צוריק מיט די מצות, מיט דער שמאַלץ און מיט די אײער און מיט די קאַרטאָפֿליעס און מיט די שאָר־ירקות, אַפֿילו דאָס דײזשקעלע באָרשט האָט מען געמוזט צעגיסן אין באַזונדערע טעפּ, און בשעת־מעשׂה האָבן די װײַבער, געװײנטלעך, נישט געלײגט קײן כּבֿוד אײנע אױף דער אַנדערער, זיך דורכגעװאָרפֿן מיט שטעכװערטלעך און אָנצוהערענישן אױף די מאַנצבילן.

― „קאָמונעס“ האָט זיך זײ פֿאַרגלוסט! משוגעים האָבן דאָס אױסגעטראַכט און נאַראָנים טאַנצן נאָך! נאַט אײַך גאָר „קאָמונעס“! זיבעצן „קאָמונעס“ די שׂונאים אין קאָפּ און אין האַרצן און אין די קישקעס!

נאָך פּסח איז דער טאַטע געגאַנגען איבער דער שטאָט זוכן אַן אַנדער דירה אױף צו דינגען, און אױף אים קוקנדיק ― אױך „שױן־אײן־מאָל־משה“. צבֿיה־לאה איז אַפֿילו געװאָרן װײך װי טײג, און הערשקע מאַמציס האָט אַ זאָג געטאָן, כּלומרשט פֿאַרבײַגײענדיק, אַז תּיכּף נאָך שבֿועות, אם־ירצה־השם, שטעלט ער זיך איבערדעקן דעם דאַך; עס האָט זײ אָבער געהאָלפֿן, װי אַ טױטן באַנקעס. מײַן מאַמע האָט געזאָגט שטילערהײט דעם טאַטן, אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל, אַז אומזיסט װיל זי דאָ אױך נישט זיצן! אין דרױסן חלילה, אַבי נישט בײַ הערשקע מאַמציס!

אָט אַזױ האָט זיך פֿון דער ערשטער „קאָמונע“ בײַ אונדז אין כּתרילעװקע אױסגעלאָזט אַ טײַך.

מער פֿון אַלע מײַנע חבֿרים אין חדר און מער פֿון אַלע ייִנגלעך פֿון דער גאַנצער שטאָט און מער פֿון אַלע מענטשן אױף דער װעלט ― האָב איך ליב געהאַט מײַן חבֿר בעניע מאיר פּאָלקאָװאָיס. דאָס איז געװען אַ מין ליבשאַפֿט מיט אַ מאָדנער צוגעבונדנקײט מיט אַ מורא־האָבן אינאײנעם. ליב האָב איך אים געהאַט דערפֿאַר, װאָס ער איז געװען שענער און קליגער און בריהשער פֿון אַלע ייִנגלעך, און צו מיר איז ער געװען צוגעלאָזט, געטרײַ, זיך אײַנגעשטעלט פֿאַר מיר, געגעבן פּעטש, געמאַכט אַ „פּזר“ מיט אַ „שלשלת“, דאָס הײסט, געריסן פֿאַר די אױערן אַלע ייִנגלעך, װאָס האָבן מיר געװאָלט זאַטשעפּען.

און מורא האָב איך געהאַט פֿאַר אים דערפֿאַר, װאָס ער איז אַ גרױסער און שלאָגט זיך. און שלאָגן האָט ער געקאָנט װעמען ער האָט געװאָלט און װען ער האָט געװאָלט, מחמת בעניע איז געװען דער עלטערער, דער גרעסטער און דער רײַכסטער פֿון אַלע ייִנגלעך אין חדר. דער פֿאָטער זײַנער, מאיר פּאָלקאָװאָי, כאָטש ער איז געװען נישט מער װי פּאָלקאָװאָי שנײַדער, איז ער אָבער געװען דערפֿאַר אַ ייִד אַ נגיד און האָט געשפּילט אין שטאָט אַ ראָל פֿון אַ שײנעם בעל־הבית: געהאַט אַ שײנע שטוב און אַ שטאָט אין מזרח־װאַנט )די דריטע פֿונעם אָרון־קודש(, פּסח ― די בעסטע מצה־שמורה, סוכּות ― דעם שענסטן אתרוג, שבת גענומען צו זיך אַן אורח, אַ נדבֿה געגעבן די שענסטע, אַ גמילת־חסד געטראָגן אַנטקעגן, די קינדער אָפּגעגעבן צו די בעסטע מלמדים ― בקיצור, מאיר פּאָלקאָװאָי האָט זיך „געמענטשלט“, געװאָלט װערן אַ בעל־הבית צװישן אַלע בעלי־בתּים, זיך אײַנשרײַבן צװישן חבֿרה ― נאָר בלאָטע! נישט אַזױ גיך קױפֿט מען זיך אײַן בײַ אונדז אין כּתרילעװקע אין חבֿרה אַרײַן, נישט אַזױ גיך פֿאַרגעסט מען בײַ אונדז אין כּתרילעװקע יענעמס ייִחוס, פֿון װאַנען ער שטאַמט־אַרױס. אַ שנײַדער מעג זיך „מענטשלען“ צװאַנציק יאָר כּסדר, אױספֿײַנען זיך אױפֿן שענסטן אופֿן, װעט ער בײַ אונדז אין כּתרילעװקע בלײַבן שנײַדער. נישטאָ גאָר, מײן איך, אַזאַ זײף אױף דער װעלט, װאָס זאָל קאָנען אָפּװאַשן בײַ אונדז דעם דאָזיקן פֿלעק. אַך! װיפֿל, מײנט איר, װאָלט, אַ שטײגער, מאיר פּאָלקאָװאָי געלאָזט זיך קאָסטן, מע זאָל אים אױסמעקן דעם נאָמען „פּאָלקאָװאָי“? דאָס אומגליק זײַנס איז געװען, װאָס אַ פֿאַמיליע האָט ער געטראָגן נאָך טױזנט מאָל ערגער, װי דער נאָמען. שטעלט אײַך פֿאָר, אַז אין פּאַס איז ער געשטאַנען פֿאַרשריבן: „ קאַניעװסקי מעשטשאַנין מאיר מאָװשאָװיטש טעלעצע“.

אַ מערקװירדיקע זאַך! מאירס עלטער־עלטער־זײדע, זאָל האָבן דאָרטן אַ ליכטיקן גן־עדן, װאָס איז מסתּמא געװען אױך אַ שנײַדער, אַז ס'איז געקומען צום אױסטראַכטן זיך אַ פֿאַמיליע, האָט ער גאָר נישט געקאָנט געפֿינען קײן לײַטישערן נאָמען; נעכײַ־בי װאָלט ער געהײסן, מע זאָל אים פֿאַרשרײַבן: „פֿינגערהוט“, „אונטערשלאַק“, „קניפּנאָדל“, „גרױסלאַטע“, „לאַנגערסטאָן“ ― אַפֿילו אױך נישט אַזעלכע שײנע נעמען, נאָר גאָרנישט, זײ האָבן כאָטש אַ שײַכות מיט שנײַדערײַ. אָבער טעלעצע! װאָס איז אים געפֿעלן געװאָרן אַ טעלעצע? װעט איר זאָגן: למאַי ביק? ס'איז דען נישטאָ קײן מענטשן, װאָס טראָגן דעם נאָמען ביק? זאָגט אײַך אָבער װאָס איר װילט ― ביק און טעלעצע זײַנען טאַקע פֿון אײן ייִחוס, ס'איז אָבער פֿאָרט נישט דאָס; ביק איז פֿאָרט נישט טעלעצע… נאָר מיר קערן זיך אום צו מײַן חבֿר בעניע.

געװען איז בעניע אַ פֿײַן בחורל, אַ פּעמפּיקעװאַטער, אַ ראַבעטינער, מיט געלע שטעכעדיקע האָר, מיט װײַסע פּעכקע בעקלעך, מיט שיטערע צײנדלעך און מיט מאָדנע רױטע בולבעװאַטע אײגעלעך, װי בײַ אַ פֿיש. די דאָזיקע בולבעװאַטע אײגעלעך האָבן תּמיד געשמײכלט און געקוקט ממזריש, און דערצו האָט ער געהאַט אַ פֿאַרריסן נעזל, אַזױ אַז דאָס גאַנצע פּנימל האָט אױסגעזען בײַ אים, װי בײַ אַ גרױסן עזות־פּנים ― און דאָך איז מיר דאָס דאָזיקע פּנימל דװקא געפֿעלן, און מיר זײַנען געװאָרן מיט בעניען חבֿר פֿון דער ערשטער שעה אָן, װאָס מיר האָבן זיך דערקענט.

די ערשטע קענטשאַפֿט אונדזערע איז געשלאָסן געװאָרן אונטערן טיש, זיצנדיק מיטן רבין בײַם חומש. אַז די מאַמע האָט מיך געבראַכט צופֿירן אין חדר, האָב איך געטראָפֿן דעם רבין, אַ ייִד מיט געדיכטע ברעמען און מיט אַ שפּיצעכיקער יאַרמעלקע, זיצן מיט אַלע תּלמידים בײַם חומש איבער דער סדרה בראשית. נישט געמאַכט קײן לאַנגע שהיות ― אָפּגעבן עקזאַמען האָט מען נישט געדאַרפֿט, צושטעלן מעטריקעס אױך נישט, ― האָט מיר דער רבי אַ זאָג געטאָן:

― קריך אַהינצו, אױף יענער באַנק, צװישן יענע צװײ ייִנגלעך.

און איך בין אַרױפֿגעקראָכן אױף דער באַנק, זיך אַרײַנגעכאַפּט צװישן צװײ ייִנגלעך און האָב שױן געהײסן אַ „צוגענומענער“. קײן באַזונדערע שמועסן צװישן מײַן מאַמען מיטן רבין האָט אױך נישט באַדאַרפֿט זײַן. ס'איז בײַ זײ געװען אַן אָפּגערעדטע זאַך נאָך פֿון יום־טובֿ.

― געדענק־זשע, זאָלסט זיך לערנען, װי סע געהער צו זײַן! ― זאָגט צו מיר די מאַמע, שױן שטײענדיק בײַ דער טיר, און דרײט אױס נאָך אַמאָל דעם קאָפּ צו מיר און קוקט, קוקט אױף מיר מיט געפֿיל, אױסגעמישט מיט פֿרײד, ליבשאַפֿט און רחמנות. דער מאַמעס קוק פֿאַרשטײ איך זײער גוט: זי האָט הנאה, װאָס איך זיץ צװישן באַלעבאַטישע קינדער און לערן, און סע טוט איר װײ דאָס האַרץ, װאָס זי דאַרף זיך מיט מיר שײדן.

איך בין זיך מודה, אַז מיר איז געװען אױפֿן האַרצן אַ סך פֿרײלעכער, װי מײַן מאַמען; איך זיץ צװישן אַזױ פֿיל נײַע חבֿרים, קײן עין־הרע, װאָס באַטראַכטן מיך און איך באַטראַכט זײ ― מיר באַטראַכטן זיך אײנס דאָס אַנדערע. נאָר דער רבי לאָזט אונדז לאַנג נישט זיצן אָן אַרבעט. ער צעשאָקלט זיך און שרײַט־אױס אױף אַ קול, מיט אַ ניגון. און מיר אַלע ― נאָך אים, אײנער איבערן אַנדערן, אױף קול־קולות:

― והנחש ― און דער שלאַנג! היה ― איז געװען ערום ― קליגער! מכּל ― פֿון אַלע! חית ― חיות! השׂדה ― פֿונעם פֿעלד! אַשר ― װאָס! עשׂה ― ער האָט געטאָן!

ייִנגלעך, װאָס זיצן אַזױ נאָענט אײנס מיטן אַנדערן, כאָטש זײ שאָקלען זיך און שרײַען, װי איז דאָס מעגלעך, זײ זאָלן נישט װערן באַקאַנט, זיך דורכװאַרפֿן מיט אַ פּאָר װערטער כאָטש? און ס'איז טאַקע אַזױ געװען.

בעניע מאיר פּאָלקאָװאָיס, װאָס איז געזעסן מיט מיר אינאײנעם שטאַרק צונױפֿגעקװעטשט, פּרוּװט מיך פֿריִער מיט אַ קנײַפּ פֿאַר דעם פֿוס און קוקט זיך איבער מיט מיר מיט די אױגן, און נאָכדעם צעשאָקלט ער זיך שטאַרק און זינגט גלײַך מיטן רבין און מיט אונדז אַלע אױף אַ קול דעם חומש און װאַרפֿט־אַרײַן זײַנע אײגענע װערטער, בזה־הלשון:

― והאָדם ― און דער מענטש! ידע ― האָט באַװוּסט! נאַ דיר אַװעקעט די דאָזיקע קנעפּלעך! את חוה ― חוהן! אשתּו ― זײַן װײַב! גיב מיר אַ באָקסער, װעל איך דיר געבן אַ צי פֿון מײַן פּאַפּיראָס!

און איך פֿיל עמעצנס װאַרעם הענטל אין מײַן האַנט, און איך טאַפּ־אָן עטלעכע קלײנע, גלאַטע, גליטשיקע הױזן־קנעפּלעך. איך בין זיך מודה, אַז נישט איך דאַרף קנעפּלעך, נישט איך האָב באָקסערן, נישט איך רױכער פּאַפּיראָסן. נאָר מיר איז געפֿעלן דער דאָזיקער אײַנפֿאַל, און איך ענטפֿער אים מיטן זעלבן ניגון, װאָס ער, און שאָקל זיך גלײַך מיט אַלע:

― ותּהר ― און זי איז טראָגעדיק געװאָרן! װער האָט דיר געזאָגט! ותּלד ― און זי האָט געװוּנען! אַז איך האָב בײַ זיך באָקסערן?…

און אַזױ האָבן מיר זיך איבערגעשמועסט די גאַנצע צײַט, ביז דער רבי האָט, אַ פּנים, אָנגעשמעקט, אַז כאָטש איך שאָקל זיך גאַנץ געשמאַק, נאָר דער קאָפּ איז מיר נישט בײַם חומש; האָט ער מיך פּלוצעם געגעבן אַ כאַפּ אױף דער װענטקע, צום עקזאַמען הײסט דאָס:

― זאָג נאָר, דו! הער נאָר, װיִאַזױ הײסטו דאָרטן? דו מוזט אַװדאי װיסן, װעמענס זון איז געװען קין און װיִאַזױ האָט געהײסן קינס ברודער?

די דאָזיקע קלאָץ־קשיא האָט מיר אױסגעװיזן אַזױ װילד, גלײַך װי מע װאָלט מיך, אַ שטײגער, פּלוצעם אַ פֿרעג געטאָן: װען איז אױפֿן הימל אַ יריד? אָדער װיִאַזױ מאַכט מען פֿון שנײ גאָמלקעס און זײ זאָלן נישט צעגײן? ― אַז בסך־הכּל איז מיר גאַר דער קאָפּ געװען ערגעץ װײס איך װוּ ― אונטן, בײַ די קנעפּלעך.

― װאָס קוקסטו אױף מיר אַזױ? ― פֿרעגט מיך דער רבי. ― דו הערסט נישט, װאָס מע רעדט צו דיר? איך פֿרעג בײַ דיר, זאָלסט מיר זאָגן אױף אַ װײַלע, װיִאַזױ האָט געהײסן אָדם־הראשון קינס פֿאָטער, און װאָס האָט זיך אָנגעהערט מיט קינען זײַן ברודער הבֿל, װאָס חוה האָט זײ געהאַט?

איך זע, אַלע ייִנגלעך שמײכלען, שטיקן זיך פֿאַר געלעכטער, און פֿאַרשטײ נישט, װאָס לאַכט מען דאָ?

― זאָג, נאַרעלע, אַז דו װײסט נישט, װאָרעם מיר האָבן דאָס נאָך נישט געלערנט ― שעפּטשעט מיר בעניע אױפֿן אױער און שטורכעט מיך מיטן עלנבױגן. און איך פֿאָלג אים און זאָג אים נאָך װאָרט בײַ װאָרט, װי אַ פּאָפּוגײַ, און אין חדר װערט אַ געלעכטער ביזן הימל.

„װאָס לאַכן זײ?“ ― טראַכט איך מיר און קוק אױף די קינדער און אױפֿן רבין, װי זײ קאַטשען זיך פֿאַר געלעכטער, און בשעת־מעשׂה לײג איך איבער אונטן די קנעפּלעך פֿון אײן האַנט אין דער אַנדערער: דאָרט איז פּונקט אַ האַלב טוץ.

― אַנו, װײַז נאָר, בחורל, אַקאָרשט די הענטלעך דײַנע! װאָס טוסטו דאָרטן מיט זײ? ― מאַכט צו מיר דער רבי און בײגט זיך אָן צו מיר אונטערן טיש…

איר זײַט דאָך קלוגע קינדער, פֿאַרשטײט איר דאָך שױן מסתּמא אַלײן, װאָס פֿאַר אַ מין פּסק איך האָב געכאַפּט פֿון מײַן רבין אױפֿן ערשטן אַרױספֿאָר מיט די קנעפּלעך!

שמיץ פֿאַרהײלן זיך, בזיונות פֿאַרגעסן זיך. איך מיט בעניען זײַנען מיר גיך געװאָרן גוטע ברידער, אָבער װאָס גוטע ברידער הײסט ― נפֿש־אַחת, גאָר װי אַנדערע צװײ. אָט װיִאַזױ די מעשׂה האָט זיך געטראָפֿן:

געקומען אָפֿן אַנדערן טאָג אין חדר אַרײַן, מיטן חומש אין אײן האַנט און מיטן אָנבײַסן אין דער אַנדערער האַנט, האָב איך געטראָפֿן חבֿרה שטאַרק האָפֿערדיק, פֿרײלעך, דאָס, װאָס װערט אָנגערופֿן בגילופֿין. װאָס איז די מעשׂה? אַ גדולה ― דער רבי איז נישטאָ! װוּ איז ער? אַװעקגעגאַנגען ערגעץ אױף אַ ברית, אינאײנעם מיט דער רביצין. דאָס הײסט, חלילה נישט אינאײנעם; אַ רבי גײט קײנמאָל נישט אינאײנעם מיט אַ רביצין. פֿריִער גײט דער רבי, און נאָכדעם, הינטן, גײט נאָך די רביצין.

― אַ לאָמיר זיך װעטן! ― רופֿט זיך אָן אײן ייִנגל מיט אַ בלױער נאָז, יהושע־העשל הײסט ער.

― צו װיפֿל געװעט? ― זאָגט דער אַנדערער, קאָפּל־בונעם, אַ ייִנגל מיט אַ צעריסענעם אַרבל און סע זעט זיך אַרױס דער שפּיץ פֿונעם שװאַרצן עלנבױגן.

― צו פֿערטל פֿונט באָקסערן.

― לאָז זײַן צו פֿערטל פֿונט באָקסערן. איז װאָס, זאָגסטו, לאָמיר האָרכן?

― איך זאָג, אַז מער װי פֿינף־און־צװאַנציק װעט ער נישט אױסהאַלטן.

― און איך זאָג ― זעקס־און־דרײַסיק!

― זעקס־און־דרײַסיק? אָט װעלן מיר באַלד זען! חבֿרה נעמט אים!

אָט אַזױ האָט אױסקאָמאַנדעװעט יהושע־העשל מיט דער בלױער נאָז, און עטלעכע ייִנגלעך מיטאַמאָל האָבן מיך אַ נעם געטאָן, װי דער רוח דעם מלמד, מיך אַנידערגעלײגט אױף דער באַנק, און דװקא מיטן פּנים אַרױף. צװײ האָבן זיך געזעצט מיר אױף די פֿיס, צװײ ― אױף די הענט, אײנער האָט מיר צוגעהאַלטן דעם קאָפּ, איך זאָל זיך נישט דרײען, און נאָך אײנער האָט אָנגעשטעלט אַקוראַט אַקעגן מײַן נאָז צװײ פֿינגער פֿון דער לינקער האַנט )אָ פּנים, ער איז געװען אַ ליװאַק, אַ געלינקטער!(; די צװײ פֿינגער האָט ער צונױפֿגעלײגט, װי אַ בײגעלע, אײן אױגל אַ ביסעלע צוגעמאַכט, דאָס מױל האַלב געעפֿנט, און גענומען מיר שנעלן אין נאָז אַרײַן ― אָבער װיִאַזױ, מײנט איר, שנעלן? יעדער שנעל האָט מיר געגעבן צו זען זיך מיטן טאַטן פֿון יענער װעלט. רוצחים! קױלערס! װאָס האָבן זײ געהאַט צו מײַן נאָז? װאָס האָט זי זײ װײ געטאָן? װעמען האָט זי געשטערט? װאָס האָבן זײ אױף איר דערזען? אַ נאָז װי אַלע נעזער!

― חבֿרה, צײלט! ― קאָמאַנדעװעט יהושע־העשל ― אַחת ואַחת! אַחת ושתּים! אַחת ושלוש!

נאָר פּלוצעם…

כּמעט אַלע מאָל, זינט די װעלט שטײט, טרעפֿן זיך אַלע נסים פּלוצעם. למשל: סע טרעפֿט זיך חלילה אַן אומגליק מיט אַ מענטשן, גזלנים פֿאַלן־אָן אױף אים אין מיטן פֿעלד, בינדן אים די הענט אַרונטער, שאַרפֿן־אָן דאָס מעסער און הײסן אים זאָגן װידוי; און סאַמע דעמאָלט, װען מע װיל שױן מאַכן כיק, טראָגט עס אָן פּלוצעם אַ סטאַנאָװאָי מיט אַ גלאָק ― די גזלנים צעלױפֿן זיך, און יענער װערט ניצול, הײבט אױף די הענט צו גאָט און בענטשט נאָכדעם גומל.

מיט מיר און מיט מײַן נאָז איז אױך אַזױ געװען. איך געדענק נישט אַקוראַט, צי בײַם פֿינפֿטן, צי בײַם זעקסטן שנעל האָט זיך געעפֿנט די טיר און ס'איז אַרײַנגעקומען בעניע־מאיר פּאָלקאָװאָיס, און חבֿרה האָבן מיך באַלד אָפּגעלאָזט פֿרײַ, געבליבן שטײן, װי די סטאַטקעס, און בעניע האָט זײ גענומען אײנציקװײַז צו דער אַרבעט: ער האָט זײ אָנגענומען איטלעכן באַזונדער בײַ די אױערן, גוט אָנגעדרײט, געמאַכט דערבײַ מיט אַ ניגון: „פּז־ר“ אָדער „שלשל־ת!“ און בשעת־מעשׂה געזאָגט אַלעמען מיטן אײגענעם נוסח:

― נו? הײַנט װעסטו שױן װיסן, װאָס הײסט זאַטשעפּען אַן אַלמנהס אַ ייִנגל?

פֿון דעמאָלט־אָן האָבן שױן חבֿרה מער נישט צוגערירט זיך, נישט צו מיר, נישט צו מײַן נאָז; זײ האָבן מורא געהאַט זיך אָנהײבן מיט אַן אַלמנהס אַ ייִנגל, װאָס בעניע מאיר פּאָלקאָװאָיס איז זײַן חבֿר, זײַן אױסלײזער, זײַן באַשיצער.

„דער אַלמנהס ייִנגל“ ― קײן אַנדער נאָמען האָב איך נישט געהאַט אין חדר. װאָס עפּעס „דער אַלמנהס ייִנגל“? מחמת מײַן מאַמע איז געװען אַ ייִדענע אַן אַלמנה, זיך דורכגעשלאָגן אַלײן מיט איר אײגענער האָרעװאַניע, געהאַלטן אַ באַקאַלײנע קלײט, װאָס מער פֿון אַלצדינג איז דאָרטן געװען, װעדליק איך געדענק, קרײַד און באָקסערן ― די צװײ מינים, װאָס האָבן אַ שאַרפֿן אָפּגאַנג בײַ אונדז אין כּתרילעװקע: קרײַד באַדאַרף מען האָבן אױף שמירן די שטיבער, און באָקסערן איז אַ נאַשערײַ, װאָס איז אי זיס, אי עס גײט אַ סך אױף דער װאָג, אי סע קאָסט װאָלװל. חדר־ייִנגלעך ברענגען־אױס דערױף דאָס גאַנצע געלט פֿון די אָנבײַסנס מיט די מיטאָגס, און די קרעמער בײַ אונדז ציִען דערפֿון שײן פּרנסה. בשום אױפֿן האָב איך נישט געקאָנט פֿאַרשטײן, פֿאַרװאָס די מאַמע קלאָגט זיך שטענדיק, זאָגט, אַז עס טראָגט איר קױם־קױם אױף קלײט־געלט און אױף שׂכר־לימוד. און װאָס עפּעס גראָד שׂכר־לימוד? װוּ זײַנען די איבעריקע זאַכן, װאָס אַ מענטש באַדאַרף האָבן, למשל, עסן, אַ קלײד, אַ שוך, וכדומה? דער גאַנצער קאָפּ אירער איז געלעגן אינעם שׂכר־לימוד: „אַז גאָט האָט מיך געשטראָפֿט, זאָגט זי, און האָט צוגענומען בײַ מיר מײַן מאַן, אַזאַ מאַן, און מיך געלאָזט אַן אַלמנה, אַ יוגנט, אײנע אַלײן, װיל איך כאָטש, אַז מײַן זון זאָל קאָנען גוט לערנען“. װאָס זאָגט איר אױף דעם משל? איר מײנט אפֿשר, אַז זי איז נישט געגאַנגען אַלע מאָל אין חדר אַרײַן געװאָר װערן, װיִאַזױ איך לערן? פֿון דאַװנען שמועסט מען נישט, אַז זי האָט אַכטונג געגעבן אױף מיר, איך זאָל דאַװנען אַלע טאָג. זי האָט מיך נאָר געװאָלט אײַנרײדן, איך זאָל זײַן כאָטש האַלב, װי מײַן טאַטע, עליו־השלום, איז געװען. און אַלע מאָל, װען זי האָט זיך גוט צוגעקוקט צו מיר, פֿלעגט זי זאָגן, אַז איך בין אינגאַנצן „ער“, מיר צו לאַנגע יאָר. און בשעת־מעשׂה זײַנען בײַ איר די אױגן געװען װי באַנעצט, און מאָדנע פֿאַרזאָרגט איז געװען דאָס פּנים אירס, באַצױגן מיט אַ שװאַרצן טרױער.

לאָז ער מיר מוחל זײַן, דער טאַטע מײַנער, אױף יענער װעלט. איך האָב אים נישט געקאָנט פֿאַרשטײן, װאָס איז ער געװען פֿאַר אַ מענטש, װאָס װעדליק די מאַמע דערצײלט זיך אָן פֿון אים, פֿלעגט ער כּסדר אָדער לערנען אָדער דאַװנען? שױן־זשע האָט אים קײנמאָל נישט געצױגן, װי מיך, אינדרױסן אַרױס זומער אינדערפֿרי, בשעת די זון ברענט נאָך נישט אַזױ שטאַרק, הײבט ערשט אָן אַרױסטרעטן אױפֿן גרױסן הימל, שפּאַצירט מיט אַ גרױס אײַלעניש, װי אַ פֿײַעריקער מלאך אין אַ פֿײַעריקער קאַרעטע מיט פֿײַעריקע פֿערד, װאָס ס'איז אוממעגלעך צו קוקן זײ אין זײערע שטאַרק לױטערע, ברענענדיקע, גין־גאָלדענע פּנימער? װאָס פֿאַר אַ טעם, פֿרעג איך אײַך, האָט אין אַזאַ געטלעכן פֿרימאָרגן דאָס װאָכעדיקע דאַװנען? װאָס פֿאַר אַ טעם האָט נאָכדעם דאָס זיצן און לערנען אינעם ענגן װיסטן חדר, בשעת די גין־גאָלדענע זון האַלט אין רעכטן סמאַליען, אָנגליִענדיק די ערד, װי אַן אײַזערנע סקאָװערעדע? דעמאָלט ציט דאָס אײַך גאָר אַהין, אַראָפּ־באַרג, צום טײַך, צו יענעם שײנעם טײַך, װאָס איז באַדעקט פֿון אױבן מיט גרינעם, און אַ מאָדנער ריח, אַ ריח פֿון שװיץ־באָד, לאָזט זיך הערן פֿון דער װײַטן; דעמאָלט גלוסט זיך אײַך אױסטאָן זיך אױף דער גיך און אַרײַנשפּרינגען העכער האַלב אין דעם אָנגעװאַרעמטן װאַסער, װאָס אונטן, בײַם דנאָ, איז דאָס קילבלעך און מאָדנע גליטשיק און װײך־בלאָטיק, און פֿאַרשײדענע באַשעפֿענישן, װאָס װידמענען זיך אין די אָפּגרונטן פֿונעם טײַך, האַלב פֿישלעך, האַלב זשאַבקעלעך, שװעבן, שװעבן אָן אַ שיעור פֿאַר די אױגן, און מאָדנע פֿליגן, קאָמאַרעס מיט די לאַנגע פֿיס, גליטשן זיך, שליטלען זיך איבערן װאַסער פֿון אױבן; דעמאָלט גלוסט זיך אײַך אַריבערשװימען אױף יענער זײַט, אַהין װוּ די ברײטע, קײַלעכיקע, גרינע בלעטער װאַקסן, און עס שעמערירן פֿון זײ אַרױס װײַסע און געלע צװיקלעך, און סע קוקט אױף אײַך אַ גרינע פֿרישע װערבע מיט װײכע פֿרישע צװײַגן, און איר טוט זיך אַ לאָז און פֿאַלט־אַרײַן מיט די הענט אין בלאָטע, און פּאָליאָסקעט־פּאָליאָסקעט מיט די פֿיס פֿון יענער זײַט, מען זאָל מײנען, אַז איר שװימט. װאָס פֿאַר אַ טעם, פֿרעג איך אײַך נאָכאַמאָל, האָט דאָס זיצן אין שטוב אָדער אין חדר זומער פֿאַרנאַכט, בשעת דער גרױסער רױטער הימל־קוגל לאָזט זיך אַראָפּ פֿון יענער זײַט שטאָט אױף דער ערד, צינדט־אָן דעם שפּיץ קלױסטער און באַלײַכט אױך דעם רױטן שינדל־דאַך פֿון באָד און, להבֿדיל, די גרױסע אַלטע פֿענצטער פֿון דער גרױסער קאַלטער שול, און פֿון דאָרטן, פֿון הינטער דער שטאָט, גײט די טשערעדע, ציגן לױפֿן, שעפֿעלעך מעקען, דער שטױב װאַקסט, גײט ביזן הימל, און זשאַבעס קװאַקען, זשאַבעס גראַגערן, סע רעשט, סע גרילצט ― אַ טאַראַראַם, יריד, האַרמידער! װער האָט אין זינען איצטער דאַװנען? װעמען קריכט אין קאָפּ אַרײַן איצטער לערנען? גײט־זשע רעדט אָבער מיט מײַן מאַמען, ― װעט זי אײַך זאָגן, אַז ער, עליו־השלום, האָט נישט אַזױ געטאָן; ער, עליו־השלום, איז געװען גאָר אַן אַנדער מענטש. װאָס פֿאַר אַ מענטש איז ער געװען, זאָל ער מיר מוחל זײַן, ― װײס איך נישט; איך װײס נאָר, אַז מיר דעקוטשעט די מאַמע זײער שטאַרק, דערמאָנט מיך אַלע מאָל, אַז איך האָב געהאַט אַ טאַטן, און װאַרפֿט מיר אױס צען מאָל אַ טאָג דאָס שׂכר־לימוד, װאָס זי צאָלט פֿאַר מיר, און פֿאַרלאַנגט פֿון מיר נאָר צװײ זאַכן, זאָגט זי: גוט לערנען און װעלן דאַװנען.

מע קאָן נישט זאָגן, אַז „דער אַלמנהס ייִנגל“ האָט זיך שלעכט געלערנט. ער איז ניט אָפּגעשטאַנען פֿון זײַנע איבעריקע חבֿרים אױף קײן האָר. נאָר װעלן דאַװנען ― דאָס בין איך אײַך נישט ערבֿ. אַלע קינדער האָבן אײן נשמה, און אַ קונדס איז ער געװען גלײַך מיט אַלעמען; ליב געהאַט אַ שטיף־טאָן: אָנטאָן דעם קהלשן צאַפּ אױף די הערנער אַ שטרײַמל פֿון דער רביצינס װיכעט, װאָס זי שמירט מיט אים די ערד, און לאָזן אים איבער דער שטאָט; אָנהענגען דער קאַץ אַ פּאַפּירענע שלאַנג אױפֿן װײדל, זי זאָל לױפֿן משוגענערװײַז און ברעכן טעפּ אױף װאָס די װעלט שטײט; אױפֿהענגען אַ שלאָס אױף דער װײַבערשער שול פֿרײַטיק־צו־נאַכט פֿון דרױסן, מע זאָל נאָכדעם די װײַבער דאַרפֿן ראַטעװען פֿון חלשות; צושלאָגן דעם רבינס פּאַנטאָפֿל צו דער ערד מיט טשװעקעס, אָדער צוחתמענען אים מיט טריפֿװאַקס די באָרד צום טיש בשעת ער שלאָפֿט, און לאָז ער פּרוּװן אױפֿשטײן, וכדומה. װיפֿל שמיץ דאָס קאָסט אונדז נאָכדעם, אַז מע דערגײט זיך װער דאָס האָט געטאָן ― פֿרעגט שױן ניט! סע פֿאַרשטײט זיך פֿון זיך זעלבסט, אַז יעדע זאַך מוז האָבן אױף זיך אַן עלטערן, אַן אױבערהאַר, װאָס ער איז דער קאָפּ, דער פֿירער, דער װעגװײַזער.

אונדזער קאָפּ, אונדזער פֿירער, אונדזער װעגװײַזער איז געװען בעניע מאיר פּאָלקאָװאָיס… פֿון אים האָבן זיך אַלע זאַכן אָנגעהױבן און צו אונדזערע קעפּ האָט זיך דאָס תּמיד אױסגעלאָזט. בעניע, דער פּעמפּיקעװאַטער רױטער בעניע מיט די בולבעװאַטע רױטע אױגן, איז תּמיד פֿון אַלע אומגליקן אַרױס טרוקן, װי פֿעפֿער, רײן, װי אַ טרער, און גאָט די נשמה שולדיק, װי אַ טײַבעלע. װוּ ערגעץ אַ שײנע תּנועה, אַ מין העװיהלע, אַ שפּיצל, אַן אָפּשניצל, האָבן מיר דאָס גענאַשט פֿון בעניען. װער האָט אונדז אױסגעלערנט בגנבֿה רױכערן אַ פּאַפּיראָס, אַרױסלאָזן דעם רױך פֿון בײדע נאָזלעכער? בעניע. װער האָט אונדז אַרױפֿגעפֿירט זיך גליטשן װינטער מיט אַלע גױיִשע שקצימלעך אױפֿן אײַז? בעניע. װער האָט אונדז אױסגעלערנט שפּילן אין קנעפּלעך, אין קניפּלעך, אין מם־שין־הא, אין „אום־צי־גראָד“, און פֿאַרשפּילן די אָנבײַסנס מיט די מיטאָגס? בעניע. אױף שפּילן איז בעניע געװען אַ מזיק, דאָס הײסט: ער האָט אונדז אַלעמען געמזיקט, אָפּגעװוּנען בײַ אונדז װוּ מיר האָבן געהאַט אַ גראָשן, און געקומען צו עפּעס ― אָפּגעװישט די ליפּן, שאַ, נישטאָ בעניע! דאָס שפּילן איז בײַ אונדז געװען אײנע פֿון די בעסטע זאַכן אין דער װעלט, און פֿאַרן שפּילן האָבן מיר אַלע מאָל געכאַפּט פֿונעם רבין דעם גרעסטן פּסק; ער האָט געזאָגט, אַז ער מוז דאָס אױסקאָרעניִען, אַרױסרײַסן בײַ אונדז מיטן װאָרצלען.

― שפּילן װעט איר בײַ מיר? מיטן מלאך־המװת װעט איר זיך בײַ מיר שפּילן! ― אַזױ פֿלעגט זאָגן דער רבי און אױסטרײסלען אונדז די קעשענעס, צונעמען װאָס ער האָט געפֿונען און אײַנטײלן אונדז שמיץ פֿון דער ברײטער האַנט.

נאָר אײן װאָך אין יאָר איז געװען בײַ אונדז אַזעלכע, װאָס מע האָט געמעגט שפּילן. װאָס זאָג איך, מע האָט געמעגט? ס'איז געװען אַ מיצװה צו שפּילן, אַ מיצװה!

די װאָס איז געװען ― די װאָך פֿון חנוכּה, און געשפּילט האָבן מיר אין „דרײדל“.

אמת, אין די הײַנטיקע שפּילן, װאָס מע שפּילט אין קאָרטן, למשל: אָקע, סטוקלקע, טערטל־מערטל, סטאָס וכדומה, שטעקט אַװדאי מער שׂכל, װי אין אונדזער אַמאָליקן דרײדל; נאָר דאָרט, װוּ מע שפּילט אױף געלט, איז קײן חילוק נישט. איך אַלײן האָב געזען מיט מײַנע אױגן, װי צװײ שקצים זײַנען געזעסן און האָבן זיך געשלאָגן קאָפּ אין װאַנט. און אַז איך האָב זײ געפֿרעגט: װאָס טוט איר װאָס? איר זײַט משוגע, צי חסר־דעה? האָבן זײ מיר געזאָגט, איך זאָל נעמען דעם װעג, װאָרעם זײ שפּילן אױף געלט ― װער פֿון זײ װעט זיך גיכער אײַנמידן… הײַנט גײט טענהט! דאָס שפּיל פֿונעם דרײדל איז אַ הײס, אַ מוראדיק אַזאַרט שפּיל. עס קאָן אַרײַנטרײַבן אײַך אין אלף־השישי אַרײַן, איר זאָלט פֿאַרשפּילן די נשמה. און נישט נאָר דאָס געלט, װי דער פֿאַרדראָס: למאַי געװינט יענער? למאַי פֿאַלט בײַ יענעם דאָס דרײדל אױף דער גימל, און בײַ אײַך אױף דער נון, אױף דער הא אָדער אױף דער שין? און דאָס װײסט איר דאָך מסתּמא, װאָס באַדײַטן די פֿיר אותיות פֿונעם דרײדל: נ מאַכט נײן , ה מאַכט האַלב , ש מאַכט שלעכט און ג מאַכט גוט . דאָס דרײדל איז אַ מין לאָטערײ: װעמען די הצלחה שפּילט, דער געװינט. אָט נעמט, למשל, בעניע מאיר פּאָלקאָװאָיס: װיפֿל מאָל ער זאָל נישט לאָזן דאָס דרײדל, מוז דאָס פֿאַלן בײַ אים אױף דער גימל.

― ס'איז דיר אַן אַנטיק מיט דעם בעניען! ― זאָגן אַלע ייִנגלעך און שטעלן אַלע מאָל פֿריש געלט, און בעניע „ענטפֿערט“ אַלעמען, װאָרעם װאָס הערט ער דאָס? „אַ נגידס אַ ייִנגל“!

― גימל! װידער גימל! אַן אַנטיק מיט אים! ― שרײַען אױס אַלע מיטאַמאָל און מע נעמט זיך צו די בײַטעלעך און מע שטעלט פֿריש געלט, און בעניע „ענטפֿערט“ אַלעמען, לאָזט דאָס דרײדל „קאָזאָרעם“, מיטן קעפּעלע אַרױף, דאָס דרײדל דרײט זיך, קאַטשעט זיך אַהין און אַהער, װי אַ שיכּור, און פֿאַלט־אַנידער.

― גימל! ― זאָגט בעניע.

־ גימל? גימל? װײַטער גימל? חידושים מיט אים! ― שרײַען אױס חבֿרה און קראַצן זיך און נעמען זיך װידער צו די בײַטעלעך.

דאָס שפּיל װערט װאָס װײַטער פֿײַעריקער. די שפּילערס היצן זיך, שטעלן געלט, שטופּן זיך אַלע צום טיש, קריגן זיך, דערלאַנגען אײנער דעם אַנדערן אין זײַט אַרײַן, זײַנען זיך מכבד מיט מאָדנע װערטער: „דו סמאַרק אײנער! דו פֿאָנפֿאַטש! שװאַרצער קאָטער! צעקנײטשטע יאַרמלקע! צעשפּאָלטענע קאַפּאָטקע!“ וכדומה אַזעלכע קאָמפּלימענטן, באַמערקן גאָר נישט, אַז בײַ דער זײַט שטײט דער רבי, אָנגעטאָן אינעם װאַרעמען טיזליק מיטן װאַטענעם מיצל אױף דער יאַרמלקע און מיטן טלית־ותּפֿילן אונטער דער האַנט! דאָס קלײַבט ער זיך אין קלײַזל אַרײַן דאַװנען, נאָר דערזען די קינדער היצן זיך, האָט ער זיך אָפּגעשטעלט אױף אַ װײַלע, אַ קוק טאָן פֿון דער װײַטן, װי מיר שפּילן אין דרײדל. הײַנט מישט זיך נישט דער רבי; ס'איז חנוכּה, זײַנען מיר פֿרײַ אַכט טאָג כּסדר און קאָנען שפּילן אין דרײדל װיפֿל מיר װילן, אַבי נישט שלאָגן זיך, נישט רײַסן זיך בײַ די נעזער. גאָר נישט אַזאַ שלעכטער מענטש, דער רבי, כ'לעבן. אױך די רביצין האָט געכאַפּט דאָס קלײנע, קראַנקע ראובֿלע אױף די הענט, אים פֿאַרשטופּט דאָס מײַלכל מיט דער ברוסט, ס'זאָל נישט שרײַען, האָט זיך אַװעקגעשטעלט הינטערן רבינס פּלײצעס און קוקט־קוקט, װי די ייִנגלעך שטעלן געלט. און בעניע „ענטפֿערט“ אַלעמען, בעניע ברענט, בעניע פֿלאַמט, בעניע פֿלאַטערט, בעניע לאָזט דאָס דרײדל, און דאָס דרײדל דרײט זיך, קאַטשעט זיך און פֿאַלט־אַנידער.

― װידער אַמאָל גימל? אַ טרעיאַטער מיט דעם בעניען!

און בעניע האָט אונדז אַזױ לאַנג באַװיזן זײַן בריהשאַפֿט מיט זײַנע גרױסע קונצן, ביז ער האָט אונדז מחילה אױסגערײניקט אַלעמען די בײַטעלעך, צוגענומען װוּ ס'איז געװען ערגעץ אַ פּרוטה, אַרײַנגעלײגט די הענט אין די קעשענעס, װי אײנער רעדט: „נו, װער װיל נאָך?“… און מיר זײַנען זיך צעגאַנגען אַהײם, אַװעקגעטראָגן מיט זיך אַ װײטיק אין האַרצן און אַ בזיון פֿאַר זיך אַלײן, און נאָך געמוזט אין דער הײם אױסטראַכטן „ליגונים“ ― דער אַזאַ ליגן און דער אַזאַ ליגן. אײנער האָט זיך מודה געװען, אַז ער האָט דאָס גאַנצע חנוכּה־געלט פֿאַרנאַשט, אױסגעגעבן אױף באָקסערן! דער אַנדערער האָט אױסגעטראַכט אַ פּיזמון, אַז מע האָט דאָס בײַ אים אַרױסגעגנבֿעט פֿון קעשענע נאָך בײַנאַכט. און דער דריטער איז געקומען אַהײם מיט אַ געװײן. „װאָס איז? װאָס װײנסטו?“ ― סטײַטש, ער האָט זיך געקױפֿט פֿאַרן חנוכּה־געלט אַ מעסערל! ― „װאָס־זשע איז דער געװײן?“ ― סטײַטש, ער האָט דאָס גײענדיק פֿאַרלױרן!

אױך איך האָב אױסגעטאָקט אַ גרױסן ליגן, דערצײלט דער מאַמען אַ גאַנצע מעשׂה פֿון טױזנט־אײן־נאַכט און אױסגעבעטן בײַ איר נאָך אַמאָל חנוכּה־געלט ― אַ האַרטן זעקסער מיט צװײ צװײערס, אַװעקגעטראָגן זײ צו בעניען און אָפּגעטרײסלט זיך אין פֿינף מינוט, און אױסגעטראַכט דער מאַמען אַ נײַעם ליגן. בקיצור, קעפּ האָבן געטראַכט, מוחות האָבן געאַרבעט און ליגנס, ליגנס זײַנען געפֿלױגן, אַזױ װי האָלץ, און דאָס גאַנצע חנוכּה־געלט אונדזערס איז אַװעק מיטן דרײדל, אַװעק צו בעניען אין קעשענע אַרײַן, און פֿאַרפֿאַלן לעולם־ועד!

נאָר אײנער פֿון אונדז האָט זיך אַזױ אַרײַנגעלאָזט אינעם דרײדל, אַז ער האָט זיך נישט באַנוגנט מיטן חנוכּה־געלט אַלײן און האָט נישט אױפֿגעהערט צו שפּילן און שפּילן מיט בעניען אין דרײדל כּמעט אַלע טאָג, ביזן לעצטן טאָג פֿון חנוכּה.

און דער דאָזיקער אײנער בין געװען טאַקע, מחילה, איך אַלײן, „דער אַלמנהס ייִנגל“.

װוּ האָט גענומען „דער אַלמנהס ייִנגל“ געלט אױף צו שפּילן ― דאָס זאָלט איר גאָר נישט פֿרעגן. די גרױסע שפּילערס פֿון דער װעלט, די, װאָס האָבן געפּרוּװט געװינען און פֿאַרשפּילן גאַנצע פֿאַרמעגנס און מאַיאָנטקעס, ― די װײסן, די פֿאַרשטײען!… אױ־װײ, די שעה זאָל גאָר נישט זײַן, אַז דער יצר־הרע פֿון שפּילן קומט אָן, איז גאָר נישטאָ קײן שװערע זאַך אױף דער װעלט! ער ברעכט־דורך מױערן, אײַזערנע װענט, ער טוט מעשׂים אַשר לא יעשו ― אַ װערטעלע אױסצורײדן: דער יצר־הרע פֿון שפּילן!

ראשית־חכמה, האָב איך זיך גענומען מאַכן געלט פֿון שװה־כּסף, דאָס הײסט, עס זאָל אײַך צו קײן חרפּה נישט זײַן, פֿאַרקױפֿן אַלצדינג, װאָס איך האָב, אײן חפֿץ נאָכן אַנדערן, פֿריִער דאָס מעסערל, נאָכדעם דאָס בײַטעלע, נאָכדעם די קנעפּלעך אַלע. און אַ קעסטעלע האָב איך געהאַט, װאָס פֿלעגט זיך עפֿענען און פֿאַרמאַכן, און עטלעכע רעדעלעך און אַן אַלטן זײגער, גוטע, מעשענע, אַז מע רײַבט זײ אױס, גלאַנצן זײ מיט סכּנת־נפֿשות, כּמעט אַזױ װי גאָלד, ― אַלצדינג אַװעקגעגעבן בחצי־חינם, געשניטן אױף װאָס די װעלט שטײט, און געלאָפֿן אַלע מאָל מיט פֿריש געלט צו בעניען אַהײם און פֿאַרשפּילט אים ביזן לעצטן גראָשן, אַװעקגעגאַנגען אַלע מאָל פֿון אים אָבֿל וחפֿוי־ראָש, מיט אַ האַרץ פֿול מיט װוּנדן, מיט אַ שרעקלעכן פֿאַרדראָס, שטאַרק אױפֿגעטראָגן ― נישט אױף בעניען! חלילה! װאָס האָב איך צו בעניען? װאָס איז בעניע שולדיק, אַז סע גײט אים אינעם שפּיל? ס'זאָל בײַ מיר , זאָגט ער, פֿאַלן דאָס דרײדל אױף דער גימל, װאָלט איך געװוּנען; עס פֿאַלט בײַ אים , זאָגט ער, אַלע מאָל אױף דער גימל, געװינט ער. אַזױ זאָגט בעניע און איז נעבעך זײער גערעכט… נײן, מיך פֿאַרדריסט אױף זיך, אױף מיר אַלײן, למאַי איך האָב צעטרענצלט אַזױ פֿיל געלט, דער מאַמעס פֿאַרהאָרעװעט געלט, און צעפֿלאָכטן אַלע מײַנע זאַכן, געבליבן, װי מע זאָגט, נאַקעט, װי די מאַמע האָט מיך געהאַט! אַפֿילו דאָס סידורל אױך פֿאַרקױפֿט. אױ, דאָס סידורל! דאָס סידורל!… דערמאָן איך מיך אָנעם קלײנעם סידורל, פֿאַרקלעמט מיך בײַם האַרצן און דאָס פּנים ברענט מיר פֿאַר בזיון! דאָס איז געװען אַ צאַצקע, נישט קײן סידורל! בײַ פּתחיה דעם פּאַקנטרעגער האָט דאָס מיר די מאַמע גע ― קױפֿט, אַקוראַט צום טאַטנס יאָרצײַט. און אַ סידורל איז דאָס געװעזן, ― צװישן סידורימלעך אַ סידורל! אַ „כּל־בוניקל“, אַן אמתדיק כּל־בוניקל! אַ גראָבס, אַ געפּאַקטס. פֿון כּל־טובֿ האָט זיך דאָרטן געפֿונען, פֿון פֿױגל־מילך, פֿון װאָס אַ מױל קאָן רײדן: שיר־השירים און פּרק, און ברכי־נפֿשי, אין די הגדה, און אַלע תּפֿילות, און אַלע דינים ומנהגים פֿון אַ גאַנץ יאָר, און אַ תּהילימל צום סוף. הײַנט די טעװעלעך מיט די גאָלדענע אותיות! דער שניט! דאָס רוקנדל! אַ יצר־הרע, זאָג איך אײַך, אַ שׂטן, נישט קײן סידורל! אַלע מאָל װען פּתחיה מיט די בעלמעס און מיט די שטאַרק־ אונטערגעשאָרענע װאָנצעס, װאָס דאָס מאַכט דאָס פֿאַרזאָרגטע פּנים זײַנס שמײכלענדיק, אַלע מאָל װען דער פּתחיה האָט זיך צעלײגט מיט זײַן קראָם אין בית־המדרש בײַ דער טיר, האָב איך קײן אױג נישט אַראָפּגעלאָזט פֿון דעם כּל־בוניקל.

― װאָס װעסטו זאָגן, ייִנגעלע? ― פֿרעגט מיך כּלומרשט פּתחיה, גלײַך װי ער װײס נישט, אַז איך האָב געװאָרפֿן אַן אױג אױפֿן כּל־בוניקל, שױן אַ מאָל זיבעצן איבערגעטאַפּט מיט די הענט און איבערגעפֿרעגט װאָס סע קאָסט.

― גאָרנישט, ― זאָג איך, ― גלאַט אַזױ… ― און גײ־אַװעק פֿון אים, איך זאָל נישט זען פֿאַר זיך רעם יצר־הרע.

― אױ, מאַמע! זאָלסט זען, איז בײַ פּתחיהן פֿאַראַן אַ כּל־בוניקל !

― װאָס פֿאַראַ כּל־בוניקל? ― פֿרעגט מיך די מאַמע.

― אַ סידורל אַזעלכעס! װען איך האָב אַזאַ סידורל, װאָלט איך ― איך װײס אַלײן נישט װאָס!

― האָסט דען נישט קײן סידור? און װוּ איז דעם טאַטנס סידור?

― װאָס גלײַכסטו, מאַמע? יענץ איז אַ סידור, און דאָס איז אַ כּל־בוניקל!

― אַ כּל־בוניקל! ― זאָגט די מאַמע. ― אין אַ כּל־בוניקל איז דען פֿאַראַן מער צו דאַװנען, צי עס דאַװנט זיך געשמאַקער?

גײט גיט צו פֿאַרשטײן אַ מאַמען, װאָס הײסט אַ כּל־בוניקל, אַן אמתדיק כּל־בוניקל, מיט רױטע טאָװעלעך, מיט אַ בלױען שניט און מיט גרינעם רוקן!

― קום ― זאָגט צו מיר די מאַמע אײנמאָל אין אַ פֿאַרנאַכט און נעמט מיך אָן פֿאַר אַ האַנט ― קום מיט מיר אין בית־המדרש. מאָרגן, אם־ירצה־השם, האָסטו יאָרצײַט נאָכן טאַטן, װעלן מיר שטעלן ליכט און זיך זען אין אײן װעג מיט פּתחיהן, װאָס איז בײַ אים פֿאַר אַ כּל־בוניקל אַזעלכעס?

איך װײס פֿריִער, אַז צום טאַטנס יאָרצײַט װעל איך בײַ מײַן מאַמען פּועלן, װי מע זאָגט, דאָס טעלערל פֿונעם הימל, און עס קלאַפּט מיר שױן דאָס האַרץ פֿאַר פֿרײד.

געקומען אין בית־המדרש, טרעפֿן מיר פּתחיהן מיטן זאַק, נאָך נישט אױסגעפּאַקט די סחורה. פּתחיה איז, פֿאַרשטײט איר מיך, אַ ייִד נישט קײן כאַפּנדיקער. ער װײס גאַנץ גוט, אַז ער איז אײנער אױפֿן יריד. זײַנס װעט פֿון אים נישט אַװעק. אײדער ער בינדט־אױף דעם זאַק און צעלײגט די קראָם, געדױערט אַ יאָר. איך ציטער, איך פֿלאַטער, קױם װאָס איך האַלט מיך אױף די פֿיס, און ער ― גאָרנישט, גלײַך װי נישט צו אים רעדט מען! ― װײַזט שױן דאָרטן, ― זאָגט צו אים די מאַמע ― װאָס איז דאָרט בײַ אײַך פֿאַר אַ כּל־בוניקל?

פּתחיה האָט צײַט. דער טײַך ברענט נישט. פּאַװאָלינקע, נישט געכאַפּט, בינדט ער אױף דעם זאַק און לײגט־אױס די גאַנצע קראָם זײַנע: חומשים און קלײנע חומשלעך, מאַנצבילשע סידורים און װײַבערשע קרבן־מנחהס, תּהילימס און תּהילימלעך, חוק־לישׂראלס און תּקונימלעך, מחזורים, סליחות און תּחינות־ובקשות אָן אַ שיעור! און ספּורי־מעשׂיות, שבֿחי־בעל־שם־טובֿ און װידער אַ מאָל תּחינות! עס דאַכט זיך מיר אױס, אַז עס װעט זיך קײנמאָל בײַ אים נישט אױסנעמען ― אַ קװאַל, אַ ברונעם! קױם אַמאָל דערלעבט צו זען דאָס קלײנװאַרג, אין בתוכם האָט אַ שײַן געטאָן דאָס כּל־בוניקל.

― אָט דאָס איז גאָר? ― רופֿט זיך אָן די מאַמע. ― אַזאַ קלײניטשקע?

― דאָס קלײניטשקע ― זאָגט פּתחיה ― קאָסט טײַערער פֿון אַ גרױסעטשקע.

― װאָס קאָסט בײַ אײַך, גאָט זאָל נישט שטראָפֿן פֿאַר די רײד, דאָס דאָזיקע קלײנע װעװריקל?

― אױף אַ סידור זאָגט איר װעװריקל? ― מאַכט צו איר פּתחיה און נעמט בײַ איר פּאַװאָלינקע דאָס כּל־בוניקל פֿון די הענט, און מיר רײַסט זיך אָפּ אין האַרצן.

― נו, זאָגט שױן, זאָגט, װאָס קאָסט דאָס? ― בעט בײַ אים די מאַמע. נאָר פּתחיה האָט זיך צײַט און ענטפֿערט מיט אַ ניגון:

― דאָס סידורל װאָס קאָסט? אױ, סע קאָסט, סע קאָסט! איך האָב מורא, ס'איז נישט פֿאַר אײַער בײַטל.

די מאַמע בענטשט די שׂונאים מיט בײזע, װיסטע חלומות, און הײסט זיך זאָגן אַ מקח.

פּתחיה זאָגט אַ מקח, און די מאַמע ענטפֿערט אים נישט; זי דרײט זיך אױס מיטן פּנים צו דער טיר, נעמט מיך פֿאַר אַ האַנט און זאָגט צו מיר:

― קום, לאָמיר גײן, מיר האָבן דאָ נישט װאָס צו טאָן. דו װײסט דען נישט, אַז רב פּתחיה איז אַ ייִד אַ יקרן?

מיט אַ ביטער האַרץ גײ איך נאָך דער מאַמע ביז דער טיר, מיט אַ שטיקל האָפֿענונג, טאָמער װעט גאָט רחמנות האָבן און פּתחיה װעט אונדז אומקערן צוריק. נאָר פּתחיה איז נישט אַזאַ ייִד. ער װײס, אַז מיר װעלן אַלײן זיך אומקערן. והראַיה, מיר האָבן זיך טאַקע אומגעקערט, און די מאַמע בעט אים, ער זאָל זאָגן „װי אַ מענטש“. פּתחיה רירט זיך נישט, קוקט אױף דער סטעליע, און די װײַסע בעלמע פֿונעם לינקן אױג גלאַנצט, און מיר גײען אַװעק און קערן זיך אום נאָך אַ מאָל צוריק.

― אַ פּאָהאַנער ייִד אָט דער פּתחיה! ― זאָגט צו מיר נאָכדעם די מאַמע. ― מכּות מײַנע שׂונאים װאָלט איך בײַ אים געקױפֿט אַ סידורל! הײַנט קאָסט דאָס טאַקע אַ יקרות! אַן עבֿירה, כ'לעבן, דאָס געלט װאָלט צו־נוץ געקומען אױף שׂכר־לימוד! נאָר גאָרנישט, צוליב דעם, װאָס דו האָסט מאָרגן, אם־ירצה־השם, יאָר־צײַט נאָכן טאַטן, עליו־השלום, און דו זאָגסט נאָך אים קדיש, האָב איך דיר צוליב געטאָן. טו זשע מיר צוליב, מײַן זון, דו אױך, און זאָג מיר צו, אַז דו װעסט כאָטש דאַװנען אַלע טאָג.

צי איך האָב טאַקע אַזױ געטרײַ געדאַװנט, װי איך האָב צוגעזאָגט, צי נײן ― פֿון דעם לאָמיר נישט רײדן. נאָר דאָס כּל־בוניקל האָב איך ליב געהאַט דאָס חיות! איר קאָנט פֿאַרשטײן, אַז איך בין מיט אים געשלאָפֿן, כאָטש ― איר װײסט? ― מע טאָר דאָס נישט. דער גאַנצער חדר האָט מיר מקנא געװען אױף דעם סידורל, װי דאָס

שװאַרצאַפּל פֿונעם אױג האָב איך דאָס אָפּגעהיט, ― און איצט, דעם דאָזיקן חנוכּה, האָב איך דאָס ― װײ געשריגן! ― אַלײן מיט מײַנע אײגענע הענט אַװעקגעטראָגן צו משה דעם סטאָליער ייִנגל, װאָס האָט שױן לאַנג געװאָרפֿן דערױף אַן אױג, און נאָך געדאַרפֿט בעטן אים, אױסשלאָגן אַ קני ערד, ביז ער זאָל דאָס בײַ מיר קױפֿן. כּמעט אומזיסט אַװעקגעגעבן דאָס קלײנע סידורל! אױ, דאָס סידורל, דאָס סידורל! און דערמאָן איך מיך אָן דעם קלײנעם סידורל, פֿאַרקלעמט מיך בײַם האַרצן און דאָס פּנים פֿלאַמט מיר פֿאַר בזיון. פֿאַרקױפֿט, פֿאַרהאַנדלט, און צוליב װאָס? צוליב װעמען? צוליב בעניען. בעניע זאָל האָבן אױף צו געװינען בײַ מיר נאָך עטלעכע קאָפּיקעס. נאָר װאָס איז שולדיק בעניע אַז סע גײט אים אַזױ אין דרײדל?

― דערױף איז דאָס אַ דרײדל. ― רעדט מיר אױס בעניע דאָס האַרץ און לײגט־אַרײַן צו זיך אין בײַטעלע מײַנע לעצטע עטלעכע גראָשנס. ― ס'זאָל דיר אַזױ גײן, װי סע גײט מיר, װאָלסטו געװוּנען! עס גײט אָבער מיר , געװין איך.

און בעניעס בעקלעך פֿלאַמען, און אין שטוב איז בײַ זײ ליכטיק און װאַרעם. און אַ זילבערן חנוכּה־לעמפּל שטײט בײַ זײ גרײט מיטן גוטן בױמל, מיטן שײנעם שמשׂ און מיט אַל דאָס גוטס, און פֿון קיך בײַ זײ לאָזט זיך הערן אַ ריח פֿון פֿרישע, נאָר־װאָס אױסגעפּרעגלטע שמאַלץ.

― מע באַקט הײַנט בײַ אונדז לאַטקעס. ― זאָגט מיר בעניע אָן אַ בשׂורה אױף דער טיר שױן, און מיר קלעמט דאָס האַרץ פֿאַר הונגער. און איך לױף מיטן צעריסן טולופּל אַהײם און טרעף די מאַמע געקומען שױן פֿון קלײט, רױט די נאָז, רױט די הענט, און אָנגעדראָלן, איבערגעפֿרױרן דורך און דורך, שטײט און װאַרעמט זיך בײַם אױװן. מיך דערזען, הײבט איר דאָס פּנים אָן צו שײַנען.

― פֿון שול? ― פֿרעגט מיך די מאַמע.

― פֿון שול. ― זאָג איך איר אַ ליגן.

― געדאַװנט מעריבֿ?

― געדאַװנט מעריבֿ. ― זאָג איך איר אַ נײַעם ליגן.

― װאַרעם זיך אָן, מײַן זון, װעסטו מיר בענטשן חנוכּה־ליכטלעך. ס'איז הײַנט, דאַנקען גאָט, דאָס לעצטע ליכטל.

אַװדאי, אַ מענטש זאָל טראָגן אױף זיך נאָר צרות אַלײן און נישט האָבן קײן פּיצל פֿאַרגעניגן, קײן ברעקל נחת, װאָלט ער דאָס געװיס נישט איבערגעטראָגן און װאָלט זיך געװיס גענומען דאָס לעבן. איך זאָג עס אַקעגן מײַן מאַמען דער אַלמנה נעבעך, װאָס האָט טאָג װי נאַכט געהאָרעװעט, געפֿרױרן, געהונגערט, נישט דערעסן, נישט דערשלאָפֿן, און נאָר צוליב מיר, נאָר פֿון מײַנעטװעגן. פֿאַר װאָס זשע קומט דאָס איר, אַז זי זאָל נישט האָבן טאַקע אַמאָל קײן שטיקל פֿאַרגעניגן אױך? איטלעכער מענטש פֿאַרשטײט דאָס װאָרט „פֿאַרגעניגן“ נאָך זײַן השׂגה נאָך. בײַ מײַן מאַמען איז נישט געװען גאָר קײן גרעסער פֿאַרגעניגן אױף דער װעלט, װי בשעת איך האָב איר שבת און יום־טובֿ געמאַכט קידוש, פּסח איר אָפּגעריכט דעם סדר, און חנוכּה איר געבענטשט חנוכּה־ליכטלעך. װאָס פֿאַר אַ קידוש ― צי איבער װײַן, צי איבער ביר? װאָס פֿאַר אַ סדר ― צי מיט כרעמזלעך, צי מיט צוגעפֿרישטע מצה מיט װאַסער? װאָס פֿאַר חנוכּה־ליכטלעך ― צי אין אַ זילבערנעם לעמפּל, צי פֿון געשניטענע קאַרטאָפֿליעס? ― גלײבט מיר, נישט אינעם װײַן, נישט אין די כרעמזלעך, נישט אין דעם זילבער שטעקט רער גאַנצער ייִחוס; דער עיקר איז גאָר עפּעס אַנדערש: דער עיקר איז דאָס מאַכן פֿונעם קידוש, דאָס אָפּריכטן פֿונעם סדר און דאָס בענטשן פֿון די חנוכּה־ליכטלעך. אָנקוקן, בשעת איך מאַך די ברכה, מײַן מאַמעס פּנים, װי סע שײַנט און סע לײַכט און סע שמײכלט, באַדאַרף מען קײן סך װערטער נישט רײדן און קײן גרױסע פּירושים נישט מאַכן! מע זעט, אַז דאָ איז דאָס רעכטע פֿאַרגעניגן דאָס אמתע גליק ! איך בײג מיך אָן איבער די צעשניטענע קאַרטאָפֿליעס און מאַך די ברכה מיט אַ ניגון. איך זאָג, און זי זאָגט מיר נאָך שטילערהײט, װאָרט בײַ װאָרט, מיטן זעלבן ניגון, װאָס איך. איך זאָג, און זי קוקט מיר אין די אױגן אַרײַן און מאַכט מיט די ליפּן. און איך װײס, װאָס זי טראַכט זיך בשעת־מעשׂה אין האַרצן. זי טראַכט: „אינגאַנצן ער! ער מיט די בײנער, אים צו לענגערע יאָר!“… און איך פֿיל, אַז איך בין װערט, מע זאָל מיך נעמען און צעשנײַדן אױף שטיקלעך, אַזױ װי די צעשניטענע קאַרטאָפֿליעס: סטײַטש, אָפּגענאַרט די מאַמע, און אַזױ מיאוס אָפּגענאַרט ! פֿאַרקױפֿט דאָס קלײנע סידורל און דאָס געלט פֿאַרשפּילט אין דרײדל! פֿאַרקױפֿט, פֿאַרקױפֿט פֿון קאָפּ ביז פֿיס!

די קנײטלעך אין די קאַרטאָפֿליעס, מײַנע חנוכּה־ליכטלעך, טשאַדען, טשאַדען אַזױ לאַנג, ביז זײ װערן פֿאַרלאָשן. און די מאַמע זאָגט צו מיר:

― גײ װאַש זיך, װעלן מיר עסן קאַרטאָפֿליעס מיט שמאַלץ! לכּבֿוד חנוכּה האָב איך געקױפֿט אַ גלעזעלע גענדזן־שמאַלץ, פֿרישע מחיהדיקע שמאַלץ!

מיט פֿאַרגעניגן גײ איך מיך װאַשן, און מיר זעצן זיך צום טיש.

― בײַ לײַטן איז אַ מינהג, צום לעצטן טאָג חנוכּה באַקט מען לאַטקעס. ― זאָגט די מאַמע מיט אַ זיפֿץ, און עס קומט מיר אַרױף אױף דער מחשבֿה בעניעס לאַטקעס מיט בעניעס דרײדל, װאָס קאָסט מיך אַזאַ פֿאַרמעגן, און עס טוט מיר אַ שטאָך אין האַרצן, װי מיט אַ נאָדל, און מער פֿון אַלצדינג טוט מיר װײ דאָס האַרץ און איך האָב חרטה אױפֿן סידורל.

אױך בײַם שלאָפֿן לאָזן מיך די געדאַנקען נישט רוען. איך הער אַלץ דער מאַמעס קרעכצן מיט איר קנאַקן פֿון די פֿינגער. איך הער דאָס בעטל, װי סע סקריפּעט, און עס דאַכט זיך מיר, אַז דאָס בעטל אירס נישט סע סקריפּעט, נאָר סע קרעכצט. און אין דרױסן בלאָזט דער װינט, קלאַפּט אין פֿענצטער, רײַסט דעם דאַך, פֿײַפֿט אין קױמען, לאָזט אױס מיט אַ לאַנגן־לאַנגן װיו־ו־ו־ו! און אַ גריל האָט זיך צו אונדז פֿאַרנאַדיעט פֿון אַ צײַט און טשירעריקעט פֿון דער װאַנט אַרױס: טשירערי־טשירערי! און די מאַמע הערט נישט אױף צו זיפֿצן און צו קרעכצן און צו קנאַקן מיט די פֿינגער, און יעדער זיפֿץ און יעדער קרעכץ רופֿט זיך אָפּ בײַ מיר אין האַרצן. קױם־קױם װאָס איך האַלט מיך אײַן; אָט־אָט נעם איך, דאַכט זיך, און שפּרינג אַראָפּ פֿון מײַן געלעגער און גײ־צו צו מײַן מאַמען און פֿאַל איר צו די פֿיס און קוש איר די הענט און בין זיך מודה־ומתװדה אױף אַלע מײַנע גרױסע זינד. נאָר איך טו דאָס נישט; איך דעק מיך אײַן מיט אַלע קלײדלעך שטאַרקער־שטאַרקער, איך זאָל נישט הערן, װי דער מאַמעס בעטל סקריפּעט און װי די מאַמע זיפֿצט און קרעכצט. און די אױגן שליסן זיך בײַ מיר, און דער װינט פֿײַפֿט און סװישטשעט װיו־ו־ו־ו־ו! און די גריל מאַכט: טשירערי־טשירערי! טשירערי־טשירערי! און סע דרײט זיך עפּעס פֿאַר מײַנע אױגן, װי אַ דרײדל, אַ מענטש אַזעלכער, אַ קענטיקער פּאַרשױן. איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז ס'איז דער רבי מיט דער שפּיצעכיקער יאַרמלקע אױף אײן פֿוס שטײט פֿאַר מיר דער רבי מיטן חומש און דרײט זיך, דרײט זיך, דרײט זיך װי אַ דרײדל, און די שפּיצעכיקע יאַרמלקע אױפֿן קאָפּ שעמערירט אין די אױגן, און די פּאות פֿליִען אין דער לופֿטן. נײן. ס'איז נישט קײן רבי, ס'איז גאָר אַ דרײדל! אַ מאָדנע דרײדל, אַ לעבעדיקס, מיט אַ שפּיצעכיקער יאַרמלקע און מיט פּאות. ביסלעכװײַז, ביסלעכװײַז הערט אױף דאָס רבידיקע דרײדל אָדער דער דרײדלדיקער רבי זיך צו דרײען, און אױף זײַן אָרט װאַקסט אױס פּרעה דער קעניג פֿון מצרים פֿון דער סדרה „מקץ“, װאָס מיר האָבן געלערנט די װאָך װאָס פֿאַר חנוכּה; נאַקעט שטײט פּרעה דער מלך פֿון מצרים פֿאַר מײַנע אױגן, נאַקעט, נאָר װאָס פֿון טײַך אַרױס, און האַלט אין האַנט מײַן סידורל, מײַן קלײן כּל־בוניקל, און איך פֿאַרשטײ נישט, װי קומט דאָס צו אים, צו דעם דאָזיקן רשע, װאָס האָט זיך געבאָדן אין ייִדיש בלוט?… און איך זע זיבן קי, מאָגערע, דאַרע, אױסגעדײװערטע הױט און בײנער, מיט גרױסע הערנער און מיט לאַנגע אױערן, לאָזן זיך צו מיר אַלע מיט אַ מאָל, אײנע נאָך דער אַנדערער, עפֿענען די מײַלער און װילן מיך אײַנשלינגען. פּלוצעם װאַקסט אױס בעניע, מײַן חבֿר בעניע, כאַפּט זײ פֿאַר די לאַנגע אױערן און דרײט זײ אַ לאַנגן „פּזר“ מיט אַ „שלשלת“, און עמעצער װײנט שטילערהײט, זיפֿצט און כליפּעט, קרעכצט און פֿײַפֿט און סװישטשעט און טשירעריקעט, און אַ מענטש שטײט לעבן מיר און מאַכט צו מיר שטילערהײט:

― זאָג נאָר, זונו, װען האָסטו נאָך מיר יאָרצײַט? װען זאָגסטו נאָך מיד קדיש?

און איך שטױס מיך, אַז דאָס איז דער טאַטע מײַנער, פֿון יענער װעלט, מײַן טאַטע, װאָס די מאַמע דערצײלט זיך אָן פֿון אים אַזױ פֿיל גוטע זאַכן. איך װיל אים זאָגן, װען איך האָב נאָך אים יאָרצײַט, װען איך זאָג נאָך אים קדיש, ― האָבן איך אָבער פֿאַרגעסן. גראָד אַצינד האָב איך פֿאַרגעסן! איך מוטשע מיך, איך רײַב דעם שטערן, װיל מיך דערמאָנען, נאָר איך קאָן נישט! האָט איר געהערט אַ מעשׂה? איך האָב פֿאַרגעסן, װען איך האָב יאָרצײַט נאָך מײַן טאַטן! גװאַלד, ייִדישע קינדער! צי װײסט איר נישט, צי װײסט איר נישט, װען איך האָב יאָרצײַט נאָך מײַן טאַטן? װאָס שװײַגט איר? גװאַלד! גװאַלד! גװאַלד!…

― גאָט איז מיט דיר! װאָס שרײַסטו? װאָס גװאַלדעװעסטו? װאָס טוט דיר, חלילה, װײ?

איר פֿאַרשטײט דאָך, אַז דאָס זאָגט צו מיר די מאַמע. זי שטײט איבער מיר, האַלט מיך בײַם קאָפּ, און איך פֿיל, װי זי ציטערט און װי זי פֿלאַטערט. דאָס האַלב־פֿאַרדרײטע לעמפּל נישט סע לײַכט, נאָר סע טשאַדעט, און איך זע דער מאַמעס שאָטן טאַנצט משונה אױף דער װאַנט. און װי צװײ הערנער זעען אױס די שפּיצן פֿון איר נאַכט־פֿאַטשײלע, און די אױגן אירע גלאַנצן שרעקלעך אין דער פֿינצטער.

― װען האָב איך יאָרצײַט? מאַמע, זאָג! װען האָב איך יאָרצײַט?

― גאָט איז מיט דיר! ערשט נישט לאַנג געװען דער יאָרצײַט! דיר האָט זיך עפּעס געחלומט? שפּײַ אױס דרײַ מאָל: טפֿו־טפֿו־טפֿו! לאָזט זײַן צו גוטן! אָמן, אָמן, אָמן!…

קינדער! איך בין אױסגעװאַקסן, געװאָרן אַ גרױסער. אױך בעניע איז אױסגעװאַקסן, געװאָרן אַ גרױסער, אַ יונגערמאַן מיט אַ בערדל אַ געלס. און אַ בײַכל טראָגט ער. װײַזט אױס, אַ נגיד בעניע. געװען אַמאָל אַ נגידס אַ ייִנגל, הײַנט איז ער אַלײן אַ נגיד.

מיר האָבן זיך באַגעגנט, פֿאָרנדיק אין באַן. איך האָב אים דערקענט נאָך די בולבעװאַטע אױגן, װי בײַ אַ פֿיש, און נאָך די שיטערע צײן. אַזאַ צײַט נישט געזען זיך, האָבן מיר זיך אַרומגעכאַפּט קושן און צערעדט זיך פֿון אַמאָליקע גוטע, ליבע, זיסע קינדער־יאָרן, און דערמאָנט זיך אָן אַלע נאַרישקײטן פֿון אַמאָל.

געדענקסט, בעניע, יענעם חנוכּה, װי ס'איז דיר געגאַנגען אין שפּיל, אינעם דרײדל? אַלע מאָל איז בײַ דיר געפֿאַלן גימל!

איך טו אַ קוק אױף מײַן בעניע ― ער איז ברױן און בלױ פֿון געלעכטער. ער האַלט זיך בײַ די זײַטן, ער קאַטשעט זיך, ממש ער עקט זיך.

― גאָט איז מיט דיר, בעניע! װאָס איז אױף דיך אַזאַ געלעכטער פּלוצעם אָנגעפֿאַלן, בעניע?

― אױ! ― מאַכט ער צו מיר מיט בײדע הענט. ― גײ שױן אַװעק מיט דײַן דרײדל! דאָס איז געװען דאָס גוטע דרײדל! שױן אײן מאָל אַ דרײדל! דאָס איז געװען אַ קוגל פֿון גאָלע שמאַלץ, אַ צימעס פֿון גאָלע ראָזשינקעס! מיט אַזאַ דרײדל איז שװער צו פֿאַרשפּילן. װי אַזױ ס'זאָל נישט פֿאַלן, מוז עס פֿאַלן אַפֿן, כאַ־כאַ־כאַ, אַפֿן גימל!

― װאָס זשע איז דאָס געװען פֿאַר אַ מין דרײדל, בעני?

― דאָס איז געװען, כאַ־כאַ־כאַ, אַ דרײדל פֿון גאָלע, כאַ־כאַ־כאַ, פֿון סאַמע גימל, כאַ־כאַ־כאַ!…

נישט קײן מעשׂה פֿונעם חדר, נישט פֿונעם רבין און נישט פֿון דער רביצין װיל איך אײַך דערצײלן אָט דאָ. איך האָב אײַך שױן פֿון דעם גענוג מאָל דערצײלט. אפֿשר װעט מיר זײן דערלױבט איצטיקס מאָל, לכּבֿוד פּורים, צו דערצײלן אײַך אַ מעשׂה פֿון דעם רבינס טאָכטער אסתּר?

אױב אסתּר פֿון דער מגילה איז געװען אַזאַ יפֿת־תּואר, װי די אסתּר, װאָס איך דערצײל אײַך דאָ, איז קײן חידוש נישט, װאָס זי האָט אַזױ אױסגענומען בײַם קעניג אַחשורוש. די אסתּר, װאָס איך דערצײל אײַך דאָ, האָט אױסגענומען בײַ אַלעמען. אַלע האָבן זי ליב געהאַט. אַלע, אַלע. אַפֿילו איך, און אַפֿילו מײַן עלטערער ברודער מאָטל אױך, כאָטש ער איז שױן לאַנג בר־מיצװה, און מע רעדט אים שױן לאַנג שידוכים, און ער טראָגט שױן לאַנג אַ זײגער מיט אַ קײטל. )אױב איך האָב קײן טעות נישט, האָט זיך אים שױן דעמאָלט געשיט אַ בערדל אױך(. און אַז מײַן עלטערער ברודער מאָטל האָט זי ליב געהאַט ― פֿרעגט מיך. איז װעל אײַך זאָגן אַקוראַט. ער מײנט, איך װײס נישט, אַז דאָס, װאָס ער גײט אַלע שבת בײַטאָג אין חדר אַרײַן כּלומרשט לערנען פּרק מיטן רבין, איז אַ נעכטיקער טאָג. דער רבי כראָפּעט אױף װאָס די װעלט שטײט. די רביצין שמועסט מיט די װײַבער אינדרױסן אױף דער פּריזבע. און מיר, חדר־ייִנגלעך שפּילן אין „מם־שין־הא“. און מאָטל מיט אסתּרן קוקן מיט אױגן. ער אױף איר און זי אױף אים. און אָ מאָל מאַכט זיך, אַז מיר חדר־ייִנגלעך שפּילן גאָר אין „קוציבאַבע“. װײסט איר, װאָס דאָס הײסט „קוציבאַבע“? אָט װעל איך אײַך זאָגן װאָס דאָס איז. מע נעמט אײַך און מע פֿאַרבינדט אײַך די אױגן מיט אַ פֿאַטשײלע. מע שטעלט אײַך אַװעק אין מיטן שטוב, און אַלע דרײען זיך אַרום אײַך, און מע זאָגט אײַך: „גער־גער־גער, כאַפּ מיך!“

מאָטל און אסתּר שפּילן אױך מיט אונדז. „קוציבאַבע“, זאָגן זײ, געפֿעלט זײ. איך װײס פֿאַרװאָס סע געפֿעלט זײ. װאָרעם אַז זײ שפּילן מיט אונדז אין „קוציבאַבע“, האַלטן זײ אין אײן יאָגן זיך, אין אײן כאַפּן זיך. ער זי, און זי אים.

און נאָך אַ סך סימנים האָב איך, װאָס איך װאָלט אײַך געקאָנט דערצײלן, נאָר איך בין נישט אַזעלכער…

אײנמאָל האָב איך זײ געכאַפּט, װי זײ האָבן זיך געהאַלטן בײַ די הענט. ער זי, און זי אים. דװקא נישט שבת. דװקא אין אַ װאָכעדיקן טאָג. פֿאַרנאַכטלעך איז דאָס געװען. בין מנחה למעריבֿ. ער איז כּלומרשט געגאַנגען אין שול אַרײַן. פֿאַרבלאָנדזשעט צו אונדז אין חדר. „װוּ איז דער רבי? ― „דער רבי איז נישטאָ“. און ער גײט און גיט איר די האַנט. אסתּרן הײסט עס. שטײ איך און קוק. נעמט זי צו איר האַנט. גיט ער מיר אַ גראָשן איך זאָל קײנעם נישט דערצײלן. זאָג איך ― צװײ. גיט ער מיר צװײ. זאָג איך ― דרײַ. גיט ער מיר דרײַ. איר מײנט װאָס? װען איך זאָל זאָגן פֿיר, װאָלט ער מיר געגעבן פֿיר. און פֿינף, און זעקס? נאָר איך בין נישט אַזעלכער…

נאָך אײן מאָל האָט זיך געטראָפֿן אַ מעשׂה… נאָר גענוג מעשׂיות. לאָם איך אײַך בעסער דערצײלן די רעכטע מעשׂה, װאָס כ'האָב אײַך צוגעזאָגט.

מײַן ברודער מאָטל, װי כ'האָב אײַך געזאָגט, איז שױן אַ גרױסער. אין חדר אַרײַן לערנען גײט ער שױן מער נישט. אין דער הײם לערנען װיל ער אױך נישט. רופֿט אים דעריבער דער טאַטע „פּרא־אָדם“. קײן אַנדער נאָמען האָט ער נישט פֿאַר אים, נאָר „פּרא־אָדם“. װיל דאָס די מאַמע נישט לײַדן. „װאָס פֿאַר אַ תּנועה, אַ בחור צו לײַטן, שױן באַלד אַ חתן, רופֿן „פּרא־אָדם?“ זאָגט דער טאַטע: „אַז ער איז פֿאָרט אַ פּרא־אָדם!“ קריגן זײ זיך. איך װײס נישט, װיִאַזױ אַנדערע טאַטע־מאַמעס. מײַנע טאַטע־מאַמע האַלטן אין אײן קריגן זיך; טאָג װי נאַכט, טאָג װי נאַכט נאָר מע קריגט זיך.

איך זאָל אײַך דערצײלן פֿון מײַן טאַטע־מאַמע, װי זײ קריגן זיך, װאָלט איר זיך געהאַלטן בײַ די זײַטן. נאָר איך בין נישט אַזעלכער…

הכּלל, לערנט שױן מײַן ברודער מאָטל מער נישט אין חדר. פֿונדעסטװעגן פֿאַרגעסט ער נישט דעם רבין שיקן אַלע פּורים שלח־מנות. פֿאָרט אַמאָל געװען אַ תּלמיד. שיקט ער אים אַ שײנעם שיר, אױף לשון־קודש געשריבן, מיט אַ מגן־דוד אױסגעמאָלט, מיט צװײ פּאַפּירענע קערבלעך אַ מתּנה. מיט װעמען שיקט מען אַ רבין אַזאַ מין שלח־מנות? פֿאַרשטײט זיך, מיט מיר. זאָגט צו מיר מײַן ברודער מאָטל: „נאַ דיר, טראָג אָפּ דעם רבין שלח־מנות, און אַז דו װעסט קומען צוריק, װעל איך דיך געבן צען גראָשן“. צען גראָשן איז טאַקע אַ מטבע, מע קאָן נישט זאָגן. נאָר װאָס דען? „איך װיל, זאָג איך, די מטבע באַלד“. זאָגט מיר מײַן ברודער, אַז איך בין אַ שײגעץ. זאָג איך: „סע קאָן זײַן, זאָג איך, אַז איך בין אַ שײגעץ, איך װעל זיך מיט דיר נישט קריגן; נאָר איך װיל זיך זען, זאָג איך, מיט געלט“. װי מײנט איר, װער האָט אױסגעפֿירט?

באַצאָלט מיר די צוגעזאָגטע צען גראָשן, גיט ער מיר דעם רבינס שלח־מנות, אַ פֿאַרחתמעט בריװל, און אַז איך האַלט שױן בײַם אַװעקגײן, רוקט ער מיר אַרײַן אין האַנט נאָך אַ בריװל און זאָגט צו מיר שטיל און גיך: „און דאָס װעסטו אָפּגעבן אסתּרן“… „אסתּרן?“ „אסתּרן“… אַן אַנדערער אױף מײַן אָרט װאָלט זיך שױן הײסן באַצאָלן פֿאַר אַזאַ זאַך צװײ מאָל אַזױ פֿיל, נאָר איך בין נישט אַזעלכער…

„רבונו של עולם! ― טראַכט איך מיר, גײענדיק מיטן שלח־מנות. ― װאָס קאָן מײַן ברודער אַזעלכעס שרײַבן צו מײַן רבינס טאָכטער? מע דאַרף אומיסטנע אַ קוק טאָן. מער נישט נאָר אַ קוק טאָן. איך װיל דאָך זײ דערמיט נישט אָפּבײַסן“… און איך עפֿן אױף דאָס בריװל װאָס צו אסתּרן און איך לײען איבער אַ גאַנצע מגילה. װעט איר הערן. איך גיב זי אײַך איבער װאָרט אין װאָרט:

פֿון מרדכין צו אסתּרן

„איש ― אַ מענטש, יהודי ― אַ בחור, היה ― איז געװען, בשושן הבירה ― בײַ אונדז אין שטעטל, ושמו מרדכי ― זײַן נאָמען איז מאָטל. ויהי אומן ― ער האָט ליב געהאַט, את הדסה ― דאָס הדסל, היא אסתּר ― דאָס איז אסתּר. והנערה ― און דאָס מײדל, יפֿת ― איז אַ שײנע, תּואר ― אַ קראַסאַװיצע. ותּיטבֿ הנערה ― און דאָס מײדל איז אים געפֿעלן. לא הגידה אסתּר ― אסתּר זאָגט נישט אױס קײנעם, כּי מרדכי ― װאָרעם מאָטל, צװה עליה ― האָט איר אָנגעזאָגט, אַשר לא תגיד ― זי זאָל נישט אױסזאָגן. ובֿכל יום ויום ― אַלע טאָג, מרדכי מתהלך ― גײט מאָטל פֿאַרבײַ, לדעת שלום אסתּר ― כאַפּן אַ קוק אױף אסתּרן. ובֿהגיע תּור אסתּר ― און אַז ס'װעט קומען די צײַט פֿון אסתּרן, בת אַביחיל ― זי װעט דאַרפֿן חתונה האָבן, ותּלקח אסתּר ― װעט ער נעמען אסתּרן, וימליכה ― און ער װעט מיט איר גײן, תּחת ושתּי ― אונטער דער חופּה“.

װאָס זאָגט איר אױף מײַן ברודער, װי ער האָט דאָס אױסגעטײַטשט די מגילה? איך װאָלט אַ בעלן געװען הערן, װאָס װאָלט זאָגן, למשל, דער רבי אױף אַזאַ פּירוש? נאָר װי קומט די קאַץ איבערן װאַסער? שאַ! ס'איז דאָ אַן עצה, װי איך בין אַ ייִד! איך װעל איבערדרײען די יוצרות: דעם רבינס שיר װעל איך אַװעקגעבן אסתּרן, און אסתּרס מגילה װעל איך אַװעקגעבן דעם רבין, ― לאָז ער זיך קװיקן. אַי, ס'װעט נאָכדעם װערן אַ חתונה? װאָס בין איך שולדיק? טרעפֿט זיך דען נישט, אַ מענטש האָט אַמאָל אַ טעות? למאַי דער בריװטרעגער פֿון דער פּאָסט ― מאַכט זיך דען נישט, אַז ער גיט נישט אָפּ קײן בריװ? בײַ מיר װעט זיך אַזעלכע זאַכן קײנמאָל נישט טרעפֿן. איך בין נישט אַזעלכער…

― אַ גוט יום־טובֿ, רבי! ― פֿאַל איך אַרײַן אין חדר מיט אַן אימפּעט, אַז דער רבי טוט זיך אַזש אַ װאָרף. ― מײַן ברודער האָט אײַך געשיקט שלח־מנות און געװינטשעװעט אײַך, איר זאָלט דערלעבן איבער אַ יאָר.

און איך גײ און גיב אַװעק דעם רבין די מגילה. מײַן רבי עפֿנט אױף די מגילה, קוקט און טראַכט און זוכט און דרײט די מגילה אױף אַלע זײַטן. אַ פּנים, ער זוכט עפּעס נאָך. „זוך, זוך, ― טראַכט איך מיר, ― דו װעסט דאָרט עפּעס געפֿינען“…

און מײַן רבי טוט אָן די זילבערנע בריל, לײענט דורך די מגילה און ― איר זאָלט זאָגן, ער זאָל זיך דאָס אַפֿילו פֿאַרקרימען. נאָר אַ זיפֿץ געטאָן, נישט מער. נאָכדעם מאַכט ער צו מיר: „װאַרט אױס, אָט װעל איך דיר אָנשרײַבן אַ פּאָר װערטער“. איך טו מיך דערװײַל אַ דרײ אַרום איבערן חדר, נעם בײַ דער רביצין אַ לעקעכל און אַ פֿלעדל, און בינו־לבינו, אַז קײנער זעט נישט, טו איך אַ גיב איבער אסתּרן אין האַנט אַרײַן דעם רבינס שיר מיטן שלח־מנות. װערט זי רױטלעך, באַהאַלט זיך אין אַ װינקעלע, עפֿנט אױף פּאַװאָלינקע דאָס בריװל און װערט אָנגעצונדן, װי אַ ליכט, און די אױגן ברענען ― סכּנת־נפֿשות! „אַ פּנים, נישט צופֿרידן מיטן שלח־מנות“. ― טראַכט איך מיר און גײ צו צום רבין. גיט ער מיר די „פּאָר װערטער“, װאָס ער האָט אָנגעשריבן.

― אַ גוטן יום־טובֿ אײַך, רבי! ― זאָג איך מיטן אײגענעם אימפּעט, װאָס בײַם אַרײַנקומען. ― דערלעבט איבער אַ יאָר! ― און איך לאָז מיך אַהײם.

שױן אַז איך בין געװען אױף יענער זײַט טיר, לױפֿט מיר נאָך אסתּר מיט רױטע פֿאַרװײנטע אױגן: „נאַ, ― זאָגט זי צו מיר מיט כּעס ― אָט דאָס װעסטו אָפּגעבן דײַן ברודער!“

אױפֿן װעג עפֿן איך אױף פֿריִער דעם רבינס בריװל ― דער רבי איז בילכער. שטײט דאָרט אַזױ: „מײַן ליבער און געטרײַער תּלמיד נ″י! איך דאַנק דיר פֿיל מאָל פֿאַרן שלח־מנות, װאָס דו האָסט מיר אַרײַנגעשיקט. פֿאַראַיאָרן און פֿאַר צװײ יאָרן האָסטו מיר אַרײַנגעשיקט שלח־מנות טאַקע, שלח־מנות ממש… הײַנטיקס יאָר האָסטו מיר אַרײַנגעשיקט אַ נײַעם פּירוש אױף דער מגילה. דאַנק איך דיר פֿאַר דער מגילה. איך דאַרף דיר אָבער זאָגן, מאָטל, אַז דער פּירוש דײַנער הײבט מיר נישט אָן צו געפֿעלן. ראשית, איז „שושן הבירה“ די „הױפּטשטאָט“, נישט, װי דו זאָגסט „אונדזער שטעטל“. והשנית, װאָלט איך װעלן װיסן, װוּ שטײט דאָס, אַז מרדכי איז געװען אַ בחור? און װאָס רופֿסטו אים עפּעס מאָטל? װאָס פֿאַר אַ מאָטל? און פֿון װאַנען האָסטו דאָס גענומען, אַז „אומן“ איז די טײַטש „ליב געהאַט“? אומן איז די טײַטש „דערצױגן“, פֿונעם װאָרט „אָמן פּדגוג“. און װאָס דו טײַטשט: „וימליכה תּחת ושתּי“ ― אַז ער װעט מיט איר גײן אונטער דער חופּה, ― קומט דאָס שױן אױס גלאַט װילד, אָן אַ שום טעם. ערשטנס, גײט דער „וימליכה“ אױף אַחשורושן, נישט אױף מרדכין. און צװײטנס, איז אין ערגעץ נישט דערמאָנט אין דער מגילה, אַז אַחשורוש איז געגאַנגען מיט אסתּרן צו דער חופּה. אַ קונץ נעמען אַ פּסוק און פֿאַרדרײען אים משוגענערװײַז? יעדער פּירוש דאַרף זײַן מיט אַ גאַנג. פֿאַראַיאָרן און פֿאַר צװײ יאָרן האָסטו מיר אַרײַנגעשיקט עפּעס אַנדערש. הײַנטיקס יאָר איז דיר געפֿעלן שיקן דעם רבין אַ פּירוש אױף דער מגילה, און נאָך אַ פֿאַרדרײטן פּירוש דערצו. נו, מהיכא־תּיתי, מסתּמא דאַרף אַזױ צו זײַן. לכן שיק איך דיר דײַן מגילה אָפּ צוריק, און לאָז דיר גאָט געבן אַ גוט יאָר, װי עס װינטשט דיר דײַן רבי“…

אָט דאָס הײסט געריבן אַ מאָרדע! אַ מיצװה אױף מײַן ברודער! ער װעט שױן מער אַזעלכע מגילות נישט שרײַבן, מײן איך.

אָפּגעפֿאַרטיקט זיך מיטן רבינס בריװ, דאַרף מען שױן אין אײנװעגס אַ קוק טאָן, װאָס שרײַבט זי, דעם רבינס טאָכטער הײסט עס? איך עפֿן אױף איר בריװ ― פֿאַלן נישט אַרױס די צװײ קערבלעך? װאָס איז דאָס פֿאַר אַ שלאַק? איך לײען איבער ― אינגאַנצן צװײ שורות:

„מאָטל, איך דאַנק דיר פֿאַר די צװײ קערבלעך. קאָנסט זײ נעמען צוריק. אַזאַ שלח־מנות פֿון דיר האָב איך נישט דערװאַרט. קײן מתּנות פֿון דיר פֿאַרלאַנג איך נישט, און קײן נדבֿה אַװדאי נישט“…

כאַ־כאַ, װאָס זאָגט איר דערױף? קײן נדבֿה פֿאַרלאַנגט זי נישט! אַ שײנע געשיכטע, װי איך בין אַ ייִדיש קינד! הכּלל, װאָס טוט מען װײַטער? אַן אַנדערער אױף מײַן אָרט װאָלט מסתּמא בײדע בריװ צעריסן און דאָס געלט אַרײַנגעלײגט אין קעשענע. צװײ פֿײַגן װאָלט ער געבראַכט אַהײם, נישט קײן צװײ קערבלעך. נאָר איך בין נישט אַזעלכער… איך האָב בעסער אָפּגעטאָן אַ שענערע זאַך. װעט איר הערן. איך האָב מיר מישבֿ געװען אַזױ: שׂכר־טירחה פֿאַרן װעג האָב איך דאָך פֿון מײַן ברודער מאָטל שױן באַקומען ― הײַנט װאָס זשע דאַרף איך אים? און איך גײ און גיב אָפּ בײדע בריװ גאָר דעם טאַטן. איך װעל הערן, װאָס װעט דער טאַטע זאָגן? ער װעט בעסער פֿאַרשטײן די מגילה, װי מײַן רבי, כאָטש דער טאַטע איז אַ טאַטע און דער רבי איז אַ רבי…

װאָס איז געװען, אַז דער טאַטע האָט איבערגעלײענט בײדע בריװ מיט דער מגילה און האָט אַ נעם געטאָן מײַן ברודער מאָטל אױפֿן צימבל, ער זאָל געבן צו פֿאַרשטײן, װאָס דאָ טוט זיך? ― פֿרעגט שױן גאָרנישט. איך זאָל װעלן נאָכטאָן מײַן ברודער מאָטל, װאָלט איך באַדאַרפֿט זאָגן מיטן לשון און מיטן ניגון פֿון דער מגילה:

„<<והעיר שושן נ־בֿו־כה“…

נאָר נישט דאָס איז דער עיקר. איר װילט דאָך אַװדאי װיסן דעם סוף: װאָס איז געװען דער סוף מיטן רבינס טאָכטער אסתּרן און מיט מײַן ברודער מאָטל? װאָס זאָל זײַן? גאָרנישט. אסתּר האָט חתונה געהאַט. אַן אַלמן האָט זי גענומען. אַך, האָט זי געװײנט! איך בין געװען אױף דער חתונה. װאָס, אײגנטלעך, האָט זי אַזױ געװײנט ― װײס איך נישט. אַ פּנים, דאָס האַרץ האָט איר געזאָגט, אַז זי װעט זיך מיט איר זיװג לאַנג נישט עלטערן. און כּך הוה. זי האָט אָפּגעלעבט מיט אים אינגאַנצן אַ האַלב יאָר און איז אַװעקגעשטאָרבן. פֿון װאָס ― קאָן איך אײַך נישט זאָגן. איך װײס נישט. קײנער װײס נישט. דער רבי און די רביצין װײסן אױך נישט. געזאָגט האָט מען, אַז זי האָט זיך געסמט, פּשוט, גענומען און אַלײן אַװעקגעסמט זיך. נאָר ס'אַ ליגן. „דאָס האָבן שׂונאים אױסגעטראַכט“. אַזױ האָב איך געהערט פֿון דער רביצין אַלײן…

און מײַן ברודער מאָטל? אָהאָ! ער האָט נאָך פֿריִער חתונה געהאַט, נאָך אײדער אסתּר איז אַ כּלה געװאָרן, און איז אַװעקגעפֿאָרן אַהין, צום שװער. ער איז אָבער גיך געקומען צוריק. און דװקא אַלײן. װאָס איז די מעשׂה? ער װיל זי גטן. זאָגט אים דער טאַטע: „ביסט אַ פּרא־אָדם!“ װיל די מאַמע נישט לײַדן. קריגט מען זיך. ס'איז פֿרײלעך! פֿונדעסטװעגן האָט זיך נישט געהאָלפֿן. ער האָט זיך מיט איר געגט און חתונה געהאַט פֿאַר אַן אַנדערע. ער האָט שױן צװײ קינדערלעך אַפֿילו. אַ ייִנגעלע מיט אַ מײדעלע. הײסט דאָס ייִנגעלע הערצל, נאָכן דאָקטאָר הערצל. און דאָס מײדעלע הײסט אסתּרל. דער טאַטע האָט אַפֿילו געזאָגט, זי זאָל הײסן גיטל, נאָך זײַן מאַמע, דער באָבע גיטל. און די מאַמע האָט געװאָלט, געחלשט, זי זאָל הײסן לאהצי, נאָך איר מאַמע, דער באָבע לאה. איז אַרױס צװישן טאַטע־מאַמע אַ מחלוקת. אַ גאַנצע נאַכט מיט אַ גאַנצן טאָג האָבן זײ זיך געקריגט. איז געבליבן, דאָס קינד זאָל הײסן לאה־גיטל, נאָך בײדע מאַמעס. אַן עק. האָט זיך דער טאַטע אַרומגעקוקט. ער װיל ניט לאה־גיטל. „װאָס איז דער שׂכל?“ „אַזױ. פֿאַרװאָס קומט איר, אַז איר מאַמעס נאָמען זאָל גײן פֿריִער?“ קומט צו גײן מײַן ברודער מאָטל פֿון שול און זאָגט, אַז ער האָט איר גאָר געגעבן אַ נאָמען אסתּר. זאָגט אים דער טאַטע: „פּרא־אָדם“! פֿון װאַנען האָט זיך צו דיר גענומען אַ נאָמען אסתּר?“ ענטפֿערט אים מאָטל: „האָסט פֿאַרגעסן, אַז מיר האָבן באַלד פּורים?“… נו, װאָס װעט איר אים, אַ שטײגער, איצטער זאָגן? אַן עק. מע הערט שױן מער נישט קײן „פּרא־אָדם“ פֿונעם טאַטן. נאָר בײדע, אי דער טאַטע, אי די מאַמע, קוקן עפּעס מאָדנע אײנס אױף דאָס אַנדערע און מע כאַפּט אַ שװײַג.

װאָס האָבן געהײסן דער דאָזיקער קוק מיט דעם דאָזיקן שװײַג ― װײס איך נישט. אפֿשר װײסט איר?…

― דאַנקען השם־יתברך, געפּטרט דעם פּורים געזונטערהײט און מע קאָן שױן אָנהײבן אין זינען האָבן אַרײַנברענגען דעם פּסח אין אַ גוטער שעה!

אַזױ האָט זיך אָנגערופֿן די מאַמע צו זיך אַלײן אױף מאָרגן נאָך שושן־פּורים און אױסגעקוקט מיט די אױגן אַלע װינקעלעך אין זאַל, אַרומגעגאַנגען און געזוכט אַן אָרט, װי אַ הון בשעת זי דערפֿילט, אַז זי באַדאַרף זיך לײגן. אין עטלעכע טעג אַרום איז באַשאַפֿן געװאָרן אַביסל הײ מיט צװײ קלעצלעך, און אױף די קלעצלעך ― אַ שפּאָגל־נײַ דײזשקעלע, איבערגעדעקט מיט אַ גראָבן נאָר אַ װײַסן ציכטיקן לײַװנט, און מיך האָט מען צוגערופֿן אינאײנעם מיטן טאַטן און אָנגעזאָגט אַ מאָל דרײַסיק, איך זאָל זיך גאָרניט דערװעגן ניט צוגײן פֿון דער נאָענט, ניט אַ קוק טאָן פֿון דער װײַטן, ניט אַ שמעק טאָן אַפֿילו „אין יענעם װינקל אַרײַן“. און טאַקע באַלד נאָכדעם איז צוגעמאַכט געװאָרן די טיר פֿון זאַל, און אונדז בײדן, מיך מיטן טאַטן, האָט מען געבעטן מחילה, מיר זאָלן זיך אָפּטראָגן פֿון דאַנען אין אַ גוטער שעה אין אַ מזלדיקער און מער נישט אַרײַנטרעטן אין זאַל אַרײַן ביז פּסח.

פֿון דער מינוט אָן האָט דער זאַל באַקומען בײַ מיר אין די אױגן דװקא גאָר אַ באַזונדער חן, און עס האָט מיך אַהינצו געצױגן, װי אַ מאַגנעט, און איך האָב באַקומען אַ שטאַרקן חשק אַ קוק טאָן אַהינצו, אין „יענעם װינקל אַרײַן“, כאָטש פֿון דער װײַטן. אַװעקשטעלן זיך פֿון יענער זײַט טיר, בשעת־מעשׂה געקײַט דעם אָנבײַסן, ברױט מיט שמאַלץ, האָב איך אַרײַנגעקוקט און געשפּיגלט זיך אין אונדזער שײנעם ליכטיקן זאַל מיט דער רױטער קאַנאַפּע פֿון פֿידל־האָלץ, מיטן האַלב־קײַלעכיקן טיש אױף דרײַ לאַפּעס, מיטן האַלב־קײַלעכיקן שײן־געשניצטן שפּיגל און מיטן גרױסאַרטיקן מזרח, װאָס דער טאַטע אַלײן האָט אים אױסגעמאָלט בשעת ער איז נאָך, זאָגט ער, געװען אַ חתן. װײ־װײ, װאָס איז נישט געװען אױפֿן דאָזיקן מזרח! בערן, און לײבן, און װילדע קעץ, און אָדלערס, און פֿױגלען, און שופֿרות, און מנורות, און אתרוגים, און שיסעלעך מיט מגן־דודלעך, און בלעטלעך, און קנעפּלעך, און רעדלעך, און פּאַסיקלעך, און פּינטעלעך אָן אַן עק, אָן אַ שיעור! ס'איז געװען נישט צו גלײבן, אַז אַ מענטשלעכע האַנט זאָל דאָס אַלצדינג קאָנען אױסמאָלן, קױם־קױם װאָס דאָס אױג קאָן כאַפּן! „אַ מושלם דער טאַטע מײַנער! ― טראַכט איך מיר. ― אַ בריה! אַ מזיק !”

― פֿאַרכאַפּט זאָלסטו נישט װערן! מיטן גאַנצן חמץ בײַ דער טיר, ברענען זאָלסטו נישט אױפֿן פֿײַער?!

אַזױ זאָגט די מאַמע, נעמט מיך אָן מיט צװײ דינע שאַרפֿע פֿינגערלעך פֿון איר רעכטער האַנט בײַ מײַן לינקן אױער און פֿירט מיך צום טאַטן:

― נאַ, זע, קוק כאָטש אָן דעם קדיש דײַנעם! מיטן ברױט האָט ער זיך אַװעקגעשטעלט קוקן אַהין, װוּ דער פּסחיקער באָרשטש!

דער טאַטע מאַכט כּלומרשט אַן ערנסט פּנים, שאָקלט מיטן קאָפּ, שטעלט־אױף די ליפּן און קנאַקט מיט דער צונג:

― טץ־טץ־טץ! אַװעק, דו ימח־שמוניק אײנער!

און די מאַמע קערט זיך אָפּ אין אַ זײַט, דערזע איך אױפֿן טאַטנס ליפּן אַ גרינג באַהאַלטן שמײכעלע; און קערט זיך אום צוריק די מאַמע, מאַכט ער װידער אַן ערנסט פּנים. ער נעמט מיך פֿאַר אַ האַנט, זעצט מיך אַנידער נעבן זיך אױף אַ בענקל און זאָגט מיר אָן, איך זאָל אַהינצו נישט קוקן ― מע טאָר נישט!

― פֿון דער װײַטן אױך נישט?

נאָר דער טאַטע הערט מיך שױן נישט. ער זיצט פֿאַרטיפֿט אין אַ ספֿר און לערנט שטילערהײט, און איך פֿאַרגנבֿע מיך פּאַװאָלינקע צו דער טיר און קוק־אַרײַן דורך אַ שפּעלטל אַהין, אין זאַל אַרײַן, און זע דאָרטן פֿון כּל־טובֿ אַ גן־עדן: נײַע טעפּ אַ סך מיט מאַקערטעס אױף דער ערד, און אַ האַקמעסער, אַ זאַלצברעטל, ציבעלעס צװײ קרענצלעך הענגען אױף דער װאַנט און באַשײַנען די זאַל, ― שױן פּסחיק די זאַל, פּסחיק, פּסחיק, פּסחיק!…

― טאָמער װאָלט איר זיך מטריח געװען פֿון דאַנען מיט די ספֿרים אַהין, אין גרױסן אַלקער אַרײַן?

אַזױ רופֿט זיך אָן צו אונדז די מאַמע, אָנגעטאָן אין װײַסן, מיט אַ װײַס סערװעטל אױפֿן קאָפּ און מיט אַ לאַנגן שטעקן אין אײן האַנט און מיט אַ נײַעם פֿלעדערװיש אין דער אַנדערער האַנט, פֿאַררײַסט דעם קאָפּ אַרױף און קוקט אױף דער סטעליע.

― סאָסל! װוּ ביסטו ערגעץ מיט דער באַרשט? נו, ריר זיך שױן, מױד! באַװײַז זיך!

און סאָסל די מױד, אױך אַ פֿאַרבונדענע מיט אַ װײַסער שמאַטע, באַװײַזט זיך מיט אַ נאַסער באַרשט און מיט אַ שעפֿל װײַס לײם, און בײדע זעען־אױס, װי לעבעדיקע מתים אין װײַסע תּכריכים. און סאָסל מיטן נאַסן בערשטל פֿליאַסקעט איבער דער סטעליע הין און צוריק: פֿליאַק ― פֿליאַק! און בײדע זײַנען זײ אין כּעס, בײז, װי די בינען.

לאַנג אָבער שטײן און קוקן אױף דער דאָזיקער זעלטענער קאָמעדיע לאָזט מען מיך נישט. פֿריִער הײבט מען מיר אָן געבן אָנצוהערעניש, אַז אַ ייִנגעלע באַדאַרף נישט שטײן בשעת מע שמירט די שטוב אױף פּסח. נאָכדעם הײבן זײ בײדע שױן אָן אַביסל האַרבער:

― הער נאָר, טאָמער װאָלסטו געגאַנגען אַהין, אין אַלקער אַרײַן?

און בשעת־מעשׂה נעמט מיך אָן די מאַמע פֿאַר אַ האַנט און באַװײַזט מיר, װוּהין איך זאָל גײן. איך בין אָבער קײן בעלן ניט אַװעקגײן, טרעט איך אָפּ אַביסל אױף אַ זײַט און באַגעגן זיך מיט סאָסלען; טוט מיך סאָסל אַ שטױס־אָפּ פֿון זיך: „אומעטום אָבער פּלאָנטערט ער זיך אונטער די פֿיס!“

― גײ שױן גײ צו אַלדע גוטע יאָר אַהין, צום טאַטן! ― זאָגט מיר די מאַמע און טוט מיך אַ װאָרף צו סאָסלען, און סאָסל כאַפּט מיך אונטער און טוט מיך אַ שלײַדער צוריק צו דער מאַמען: „אױף מײַן לעבן האָב איך אַזאַ מין אײַנגעגעסן ייִנגל ניט געזען!“

― סע נעמט אים גאָר קײן קױל נישט! ― זאָגט די מאַמע און דערלאַנגט מיר אַ סטוסאַק פֿון הינטן, און סאָסל כאַפּט מיך אונטער און פֿאַרליאַפּעט מיך מיט װײַסן לײם, און איך פֿאַל־אַרײַן, װי אַ קיטשקע, צום טאַטן אין אַלקער אַרײַן און פֿאַרגײ זיך פֿון געװײן.

דער טאַטע רײַסט זיך אָפּ פֿון די ספֿרים, נעמט מיך אײַן מיט װאָס ער קאָן, זעצט מיך אַנידער אױף די קניִעס און פֿאַרטיפֿט זיך צוריק אין די ספֿרים.

― זײַט־זשע מוחל, בעל־הבית! די בעל־הביתטע האָט געזאָגט, איר זאָלט מוחל זײַן אַריבערטראָגן זיך פֿון דאַנען אינעם קלײנעם אַלקערל אַרײַן.

אַזױ זאָגט צום טאַטן סאָסל די מױד און קומט־אַרײַן מיטן גאַנצן קלאַפּער־געצײַג, אױסגעשמירט, װי אַ רוח, און מיר טראָגן זיך מחילה אַריבער מיט די ספֿרים פֿונעם גרױסן אַלקער אינעם קלײנעם אַלקערל אַרײַן. דאָס קלײנע אַלקערל איז גרױס, װי אַ פֿײַג; דאָרטן שטײט מער נישט װי אײן בעטל, שלאָף איך און, נישט אױסגערעדט זאָל זײַן, סאָסל די מױד. סאָסל איז, פֿאַרשטײט איר, טאַקע אונדזערע אַן אײגענע און בײַ אונדז איז זי שױן כּמה־וכּמה יאָרן; איך בין נאָך דעמאָלט, זאָגט זי, אױף רער װעלט נישט געװען. איך בין בײַ איר, זאָגט זי, אױף די הענט אױסגעװאַקסן. װען ניט זי, װאָלט איך שױן לאַנג, זאָגט זי, אָנגעשפּאַרט מי־יודע װוּ. װאָרעם װוּ ערגעץ אַן אָנשיקעניש, אַ משולחת, אַ שלאַק־פּורעניות, איז דאָס בײַ מיר, זאָגט זי, געװען, און פֿון אַלע צרות האָט זי מיך, זאָגט זי, אַרױסגעשלעפּט; און הײַנט דאַנקט ער מיך, זאָגט זי, אָפּ מיט שטײנער, ― נו? איז ער נישט װערט קײן פּעטש?

אַזױ לאָזט אױס סאָסל און שענקט מיר אַ פּאָר סטוסאַקעס מיט אַ רײַס בײַ די האָר פֿאַר אַ צוגאָב. און ― מערקװירדיק! ― קײנער זאָגט איר נישט קײן װאָרט. נישט די מאַמע , נישט דער טאַטע נעמען זיך אָן פֿאַר מיר. װאָס סאָסל װיל, דאָס טוט זי מיט מיר, גלײַך װי איך בין סאָסלס, ניט זײערער.

אין קלײנעם אַלקערל פֿאַרקלײַב איך מיך אין אַ װינקעלע, באַזעץ מיך אױף דער ערד און קוק אױפֿן טאַטן, װי ער רײַבט דעם שטערן, קײַט די באָרד און שאָקלט זיך און ציט־אױס יענעם שײנעם לאַנגן „און יאָ ― ― ― ―“. נאָר אָט קומט אַרײַן סאָסל מיטן קלאַפּער־געצײַג און לאָזט אונדז בעטן, מיר זאָלן זיך אױספּעקלען פֿון דאַנען װײַטער אַ ביסעלע.

― װוּהין נאָך? ― פֿרעגט זי דער טאַטע, אַן איבערגעשראָקענער.

― איך װײס װוּהין? ― זאָגט סאָסל און שטעלט זיך אַװעק מיטן בערשטל אין מיטן אַלקערל.

― אין קעמערל אַרײַן! אין דער שפּיזאַרניע אַרײַן! ― זאָגט די מאַמע און קומט־אַרײַן מיטן לאַנגן שטעקן און מיט דעם נײַעם פֿלעדערװיש, זעט־אױס װי אַן אָנגעװאָפֿנטער שׂונא, װאָס פֿאַלט־אָן אױפֿן לאַנד מיט געװער אין די הענט.

― אין שפּיזאַרניע איז איצטער קאַלט, װי אין אַ פּוסטקע. ― פּרוּװט זיך דער טאַטע אָפּבעטן מיט גוטע װערטער.

― אַ װילדע קעלט אױף אים! ― זאָגט די מאַמע.

― מע געפֿינט געפֿרױרענע אין דרױסן! ― כאַפּט אונטער סאָסל און הײבט־אָן פֿליאַסקען מיט דער נאַסער באַרשט איבער די טרוקענע װענט. און מיר מוזן זיך, במחילת־כּבֿודנו, אַריבערפּעקלען פֿונעם קלײנעם אַלקערל אין קלײנעם קעמערל אַרײַן, און בײדע כאַפּן מיר דאָרט אַ רעכטן ציטער. מען קאָן נישט זאָגן, אַז פֿאַרן טאַטן זאָל דאָ זײַן גוט צו זיצן און אַרײַנקוקן אין אַ ספֿר: די שפּיזאַרניע איז אַ קלײן ענג קעמערל און אַ פֿינצטערס, קױם װאָס צװײ מענטשן קאָנען זיך דאָרט אױסדרײען. דערפֿאַר אָבער איז דאָס פֿאַר מיר אַ גאַנצער גן־עדן. סטײַטש, עס איז דאָ פּאָליצעס, און מע קאָן אױף זײ קלעטערן. ― אמת, דער טאַטע לאָזט מיר נישט קלעטערן. ער זאָגט, איך קאָן חלילה זיך הרגענען. נאָר װער הערט אים? ער האָט זיך נאָר פֿאַרטיפֿט אין זײַנע ספֿרים, בין איך שױן ― אַהאַ! ― געװען אױף דער ערשטער פּאָליצע, פֿון דער ערשטער ― אױף דער צװײטער, און פֿון דער צװײטער ― אױף דער דריטער.

― קוקעריקו! ― האָב איך אױסגעשריִען אױף אַ קול, געװאָלט באַװײַזן דעם טאַטן מײַן גרױס בריהשאַפֿט, און האָב אױפֿגעהױבן דעם קאָפּ און זיך דערלאַנגט אַ זעץ אין דער סטעליע, אַז די צײן זײַנען מיר שיִער נישט אַרױסגעפֿאַלן פֿונעם מױל. האָט זיך דער טאַטע איבערגעשראָקן און געמאַכט אַ גװאַלד. איז געקומען צו לױפֿן פֿריִער סאָסל און נאָכדעם די מאַמע, און בײדע האָבן זײ מיר אַרײַנגעלײגט װיפֿל ס'איז אין מיר אַרײַן.

― אַ קינד זאָל האָבן אין זיך אַזעלכע קינדערשע תּנועות! ― טענהט די מאַמע.

― אַ קינד איז דאָס? אַ שד, נישט קײן קינד! ― העלפֿט איר אונטער סאָסל, און איז מודיע, אַז מע װעט אונדז באַלד לאָזן בעטן, מיר זאָלן זיך אַריבערטראָגן פֿון דאַנען, מחילה, אין קיך אַרײַן, װאָרעם אין שטוב איז שױן כּמעט העכער האַלב פּסחיק.

דאָרטן טרעף איך משה־בערן מיט די גרױסע ברעמען זיצן מיטן טאַטן אױף דער מילכיקער באַנק. איצט לערנען זײ נישט; זײ רײדן זיך אױס אײנס פֿאַר דאָס אַנדערע זײערע ביטערע הערצער. דער טאַטע קלאָגט זיך פֿאַר אים אױפֿן גלות פֿונעם ערבֿ פּסח, װאָס מע טרײַבט אים אַרום שױן פֿון עטלעכע טעג. „אַ מין נע־ונד, אַ גלות, אַ מין עמיגראַציע פֿון אײן אָרט אױפֿן אַנדערן!“ און משה־בער זאָגט, אַז דאָס איז נאָך בלאָטע; אים איז, זאָגט ער, נאָך אַ סך ערגער.

― מיך ― זאָגט ער ― האָט מײַנע גאָר דורכגעטריבן פֿון שטוב.

איך קוק אױף משה־בערן מיט די גרױסע ברעמען און קאָן מיך בשום־אופֿן נישט פֿאָרשטעלן, װאָס הײסט, מע האָט אים, משה־בערן, אַזאַ גרױסן ייִדן מיט אַזעלכע גרױסע ברעמען, גענומען און דורכגעטריבן? ביסלעכװײַז גײען זײ אַריבער אױף זײערע שטענדיקע ענינים, מאָדנע דיבורים! „רמב″ם“, „כּוזרי“, „פֿילאָסאָפֿיע“, „שפּינאָזאַ“ וכּדומה, װאָס קריכן מיר נישט אין דער לינקער פּאה.

אַ סך מער אינטערעסאַנט איז די גרױע קאַץ, װאָס זיצט אױפֿן פּריפּעטשיק און װאַשט זיך. סאָסל זאָגט, אַז די קאַץ װאַשט זיך, איז אַ סימן אױף געסט. פֿאַרשטײ איך נישט, פֿון װאַנען װײס די קאַץ, אַז ס'װעט זײַן אַ גאַסט? איך גײ־צו צו דער קאַץ און הײב זיך אָן מיט איר אונטערשפּילן. פֿריִער פּרוּװ איך איר אָנטרעטן מיטן פֿינגער אױף דער לאַפּקע ― װיל זי נישט. נאָכדעם לערן איך זי, זי זאָל „דינען“, שטײן אױף די צװײ הינטערשטע פֿיסלעך ― װיל זי אױך נישט. „סטױ! סלוזשע!“ ― זאָג איך צו איר און שענק איר אַלע מאָל אַ שנעל אין נעזל אַרײַן. פֿאַרמאַכט זי די אױגן און דרײט־אױס דאָס קעפּל, שטעלט אַרױס דאָס צינגל און מאַכט אַ מאָדנע פּנימל, װי אײנער רעדט: „װאָס האָט זיך צוגעטשעפּעט צו מיר דאָס דאָזיקע בחורל? װאָס װיל ער האָבן פֿון מײַן לעבן “, מיך פֿאַרדריסט די מעשׂה: „אַ קאַץ זאָל זײַן אַזאַ מין עקשנטע!“ און איך מוטשע זיך מיט איר אַזױ לאַנג, ביז זי דערלאַנגט מיר אַ קרעל מיט אירע שאַרפֿע נעגל איבער דער האַנט, און איך לאָז־אַרױס אַ מוראדיקן קװיטש: „אױ, מאַ־אַ־מע!“ קומט צו לױפֿן די מאַמע מיט סאָסלען מיט אַ געפּילדער, און איך באַקום אַ רעכטן פּסק פֿון זײ בײדע, איך זאָל דאָס אַנדערע מאָל װיסן, װי אַזױ צו שפּילן זיך מיט קעץ! )סך־הכּל אײן קאַץ ― הײסט בײַ זײ „קעץ“!(

― גײ נאָר װאַש זיך„.― רופֿט זיך אָן די מאַמע צום טאַטן ― װעלן מיר אַראָפּגײן אין קעלער אַרײַן „אָפּעסן“…

סאָסל כאַפּט די קאָטשערע און נעמט זיך צום אױװן מיט די טעפּלעך, לײגט נישט קײן כּבֿוד נישט אױף מיר, נישט אױפֿן טאַטן און נישט אױף משה־בערן. אַדרבה, משה־בערן גיט זי אָנצוהערעניש, אַז זי פֿאַרשטײט נישט, װאָס ער דרײט זיך דאָ אַרום ערבֿ־פּסח? דאַכט זיך, ס'איז גלײַכער, זאָגט זי, זיצן בײַ זיך אין דער הײם, און נישט אַרומדרײען זיך אין אַזאַ צײַט אין פֿרעמדע הײַזער! משה־בער שטױסט זיך, װעמען זי מײנט, געזעגנט ער זיך אָפּ, און מיר לאָזן זיך אַראָפּ אין קעלער אַרײַן „אָפּעסן“…

איך פֿאַרשטײ נישט, װאָס קרימט זיך אַזױ דער טאַטע און װאָס קנײטשט ער מיט די פּלײצעס און בורטשעט אונטער דער נאָז: „נאַ דיר אַן עמיגראַציע!“. . . אַ שטײגער, װאָס פֿאַר אַן אומגליק איז דאָס, אַז מען עסט אײן מאָל אין קעלער? װאָס קאָן שאָדן דער ריח פֿון געזױערטע אוגערקעס, פֿאַרשטונקענע קרױט, מילכיקע קריגלעך? װאָס איז אַזױ ביטער, אַז מע נעמט צװײ איבערגעקערטע פֿעסלעך און מע לײגט־איבער אַ לאָקשנברעט, און אַלײן זעצט מען זיך אױך אױף איבערגעקערטע פֿעסלעך און מען עסט? אַדרבה, מיר דאַכט, אַז אַזױ איז נאָך פֿיל בעסער און אַ סך פֿרײלעכער. מע קאָן זיך בשעת־מעשׂה קאַטשען מיטן פֿעסל איבערן גאַנצן קעלער. אַי, מע פֿאַלט? שטײט מען אױף און מע קאַטשעט זיך נאָך אַ מאָל. דער גאַנצער חסרון איז, װאָס סאָסל גיט אַכטונג, מע זאָל זיך נישט קאַטשען.

― ער האָט זיך שױן געפֿונען ― זאָגט זי ― אַ נײַ שפּילעכל; ער װיל זיך אַ האַנט אָדער אַ פֿוס אױסברעכן…

מײַנע שׂונאים זאָלן אַזױ לעבן, װי איך װיל זיך אױסברעכן אַ האַנט אָדער אַ פֿוס! איך װײס נישט, װאָס די סאָסל װיל האָבן פֿון מײַנע יאָרן און טעג! שטענדיק רודפֿט זי מיך, און אַלצדינג לײגט זי אױס צום ערגסטן. לױף איך ― זאָגט זי, אַז איך װעל בלײַבן אָן אַ קאָפּ. ריר איך זיך צו צו עפּעס אַ זאַך ― זאָגט זי, אַז איך װיל דאָס צעברעכן. האַלט איך אַ קנעפּל אין מױל ― מאַכט זי אַ גװאַלד: „דער שלימזל װיל זיך װערגן!“ דערפֿאַר רעכן איך זיך מיט איר אָפּ דעמאָלט, װען איך בין שלאַף. װער איך עפּעס נישט מיט אַלעמען, אַזױ לײגט זי אײַן די װעלט, מאַכט אַ געפּילדער.

― אַצינד נעם דאָס קינד און גײ מיט אים אַרױף. מע דאַרף אױסרײניקן דעם לעצטן חמץ פֿונעם קעלער אױך.

אַזױ זאָגט די מאַמע נאָכן בענטשן, און אײדער דער טאַטע פֿרעגט זי, װוּהין מיר זאָלן גײן, פֿאַרכאַפּט זי אַלײן און טוט אַ זאָג:

― אױף אַ פּאָר שעה אױפֿן בױדעם.

― װאָרעם אין שטוב האָט מען נאָר־װאָס אָפּגעװאַשן די בריקן. ― כאַפּט אונטער סאָסל. ― נאָר זעט, דער שלימזל זאָל דאָרט נישט אַראָפּקאַטשען זיך פֿונעם בױדעם און נישט ברעכן זיך רוק און לענד.

― בײַס זיך אָפּ די צונג! ― זאָגט איר די מאַמע, און סאָסל שטופּט מיך אונטער, איך זאָל גײן אַביסל גיכער.

― נו, קריך שױן, קריך, שלימזל!

דער טאַטע גײט הינטער מיר, און איך הער, װי ער בורטשעט אונטער דער נאָז: „אױפֿן בױדעם גאָר! אַזאַ מין עמיגראַציע! נ־נ־אַ!“

אַ מאָדנער מענטש רער טאַטע מײַנער! מע זאָגט אים: אױפֿן בױדעם ― איז ער אױך נישט צופֿרידן! איך װײס? מיר דאַכט, איך װאָלט אַ בעלן געװען, ס'זאָל זײַן אַלע װאָך ערבֿ־פּסח און מע זאָל אַלע װאָך דאַרפֿן קריכן אױפֿן בױדעם. ערשטנס, איז דאָס קריכן אַלײן עפּעס אױך אַ שטיקל עסק. אַ שטײגער, אין מיטן װאָך איך זאָל זיך אױסציִען, װעט מען מיך דען לאָזן קריכן אױפֿן בױדעם? און איצט שפּאַן איך אױף די טרעפּ, װי אַ מזיק. הינטן שפּאַנט מיר נאָך רער טאַטע און זאָגט מיר: „פּאַװאָלינקע! פּאַמעלעכן!“ װאָס מיר פּאַװאָלינקע? װער מיך פּאַמעלעכן? איך פֿיל, אַז בײַ מיר זײַנען אױסגעװאַקסן פֿליגל, איך פֿלי, איך פֿלי!

װאָס װײסט איר, װאָס בײַ אונדז אױפֿן בױדעם טוט זיך? ― אוצרות! גאַנצע אוצרות!

צעבראָכענע גלעזלעך פֿון לאָמפּן, שאַרבנס פֿון טעפּ, אַלטע מלבושים, װאָס ס'איז שװער צו דערקענען, צי איז דאָס װײַבערשע, צי מאַנצבילשע תּחתּונים. און פֿוטער אַ שטיקל װאַלגערט זיך, װאָס אַז מע רירט זיך צו צו דעם, װערט דאָס צעקראָכן, אַזױ װי שנײ, און בלעטער פֿון ספֿרים, צעריסענע שמות, און אַ דורכגעברענטער קױמען פֿון אַ סאַמאָװאַר, און פֿעדערן, און אַ צעריסענע זיפּ, און אַן אַלטער לולבֿ ליגט אױסגעצױגן, װי אַ בעל־הבית. הײַנט די לעזשנעס! הײַנט די קראָקװעס! הײַנט רער דאַך! דער דאַך איז פֿון גאָלע שינדלען, און איך קאָן אים דערלאַנגען מיט די הענט! אַ קלײניקײט ― האַלטן דעם דאַך מיט די הענט!

דער טאַטע זעצט זיך אַװעק אױף אַ באַלקע, נעמט־צונױף די שמות־בלעטלעך, לײגט־צונױף אַ בלעטל מיט אַ בלעטל, קוקט אַרײַן איז זײ און פֿאַרטיפֿט זיך דערװײַל אין די שמות־בלעטלעך. און איך שטעל מיך אַװעק בײַם קלײנעם פֿענצטערל װאָס אין דאַך און דערזע פֿאַר זיך די גאַנצע שטאָט, גאַנץ כּתרילעװקע, װי אױף אַ טעלער! אַלע הײַזער מיט אַלע דעכער ― שװאַרצע, גרױע, רױטע און גרינע דעכער. און

די מענטשן, װאָס גײען, זעען אױס קלײנע מענטשעלעך, און מיר דאַכט זיך אױס, אַז קײן שענערס און קײן בעסערס פֿון אונדזער שטאָט קאָן שױן, דאַכט זיך, גאָר נישט זײַן אױף דער װעלט. אױך צו אונדז אין הױף אַרײַן כאַפּ איך אַ קוק, און דערזע, װי בײַ אונדז און בײַ אַלע איבעריקע שכנים װאַשט מען און מע רײַבט און מע שאָבט און מע רײניקט און מע כּשרט טיש און בענק, און מע טראָגט גרױסע טעפּ מיט הײס זודיק װאַסער, מיט ברענענדיקע פּרעסלעך, מיט גליִענדיקע שטײנער, און אַ פּאַרע זעצט אַרױף, אַ װײַסע פּאַרע; די פּאַרע קײַקלט זיך, קײַקלט זיך, און װערט צעגאַנגען, אַזױ װי רױך. און אין דרױסן שמעקט מיט װעסנע. ריטשקעס לױפֿן, ציגן מעקען, און עפּעס אַ ייִדל מיט גרױסע אונטערגעבונדענע שטיװל און מיט אַ װײַס פֿערדל שלעפּט זיך אין דער בלאָטע. דאָס איז נעבעך עזריאל דער בעל־עגלה, עזריאל שמײַסט דאָס װײַסע פֿערדל, דאָס פֿערדל קױם װאָס עס שלעפּט די פֿיס פֿון דער בלאָטע. דאָס פֿירט מען עמעצן אַ װעגעלע מיט מצות. און איך דערמאָן מיך, אַז מיר האָבן שױן לאַנג מצות, שױן לאַנג פֿאַרשלאָסן אין שאַפֿע און פֿאַרהאָנגען מיט אַ װײַסן לײַלעך. און אײער אין שאַפֿע איז אָנגעגרײט אַ פֿולע מאַקערטע, און שמאַלץ פּסחיקע אַ גאַנצער סלױ, און ציבעלעס צװײ קרענץ הענגען אױף דער װאַנט, און נאָך אַ סך גוטע זאַכן פֿונעם ליבן זיסן יום־טובֿ. און איך דערמאָן מיך אָן די נײַע מלבושימלעך, װאָס מע האָט מיר צוגעזאָגט ברענגען אױף יום־טובֿ, און דאָס האַרץ װאַקסט מיר, װאַקסט, װי אױף הײװן.

― בעל־הבית! ― לאָזט זיך הערן אַן אױסגעצױגן קול פֿון אונטן. ― זײַט זיך מטריח אַראָפּ אין הױף אַרײַן איבערלופֿטערן די ספֿרים!

דער טאַטע שטײט־אױף, שפּײַט־אױס מיט כּעס: „טפֿו זאָל דאָס װערן! נאַ דיר אַן עמיגראַציע!“

איך הײב נישט אָן צו פֿאַרשטײן דעם טאַטן, פֿאַר װאָס ער איז נישט צופֿרידן? װאָס קאָן דען זײַן נאָך בעסער און ליבער, װי שטײן אין דרױסן און לופֿטערן ספֿרים? און איך רײַס מיך אָפּ פֿון פֿענצטערל און טו מיך אַ לאָז צו דער טיר פֿונעם בױדעם און… טראַך־טאַרעראַך מיטן קאָפּ אַראָפּ, מיט די פֿיס אַרױף, איבער אַלע טרעפּ!…………………..

װאָס װײַטער איז געװען ― געדענק איך נישט. איך װײס נאָר, אַז פֿונעם פֿאַל האָב איך צוגעקרענקט נאָכדעם אַ היפּש שטיקל צײַט. איך בין, זאָגט מען, געװען גאָר פֿאַרבײַ. און, װי איר זעט, בין איך געבליבן געזונט און שטאַרק, הלװאַי װײַטער נישט ערגער, בילתּי־נאָר דער אײנער שראַם, װאָס בײַ מיר אױפֿן פּנים, און װאָס דער אָטעם איז מיר געװאָרן פֿון דעמאָלט אָן קורצלעך, און װאָס אַז איך רײד, פּינטל איך מיט די אױגן ער היום הזה.