דער ערשטער װאַריאַנט פֿון דעם קאַפּיטל „מזל־טובֿ, מיר זײַנען שױן
אין אַמעריקע!“
געשריבן אין יאָר 1914. ― א. ―
אַ מוראדיק גרױסע שטוב, אַזױ גרױס כּמעט װי באַ אונדז צען שטיבער, אָדער אפֿשר נאָך מער.
און װײַס איז זי, די שטוב, װײַס װי מילך, מיט קלײניטשקע פֿענצטערלעך אַ סך. די פֿענצטערלעך זײַנען קײַלעכיק, פֿון רײנעם קרישטאָל און מיט רױטן באַצװיקלט.
און קױמענס האָט די שטוב צװײ גרױסע, הױכע, ברײטע, שװאַרצע קױמענס, װאָס פֿײַפֿן אַזױ שטאַרק, אַז פֿון אײן פֿײַף אַ גוטן קאָנט איר פֿאַלן חלשות.
און שטײן שטײט די שטוב אַפֿן װאַסער. אַ װאַסערשטוב.
דאָס הײסט, נישט זי שטײט, נאָר זי גײט. גיך־גיך גײט זי ― זי לױפֿט כּמעט. זי שנײַדט די כװאַליעס אַף צװײען און גליטשט זיך, גליטשט זיך אַפֿן װאַסער. זי הײבט זיך אַרױף און אַראָפּ, אַרױף און אַראָפּ ― און מיר פֿאָרן, מיר פֿאָרן קײן אַמעריקע!
נישט מיר אַלײן פֿאָרן קײן אַמעריקע ― מיט אונדז פֿאָרן נאָך אַ סך, אַ סך ייִדן און װײַבער, מיט קינדער און אָן קינדער.
און אַלע אין אײן שטאָט אַרײַן. איך װײס אַפֿילו, װי אַזױ זי הײסט. „נעיאָרק“ הײסט די שטאָט. אַ גרױסע שטאָט! נאָך גרעסער פֿון װין. און אַ ייִדישע שטאָט. אַ שטאָט פֿון סאַמע ייִדן. און רײדן רעדט מען דאָרט, װי מע רעדט באַ אונדז. װי אַלע מענטשן רײדן.
מע רעדט אַף ייִדיש.
― דאַנקען און לױבן יאָשקע דעם טױבן! מע'ט פֿאַרשפּאָרן זיך ברעכן די צונג, װי מע האָט זיך געבראָכן אין בראָד, אין קראָקע מיט לעמבעריג, אין װין און אין אַנטװערפּן און אינעם שײנעם לאָנדאָן, װאָס װאָלט שױן לאַנג געמעגט ברענען אַפֿן פֿײַער, ובפֿרט איצט, אַז מיר זײַנען שױן דאָרט נישטאָ.
אַזױ זאָגט ברכה, מײַן ברודער אליהוס װײַב, װאָס האָט שױן לאַנג
געװאָרפֿן אַן אום־חן אַף אַלע שטעט, און מער װי אַלץ ― אַף לאָנדאָן.
― ב. ―
איצט װײס איך פֿאַר געװיס, אַז מיר פֿאָרן קײן אַמעריקע. אַפֿילו ברכה, מײַן ברודער אליהוס װײַב, איז מודה, אַז מיר פֿאָרן קײן אַמעריקע. ביז אַהער האָט זי אַלץ נישט געװאָלט גלױבן: „מיר פֿאָרן און פֿאָרן ― און שטײען אַף אײן אָרט“.
נאָר איר מײנט, אַז איצט איז זי שױן צופֿרידן? װער ― װאָס! ברכה איז קײנמאָל נישט צופֿרידן. זי װיל נאָר װיסן אײן זאַך: װער איז דער שלים־מזל, װאָס האָט דאָס אױסגעטראַכט אָט די דאָזיקע מדינה?
― עס װאָלט אים געמעגט ― זאָגט זי ― אַרױסװאַרפֿן און פּיניען אַרײַנװאַרפֿן!
דאָס מײנט זי אונדזער חבֿר פּיניען, װאָס פֿאָרט מיט אונדז קײן אַמעריקע.
װאָס האָט זי צו אים? װײַל ער איז, זאָגט זי, דער גאַנצער חײבֿ. װען נישט ער, װאָלטן מיר איצטער, זאָגט זי, געזעסן אינדערהײם, װי אַלע ייִדן, און װאָלטן זיך נישט געשלעפּט איבער ימים און מדבריות און װיסטענישן.
ער, פּיניע הײסט עס, האָט אַרױפֿגעפֿירט, זאָגט זי, מײַן ברודער
אליהו אַף אַ גליטש ― מיר זאָלן פֿאַרקױפֿן אונדזער האַלבע שטוב און
פֿאָרן קײן „מאַלעריקע“.
― ג. ―
„מאַלעריקע“ ― אַזױ רופֿט דאָס אָן מײַן שװעגערן ברכה אַלעמאָל, װען זי איז אין כּעס.
און אין כּעס איז זי אָפֿט. כּמעט נישטאָ דער טאָג, װאָס ברכה זאָל נישט זײַן אין כּעס.
אַ גליק, װאָס מײַן ברודער אליהו הערט זי, װי דעם קאָטער, און אונדזער חבֿר פּיניע ― דער לאַכט זיך גאָר אױס פֿון איר באַבע. איר געדענקט דאָך מסתּמא אונדזער חבֿר פּיניע? אים אַז מע דערעסט זיך שטאַרק, מאַכט ער אײַך באַלד אַף יענעם אַ לידל ― און טו אים עפּעס!
אַנומלטן האָט ער געמאַכט אַף איר, טאַקע אַף מײַן שװעגערן, הײסט עס, אַ לידל ― איז זי שיִער נישט צעזעצט געװאָרן פֿאַר בזיון.
אָט אַזױ הײבט זיך אָן דאָס לידל:
איך האָב אַ חבֿר מוהרר אליהו ―
באַשערט אַ מענטשן אַ הצלחה! ―
האָט ער אַ װײַב ― ביז דער סטעליע
אַ שלאַק פּורעניות מרת ברכה,
קײן עין־הרע נישט, אַ גראָבע,
און אַ ברײטע, אַן אָסאָבע...
װײַטער געדענק איך נישט. איך געדענק נאָר, אַז ברכה איז אַזש געװען בלױ פֿאַר כּעס. דעם כּעס האָט זי אױסגעלאָזט צו מײַן ברודער אליהו.
דערנאָך האָט זי זיך געװאָלט נוקם זײַן אין מיר. האָט זיך די מאַמע אָנגענומען מײַן קריװדע. האָט איר ברכה געזאָגט אַ גראָב װאָרט, אױסגעװאָרפֿן דעם טאַטן דעם חזן. האָט זיך די מאַמע צעװײנט. האָט זיך אליהו צעשריגן אַף איר, אַז זי מאַכט אונדז אומגליקלעך. מיר זײַנען נאָך נישט פֿאַרטיק, זאָגט ער! װאָרעם אַז מיר װעלן אַרײַנקומען קײן אַמעריקע בשלום, װעלן מיר ערשט דעמאָלט באַדאַרפֿן, זאָגט ער, נאָך אַ מאָל באַװײַזן, אַז מיר האָבן, זאָגט ער, געזונטע אױגן.
נאָר איך האָב מיך אַ ביסל פֿאַררעדט און האָב שיִער פֿאַרגעסן, אַז
איך האָב אײַך נאָך גאָרנישט דערצײלט װעגן דער װאַסערשטוב.
― ד. ―
אַך, װי שײן דאָס איז! אַך, װי גרױס! און אַך, װי גוט מיר איז!
אַ קײסער, זאָגט מען, איז גוט. מיר ― איז בעסער. דאָ בין א י ך בעל־הבית.
איך און דער קאַפּיטאַן. אַ מענטש אַ גבור. גאָלדענע קנעפּ מיט גאָלדענע „פּאַלעטן“, און װאָנצעס מוראדיקע, גראָבע, גרעבער װי בערד. אין מיטן אױסגעגאָלט. אױגן ― מחיהדיקע. זײ שמײכלען באַ אים שטענדיק. אַפֿילו דעמאָלט, װען ער בײזערט זיך. אַ דימענט פֿון אַ קאַפּיטאַן! איך האָב אים ליב ― סכּנות! איך האָב אים אָפּגעמאָלט מיט אַ בלײַערל אַף אַ שטיקל פּאַפּיר, װי ער שטײט און גײט. אַפֿילו מיט די װאָנצעס. נאָר איך האָב עס צעריסן ― אליהו זאָל נישט דערזען. ער האָט פֿײַנט מענטשעלעך.
אליהו זאָגט, אַז אַ קאַפּיטאַן דאַרף קענען שװימען, װי אַ פֿיש. און אונדזער חבֿר פּיניע לאַכט פֿון אים. פּיניע זאָגט, אַז אַ קאַפּיטאַן דאַרף נישט קענען שװימען. שװימען דאַרפֿן נאָר מאַטראָסן. אַ קאַפּיטאַן, זאָגט פּיניע, באַדאַרף נאָך זײַן קלאָר אין דער געאָגראַפֿיע, װי אַ ייִד אין אַשרי. אים דאַרף זײַן, זאָגט ער, קלאָר דער ים, אַזױ װי אונדז די יבשה. ער איז מחױבֿ, זאָגט ער, צו װיסן, װיפֿל דער ים האַלט אין דער לענג און אין דער ברײט און אין דער טיף. זאָגט אים מײַן ברודער אליהו: „מילא, די לענג און די ברײט ― קאָן מען נאָך װי עס איז אױסמעסטן מיט אַן אַרשין. װאָס װעסטו אָבער טאָן מיט דער טיף?“ זאָגט אים פּיניע: „ביסט אַ בהמה!“ זאָגט אים אליהו: „ביסט אַלײן אַ פֿערד. למאַי זידלסטו זיך?“ זאָגט אים פּיניע: „װי אַזױ זאָל איך דיך נישט זידלען, אַז דו הײבסט נישט אָן צו װיסן, זאָגט ער, װאָס אַף דער װעלט טוט זיך. אָט נעם, זאָגט ער, למשל, די שטערן אין הימל. נו, װײס מען נישט װיפֿל שטערן ס'איז פֿאַראַן? און מע קאָן דען ניט, זאָגט ער, אױסרעכענען אַלע באַ די נעמען?“ זאָגט אים אליהו: „איכל דיר זאָגן דעם אמת ― איך בין אַפֿן הימל נאָך קײנמאָל נישט געװען, און אַפֿן ים פֿאָר איך און זע אַרױס, אַז ער האָט קײן גרונט נישט“. זאָגט אים פּיניע: „נאַרעלע, נישט נאָר אַ גרונט, מע קאָן דיר אױסרעכענען אַפֿילו װיפֿל טראָפּן װאַסער געפֿינט זיך אין ים אַרום און אַרום“. פֿרעגט אים אליהו שױן מיט אַ געלעכטער: „כ'װאָלט געװאָלט װיסן, װי אַזױ דו װעסט עס אױסרעכענען? סײַדן אפֿשר דײַן פֿעטער דער זײגערמאַכער װעט דיר אונטערהעלפֿן“...
פֿאַרדריסט עס שױן פּיניען, נאָר ער מאַכט זיך נישט װיסנדיק. פֿאַר אים שטעלט זיך אײַן זײַן װײַב טײַבל. איר קענט זי. איך האָב שױן װיפֿל מאָל גערעדט פֿון איר. איך האָב זי ליב. זי איז אַ קלײניטשקע און אַ שטילינקע. נאָר זי האָט אַ טבֿע ― טאָמער רירט מען אָן איר פּיניען, איז חושך! האָט זי אָפּגעשפּילט מײַן ברודער אליהון אַ װיװאַט!
זי האָט אים נישט געזאָגט גאָרנישט. זי האָט אים נאָר אַ פֿרעג געגעבן: „מיט װאָס איז אַ בײגל־בעקער שענער פֿון אַ זײגערמאַכער?“
דאָס איז געװען אַ שטאָך אונדז אַלעמען אַף אונדזער מחותּן יונה דעם בעקער.
אַװדאי האָט דאָס אָנגערירט ברכהן מער װי אונדז אַלעמען. יונה דער בעקער ― דאָס איז דאָך איר טאַטע, װעט זי שװײַגן? אַ גליק, װאָס די מאַמע איז דערבײַ געזעסן, האָט זי זײ קױם־קױם צענומען!
נאָר איך האָב מיך שױן װידער פֿאַררעדט און פֿאַרגעסן, אַז מיר האַלטן באַ דער װאַסערשטוב.
― ה. ―
גוט איז נאָר אונדז! מיר און דעם קאַפּיטאַן. מיר בײדע האָבן צו שאַפֿן דאָ אַף אַלצדינג. ער, דער קאַפּיטאַן, הײסט עס, דאָרט אױבן באַ די קױמענס, און איך, מאָטל פּײסי דעם חזנס זונדל, דאָ אַפֿן צװישנדעק.
אַף אונדז בײדן שטײט די גאַנצע װאַסערשטוב. די שטוב מיט אירע אַלע קלײנע שטיבעלעך מיט דער גאַנצער מאַשינעריע, װאָס קלאַפּט און טראַסקעט און הױדעט און פֿײַפֿט און קרעכצט.
איטלעכער האָט זיך זײַן אַרבעט. דער קאַפּיטאַן אױבן טוט גאָרנישט. ער שטײט נאָר און רעדט דורך אַ רער צו די מאַטראָסן. און די מאַטראָסן ― אָנגעטאָן אין לאַמפּאַסנדיקע לײַבלעך מיט קײַלעכיקע היטעלעך ― פּיניען מיט דער נשמה. װאָס מע הײסט זײ, דאָס טוען זײ. מע הײסט זײ לױפֿן אַהער ― לױפֿן זײ אַהער. מע הײסט זײ לױפֿן אַהין ― לױפֿן זײ אַהין. מע זאָל זײ הײסן שפּרינגען אין װאַסער ― װאָלטן זײ אױך געשפּרונגען אין װאַסער.
איר האָט באַדאַרפֿט זען זײער אַרבעט גאָר אין אָנהײב, באַם ברעג, אײדער די װאַסערשטוב האָט גערירט פֿון אָרט. װײ־װײ! װי די רוחות, װי די מלאַכי־חבלה ― אַזױ האָבן זײ געאַרבעט.
קודם כּל האָבן מיר באַדארפֿט דורכלאָזן די זאַכן. אַלעמענס פּעקלעך, אַלעמענס קאַסטנס און אַלעמענס בעטגעװאַנט. „באַגאַזש“ װערט עס אָנגערופֿן. אפֿשר צען טױזנט שטיק באַגאַזש. און אפֿשר מער.
און דאָס אַלצדינג האָט מען באַדאַרפֿט אַרױפֿפּעקלען אַרױף אַפֿן שיף. אַ גוטע אַרבעט! איר מײנט, מיט די הענט? חס וחלילה! װוּ װעט איר נעמען אַזױפֿיל הענט? ס'איז פֿאַראַן אַ בעסערע עצה.
אַן העלפֿאַנט האָט איר אַמאָל געזען? אַן העלפֿאַנט מיט אַ לאַנגן שנאָבל? נו, איז פֿאַראַן אַזאַ מאַשין, אַ גרױסע מאַשין, װאָס כאַפּט דעם אָנבליק פֿון אַ העלפֿאַנט מיט אַ לאַנגן שנאָבל. אָט הײבט זיך אױף דער שנאָבל, דרײט זיך כּלומרשט שלעפֿעריק אַף אַ זײַט, לאָזט זיך אַראָפּ פּאַװאָלינקע, פּאַװאָלינקע. און אַז ער לאָזט זיך אַראָפּ אַף דער ערד, טוט ער מיטאַמאָל אַ כאַפּ־אױף צען־צװאַנציק־דרײַסיק קאַסטנס און קעסטלעך, דרײט זיך אױס צוריק אַרױף און לאָזט זײ אַראָפּ אַפֿן שיף.
דערנאָך נאָכאַמאָל זיך אױפֿגעהױבן, נאָכאַמאָל זיך אױסגעדרײט, אַ כאַפּ די קאַסטנס מיט די קעסטלעך, און װידער אַפֿן שיף.
אָט אַזױ האָבן מיר ביסלעכװײַז אַריבערגעפּעקלט דעם גאַנצן באַגאַזש. מיר בײדע, איך און דער קאַפּיטאַן, זײַנען נישט אָפּגעטראָטן ביזן סוף.
דערנאָך האָט זיך ערשט אָנגעהױבן באַ אונדז די רעכטע אַרבעט. גײ ריר אַזאַ מאַכינע פֿונעם אָרט! אַי־אַי, װאָס מיר האָבן צעאַרבעט! דער קאַפּיטאַן איז נישט אָפּגעטראָטן פֿונעם טרײַבל. די מאַטראָסן זײַנען אַרומגעלאָפֿן װי די משוגעים. און איך בין אַפֿן צװישנדעק. די הענט האַלט איך אין די קעשענעס און גיב אַכטונג אַף דער אַרבעט, װי די װאַסערשטוב רירט װאָס װײַטער אַלץ שטאַרקער און אַלץ גיכער. און איך קוק אַראָפּ אין ים אַרײַן, און איך מײן, אַז מײַן ברודער אליהו איז גערעכט:
דער ים האָט נישט קײן גרונט!
― ו. ―
זינט איך לעב האָב איך נאָך קײנמאָל נישט געזען אַזױפֿיל מענטשן, איך מײן, אַזױפֿיל ייִדן, װי דאָ, באַ אונדז אין װאַסערשטוב, אַפֿן צװישנדעק.
― קײן עין־הרע! קײן בײז אױג! ― זאָגט די מאַמע און טרערן שטײען איר אין די אױגן.
אַ סך פֿון זײ האָבן מיך דערקענט. און אַ סך האָב איך דערקענט. איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז איך האָב זײ געזען ― איך געדענק שױן נישט װוּ: צי אין קראָקע, צי אין לעמבעריג? צי אין װין באַ דעם „אָליאַנץ“, צי אין אַנטװערפּן באַ דער „עזרה“? מע באַדאַרף אַ פֿרעג טאָן באַ דער מאַמע. זי קער װיסן. נאָר איך װעל נאָך צײַט האָבן שפּעטער. דערװײַל דאַרף מען פֿאָרן. האָב איך מיך אַװעקגעזעצט אַף אַן אײַזערנער טומבע רײַטנדיק און קוק גאָר אין הימל אַרײַן.
איך װײס נישט, צי איז דאָס הימל, צי איז דאָס װאַסער? אָט איז עס, דאַכט זיך, הימל, און אָט איז דאָס װאַסער, און אָט איז דאָס שױן װידער הימל. און די װאַסערשטוב מיט אַלע מענטשן און מיט אַלע זאַכן הײבט זיך אַרױף און אַראָפּ, אַרױף און אַראָפּ, און מיר פֿאָרן, מיר פֿאָרן ― קײן אַמעריקע!
האָב איך אָבער פֿײַנט זיצן לײדיק. שטײ איך אױף און לאָז מיך באַטראַכטן די װאַסערשטוב פֿון אַלע זײַטן. זע איך מענטשן, אין רױטע זשילעטן אָנגעטאָן און מיט גאָלדענע קנעפּ.
די דאָזיקע מענטשן זײַנען געשטעלט געװאָרן אַף צו באַדינען אונדז. זײ הײסן דאָ אַ מאָדנעם נאָמען. „סטיו־װאַרטס“ רופֿט מען זײ. און זײער עובֿדה איז: זײ טראָגן אַרום אין גרױסע בעקנס כּלערלײ מינים עסנװאַרג און פֿלעשלעך מיט משקה און סיפֿאָנעס מיט זעלצערװאַסער און מיט לימענאַדע.
איך האָב ליב לימענאַדע דאָס חיות! אין לאָנדאָן האָב איך מיך באַקענט מיט דער דאָזיקער משקה. דאָרטן רופֿט מען דאָס „לעמאָנעײד“. האָט זײ מײַן שװעגערן ברכה אױסגעלאַכט מיט זײער לשון. אַז פֿײַף איז באַ זײ פֿינף, אַ קאָפּיקע איז אַ פּעני, טײַמעס איז צײַט און לימענאַדע איז גאָר „לעמאָנעײד“ ― מעג עס ניט ברענען אַפֿן פֿײַער?
אַזױ זאָגט ברכה. און איך זאָג: לאָז זײַן לימענאַדע, לאָז זײַן לעמאַנעײד, אַבי ס'איז גוט. ס'איז זיס און סע שטשיפּלט באַ דער צונג.
אײן חסרון האָט עס ― מע באַדאַרף דערפֿאַר צאָלן. און צאָלן איז מײַן ברודער אליהו (ער איז דאָך דער קאַסירער) קײן בעלן ניט. ער זאָגט, אַז אַ שיפֿסקאַרטע איז שױן מיט אַלעמען, מיט עסן און מיט טרינקען און מיט אַלצדינג.
אַך, װאָס פֿאַר עסן, װאָס פֿאַר אַ טרינקען מע גיט אונדז דאָ! דרײַ מאָל אַ טאָג. פֿיר מאָל אַ טאָג. פֿינף מאָל אַ טאָג. עס האָט גאָר קײן שיעור נישט. און צום מײנסטן עסן מיר דאָ „פּעטעיטעס“.
איך זע אָבער, איר װײסט נישט, װאָס הײסט עס „פּעטעיטעס“. װאָס איז דאָס? און מיט װאָס עסט מען דאָס?
עסן עסט מען דאָס מיט ברױט און מיט געבראָטענעם הערינג, און אַ טעם האָט דאָס פֿון קאַרטאָפֿלעס.
דאָס הײסט, ס'איז טאַקע אונדזערע קאַרטאָפֿלעס, נאָר דאָ הײסט עס „פּעטעיטעס“.
מײַן שװעגערן ברכה זאָגט אַפֿילו, זי זאָל האָבן די ברכות, װאָס אונדזערע קאַרטאָפֿלעס זײַנען בעסער און זיסער און געשמאַקער. נאָר װער האָרכט זי, װאָס זי זאָגט? אַפּנים, ס'איז דען פֿאַראַן אַ זאַך אַף דער װעלט, װאָס זאָל איר געפֿעלן?
איך האָב מורא, אַז זי װעט קומען קײן אַמעריקע, זאָל איר אַמעריקע חלילה אױך נישט געפֿעלן.
װאָס דאַרפֿט איר מער ― אַז אַפֿילו די װאַסערשטוב, װאָס מיר
פֿאָרן אַף איר, זאָגט זי אַף איר אױך אַ חסרון. איך זאָל האָבן די ברכות,
זאָגט זי, װאָס באַ אונדזער לײזערן אין בױד איז בעסער! דאָרטן, זאָגט
זי, אַז מע פֿאָרט, פֿאָרט מען. און דאָ שלעפּט מען זיך און מע שלעפּט
זיך און סע נודעט אַרױס די נשמה. דער מאַמעס מילך, זאָגט זי, האָב
איך זײ שױן אַװעקגעגעבן!...
― ז. ―
דאָס מײנט זי די קרענק, װאָס מיר האָבן געקרענקט דעם ערשטן טאָג פֿון אונדזער נסיעה אַפֿן ים. ס'איז געװען אַ שטורעמװינט און ס'האָט געװאָרפֿן אונדזער װאַסערשטוב העכער הײַזער. איז אונדז אַלעמען געװאָרן נישט גוט אַף צו חלשן. אַ סך האָבן טאַקע געחלשט. ערגער װי געחלשט. געװען כּמעט װי געשטאָרבענע. טײַבל, פּיניעס װײַב, האָט מען געראַטעװעט מיט הײסע האַנטיכער. די מאַמע האָט געבעטן אַף זיך דעם טױט. מײַן ברודער אליהו איז געלעגן מיטן פּנים אַראָפּ און געװײנט, װי אַ קלײן קינד. ברכה, זײַן װײַב, האָט אַזש אױפֿגעהערט צו שילטן זיך. ס'איז איר פֿאַרגאַנגען אַזעלכעס, אַז זי האָט שױן גאָר פֿאַרגעסן, װוּהין זי פֿאָרט און װוּ זי איז אין דער װעלט. די גרינע גאַל האָט זי אַװעקגעגעבן!...
נאָר אײן פּיניע האָט זיך געהאַלטן װי אַ קאָזאַק. ער איז אַרומגעלאָפֿן, די הענט אין די קעשענעס. געקוקט דורך די ברילן אַרױף. אײן הױז אַראָפּ, אײן הױז פֿאַרקאַטשעט. דאָס האַלדזטיכל איז פֿאַרפֿאָרן װײס איך װוּהין. ער האָט אַרומגעשפּאַנט הין און צוריק איבערן צװישנדעק און האָט געמאַכט חוזק פֿון דער גאַנצער װעלט, גערעדט, געשאָטן מיט װערטער: בהמות! פֿערד! אָקסן! װײסן נישט, אַז ס'איז דאָ אַ „זאַקאָן פּריראָדע“! אַז װיבאַלד עס װאַרפֿט מיך אַהער ― דאַרף איך מיך נעמען אַהין. און אַז עס װאַרפֿט מיך אַהין ― דאַרף איך מיר נעמען אַהער. דאָס איז דאָך אַ זאַקאָן פּריראָדע!...
אַ מחיה אָנצוקוקן אונדזער חבֿר פּיניען בעת ער קאָכט זיך. איך זאָל נישט מורא האָבן פֿאַר מײַן ברודער אליהו, און ס'זאָל מיר אַזױ נישט װײ טאָן דער קאָפּ, װאָלט איך אים אַראָפּגעכאַפּט מיטן בלײַערל אַף פּאַפּיר מיט די הױזן און מיט די ברילן, װי ער שפּאַנט אַרום און שרײַט „זאַקאָן פּריראָדע“. עס װאָלט מיר צוגעקומען אַ שטיק געזונט.
פּיניע האָט אַזױ לאַנג געטענהט „זאַקאָן פּריראָדע“, ביז ער האָט געמוזט אָפּטרעטן אַף אַ זײַט. אָנגעבױגן זיך און באַװיזן דעם אײגענעם „זאַקאָן פּריראָדע“, װאָס אַלע...
דערנאָך, אַז ס'איז געװאָרן שטילער, אױס שטורעמװינט, און די זון האָט זיך באַװיזן ― האָבן אַלע אױפֿגעלעבט. און פּיניע אױך בתוכם.
ער האָט שױן מער נישט גערעדט פֿון „זאַקאָן פּריראָדע“.
― ח. ―
אַבי איך האָב געמײנט, אַז נאָר באַ אונדז אין צװישנדעק איז אַ װעלט. צום סוף לאָזט זיך אױס, אַז אַחוץ אונדז, עמיגראַנטן, פֿאָרן אַף דער װאַסערשטוב נאָך אַ סך, אַ סך מענטשן.
צום מײנסטן פּריצים, שׂררות, אָפֿיצירן, גענעראַלן.
און רײַכע ייִדן. מיליאָנשטשיקעס!
פֿון זײערטװעגן איז פֿאַראַן באַ אונדז אין װאַסערשטוב באַזונדערע שטיבלעך. „קעבקעס“ הײסן דאָ די דאָזיקע שטיבלעך. איטלעכער אין אַ באַזונדער שטיבעלע.
אַ רחמנות ― זײ קאָנען נישט זיצן אַלע אינײנעם, װי מיר, עמיגראַנטן, אַפֿן צװישנדעק. זײ, אַז זײ װילן זיך זען אײנס מיט דאָס אַנדערע, מוזן זײ אַרױסקריכן פֿון זײערע נאָרעס און אַרױפֿדראַפּען זיך העט־העט אַף טרעפּ אַרױף. און דאָרט איז פֿאַראַן אַזאַ זאַל, װוּ מע גײט זיך צונױף אַלע מיליאָנשטשיקעס אינאײנעם און מע רעדט און מע שמועסט און מע עסט.
איך װאָלט אַ בעלן געװען װיסן, װאָס עסן זײ? אױך „פּעטעיטעס“ מיט געבראָטענעם הערינג?
איך װאָלט גלאַט אַ בעלן געװען אַ קוק טאָן, װאָס טוט זיך דאָרטן. איך בין דאָרטן נאָך נישט געװען, נאָר איך װעל זײַן, איך װעל געװיס זײַן.
איך װאָלט שױן לאַנג געװען דאָרטן ― לאָזט מען מיך נישט.
אַביסל לאָזט נישט די מאַמע ― זי האָט באַ מיר גענומען אַ האַנט תּקיעת־כּף באַלד װי מיר זײַנען אַרױף אַפֿן שיף, אַז איך װעל נישט אָפּטרעטן פֿון איר אַף אַ האָר. און אַביסל לאָזט מיך נישט מײַן ברודער אליהו. ער האָט מיר צוגעזאָגט, אַז טאָמער װעל איך זיך דערװעגן ערגעץ גײן אָן זײַן װיסן, בלײַב איך אָן אַן אױער. דאָס הײסט, אײן אױער װעט ער מיר אָפּרײַסן, דעם אַנדערן װעט ער מיר איבערלאָזן.
מאָלט אײַך, עס רעדט זיך נאָר אַזױ! װיפֿל מאָל האָט ער מיר צוגעזאָגט, נאָך אין לעמבעריג און אין װין און אין אַנטװערפּן און אין לאָנדאָן, אַז ער מאַכט מיך פֿאַר אַ קאַליקע? דאָס זאָגט ער נאָר אַזױ בעת ער איז אין כּעס. דעמאָלט פֿלעגט ער זײַן כּמעט כּסדר אין כּעס. איצט שױן נישט. איצט איז ער מיטאַמאָל געװאָרן װײך, װי פּוטער. איך װײס אַפֿילו פֿאַרװאָס. ער האָט אַלץ מורא געהאַט פֿאַר דער מאַמעס אױגן. טאָמער לאָזט מען זי נישט אַרױף אַפֿן שיף ― װעלן מיר נישט קאָנען פֿאָרן קײן אַמעריקע.
האָט גאָט געטאָן אַ נס ― מען האָט דער מאַמען דורכגעלאָזט. מע האָט איר אַפֿילו קײן קוק נישט געטאָן אין די אױגן אַרײַן. פֿאַרקערט ― מע האָט זי נאָך אונטערגעשטופּט, זי זאָל שױן גיכער אַרױפֿגײן אַפֿן שיף מיט אירע פּעקלעך. פֿאַר פֿרײד האָט זי זיך דערנאָכדעם אַזש צעװײנט. האָט איר מײַן ברודער אליהו נאָכדעם פֿירגעהאַלטן: נו? װאָס האָב איך דיר געזאָגט? האָסטו באַדאַרפֿט פֿאַרגיסן אַזױפֿיל טרערן?
ענטפֿערט אים די מאַמע און װישט זיך די אױגן:
― פֿונװאַנען װײסטו, אַז דאָס האָבן נישט געמאַכט מײַנע טרערן?
און זי װײנט שױן װידער!
װערט מײַן ברודער אליהו אױסער זיך. ער בײַסט זיך די פֿינגער און רעדט צו איר שטיל, און מער אַף לשון־קודש, בכדי די מאַטראָסן מיט די „סטיו־װאַרטס“ זאָלן נישט פֿאַרשטײן:
― װיש אױס די עינים, װאָרעם אײדער מיר הלכענען אַרײַן אין דער מדינה, קאָן מען אונדז נאָך דרײַ מאָל זאָגן השיבֿנו נאַזאַד...
קאָן דאָך אָבער ברכה קײן עװלה נישט לײַדן. זאָגט זי צו אים:
― בײַס דיר אָפּ די צונג!
זאָגט איר אליהו:
― פּרה אַדומה.
פֿרעגט אים ברכה:
― װאָס הײסט דאָס?
מישט זיך שױן אַרײַן אונדזער חבֿר פּיניע און פֿאַרטײַטשט איר די װערטער „פּרה אַדומה“:
― אַז דער מאַן איז אַ פּרא אָדם, איז דאָס װײַב אַ פּרה אַדומה.
ענטפֿערט אים ברכה:
― מע דאַרף נישט האָבן קײן גרעסערן פּרא אָדם, װי דו ביסט.
פֿאַרדריסט עס פּיניעס װײַב, טײַבלען, און זי טוט אַ זאָג גלאַט אַזױ אין דער װעלט אַרײַן:
― גאָט האָט נישט געהאַט װאָס צו טאָן, איז ער געגאַנגען און האָט דעם גאַנצן שׂכל מיט דער גאַנצער חכמה אַװעקגעשענקט צו יונה דעם בעקער מיט זײַנע קינדער.
מאָלט אײַך, טײַבל װאָלט זיך ניט גענאַרט פֿון מײַן שװעגערן ברכה
פֿאַר אַזאַ שטאָכװאָרט. האָט זיך געטראָפֿן אַ נס. װעט איר הערן, װאָס
אין אַ װאַסערשטוב קאָן זיך פֿאַרלױפֿן.
― ט. ―
אַזױ װי מיר זיצן און שמועסן זיך אױס, װאַקסט אױס, װי פֿונעם ים אַרױס ― טרעפֿט װער? ― נחמן דער סטאָלער.
איר דאַרפֿט אים געדענקען. דאָס איז דאָך טאַקע דער נחמן מיטן רױטן נאָגל פֿון לאַק, װאָס האָט געהאַט אַװעקגעקױפֿט באַ אונדז אַמאָל די גלעזערנע שאַפֿע, בעת דער טאַטע, עליו השלום, איז געלעגן קראַנק און ס'איז נישט געװען, מיט װאָס אים צו ראַטעװען.
נחמן איז געקומען דעמאָלט מיט זײַנע צװײ בנים, קאָפּל און מענדל, אַרױסגעטראָגן די שאַפֿע און צעבראָכן דאָס גלאָז.
דערזען אַ באַקאַנטן ייִדן, פֿון אײן שטאָט, האָבן מיר זיך אַלע אַ לאָז געגעבן צו אים:
― רב נחמן! ס'איז איר?
― װער דען?
― איר אױך דאָ?
― פֿאַר װאָס ניט?
― אױך קײן אַמעריקע?
― איך בין דען קײן ייִד ניט?
― װוּהין ― קײן נעיאָרק?
― װוּהין דען?
און ס'איז אַװעק באַ זײ אַ שמועס פֿון דער הײם און פֿון דער נסיעה, און פֿון דער געגנבֿעטער גרענעץ, און פֿונעם קאָמיטעט, און פֿונעם אױגן־דאָקטער, און דער עיקר פֿון אונדזער שטאָט און פֿון אירע מענטשן ― טױזנטער, טױזנטער באַקאַנטע. װאָס מאַכט דער? װאָס מאַכט יענער? װער איז געבליבן אין דער הײם און װער איז אַרױסגעפֿאָרן קײן אַמעריקע?
לאָזט זיך אױס, אַז אַרױסגעפֿאָרן זײַנען אַהין כּמעט אַלע. אַך, װי פֿרײלעך עס דאַרף איצט זײַן אין אַמעריקע! מיר'ן קומען צו פֿאָרן, װעלן מיר טרעפֿן טױזנטער באַקאַנטע ― די גאַנצע שטאָט! און אונדזער שכנטע פּעסיע די גראָבע, מיט איר מאַן משה דעם אײַנבינדער, מיט איר גאַנצער כאַליאַסטרע, און מײַן חבֿר הערשל, אָט דער, װאָס מען רופֿט אים „ושתּי“. אַלע װעלן אונדז פֿאָרן אַקעגן. אַלע װעלן אונדז אָפּגעבן שלום־עליכם. ס'װעט אונדז זײַן גוט און װױל און פֿרײלעך.
װי דערלעבט מען דאָס שױן! װיפֿל דאַרף עס נאָך געדױערן? װיפֿל טעג דאַרפֿן מיר נאָך זײַן דאָ, אין דער װאַסערשטוב?
װעמען פֿרעגט מען? מײַן ברודער אליהון ― האָט ער פֿײַנט, אַז מע דולט אים מיט אַזעלכע זאַכן. ער קאָן אײַך אַראָפּלאָזן אַ פּאַטש, אַז איר זאָלט זיך באַװאַשן!
פֿרעגן באַ אונדזער חבֿר פּיניען? ― האָט ער אַ טבֿע: אָדער ער ענטפֿערט אײַך מיט אַ שנעל אין ליפּ, אָדער מיט אַ װערטל:
― אַז דו װעסט אַלצדינג װיסן, װעסטו גיך אַלט װערן.
אָדער:
― מ'עט אַזױ לאַנג פֿאָרן און פֿאָרן, ביז מ'עט קומען צו פֿאָרן.
אָדער:
― זיץ רויִק. מ'עט דיר שיקן זאָגן דורכן שילאַטן־שמשׂ.
אָדער גאָר:
― װיש אָפּ די נאָז...
איכל בעסער פֿרעגן באַ דער מאַמען.
גײ איך צו דער מאַמען ― װײנט זי! װאָס איז די מעשׂה? ― נחמן דער סטאָלער האָט איר דערצײלט, אַז יענטל איז געשטאָרבן.
דאָס איז אונדזערע אַ שכנה, און טאַקע אַ שטיקל אײגענע, מחותּנע־שאַפֿט.
אונדזער מחותּן יונה דער בעקער האָט געהאַט אַ שװעסטער, איטע־מײטע. זי איז שױן לאַנג אַף דער אמתער װעלט. איז דאָס אירע אַ שנור,
אַ געװעזענע שנור. זי האָט מיט איר מאַן געהאַט געגט זיך און נאָך
אַמאָל חתונה געהאַט, דװקא פֿאַר אַן אַלמן, און דװקא גוט געטראָפֿן,
אָן קינדער. דאַרף זיך טרעפֿן אַן אומגליק: זי צינדט אָן אַ לעמפּל,
פּלאַצט דאָס גלעזל. כאַפּט דער רוח דאָס גלעזל. נײן! שרעקט זי זיך
איבער און לאָזט אַרױס דאָס לעמפּל. גיסט זיך אױס דער קאַרעסין.
צינדט זיך אָן אַף איר דאָס קלײדל און הײבט אָן ברענען. נעם זשע און
װאַרף אַראָפּ דאָס קלײדל ― נײן! לױפֿט זי אַרױס אין דרױסן און מאַכט
אַ גװאַלד, צעלאָזט זיך דאָס קלײדל און עס צעבלאָזט זיך דאָס פֿײַער
נאָך שטאַרקער. װיל מען זי ראַטעװען ― לאָזט זי זיך ניט. לױפֿט און
שרײַט: „ייִדן, ראַטעװעט!“ ברענט זי װי אַ ליכט. געװאָרן שװאַרץ,
װי אַ האָלעװעשקע. דרײַ טעג מיט דרײַ נעכט געמוטשעט זיך און ערשט
אַפֿן פֿערטן טאָג געשטאָרבן.
― י. ―
― ברוך דײן אמת! װער בעט אײַך איר זאָלט דערצײלן אַזעלכע מעשׂיות, בכדי מײַן מאַמע זאָל האָבן װאָס צו באַװײנען און אױסװײנען דאָס לעצטע ביסל אױגן?
אַזױ זאָגט מײַן ברודער אליהו און פֿאַלט־אָן אַפֿן סטאָלער.
פֿאַרענטפֿערט זיך דער סטאָלער, אַז ערשטנס, װעלן מיר אַלע שטאַרבן. קײנער װעט זיך פֿונעם מלאך־המות ניט אױסדרײען, ניט אױסקױפֿן און ניט אױסבאַהאַלטן זיך. און װעמען דער טױט איז באַשערט, װעט ער אים אַפֿילו אין אַמעריקע אױך טרעפֿן, װי מיר האָבן געזאָגט הײַנטיקן ראָש־השנה אינעם ונתנה־תּוקף: מי בֿאש ומי בֿמים...
שלאָגט אים איבער מײַן ברודער אליהו:
― איר זײַט דען געװאָרן אַ מגיד, װאָס איר האָט זיך אַװעקגעשטעלט זאָגן מוסר? איר זײַט, דאַכט זיך, געװען אַמאָל אַ ייִד אַ סטאָ־לער.
― געװען אין דער הײם אַ סטאָלער, און מיט סטאָלערײַ װעל איך זיך פֿאַרנעמען אין אַמעריקע.
― װאָס זשע האָט איר זיך דערמאָנט פּלוצים אינעם ונתנה־תּוקף?
― װאָס הײסט? ס'איז דאָך עפּעס הײַנט עשׂרת־ימי־תּשובֿה אַף דער גאַנצער װעלט!...
שאַט! איך האָב גאָר פֿאַרגעסן, אַז מיר האָבן זיך אױפֿגעזעצט אַפֿן שיף באַלד נאָך ראָש־השנה, און אַז מיר האָבן איצט עשׂרת־ימי־תּשובֿה! אױב אַזױ, האָבן מיר דאָך באַלד יום־כּפּור.
נישט שױן זשע װעלן מיר האַלטן יום־כּפּור אָט דאָ, אין דער װאַסער־שטוב? אָט דאָ װעלן מיר שלאָגן כּפּרות? אָט דאָ װעלן מיר זיך פֿאַרפֿאַסטן און אָפּפֿאַסטן? אָט דאָ װעלן מיר דאַװענען? זיך שלאָגן על־חטא? און װוּ װעלן מיר נעמען אַ חזן? אַן עמוד? אַ ספֿר־תּורה? און אַ שופֿר אַפֿן לעצטן בלאָז? און חלש־טראָפּנס? און נאָך און נאָך אַ סך אַזעלכע זאַכן, װאָס מע קאָן זיך אָן דעם יום־כּפּור נישט באַגײן?
אין װאַסערשטוב יום־כּפּור?
יום־כּפּור אַפֿן װאַסער?!...