מיר מופֿן
― א. ―
אין אַמעריקע איז אַ מנהג ― מע מופֿט. דאָס הײסט, מע פּעקלט זיך
פֿון אײן דירה אין דער אַנדערער. פֿון אײן ביזנעס אין דער אַנדערער.
יעדער אײנציקער מוז מופֿן. מופֿט ער נישט מיט זײַן גוטן װילן, מאַכט
מען אים, ער זאָל מופֿן. דאָס הײסט, אַז איר צאָלט נישט קײן דירה־געלט
(דאָ הײסט עס „רענט“), גיט מען אָן אַף אײַך און מע װאַרפֿט אײַך
אַרױס. װערט דאָס אָנגערופֿן, אַז מע האָט אײַך אַרױסגעמופֿט. דעריבער
טאָרט איר זיך נישט װוּנדערן, אַז מע טוט אײַך אַ פֿרעג: „װען מופֿט
איר?“ און אַז מע פֿרעגט אײַך, מוזט איר ענטפֿערן. פֿאַר נישט װעלן
ענטפֿערן האָט מײַן ברודער אליהו געכאַפּט אַ פּסק פֿון אונדזערן אַ קאָס־טאָמער, װאָס גיט אונדז צו לײזן פֿאַר מעטשעס (שװעבעלעך). דאָס הײסט,
ער באַקומט פֿון אונדזער סטענד אַלע װאָך אַ באַקסל מעטשעס אָן געלט.
דאָ גיט מען שװעבעלעך אומזיסט. מע דאַרף גאָרנישט װאַרטן, ביז מע
װעט געבן. מע גײט צו און מע נעמט אַלײן.
― ב. ―
דער קאָסטאָמער, װאָס איך דערצײל אײַך, איז אַ מאָדנער מענטש. עס איז כּדאַי, איך זאָל אײַך אים אָפּמאָלן. װער ער איז און װאָס ער איז ― װײסן מיר נישט. װוּ ער װױנט און װאָס זײַנען זײַנע ביזנעס ― װײסן מיר אױך נישט. קײן רײַכער מאַן, װײַזט אױס, איז ער נישט. דאָס זעט מען נאָך זײַן אױסגעריבענעם קאָוט, װאָס ער בײַט אים קײנמאָל ניט איבער, נאָך זײַן אָפּגעבאַרעט קאַפּעליושל און נאָך זײַנע געלאַטעטע שיך. דערפֿאַר איז ער אָבער זײער אַן אַקוראַטנער מענטש. ער קומט צו אַלע טאָג אין דער זעלבער שעה און צו דער זעלבער מינוט. ער נעמט דעם מאָרגן־פּײפּער, טוט אין אים אַ קוק אַרײַן אַף דער ערשטער און אַף דער לעצטער פּײדזש, כאַפּט אַ קוק אױך אין דער מיט פֿונעם פּײפּער און לײגט אים אַװעק צוריק. קױפֿן האָט ער נאָך קײן אײנציק מאָל באַ אונדז נישט געקױפֿט קײן זאַך. אַ חוץ, װאָס ער נעמט אַלע װאָך אַ באַקסעלע מעטשעס אומזיסט. און אַ חוץ װאָס ער לײענט אַלע טאָג דעם מאָרגן־פּײפּער. האָט דאָס מײַן ברודער אליהו מסתּמא פֿאַרדראָסן. אײן מאָל אַ חכמה, צװײ מאָל אַ חכמה. אָבער נישט אַלע טאָג. איז זיך מײשבֿ אליהו אײנמאָל און טוט אים אַ זאָג:
― עס קאָסט אַ פּעני...
דער קאָסטאָמער טוט זיך זײַנס, דאָס הײסט, ער לײענט די ערשטע און די לעצטע פּײדזש פֿונעם מאָרגן־פּײפּער. מײַן ברודער העכערט דאָס קול:
־ עס קאָסט אַ סענט!...
דער קאָסטאָמער טוט אַ קוק אין מיטן, לײגט צונױף דעם פּײפּער און לײגט אים אַװעק אַפֿן זעלבן אָרט, װי ער איז געלעגן.
― ג. ―
............... .
............... .
............... .
............... .
............... .
............... .
............... .
אַף דעם אָרט װערן איבערגעריסן מאָטל פּײסי דעם חזנס מעשׂיות פֿון אַמעריקע. „מיר מופֿן“ איז געװען די לעצטע זאַך, די לעצטע שורות, װאָס שלום־עליכם האָט געשריבן עטלעכע טעג פֿאַר זײַן אַװעקגײן פֿון אונדז, שױן ליגנדיק אַף זײַן טױטן־בעט. ער האָט נאָך אַװעקגעשטעלט אַ גרױסן געכּתיבֿהטן אות „ג“, נאָר נאָכן גימל גײען אין מאַנוסקריפּט לײדיקע װײַסע בלעטלעך, אַזױ אַז דער אומבאַקאַנטער „קאָסטאָמער“ אָן אַ נאָמען בלײַבט אומבאַקאַנט, און די אַלע װײַטערדיקע בילדער און טיפּן פֿונעם ייִדיש־אַמעריקאַנישן געטאָ־לעבן, װאָס האָבן גערעגט דעם שטענדיק־װאַכנדיקן דמיון פֿון אונדזער גרױסן שילדערער אין זײַנע לעצטע טעג, בלײַבן פֿאַרשלאָסן און פֿאַרזיגלט פֿאַר דער ייִדישער ליטעראַטור.
װעגן דעם דאָזיקן לעצטן קאַפּיטל פֿון שלום־עליכמס שאַפֿן (און אפֿשר אױך װעגן דעם פֿריִעריקן פֿאָר־לעצטן קאַפּיטל פֿון „מאָטל פּײסי דעם חזנס אין אַמעריקאַ“) איז אונדז, זײַנע הױז־מענטשן, אױסגעקומען צו הערן פֿון אים אַלײן. דינסטיק דעם 9־טן מײַ, אין אָװנט, דאָס הײסט, פֿיר טעג פֿאַר זײַן טױט, האָט מען מיך דורכן טעלעפֿאָן אַװעקגערופֿן פֿון מײַן אַרבעט און איבערגעגעבן, אַז שלום־עליכם רופֿט מיך, איך זאָל באַלד קומען. פֿון די דאָקטױרים האָב איך געװוּסט און בין געװען זיכער, אַז דעם קראַנקנס לאַגע איז נישט ערנסט און אַז עס דאַרף נאָר נעמען עטלעכע טעג ביז ער װעט געזונט װערן. און דאָך האָט מיך דעם גאַנצן װעג, פֿון דער „איסט סײד“ ביז בראָנקס, געדריקט אַ מאָדנער שװערער אַנגסט. איך האָב זיך באַרויִקט ערשט דעמאָלט, װען איך האָב דערזען דאָס פֿענצטער פֿון שלום־עליכמס צימער, פֿון װעלכן עס האָט זיך געגאָסן אַ שטילער רויִקער שײַן.
איך האָב געטראָפֿן שלום־עליכמען אַפֿן בעט דװקא מונטער און עטװאָס אױפֿגעלעבט. מע האָט אים געהאַט אײַנגעגעבן נאַרונג אַף אַ קינסטלעכן אופֿן, װײַל די דאָקטױרים האָבן געגלױבט, אַז דאָס איז באַ אים אַ נערװעזע מאָגן־קראַנקײט. מיט עטלעכע שעה צוריק, נאָכמיטאָג, בין איך געװען באַ אים אין צימער, נאָר איצט האָט ער געזאָגט, אַז אים דאַכט זיך, אַז ער האָט מיך נישט געזען שױן עטלעכע טעג. מיט אַ שװאַכן שמײכל אַפֿן אױסגעמוטשעטן געזיכט האָט ער דערצײלט, װאָס פֿאַר אַ װוּנדערלעכע װירקונג די קינסטלעכע נאַרונג האָט אַף אים געמאַכט ― עס האָבן זיך אים ממש געעפֿנט די אױגן און ער זעט פֿאַר זיך די ליכטיקע װעלט. צװישן אַנדערס האָט ער מיך געפֿרעגט, צי מע װײס אין דער רעדאַקציע פֿון דער „װאַרהײט“ (װוּ ער האָט די לעצטע צײַט געשריבן), אַז ער איז קראַנק, און האָט אונדז דערצײלט, אַז הײַנטיקע נאַכט (דאָס הײסט, די נאַכט פֿון מאָנטיק אַקעגן דינסטיק) האָט ער געשריבן, נישט קוקנדיק אַף די גרױסע יסורים, װאָס האָבן אים נישט אָפּגעלאָזט אַ מינוט נישט. „איך ליג אַזױ און ליג אַ גאַנצע נאַכט, ― האָט ער דערצײלט, דערבײַ שװער געכאַפּט דעם אָטעם ― שלאָפֿן קאָן איך נישט, די געדאַנקען טראָגן... װאָס זשע איז דער תּכלית אַזױ צו ליגן? זאָג איך צו דער מאַמע: װאָס װעל איך דאָ אױסליגן? ביז טאָג איז נאָך װײַט... אַמער, גיב אַהער די פּען און די פּאַפּקע מיטן פּאַפּיר, װעל איך כאָטש שרײַבן. שרײַבן איז מיר אַ סך גרינגער, װאָרעם סײַ װי סײַ מוטשען די געדאַנקען, לאָזן נישט צו־רו... און אָט אַזױ פּאַװאָלינקע האָב איך אָנגעשריבן עטלעכע קאַפּיטלעך פֿון מאָטלען“...
און די עטװאָס מידע, הימל־קאָלירטע אױגן, װאָס האָבן די לעצטע טעג אָפּגעגעבן מיט אַ מאָדנע בלױקײט, אַ רײנע, אַ װײַטע, װי די בלױקײט פֿון הימל, האָבן דערבײַ אױפֿגעשטראַלט מיט אַ קינדיש־קינסטלע־רישער באַגײַסטערונג.
דאָס זײַנען געװען די לעצטע שורות פֿון שלום־עליכמס שאַפֿן און דאָס זײַנען געװען זײַנע לעצטע װערטער, װאָס ער האָט גערעדט װעגן זײַן שרײַבן. אַף מאָרגן איז זײַן לאַגע געװאָרן ערנסט, די דאָקטױרים האָבן זיך פֿאַרלױרן, און דאָס אומגליק איז אױסגעװאַקסן נאָענט, װי אַ כמאַרע...
דאָס לעצטע מאַנוסקריפּט „מיר מופֿן“, כאָטש ס'איז געשריבן מיט
שלום־עליכמס כאַראַקטעריסטישער פֿײַנער און קלאָרער האַנטשריפֿט, איז
דאָך צו דערקענען, אַז ס'איז געשריבן געװאָרן שױן נישט מיט אַ געזונטער לײַכטער האַנט. די אותיות זײַנען עטװאָס געצוקט און געקרימט,
גײען נישט אומעטום גלײַך, נאָר דאָ גרעסער און דאָ קלענער, און זײַנען
שױן נישט אַזױ פּערלדיק און געטאָקט, װי דער באַרימטער געטאָקטער
פּערל־כּתבֿ פֿון שלום־עליכם. עס איז אױך כּמעט נישט צו באַמערקן אין
דעם דאָזיקן לעצטן כּתבֿ־יד קײן אױסגעמעקטע און פֿון־אױבן צוגעשריבענע שורות, אַזױ װי ס'איז תּמיד געװען די געװױנהײט פֿון שלום־עליכם שטאַרק צו באַאַרבעטן און צו שלײַפֿן זײַנע װערק. די עטלעכע
קלײנע קאַפּיטלעך זײַנען, אַפּנים, געשריבן געװאָרן פֿון דער ערשטער
האַנט און האָבן עטלעכע טעג געװאַרט אַף זײער מײַסטער, ער זאָל זײ
באַפּוצן אַף זײַן שטײגער ― און האָבן זיך נישט דערװאַרט...
אָנמערקונג פֿון י. ד. בערקאָװיטש.
דער ערשטער װאַריאַנט פֿון דעם קאַפּיטל „מזל־טובֿ, מיר זײַנען שױן
אין אַמעריקע!“
געשריבן אין יאָר 1914.