דער ערשטער האָט זיך אַרױפֿגעשלאָגן אױף אַ װעג און גענומען מאַכן אַ לעבן מײַן ברודער אליהו. און װעמען האָט ער צו פֿאַרדאַנקען? דער מאַמען. זי גײט אַלע שבת דאַװענען אין כּתרילעװקער בית־המדרש, באַגעגנט זי זיך מיט מענטשן. האָט זי זיך באַקענט מיט דער פּרעזידענטיכע, דאָס מײנט מיט דער גבאיטע פֿון שול. װאָרעם אַ גבאי אין אַ שול הײסט דאָ „פּרעזידענט“. די פּרעזידענטיכע איז אַ װױלע ייִדענע און האַלט פֿון מײַן מאַמע, דערפֿאַר, װאָס מײַן מאַמע װײס אַלעמאָל, װוּ דער חזן האַלט און װאָס דער חזן זאָגט. און די היגע װײַבער װײסן ניט װער עס האָט זײ געשלײערט. אַזױ זאָגט מײַן ברודער אליהוס װײַב ברכה. מײַן שװעגערין ברכה זאָגט, אַז די היגע װײַבער גײען אין שול אַרײַן נאָר צו באַװײַזן זײערע באַרליאַנטן. דאָ הײסט דאָס „דײַמאָנטסdiamonds“. און אַז זײ זײַנען מחילה גרױסע בהמות. אַזױ זאָגט ברכה. און אַז זײ װײסן ניט קײן צלם פֿאַר קײן אַלף. און אַז זײ קאָנען נאָר גוט פֿרעסן און רײדן לשון־הרע… האַקט איר איבער די מאַמע און זאָגט, אַז „אָט דאָס אַלײן, טאָכטער לעבן, איז דאָך אױך לשון־הרע“… פֿאַרענטפֿערט זיך ברכה, אַז זי מעג, װאָרעם זי זאָגט דאָס פֿאַר אײגענע, ניט פֿאַר פֿרעמדע… נאָר מיר קערן זיך אום צוריק צו דער פּרעזידענטיכע און צו איר מאַן, דעם פּרעזידענט פֿון דער כּתרילעװקער שול.
האָט איר װען געהערט פֿון דער „היברו נײשאָנאַל װוּרשט קאָמפּאַניHebrew National Kosher Sausage Factory 1905“? דאָרט פֿאַרקױפֿט מען ייִדישע כּשרע קאָלבאַסעס. דאַרע קישקע,
געבראָטענע צונגען און גערױכערטע פֿלײשן. אין אַלע עקן שטאָט האָבן זײ „סטאָרסstores: קראָמען“, װוּ איר קומט אַרײַן קױפֿן כּשר װוּרשט. אױב איר זײַט הונגעריק און האָט צײַט, הײסט איר אײַך דערלאַנגען הײסע קישקעלעך, נאָר װאָס פֿון דער זאָד, און איר עסט דאָס מיט כרײן, אָדער מיט זענעפֿט, װי אַזױ איר װילט. אױב איר זײַט ניט קורץ אין געלט, קאָנט איר זיך הײסן דערלאַנגען נאָך אַ פּאָרציע. איך און מײַן חבֿר מענדל האָבן אַמאָל אַרײַנגעשטעלט דרײַ פּאָרציעס און האָבן געפֿילט, אַז מיר װאָלטן בײַגעקומען נאָך צװײ פּאָרציעס ― איז בײַ אונדז אָבער אױסגעגאַנגען פֿאָדעם… נאָר ניט דאָס האָב איך אײַך געװאָלט דערצײלן.
װאָס איך האָב אײַך געװאָלט דערצײלן איז אָט־װאָס. דער פּרעזידענט פֿון אונדזער שול איז אײנער פֿון די באַלעבאַטים אין דער „היברו נײשאָנאַל װוּרשט קאָמפּאַני“. האָט די מאַמע דורך דער פּרעזידענטיכע געפּועלט בײַם פּרעזידענט, אַז מע זאָל אַרײַננעמען מײַן ברודער אליהו אין דער „היברו נײשאָנאַל װוּרשט קאָמפּאַני“ פֿאַר אַ מענטשן. דאָ הײסט עס אַ סײלעסמאַןsalesman, אַ פֿאַרקױפֿער. און ניט נאָר אַ פֿאַרקױפֿער אַלײן, נאָר טאַקע אַ „װײטערwaiter: סאַרװער“ אױך. דאָס הײסט, אַז אײנער קומט אַרײַן און הײסט זיך דערלאַנגען הײסע קישקעלעך ― דאַרף מען זיך ניט שעמען און דערלאַנגען. האָט זיך אַפֿילו מײַן ברודער די ערשטע צײַט געברעקלט: „סטײַטש, אַ יונגערמאַן מיט אַ בערדל, פּײסי דעם חזנס אַ זון און יונה דעם בעקערס אַן אײדעם, זאָל זײַן אַ משרת!“… האָט אים אונדזער חבֿר פּיניע אַװעקגעגעבן אַ גאָב. „װאָס מײנסטו? ― האָט אים פּיניע געריבן די בײנער. ― דו מײנסט, אַז דו ביסט אינעם פֿאַרשאָלטענעם כּתרילעװקע? דו ביסט אין אַמעריקע ביסטו! אין אַמעריקע האָבן אַזעלכע פֿײַנע מענטשן װי דו, למשל, אַ קאַרנעגי, אַ ראָקענפֿעלער, אַ װאַנדערבילד, געפּעדלט מיט גאַזעטן, אַרומגעטראָגן שװעבעלעך )דאָ הײסט עס „מעטשעסmatches“( און געפּוצט שטיװל אױף דער סטריט! לײען די געשיכטע פֿון אַ דזשאָרדזש װאַשינגטאָן, פֿון אײבראַם לינקאָלן, אָדער פֿון אַנדערע גרױסע לײַט, װעסטו זען, אַז פּײסי דעם חזנס זון מעג אָנשטײן פֿאַרקױפֿן קישקעלעך“…
דאָ האָט אָבער אונדזער חבֿר פּיניע געכאַפּט אַ מיאוסן פּסק פֿון מײַן מאַמע. װאָרעם כּל־זמן פּיניע האָט געשאָטן מיט נעמען: קאַרנעגי, ראָקענפֿעלער, װאַנדערבילד, ― האָט איר ניט געאַרט. נאָר אַז ער האָט דערמאָנט דזשאָרדזש װאַשינגטאָן און אײבראַם לינקאָלן אינאײנעם מיט מײַן טאַטן פּײסי דעם חזן ― האָט דאָס איר פֿאַרדראָסן. זי האָט געזאָגט, אַז זי קען ניט װאַשינגטאָנען און װײס ניט װער אַבֿרהם לינקאָלן איז געװען. עס קאָן זײער זײַן, אַז דאָס זײַנען געװען גאַנץ לײַטישע מענטשן און גאַנץ שײנע ייִדן. נאָר זי װיל ניט, מע זאָל איר מאַנס נאָמען באַציִען אַהער קײן אַמעריקע. לאָז ער זיך זײַן, זאָגט זי, דאָרטן אין גן־עדן אַ גוטער מליץ פֿאַר איר און פֿאַר אײַך און פֿאַר כּל־ישׂראל.
בקיצור ― מײַן ברודער אליהו האָט אַ דזשאַב און מאַכט אַ לעבן. ער פֿאַרקױפֿט קישקעלעך און דערלאַנגט צום טיש און באַקומט דערפֿאַר, ערשטנס פֿינף טאָלער אַ װאָך, און אַ חוץ־לזה, צװײ מאָל אין טאָג עסן ― איז אױך עפּעס װערט. הײַנט װאָס איז װערט דאָס װאָס עס קומען אַרײַן אין „סטאָר“ קױפֿן פֿלײש אַ װעלט מיט מענטשן? אַלע טאָג מאַכט ער נײַע באַקאַנטשאַפֿטן מיט די פֿײַנסטע לײַט פֿון ניו־יאָרק. עס איז דאָ אַ האָפֿענונג, אַז מײַן ברודער זאָל גײן העכער און העכער, מחמת ער איז באַליבט פֿון די באַלעבאַטים און זײער בכּבֿודיק בײַ די קאָסטאָמערס. אַ קאָסטאָמער האָט הנאה, אַז אים באַדינט אַ טאַטנס אַ קינד, ניט קײן געבױרענער משרת… אײן שטיקעלע חסרון האָט מײַן ברודער ― דאָס װאָס עס װאַקסט אים, ניט פֿאַר אײַך געדאַכט, אַ באָרד. ער זאָל ניט האָבן קײן באָרד, װאָלט ער געװען גאָר־גאָר אָללרײַט. איז אָבער, װי אױף צו להכעיס, האָט זיך זײַן באָרד אין אַמעריקע בײַ אים צעװאַקסן אין דער ברײט און אין דער לענג. דאָס הײסט, מער אין דער ברײט װי אין דער לענג. זאָגט אים פּיניע, אַז ער װאָלט געמעגט דאָס בערדל, אױף אַמעריקאַנער לשון גערעדט, אַביסל „צופֿיקסןfix: פֿאַרריכטן“, אַזױ װי ער, פּיניע, האָט געטאָן. ער האָט זיך אַרײַנגעכאַפּט צו אַ שערער (דאָס הײסט עס אַ „באַרבער־שאַפּ“) און האָט זיך אַװעקגעזעצט, זאָגט ער, אױפֿן „טשערchair“ (אַזאַ שטול) און פֿאַרװאָרפֿן דעם קאָפּ און ניט געזאָגט קײן װאָרט, מחמת ער האָט נאָך דעמאָלט ניט געקאָנט רײדן קײן ענגליש. איז צוגעגאַנגען דער שערער, דער „באַרבער“ הײסט עס, און האָט אים, זאָגט ער, אָנגענומען בײַ דער נאָז ― אַזױ זאָגט פּיניע ― און האָט ניט געטאָן גאָרניט. ער האָט אים, זאָגט ער, נאָר אָנגעזײפֿט גוט דאָס גאַנצע פּנים און איז זיך דורכגעגאַנגען מיט אַ גאָלמעסער מער ניט אַז צװײ מאָל, און האָט אים געהײסן אױפֿשטײן. און אַז ער איז אױפֿגעשטאַנען, אַזױ דערצײלט פּיניע, און האָט געגעבן אַ קוק אין שפּיגל, האָט ער זיך אַלײן ניט דערקענט. אױף זײַן פּנים איז ניט געבליבן, איר זאָלט זאָגן, אַ סימן פֿון אַ באָרד, אָדער פֿון װאָנצעס, גלאַט, װי אַ לאָקשנברעט. עס האָט זיך אים, זאָגט ער, אױסגעװיזן, אַז ער שמײכלט… װײ־װײ, װאָס ער האָט געהאַט פֿון זײַן װײַב טײַבל! זי האָט נעבעך געחלשט צװײ מאָל און איז אַזש קראַנק געװאָרן פֿון צרות און פֿאַר בזיון. דאָס איז אָבער נאָר געװען די ערשטע צײַט. איצט האָט זי זיך שױן צוגעװױנט. איר פּיניע גאָלט זיך אַלע װאָך דאָס גאַנצע פּנים און זעט אױס װי אַן עכטער אַמעריקאַנער. ער רעדט שױן גאָר ענגליש און קײַט שױן כּסדר „טשויִנגאָםchewing gum“. ער שלינגט דאָס שױן אָבער מער ניט אַראָפּ… דערצו, װען ער זאָל נאָך װעלן אַכטונג געבן, די מאַנישקע זאָל זיך בײַ אים ניט צעשפּיליען, דאָס האַלדזטיכל זאָל זײַן אױף אַן אָרט, און בײדע הױזן זאָלן זײַן גלײַך, ניט אײנער אַראָפּ, דער אַנדערער אַרױף, ― װאָלט ער שױן געװען אַ גאַנצער דזשענטעלמען, אַ ספּאָרט.
פּיניע זאָל ניט האָבן אױף זיך קײן דרײקאָפּ (ער שטאַמט דאָך פֿון אַ משפּחה פֿון „קעפּמענטשן“), און דער קאָפּ זײַנער זאָל אים ניט טראָגן אין די גרױסע געשעפֿטן, װאָס דאָ הײסט עס „ביזנעס“, װאָלט ער געקאָנט מאַכן אַ לעבן. ער מאַכט אַזױ אױך אַ לעבן. נאָר דער חסרון איז, װאָס ער װאַרפֿט זיך אַלע מאָל אױף אַן אַנדער דזשאַב. דערפֿאַר האָט ער אַ מעלה, װאָס ער שעמט זיך ניט מיט קײן אַרבעט אין דער װעלט. ער װעט אײַך טאָן װאָס איר װעט אים הײסן, אַבי מאַכן אַ טאָלער. קערן די סטריט ― איז קערן די סטריט. שאַרן קױלן ― איז שאַרן קױלן. פּעדלען מיט גאַזעטן ― איז אַװדאי גוט. אַמעריקע, זאָגט ער, איז אַ פֿרײַע מדינה און אַ בזיון איז, זאָגט ער, נאָר גנבֿענען. דערפֿאַר, זאָגט ער, אַרבעטן דאָ אַלע און קײנער גנבֿעט ניט. גנבֿענען, זאָגט ער, גנבֿענען דאָ נאָר די איטאַליענער. אַ געבאָרענער אַן אַמעריקאַנער, זאָגט ער, װעט ניט גנבֿענען, עס מעג ליגן גאָלד. אַן אַמעריקאַנער װעט אײַך קײנמאָל ניט אָפּנאַרן. און קײן ליגן װעט אײַך קײנמאָל אַן אַמעריקאַנער ניט זאָגן. אַזױ דרינגט פּיניע. ער האָט שױן אַפֿילו געמאַכט אַ ליד אױף אַמעריקע. דאָס גאַנצע ליד געדענק איך ניט. עטלעכע שורות פֿון דעם קאָן איך אײַך זאָגן אױף אױסנװײניק. אָט אַזױ הײבט זיך עס אָן בײַ אים:
דערנאָך זינגט זיך בײַ אים װײַטער און װײַטער, און לאָזן לאָזט ער אױס מיט אַזאַ מין גראַם:
לאַכט פֿון אים מײַן ברודער אליהו. ער זאָגט, אַז „יושר“ גראַמט זיך עפּעס ניט אַזױ גוט מיט „קײסער“. ענטפֿערט אים פּיניע מיט אַ משל: „אַז דער מאַן הײסט מענדל, מעג מען עסן פֿון זײַן פֿענדל. און אַז דער מאַן הײסט לײזער, איז אַ רוח אים אין טאַטן… פֿרעגט די װעלט אַ קשיא: װוּ איז דאָ דער גראַם? איז דער תּירוץ: אַ רוח אים אין טאַטן אָן אַ גראַם“…
איר מײנט, אַז אונדזערע װײַבער מאַכן ניט קײן לעבן? איך מײן דאָס מײַן ברודער אליהוס װײַב ברכה און אונדזער חבֿר פּיניעס װײַבל טײַבל. זײ אַרבעטן בײַ „נעק־טײַסneckties“ )מענערשע שניפּסן(. און װעמען האָבן זײ צו פֿאַרדאַנקען? װידעראַמאָל מײַן מאַמען, און װידעראַמאָל צוליב דעם, װאָס זי גײט אַלע שבת אין שול אַרײַן. דאָרט האָט זי זיך באַקענט מיט אַן אָלרײַטניטשקע, אַ נגידית הײסט עס )אַ נגיד הײסט דאָ אַן „אָלרײַטניק“(. די דאָזיקע אָלרײַטניטשקע איז אַמאָל געװען, ניט אױסגערעדט זאָל זײַן, אַ דינסטמײדל בײַ אונדז אין כּתרילעװקע, טאַקע בײַ רב יאָסיע דעם נגיד. איר נאָמען איז קרײנדל. מיט דער קרײנדלען איז אַ גאַנצע געשיכטע, װאָס קאָן דערצײלט װערן אין קורצן.
בײַ אונדז, אין כּתרילעװקע, איז אַמאָל געװען אַ קצבֿ מיטן נאָמען מלך. מלך דער קצבֿ. האָט דער מלך געהאַט אַ יונג מיטן נאָמען נחמיה. האָט ער זיך פֿאַרליבט, אָט דער נחמיה הײסט עס, אין דער מױד, אין קרײנדלען, און געװאָלט מיט איר חתונה האָבן. האָט ער ניט געהאַט מיט װאָס. האָט ער זיך מישבֿ געװען אײנמאָל, ― מלך דער קצבֿ האָט אים געגעבן געלט, ער זאָל פֿאָרן אױפֿן יריד קױפֿן אַ בהמה, ― האָט ער גענומען דאָס געלט, נחמיה הײסט עס, און איז אַװעק מיט דער מױד, מיט קרײנדלען הײסט עס, קײן אַמעריקע. האָט דאָס אים באַגליקט און ער איז געװאָרן אַן אָלרײַטניק, און קרײנדל איז געװאָרן אַן אָלרײַטניטשקע. איצט האָבן זײ אַ פֿאַבריק, דאָ הײסט עס אַ פֿעקטאָרי, פֿון נעק־טײַס, דאָס הײסט פֿון האַלדזטיכלעך. האָט זיך געטראָפֿן אַ מעשׂה, די אָלרײַטניטשקע, קרײנדל הײסט דאָס, האָט געהאַט יאָרצײַט נאָך איר מאַמע. איז זי געקומען אין שול און האָט זיך צערעדט מיט דער מאַמע און זיך געלאָזט דערקענען. דערהערט פֿון דער מאַמע, אַז מײַן טאַטע איז געװען פּײסי דער חזן, האָט זי זיך נאָך מער צוגעלאָזט צו מײַן מאַמע און צוגעזאָגט אונדז באַהילפֿיק זײַן מיט װאָס נאָר מעגלעך. האָט איר די מאַמע געזאָגט, אַז קײן הילף װיל זי ניט. זי פֿאַרלאַנגט נאָר אַרבעט פֿאַר אירע קינדער. אַ װאָרט און אַ װאָרט ― די אָלרײַטניטשקע האָט אױסגעפּועלט בײַ איר מאַן דעם אָלרײַטניק, ער זאָל געבן אַן אָרט בײַ זיך אין דער פֿעקטאָרי פֿאַר מײַן שװעגערין ברכה און פֿאַר אונדזער פּיניעס װײַבל טײַבל. זײַנען זײ אַ פּאָר װאָכן געגאַנגען אױף בראָדװײ אַרבעטן אין דער פֿעקטאָרי. און דערנאָך האָט די מאַמע געפּועלט, מע זאָל זײ געבן אַרבעט אַהײם, ניט זיצן אַ גאַנצן טאָג אין שאַפּ.
עס האָט אָבער לאַנג ניט אָנגעהאַלטן: כּל־זמן דער „סיזעןseason: סעזאָן“ האָט זיך געהאַלטן, איז מען געװען „ביזיbusy: פֿאַרנומען“, דאָס הײסט, מע האָט געהאַט אַרבעט. שפּעטער, אַז ס'איז געװאָרן „סלעקטײםslack time“, דאָס הײסט, ס'איז קײן אַרבעט ניט געװען, זײַנען אונדזערע װײַבער געבליבן אָן אַרבעט. מיר האָבן זיך אָבער שטאַרק ניט גענומען צום האַרצן. װאָרעם „גאָט איז אַ פֿאָטער ― מיט אײן האַנט שטראָפֿט ער, מיט דער אַנדערער הײלט ער“. אַזױ זאָגט די מאַמע. איך פֿאַרשטײ דאָס ניט מיטן שׂכל: צו װאָס דאַרף גאָט שטראָפֿן און דערנאָך הײלן? אַמער, לאָז ער ניט שטראָפֿן, װעט ער פֿאַרשפּאָרן הײלן… און װידער זאָגט די מאַמע, „אַז גאָט שיקט די רפֿואה פֿאַר דער מכּה“…
אַקעגן װאָס זאָגט זי דאָס? ― װעט איר באַלד הערן. נאָר לאָמיר זיך אַביסל אָפּרוען, כּדי איך זאָל כּוח האָבן דערצײלן װײַטער.
איך האָב אײַך צוגעזאָגט דערצײלן, װאָס מײַן מאַמע האָט געמײנט מיט דעם, װאָס זי זאָגט, אַז „גאָט שיקט צו די רפֿואה פֿאַר דער מכּה“? אַזױ איז געװען די מעשׂה:
מײַן ברודער אליהון איז נימאס געװאָרן צו דינען אין דער „ייִדישער נײשאָנאַל װוּרשט קאָמפּאַני“. ס'איז ניט פֿאַר אים קײן דזשאַב. פֿאַרגעסט ניט, אַז מײַן ברודער אליהו איז פּײסי דעם חזנס אַ זון. ער איז אַ יונגערמאַן אַן אײדעלער. ער האָט אַ קול־נגינה. קאָן גאַנץ פֿײַן דאַװענען פֿאַרן עמוד. װי פּאַסט דאָס פֿאַר אַזאַ יונגנמאַן צו דערלאַנגען קישקעלעך צום טיש? דאָס דערלאַנגען אַלײן װאָלט נאָך אפֿשר ניט אױסגעמאַכט, זײַנען אָבער פֿאַראַן אַלערלײ מענטשן. פֿאַראַן מענטשן אײדעלע. אַן אײדלמאַן, אַ טאַטנס אַ קינד, קומט אַרײַן און הײסט זיך דערלאַנגען אַ פּאָרציע װוּרשטלעך און זעצט זיך אַװעק, עסט אױף די װוּרשטלעך, באַצאָלט און גוד באַי.
פֿאַראַן אָבער אַזעלכער, װאָס איז ניט קײן אײדלמאַן. עס מאַכט זיך אַמאָל אַ גראָבער נפֿש. קאָכט ער אױס דאָס װאַסער. דאָס זײַנען אים די קישקעלעך ניט גענוג הײס. דאָס פֿעלט אים זענעפֿט. און אַז ער רעדט, זאָגט ער ניט װי אַ מענטש: „זײַט־זשע מוחל, גיט מיר נאָך אַ פּאָרציע“. נאָר ער טוט אַ פֿײַף, אָדער אַ קנאַק מיט די פֿינגער און אַ הוק: „סעי, װײטער! גיװ מיSay, Mister, give me: הײ, רב ייִד, גיט מיר נאָך אַ פּאָרציע!“ און מײַן ברודער אליהו איז ניט געװױנט געװאָרן, מע זאָל צו אים אַזױ רײדן. װערט ער אָנגעצונדן. ער ענטפֿערט ניט אַזאַ גראָביאַן. װערט דער גראָביאַן אין כּעס און שרײַט