מיר זוכן אַ דזשאַב
― א. ―
מען קאָן ניט באַקלאָגן זיך. מיר זײַנען זײער אָנגעלײגטע געסט באַ
אונדזער שכנה פּעסיע די גראָבע און באַ איר מאַן משה דער אײַנבינדער.
און עס איז אונדז דאָרט גאָר ניט שלעכט. און פֿרײלעך איז אױך גענוג.
װער שמועסט זונטיק, דער טאָג, װאָס די כאַליאַסטרע איז פֿרײַ, ― דעמאָלט איז אַ לעבן. מיר נעמען זיך צונױף אַלע, גאַנץ קלײנװאַרג ― און
מײַן חבֿר מענדל אױך מיט אונדז ― און מיר גײען אַװעק אין טעאַטער
אַרײַן. איך מײן דאָס די „מוּװינג־פּיקטשורס“. עס קאָסט אַ ניקל אַ פּאַרשױן, און איר זעט זיך אָן אַזעלכע װוּנדירים, אַז דער קאָפּ דרײט זיך
אַזש! איך זאָל זײַן דעם קײזערס אַ זון, אָדער דזשײקאָב שיפֿס אַן אײניקל, װאָלט איך גאַנצע טעג מיט גאַנצע נעכט געלעגן אין די מוּװינג־פּיקטשורס. איך װאָלט גאָר קײנמאָל ניט אַרױסגעקראָכן פֿון דאָרטן. מײַן
חבֿר מענדל אױך דאָס אײגענע. און ושתּי, דער װאָס הײסט שױן הײַנט
העררי, אױך אַזױ. גײט זשע אָבער רעדט מיט מײַן ברודער אליהו, זאָגט
ער, אַז ס'איז אַ שטותערײַ. ס'איז גאָרניט, זאָגט ער. ס'איז פֿאַר קינדער.
פֿרעגט זיך אַ קשיא: װי באַלד אַז פֿאַר קינדער, פֿאַרװאָס־זשע רײַסט
זיך אַהינצו אונדזער חבֿר פּיניע? און זײַן װײַב טײַבל? און מײַן שװע־גערן ברכה? האָט מײַן ברודער אַף אַלצדינג אַ תּירוץ. די װײַבער, זאָגט
ער, האָבן אַזױפֿיל שׂכל, װיפֿל די קינדער. און פּיניע, זאָגט ער, רײַסט זיך
אַהין נאָר אים, אליהון, אַף צו להכעיס. דער שפּיץ איז געװען, אַז אליהו
האָט אַזױ לאַנג גערעדט, ביז ער איז אײנמאָל אין אַ זונטיק אױך מיטגעגאַנגען מיט אונדז. פֿון דעמאָלט אָן לאָזט ער ניט דורך קײן אײן זונטיק און גײט אין די מוּװינג־פּיקטשורס. מיר גײען אַלע. יונג און אַלט.
קלײן און גרױס. אַפֿילו פּעסיע און משה און אונדזערע מחותּנים ― אַלע
אַלע. נאָר די מאַמע גײט ניט. „איר מאַן, זאָגט זי, װעט ליגן אין דער
ערד, און זי װעט גײן אין טרעיאַטער ― ניט דערלעבן װעלן דאָס, זאָגט
זי, אירע שׂונאים!“...
― ב. ―
עס איז ניט שלעכט באַ אונדזערע שכנים. טאַקע גאָר־גאָר ניט
שלעכט. עס איז אָבער ניט קײן תּכלית כּסדר זײַן באַ יענעם אַ גאַסט.
מע באַדאַרף עפּעס זען אַ טועכץ, „טרײַען אַ דזשאַב“. אין אַמעריקע באַדאַרף יעדער „מאַכן אַ לעבן“. אַזױ זאָגט מײַן ברודער אליהו. ער גײט־אַרום פֿאַרזאָרגט מער פֿון אַלעמען. ער קומט אַלע טאָג צו אונדז פֿון זײַן
שװער יונה דעם בעקער און זעצט זיך אַװעק מיט דער מאַמע רײדן װעגן
תּכלית. ברכה זיצט אױך דערבײַ. און אונדזער חבֿר פּיניע איז אױך דאָ.
ער, פּיניע, האָט פּלאַנען און פּראָיעקטן אָן אַ שיעור. נאָר אַלע זײַנע פּלאַנען טױגן אַף כּפּרות. דאָס הײסט, טױגן טױגן זײ, נאָר זײ געפֿעלן ניט
מײַן ברודער אליהו. און טאָמער געפֿעלט עס אליהון, געפֿעלט דאָס ניט
ברכהן. למשל, פּיניען איז געקומען אַ געדאַנק, אַז ער און אליהו און ברכה
און טײַבל זאָלן אַלע פֿיר גײן אַרבעטן אין שאַפּ און װערן שנײַדערס.
דאָס הײסט, נײען אַף דער מאַשין. דאָ רופֿט מען דאָס „אָפּרײטערס“.
זאָגט אָבער ברכה, אַז ס'איז ניט כּדאַי געװען צוליב דער שײנער מלאָכה
אַװעקװאַרפֿן די הײם, זיך אײַנשטעלן דאָס לעבן איבערן ים און װערן
שנײַדערס אַף דער עלטער. ענטפֿערט איר דערױף אליהו, אַז ער װײסט
ניט װאָס איז שענער ― פֿאַרקױפֿן קנישעס אַף עסעקס סטריט, אָדער
אַרבעטן באַ דער מאַשין? װערט ברכה אָנגעצונדן, למאַי אליהו װאַרפֿט
איר אױס קנישעס. זי גיט אים אָנצוהערעניש, אַז װען ניט איר טאַטנס
קנישעס אַף עסעקס סטריט, װאָלטן זײ אַלע געשװאָלן פֿאַר הונגער...
― ג. ―
אונדזער חבֿר פּיניע האָב איך ליב נאָר פֿאַר זײַן רײדן. ער, אַז ער צעהיצט זיך, איז אַ חיות צו הערן. אױסגעהערט אַלעמענס טענות, כאַפּט ער זיך אױף, מאַכט מיט בײדע הענט און לײגט־אַװעק אַ מענה־לשון. איך געדענק איטלעכס װאָרט. אָט װי אַזױ פּיניע האָט גערעדט:
― אָ! איר פֿינצטערע, װילדע מענטשן װאָס איר זײַט! אין אײַך
ליגט טיף אײַנגעװאָרצלט דער גלות פֿון יענעם װיסטן לאַנד פֿון פֿאָני,
ימח שמו וזכרו! אַמעריקע איז אָבער ניט חזיר־לאַנד! אַלע מיליאָנערן
און מיליאַרדערן אין אַמעריקע האָבן יונגערהײט געאַרבעט שװער און
ביטער. װער אין שאַפּ, און װער אַף דער סטריט. פֿרעגט באַ ראָקענפֿע־לער, קאַרנעגי, מאָרגען, װאַנדערבילד, װאָס זײַנען זײ געװען אַמאָל?
צי האָבן זײ ניט געקערט די סטריט? צי האָבן זײ ניט אַרומגעטראָגן
קײן פּײפּערס אַף צו פֿאַרקױפֿן? צי האָבן זײ ניט געפּוצט פֿרעמדע שיך
פֿאַר אַ ניקעל? צי נעמט, למשל, דעם קעניג פֿון אױטאָמאָבילן, מיסטער
פֿאָרד, ― פֿרעגט אים, צי איז ער ניט געװען אַמאָל אַ שאָפֿער, אַן אָנטרײַבער? אָדער נעמט גאָר די גרױסע מענטשן, אַ שטײגער, אַ װאַשינגטאָן, אַ לינקאָלן, אַ רוזװעלט ― זײַנען זײ דען געבױרן געװאָרן גרױסע
מענטשן, פּרעזדענטן? צי אַפֿילו איצטיקער פּרעזדענט װילסאָן, זאָל
ער מיר מוחל זײַן, איז ניט געװען קײן מלמד?...
― ד. ―
דאָס קאָן שױן מײַן ברודער אליהו ניט פֿאַרטראָגן. ער האַקט איבער אונדזער חבֿר פּיניען סאַמע אין מיטן:
― ע, פּיניע, דו רעדסט שױן על ה′ ועל משיחו און אַף „ננתּקה“! דו פֿאַרגעס נאָר נישט, אַז דערװײַל איז װילסאָן מלך...
נאָר פּיניע, אַז ער צעהיצט זיך, איז געפֿערלעך. ער לאַכט זיך אױס פֿון מײַן ברודער אליהו:
― כאַ־כאַ! מלך? װאָס מיר מלך? װער מיר מלך? ניטאָ קײן מלך אין אַמעריקע! אַ פֿרײַע מדינה! אַ דעמאָקראַטיטשעסקע!...
― בקיצור, איז ניט קײן מלך, איז ער פּרעזדענט, װאָס איז די נפֿקא־מינה? ― פּרוּװט זיך אליהו. און פּיניע האַקט אים אָפּ:
― ס'אַ גרױסע נפֿקא־מינה! פֿון מלך ביז פּרעזדענט איז אַזאַ חילוק, װי פֿון „יכּכּה“ ביז „יבבה“! אַ מלך איז אַ מלך, און אַ פּרעז־דענט איז אַ פּרעזדענט! אַ מלך איז בירושה, און אַ פּרעזדענט קלײַבט מען אױס. װילן מיר ― איז װילסאָן פּרעזדענט אַף נאָך פֿיר יאָר, װילן מיר ניט ― איז ער צוריק אַ מלמד. און דאָס װײסטו, אַז אין עטלעכע יאָר אַרום קאָן איך אױך זײַן פּרעזדענט?
― דו? אַ פּרעזדענט?...
― איך ― אַ פּרעזדענט!...
― ה. ―
זינט איך קען מײַן ברודער אליהו האָב איך אים נאָך קײנמאָל ניט געזען אַזױ לאַכנדיק, װי איצט. מײַן ברודער אליהו, װײסט איר דאָך, איז בכלל אַ מענטש אַ פֿאַרזאָרגטער, אַ מרה־שחורהניק. זעלטן װען איר זעט אים, ער זאָל לאַכן. און אַפֿילו אַז ער לאַכט, איז אױך נאָר מיט אַ האַלבן מױל. איצטיקס מאָל איז עפּעס אָנגעפֿאַלן אַף אים אַזאַ געלעכטער, אַז מײַן מאַמע האָט זיך אַזש איבערגעשראָקן פֿאַר אים. עס איז אָבער טאַקע געװען פֿון װאָס צו לאַכן. מע האָט באַדאַרפֿט נאָר אַ קוק טאָן אַף אונדזער חבֿר פּיניען, װי אַזױ ער האַלט די הענט אין די קעשענעס פֿון זײַנע שמאָלע הױזן, װאָס קױם זײ כאַפּן אַרום די נײַע גרױסע אַמעריקאַנער שיך, אַפֿן האַלדז־טיכל, װאָס טײַבל מאַכט אים אַלע מאָל צו־רעכט, ס'זאָל ליגן גלײַך, און עס פֿאָלגט ניט, כאָטש גיב דעם אַ קרענק, און אַף זײַן האַרט קלײן אַמעריקאַנער קאַפּעליושל, װאָס װיל ניט זיצן אַף אײן אָרט, און דער עיקר ― אַף זײַנע קורצזיכטיקע אױגן מיט זײַן שפּיציכיקער נאָז, װאָס קוקט־אַראָפּ אין מױל אַרײַן.
― רבונו של עולם! אָט דאָס װעט זײַן אַמאָל אַ פּרעזידענט?...
זײט אַ בריה און לאַכט ניט!
― ו. ―
גוט אָנגעלאַכט זיך, רופֿט זיך אָן מײַן ברודער אליהו צו דער מאַמע אַזױ:
― מילא, אונדז האָט שױן אונדזער פּיניע באַװאָרנט. מיר גײען אַלע אין שאַפּ און װעלן נײען קלײדלעך אַף דער מאַשין. און פּיניע אַלײן איז דאָך אַװדאי שױן אַ באַװאָרנטער מענטש ― ער װעט דאָך זײַן, אם ירצה השם, אַ פּרעזדענט... װאָס טוט מען אָבער מיט אונדזער קלײנ־ װאַרג? דאָס מײנט ער מיך און מײַן חבֿר מענדל. ער קאָן ניט לײַדן, װאָס מיר גײען אַרום בטל. ער איז אין כּעס סכּנות, למאַי מיר דרײען זיך אַרום איבער דער סטריט און שפּילן אין „באָל“ אָדער אין „טשעקעס“ (באַ אונדז הײסט עס „מיאַטש“ און „קנעפּלעך“). ער האָט זיך אַ פּרוּװ געטאָן מיך אָנצונעמען באַם אױער, געדענקט איר דאָך, װאָס פֿאַר אַ מיאוסן פּסק ער האָט געכאַפּט פֿון אַ „װערגעלעץ“, װאָס האָט אים צוגעשטעלט אַ קולאַק אין נאָז אַרײַן ― ער זאָל װיסן, אַז אין אַמעריקע קאָן מען זיך „פֿײַטען“, דאָס הײסט שלאָגן, נאָר מיט אַ גלײַכן.
― װאָלט איר שױן געהאַט אַזאַ דאגה מיט זיך, װי איר האָט אַ דאגה מיט די קינדער!... ― רופֿט זיך אָן משה דער אײַנבינדער און דערמיט גיט ער אונדז אָנצוהערעניש, אַז מיר זײַנען טאַקע זײער װױלע געסט, נאָר ס'איז שױן צײַט, מיר זאָלן עפּעס טאָן, עפּעס אַלײן פֿאַרדינען אונדזער שטיקל ברױט...
― ז. ―
הײַנט אונדז, מײנט איר, איז דאָס אײַנגענעמען צו זיצן באַ יענעם אַף לאַסקאַװע ברױט? מײַן מאַמע העלפֿט אױס פּעסיען אין קיטשען. זי באַקט און קאָכט און װאַשט און רױמט. אונדזער חבֿר פּיניעס װײַב טײַבל פֿאַרבעט די בעטן און קערט אױס די רומס. פּיניע אַלײן העלפֿט משה דעם אײַנבינדער אַפֿן סטענד באַ די ספֿרים. כאָטש דעם אמת זאָגן, איז פֿון פּיניעס הילף נישטאָ אַ סך צו װאַרטן. װאָרעם פּיניע, אַז ער דערזעט ספֿרים, איז אים ניט אָפּצורײַסן. שטעקט ער אַרײַן די נאָז אין אַ בוך ― איז אַ גוטן טאָג! דאָס אַלײן װאָלט נאָך אױך ניט אױסגעמאַכט. האָט ער אַ טבֿע ― ער דראַקעט. גאָט האָט אים צוגעשיקט אַ פֿאָנטאַן־פּען, װאָס די טינט גײט ניט אױס אײביק און אײביק. פּאַפּיר איז דאָ װאָלװל, װעלװעלער פֿון באָרשטש, ― זיצט ער און דראַקעט.
― דו לערנסט זיך שרײַבן? ― פֿרעגט אים אליהו. נאָר פּיניע ענטפֿערט אים ניט. ער לײגט־צונױף דאָס אָנגעשריבענע און באַהאַלט עס װײַט־װײַט אין די זײַט־קעשענעס פֿון פּידזשאַק פֿון בײדע זײַטן, און ער זעט אױס װי געשװאָלן.
― ח. ―
מיר, איך און מײַן חבֿר מענדל, זיצן אױך ניט לײדיק. ביז מיר
װעלן אַמאָל קריגן אַ דזשאַב, העלפֿן מיר אױס דער כאַליאַסטרע װי
װײַט מעגלעך. איך העלף דעם עלטערן באָי קלעצעל, װאָס מע רופֿט אים
איצטער „סעם“, באַם צעטראָגן די פּעקלעך פֿון די פּײפּער־באָקסעס. און
מײַן חבֿר מענדל רײַבט זיך אַמאָל אַרום װעלװלען, װאָס הײַנט הײסט ער
„װילי“, אין דער באַקאַלײנע סטאָר, און אַמאָל אַרום פֿײַטלען, װאָס מען
רופֿט אים הײַנט „פֿיליפּ“, דער װאָס פּעדלט מיט ייִדישע „פּײפּערס“. פֿאַר
אונדזער אַרבעט באַקומען מיר פֿון זײ ניט קײן שום געצאָלט, אַ חוץ
נאָר, װאָס זײ נעמען אונדז זונטיק אַף זײערע הוצאָות אין טעאַטער, איך
מײן, אין די מוּװינג־פּיקטשורס. און אַז מיר גײען אַרױס פֿון די מוּ־װינג־פּיקטשורס, זײַנען זײ אונדז מכבד מיט „מאָראָזשענע“. דאָ הײסט
עס „אײַז־קרים“, און מע עסט דאָס אָדער מיט צװײ שטיקלעך ביסקװיט,
װאָס זעט אױס װי אַ פּורימדיק פֿלעדל, אָדער מע טרינקט עס מיט סאָדע־װאַסער. דערנאָך „נעמען מיר אַ װאָק“, אַ שפּאַציר הײסט עס, אין פּאַרק.
און פּאַרקן זײַנען דאָ אין ניו־יאָרק אַ סך, און אומעטום לאָזט מען אײַך
אַרײַן אומזיסט, אָן געלט. אַמעריקע איז שױן אײן מאָל אַ לאַנד! װוּהין
איך װיל ― אַהין גײ איך, און װאָס איך װיל ― דאָס טו איך.
― ט. ―
האָב איך צײַט, כאַפּ איך זיך אַראָפּ צו מײַן אַמאָליקן חבֿר ושתּי (הײַנט הײסט ער שױן העררי). איז אָבער זײַן באָסיכע (באַלעבאָסטע) פֿונעם סטענד ניט צופֿרידן. זי האָט באַמערקט, אַז ושתּי רוקט מיר אונטער אַמאָל אַ באָקסער און אַמאָל אַ פּאָר ראָזשינקעס מיט מאַנדלען. „צװײ נאַשערס, זאָגט זי, קאָן איר סטענד ניט פֿאַרטראָגן“... גײ איך שױן מער ניט צו ושתּין, צו העררין הײסט דאָס. איך װאַרט ביז ער קומט אַף דער נאַכט אַהײם, ברענגט ער מיר אַלע מאָל צו טראָגן עפּעס אין קעשענע אַף צו נעמען אין מױל אַרײַן. דערזעט ברכה, אַז איך קײַ, שטעלט זי מיר צו אַ בענקעלע פֿאַר מײַן ברודער אליהו. פֿרעגט מיך אליהו, װאָס איך קײַ? זאָג איך: „טשאָינגאָם“. אָט דאָס, װאָס אַלע קײַען אין אַמעריקע. זאָגט ברכה, אַז עס קערט זיך איר איבער די גאַל פֿון דעם קײַען, װאָס מע קײַט דאָ. זאָגט איר אליהו: „עלעהײ, לאָז זיך דיר דאַכטן, אַז בהמות מעלה־גרהן“... קאָן דאָס פּיניע ניט לײַדן, למאַי אליהו פֿאַרגלײַכט די אַמעריקאַנער צו בהמות. ער זאָגט:
― דו נעמסט אַ פֿאָלק, דאָס ערשטע. דאָס גרעסטע, דאָס קליגסטע און דאָס פֿרײַסטע פֿאָלק אין דער װעלט, און פֿאַרגלײַכסט זײ צו, להבֿדיל, בהמות?!... איך װאָלט אַ בעלן געװען, זאָלסט מיר זאָגן נאָר אײן זאַך ― װאָס װאָלט פֿון אונדז געװען, װען קאָלומבוס זאָל חלילה ניט געװען אַנטדעקן אַמעריקע?
― װאָלט עס אַן אַנדערער אַנטדעקט! ― ענטפֿערט אים אָפּ מײַן
ברודער אליהו גאָר פּראָסט און דװקא ניט לאַנג געטראַכט.
― י. ―
דאַנקען השם יתברך, איך קאָן אײַך אָנזאָגן אַ בשׂורה ― מיר האָבן שױן אַ דזשאַב. מירן שױן ניט דאַרפֿן מער אַרומגײן לײדיק. מירן שױן ניט דאַרפֿן אָנקומען צו לאַסקאַװע ברױט. מיר אַרבעטן שױן אין שאַפּ. דאָס הײסט, ניט איך און ניט מײַן חבֿר מענדל. אונדז נעמט מען ניט. מיר זײַנען נאָך צו יונג. אין שאַפּ גײען אַרבעטן דערװײַל צװײ פֿון אונדזער משפּחה: מײַן ברודער אליהו און אונדזער חבֿר פּיניע. װאָס הײסט אַרבעטן אין שאַפּ, און װי אַזױ אַרבעט מען דאָרט? ― דאָס גײ איך אײַך דערצײלן.