מיט בײדע פֿיס אַף דער ערד
― אַ. ―
אױב איר זײַט קײנמאָל נישט געפֿאָרן אַפֿן ים, אױב איר זײַט קײנמאָל נישט געװען צען טעג מיט צען נעכט אַפֿן װאַסער, אױב איר זײַט קײנמאָל נישט געװען געפֿאַנגען אַף „עליס אײַלאַנד“ און האָט נישט אָנגעזען זיך און נישט אָנגעהערט זיך מיט צרות, יסורים און פּײַן, און נישט געבאָדן זיך אינעם ים פֿון טרערן און נישט אַרױסגעקוקט, מע זאָל אײַך קומען אױסלײזן, ― אױב איר האָט דאָס אַלצדינג אַלײן נישט פֿאַרזוכט אַף אײַערע אײגענע פּלײצעס, װעט איר נישט פֿילן דעם טעם, װאָס הײסט שטײן מיט בײדע פֿיס אַף דער ערד. װען איך זאָל נישט מורא האָבן פֿאַר מײַן ברודער אליהו און נישט שעמען זיך פֿאַר לײַטן, װאָלט איך אַנידערגעפֿאַלן אַף דער ערד און װאָלט זיך איבערגעקוליעט דרײַ מאָל מיטן קאָפּ אַראָפּ און מיט די פֿיס אַרױף. אַזױ גוט און ליכטיק און פֿרײלעך אַפֿן האַרצן איז מיר געװאָרן, אַז איך האָב דערפֿילט, אַז איך שטײ מיט בײדע פֿיס אַף דער טריקעניש. איר קאָנט פֿאַרשטײן, אַז אַפֿילו אַזאַ מרה־שחורהניק, װי מײַן ברודער אליהו, האָט שױן אױך באַקומען אַן אַנדער פּנים. ער האָט געריבן אַ האַנט אָן אַ האַנט און אַ זאָג געגעבן צו אונדז אַלעמען: „זײַנען מיר, הײסט עס, אין אַמעריקע?“ ― „מיטן אײבערשטנס הילף, געלױבט זאָל זײַן דער נאָמען זײַנער!“ ― זאָגט דערױף די מאַמע און טוט אַ קוק אַרױף אַפֿן הימל. דערנאָך לײגט זי צו מיט אַ טיפֿן זיפֿץ: „װער עס לעבט, דער קומט. קומען קומט נישט נאָר דער, װאָס ליגט אין דער ערד“...
דאָס מײנט זי שױן דעם טאַטן. קײנמאָל און ערגעץ נישט פֿאַרגעסט זי נישט דעם טאַטן, איר זאָלט זאָגן ― אַף אַ מינוט. ― ב. ―
נאָר מער פֿון אַלץ און שטאַרקער פֿון אַלע באַװײַזט אַרױס זײן פֿרײד אונדזער חבֿר פּיניע. דער איז ― איך האָב מורא צו זאָגן ― גאָר משוגע געװאָרן, פּשוט אַראָפּ פֿון זינען. ער האָט זיך אַװעקגעשטעלט מיטן פּנים צום ים און, אױפֿגעהױבן די רעכטע האַנט אין אַ קולאַק, האָט ער אַװעקגעלײגט אַ גאַנצן מענה־לשון:
― הערט צו, איר חמורים, רשעים, שכּורים, כוליגאַנעס, פּאָגראָמשטשיקעס! דאָס האָבן מיר אײַך צו פֿאַרדאַנקען, װאָס מיר געפֿינען זיך אַצינד אין אַזאַ פֿרײַער, גליקלעכער מדינה! װען נישט איר מיט אײַערע גזירות, רדיפֿות און פּאָגראָמען, װאָלטן מיר נישט געװוּסט פֿון קאָלומבוסן און קאָלומבוס װאָלט נישט געװוּסט פֿון אונדז! איר װעט דאָרטן לאַנג װאַרטן, ביז מיר װעלן קומען צו אײַך צוריק! אַזױ װי איר זעט נישט אײַערע אױערן, אַזױ װעט איר שױן נישט זען אונדז, װײַל איר װעט לעבן! איר װעט זיך אַמאָל אַרומקוקן, אַז איר האָט געהאַט אַ פֿאָלק ישׂראל און נישט געװוּסט, װי צו שאַנעװען דאָס דאָזיקע פֿאָלק! איר װעט האָבן אַ װיסטן סוף, אַזױ װי שפּאַניען האָט געהאַט. איר װעט װײנען, װי די קלױסטער־הינט. איר װעט זיך אַמאָל פֿאַרבענקען נאָך אונדז! עס װעט זײַן באַ אײַך אַ רענדל אַ ייִד. איר װעט אונדז רופֿן צוריק. נאָר אַ מכּה װעלן מיר צו אײַך פֿאָרן!...
װער װײס, ביז װי לאַנג נאָך אונדזער פּיניע װאָלט זיך אַזױ געקילט דאָס האַרץ, װען יונה דער בעקער זאָל נישט אַרױפֿלײגן די האַנט אַף זײַנע פּלײצעס און אַ זאָג געבן צו אים:
― פּיניע! גאָט איז מיט דיר! צו װעמען רעדסטו? צו די שטײנער? קום! מיר װעלן פֿאַרשפּעטיקן די פֿעררי! צי דו װילסט דאָ בלײַבן נעכטיקן אַף עליס אײַלאַנד?
מיר נעמען זיך צו די פּעקלעך און לאָזן זיך גײן צו דער פֿעררי.
― ג. ―
עס רעדט זיך אָבער נאָר אַזױ. נישט אַזױ גיך זעצן מיר זיך פֿאָרן. איר האָט פֿאַרגעסן, אַז מיר האָבן אַף זיך אַ פּעקל ― מײַן חבֿר מענדל. מע לאָזט דאָך אים נישט אַרױס. און אָן אים קאָנען מיר זיך נישט רירן. די מאַמע זאָגט, אַז זי װעט נישט קאָנען רויִק זײַן אין אַמעריקע, אױב חלילה מע שיקט דעם יתום אָפּ צוריק, גאָט װײס װוּהין. אַ גליק, װאָס מיר האָבן זיך אַף עליס אײַלאַנד דערשלאָגן צו אַזאַ חבֿרה, װאָס הײסט „הכנסת אורחים“. די חבֿרה האָט אַף עליס אײַלאַנד אירן אַ מענטשן. זײער אַ גוטער מענטש און אַ צוגעלאָזטער. צו דעם דאָזיקן מענטשן האָט מען אונדז אָנגעװיזן. פֿאַר אים האָבן מיר דערצײלט דעם גאַנצן אמת, װאָס מיט דעם בחור איז געשען. פֿאַרשטײט זיך, אַז גערעדט האָבן אַלע אינײנעם. האָט אונדז דער מענטש אָפּגעהאַקט אין מיטן און פֿאָרגעלײגט, אַז מיר זאָלן צװישן זיך אױסקלױבן אײנעם אַ רעדנער. נאָך אַ היבש שטיקל צײַט אין שפּאַרעניש איז געבליבן, אַז רײדן זאָל דװקא ברכה, מײַן ברודער אליהוס װײַב. פֿאַר װאָס עפּעס ברכה? װײַל די מאַנצבילן, אליהו און פּיניע, קאָנען נישט זען אײנער דעם אַנדערן רײדן און נישט אַרײַנפֿאָרן אים אין מיטן. און די מאַמע רעדט דװקא גוט, נאָר אַביסל צופֿיל. דאָס הײסט, אַז זי הײבט אָן צו רײדן, מוז זי אָנהײבן פֿון מה־טובֿו: װי אַזױ מיר האָבן געהאַט אַ טאַטן, האָט ער געהײסן פּײסי. און אַז ער איז געװען אַ חזן. דערנאָך, װי אַזױ ער איז, נישט דאָ געדאַכט, קראַנק געװאָרן. און אַזױ װײַטער און װײַטער. װיל יענער נישט אױסהערן ביזן סוף. און מײַן שװעגערן ברכה מאַכט דאָס בקיצור. אַ װאָרט און צװײ און אַ מאָריטש, װי משה דער אײַנבינדער זאָגט.
ערשט דעמאָלט, אַז ברכה האָט אין קורצע װערטער איבערגעגעבן
מענדלס געשיכטע, האָט דער מענטש פֿון דער חבֿרה „הכנסת־אורחים“ זיך
אַ נעם געגעבן צו דער אַרבעט. ער איז ערגעץ אַװעקגעלאָפֿן, געקומען
צוריק און װידער אַװעקגעלאָפֿן. קױם מיט צרות, מיט לײַד ― מע האָט
געבראַכט דעם בחור.
― ד. ―
און אַז מע האָט געבראַכט דעם בחור, מענדלען הײסט עס, האָט דער מענטש פֿון דער חבֿרה „הכנסת־אורחים“ אים אָנגענומען פֿאַר אַן אױער און האָט אים אַרײַנגעזאָגט אַ גאַנצע דרשה: „געדענק, בחורל, אַז מיר זײַנען ערבֿ פֿאַר דיר, אַז דו װעסט זיך גוט אױפֿפֿירן. צװײ יאָר דורכאַנאַנד ביסטו אין אונדזער רשות... מירן אַף דיר אַכטונג געבן. טאָמער פֿירסטו זיך נישט אױף, װי עס געהער צו זײַן, שיקט מען דיך אַרױס צוריק פֿון װאַנען דו ביסט געקומען!“... דערנאָך האָט דער מענטש פֿאַרשריבן זײַן נאָמען און אונדזערע אַלעמענס נעמען און די נעמען פֿון אונדזערע פֿרײַנט און באַקאַנטע און זײערע אַדרײסים. און מיר זײַנען פֿרײַ. מיר קאָנען גײן, װוּהין מיר װילן און טאָן װאָס מיר װילן.
מײנט איר אפֿשר, אַז מענדלען האָט דאָס גערירט? עס הײבט זיך
גאָר נישט אָן. מײַן חבֿר מענדל איז אַזאַ נפֿש, װאָס װערט נישט נתפּעל
פֿון קײן זאַך. און דערפֿאַר האָב איך אים ליב. דערמאָן איך מיך אָן מײַן
חבֿר מענדל, װאָס ער איז געװען און װאָס עס איז פֿון אים געװאָרן
שפּעטער, העט־העט, אין אַ צײַט אַרום ― איז טאַקע גאָטס נסים. נאָר
אַזאַ לאַנד, װי אַמעריקע, קאָן מאַכן פֿון קלײן גרױס, פֿון נידעריק הױך,
כּמעט פֿון טױט לעבעדיק... נאָר מיר האַלטן נאָך דערװײַל פֿון פֿאָרנט,
באַ דער פֿעררי.
― ח. ―
די פֿעררי ― דאָס איז אַזאַ מין שיף, אָדער אַ פּאַראָם אַזעלכער, װאָס מע קאָן אַריבערפֿאָרן אַף אים מיט פֿערד און װאָגן און מיט האַק און פּאַק. די פֿעררי איז גענוג ברײט און לאַנג, אַז איך און מײַן חבֿר מענדל זאָלן קאָנען זיך נעמען פֿאַר די הענט און שפּאַצירן אין דער לענג און אין דער ברײט. די ערשטע מינוט איז די מאַמע געװען פֿאַרטראָגן מיט אונדזערע מחותּנים און מיט אונדזערע באַקאַנטע. אַלע האָבן גערעדט, זיך אױסגעפֿרעגט אײנס באַ דאָס אַנדערע װאָס סע הערט זיך. שפּעטער אַביסל האָט זי זיך געכאַפּט, אַז מיר זײַנען נישטאָ ― נישט איך, נישט מײַן חבֿר מענדל. אַװדאי האָט זי געמאַכט אַ גװאַלד. זי האָט אַנדערש נישט גערעכנט, נאָר אַז מיר זײַנען אַרײַנגעפֿאַלן אין װאַסער אַרײַן און דערטרונקען געװאָרן. צום סוף לאָזט זיך אױס, אַז מיר האָבן דערזען טרעפּ, זײַנען מיר אַרױף אַפֿן צװײטן שטאָק פֿון דער פֿעררי, און פֿון דאָרט האָבן מיר דערזען אַ מוראדיק הױכע גרױסע אײַזערנע פֿיגור פֿון עפּעס אַ נקבֿה, װאָס זעט אױס װי אַן אַם... מיר האָבן קײן צײַט נישט געהאַט אַפֿילו רעכט צו באַקוקן די דאָזיקע פֿיגור, האָבן מיר דערהערט דער מאַמעס קולות און דערזען פֿאַר זיך אליהון. ער איז געװען אַף אונדז מלא גזלן פֿאַרן דערשרעק, װאָס מיר האָבן אָנגעװאָרפֿן אַף זײ אַלעמען מיט אונדזער פֿאַרפֿאַלן װערן. מיר װאָלטן זיך נישט גענאַרט פֿון אים. מײַן ברודער אליהו װאָלט אונדז פֿאַר אַזאַ זאַך רעכט באַצאָלט, האָט זיך געטראָפֿן אַ גליק ― מײַן שװעגערן ברכה האָט זיך דערפֿילט נישט גוט און האָט אַרױסגעלאָזט אַ קװיטש נישט מיט איר קול: „אױ, שװיגער, ס'איז מיר שלעכט!“... און זי װיל שױן אָנהײבן אירע שטיק, אַזױ װי אַפֿן ים. לאַנג לעבן זאָל דער הײסינער שנײַדער (ער װיל גאָר פֿון אונדז נישט אָפּשטײן אַף אַ װײַלע!). ער פֿאַלט אָן אַף ברכהן און זאָגט איר מוסר: „אַזאַ אָסאָבע, װי איר, קײן עין־הרע, זאָל נישט װיסן דעם חילוק פֿון אַ ים ביז אַ קלײן טײַכל ― פֿע, שעמען מעגט איר זיך!“...
פֿאַרענטפֿערט זיך ברכה. זי האָט נישט געװוּסט, אַז ס'איז אַ טײַך. זי האָט געמײנט, אַז מיר זײַנען שױן װידער אַפֿן ים. װאָס קומט איר דערפֿאַר?... זאָגט פּיניע, אַז אים דאַכט זיך, אַז נאָכן ריח אַלײן קאָן מען דערקענען, װעלכעס איז ים און װעלכעס איז אַ טײַך. אַ ים, זאָגט ער, שמעקט מיט פֿיש, און אין אַ טײַך זײַנען קײן פֿיש נישטאָ. פֿרעגט אים דער הײסינער שנײַדער: פֿון װאַנען איז געדרונגען? ענטפֿערט אים פּיניע, אַז ער רעדט גאָרנישט צו אים, און אַז ער האָט בכלל פֿײַנט אַרײַנלאָזן זיך אין וכּוחים מיט אַ שנײַדער. מישט זיך שױן אַרײַן משה דער אײַנבינדער, פּעסיעס מאַן. ער מאַכט פּיניען אַן אױסרײד, אַז ער איז איצט אין אַמעריקע, נישט אין „ריסענלאַנד“. אַמעריקע, זאָגט ער, איז אַ לאַנד פֿון שנײַדערס. דאָ אין אַמעריקע, זאָגט ער, איז אַ שנײַדער אַזאַ מיוחס, װי באַ אונדז דער שענסטער בעל־הבית, און אפֿשר נאָך מער. אין אַמעריקע, זאָגט ער, האָבן שנײַדערס אַ „יוניע“. אַ „יוניע“ איז כּמעט דאָס, װאָס באַ אונדז אַ „צעך“. נאָר די היגע „יוניע“, זאָגט ער, איז גאָרנישט דאָס, װאָס אונדזער צעך...
― און מיר, בעקערס, האָבן זיך אונדזער „יוניע“, ― לײגט צו יונה דער בעקער. ― אונדזער בעקער־יוניע איז אפֿשר אַזױ גרױס, װי די שנײַדער־יוניע.
― זאָגט כאָטש להבֿדיל! ― שלאָגט אים איבער משה דער אײַנבינדער. און עס גײט אַװעק אַ חתונה, װעלכע „יוניע“ איז גרעסער.
― נאָך עטלעכע מינוט, און מיר זײַנען אין „נעװעיאָרק“. ― זאָגט
פּיניע צו אליהון, בכדי איבערצורײַסן דעם שמועס פֿון די „יוניעס“, װאָס
האָט זיך אונדז אַלעמען שױן צוגעגעסן... מיר קוקן זיך אײַן אין דער
שטאָט, װאָס װאַקסט פֿאַר אונדזערע אױגן און באַװײַזט זיך אַלע װײַלע
נענטער. אַך! װאָס פֿאַר אַ שטאָט! אַך! װאָסערע הױכע הײַזער!
קלױסטערס, נישט קײן הײַזער! און פֿענצטער! טױזנט פֿענצטער!...
װען איך האָב באַ זיך איצט אַ בלײַשטיפֿט מיט אַ בױגן פּאַפּיר!
― ו.―
טררראַך־טאַרררערעראַך ― טאַך־טאַך־טאַך! טאַך! דזין־דזין־הזין־גלין־גלאָן! הוחאַ! הו־האַ! הױ־האַ! דו־דו־דו־דו־דו! פֿי־יו! אײ־אײ־אײ־אײ־אײ־אײ! און װידעראַמאָל ― טראַך־טאַרררעראַך־טאַך־טאַך־טאַך! און אינמיטן הערט זיך אַ הײזעריקער קװיטש פֿון אַ פֿאַרטשעפּעטן חזיר: כרו! כרו! כרו!... ― אָט דאָס זײַנען געװען די קולות מיט די גװאַלדן, װאָס מיר האָבן דערהערט אין דער ערשטער מינוט, אַז מיר זײַנען אָנגעקומען קײן ניו־יאָרק. ביז אַהער, כּל זמן מיר זײַנען געװען אַפֿן װאַסער, זײַנען מיר געװען רויִק. נאָר דאָ, װי באַלד מיר האָבן דערפֿילט, אַז מיר שטײען טאַקע מיט בײדע פֿיס אַף דער ערד, אין דעם רעכטן אַמעריקע, אַזױ איז אַף אונדז אָנגעפֿאַלן אַ שרעק, אַ טומל מיט אַ בהלה...
די ערשטע האָט זיך פֿאַרלױרן די מאַמע. װי אַ ספּאָלאָשעטע הון אַ קװאָטשקע, װאָס ציטערט איבער אירע הינדעלעך, צעשפּרײט זי די פֿליגל, פּיקט און קװאָקעט און הײבט אױף אַ געפּילדער, פּונקט אַזױ האָט אױסגעזען די מאַמע מײַנע. זי האָט צענומען בײדע הענט און געמאַכט אַ גװאַלד: „מאָטל! מענדל! אליהו! ברכה! פּיניע! טײַבל! װוּ זײַט איר? אַהער גײט!“...
― גאָט איז מיט אײַך, שװיגער! װאָס שרײַט איר? ― זאָגט צו איר ברכה, און מײַן ברודער אליהו לײגט צו: „דער סוף װעט זײַן, אַז איבער דײַן געשרײ מיט דײַן געפּילדער װעט מען אונדז אַרױסשיקן צוריק פֿון אַמעריקע!“...
― פּורים נאָכן קאַלטן קוגל! ― כאַפּט אים אונטער אונדזער חבֿר פּיניע און לײגט אַרײַן בײדע הענט אין די קעשענעס, און דאָס קאַפּעליושל אַרױפֿגערוקט אַרױף. ― אַזױ לאַנג קרענקט פֿאָני־גנבֿ, װי לאַנג מע װעט אונדז שױן פֿון דאַנען פּטור װערן! דו האָסט פֿאַרגעסן, אַז אַמעריקע איז באַשאַפֿן געװאָרן פֿון גאָט אַף שוץ און באַהעלטעניש פֿאַר די אַלע, װאָס װערן געיאָגט און געפּלאָגט, געשטױסן און געטריבן פֿון אַלע עקן פֿון דער װעלט?
דער געדראַנג פֿון מענטשן איז געװען זײער גרױס. אונדזער חבֿר פּיניע האָט שיִער ניט געכאַפּט דעם זעלבן פּסק, װאָס אַנומלטן אין לאָנדאָן, באַ אונדזער אַרײַנפֿאָרן אין יענער שטאָט אַרײַן. דאָס הײסט, נאָך אַ מינוט און ער װאָלט געלעגן אַ צעקנײטשטער, אַ צעטראָטענער אַף דער גאַס. איצטיקס מאָל איז ער אָפּגעקומען נאָר מיט אַ סטוסאַק אין זײַט אַרײַן. נאָר אַזױ שטאַרק איז געװען דער קלאַפּ, אַז דאָס קאַפּעליושל האָט זיך אַראָפּגעגליטשט באַ אים פֿון קאָפּ און, אונטערגעכאַפּט פֿונעם װינט, איז דאָס אַװעקגעפֿלױגן אַ ביסעלע אָן אַ זײַט. דאָס האָט צוגענומען באַ אונדז אומזיסט עטלעכע מינוט איבעריקע צײַט. מיר האָבן דעריבער פֿאַרשפּעטיקט די קאַר. דאָס הײסט, דעם טראַמװײַ. באַ אונדז הײסט דאָס טראַמװײַ, באַ זײ ― קאַר. פּיניען איז דאָס װאָרט „קאַר“ בעסער געפֿעלן, װי טראַמװײַ. װאָרעם ס'איז קירצער. מיר האָבן אָבער לאַנג ניט באַדאַרפֿט װאַרטן. עס איז באַלד אָנגעקומען נאָך אַ קאַר, און מיר אַלע האָבן זיך אַרױפֿגעקאַראַצקעט מיט די פּעקלעך אַף דער קאַר, פֿאַרכאַפּט אַלע לײדיקע ערטער. און מיר פֿאָרן אין שטאָט אַרײַן.
― דאַנקען השם יתברך ― פּטור געװאָרן פֿון אַ פּריטשעפּע, פֿון
דעם הײסינער שנײַדער! ― פֿרײט זיך אונדזער חבֿר פּיניע, און מײַן
ברודער אליהו זאָגט צו אים: „װאַרט אױס, פֿרײ זיך נאָך ניט! אַז מיר
װעלן װערט זײַן באַ גאָט, װעלן מיר זיך מיט אים נאָך באַגעגענען ניט
אײן מאָל אין ניו־יאָרק“...
אין ניו־יאָרק אַף דער סטריט
― א. ―
דער אַרײַנפֿאָר אין שטאָט ניו־יאָרק איז שרעקלעך. דאָס פֿאָרן אַלײן איז נאָך ניט אַזױ געװאַלדיק, װי דאָס איבערזעצן זיך פֿון אײן װאַגאָן אינעם אַנדערן. איר האָט זיך נאָר װאָס אַרײַנגעזעצט ― אַהאַ! איר פֿליט שױן, װי די אָדלערס, אין דער הײך, איבער אַ לאַנגער שמאָלער בריק אַף צו דערהרגעט װערן. װערט דאָס אָנגערופֿן באַ זײ „עליװײטער“. מײנט איר, אַז איר זײַט שױן פֿאַרטיק? האָט צײַט אַביסל. איר קריכט אַרױסעט פֿונעם „עליװײטער“ און איר זעצט זיך איבער אין אַן אַנדער װאַגאָן און איר לאָזט זיך אַראָפּ דורך טרעפּ, װי אין אַ קעלער אַרײַן, און איר לױפֿט אונטער דער ערד מיט אַזאַ אימפּעט, אַז עס שװינדלט אײַך אין די אױגן. דאָס װערט שױן אָנגערופֿן באַ זײ „צאָבהײ“. פֿאַרװאָס הײסט דאָס „עליװײטער“ און דאָס „צאָבהײ“? ― זאָגט מײַן ברודער אליהו, אַז „עליװײטער“ נעמט זיך פֿונעם װאָרט „לײטער“. און „צאָב־הײ“ זאָגט מען באַ אונדז אױך, אַז מע טרײַבט אָן אַ פּאָר אָקסן. לאַכט פֿון אים אונדזער חבֿר פּיניע מיט סכּנות. ער זאָגט: „ס'אַ משל אַקעגן אַ טאָרבע פֿלעקער! אָקסן, זאָגט ער, קױם װאָס זײ קריכן, און דאָס פֿליט!“ ענטפֿערט אים דערױף אליהו: „דערױף איז דאָס אַמעריקע, ס'זאָל פֿליִען“... מישט זיך אַרײַן מײַן שװעגערן ברכה און זאָגט, אַז דאָס אײגענע אַמעריקע װאָלט געװען אַ סך בעסער, װען מע זאָל דאָ ניט אַזױ פֿליִען, װי מע פֿליט. זי שװערט זיך, אַז מער פֿאָרט זי שױן ניט, אַן עק! ניט מיטן „עליװײטער“ און ניט מיטן „צאָבהײ“ ― זי זאָל װיסן גליקלעך װערן. זי װעט שױן, זאָגט זי, בעסער גײן צופֿוס, אײדער אַזױ משוגענערװײַז פֿליִען הענדום־פּענדום איבער דער כמאַרע, אָדער