קריעת ים־סוף
― א. ―
איך האָב אײַך געהאַט אָנגעהױבן צו דערצײלן פֿון דעם פּסק, װאָס מיר האָבן געכאַפּט יום־כּיפּור אינדערפֿרי אַפֿן שיף „פּרינץ אַלבערט“. דאָס איז געװען אַ מיאוסער פּסק. מירן אים געדענקען דאָס גאַנצע לעבן.
אָנגעהױבן האָט זיך עס פֿון אַ קלײניקײט. עפּעס אַ כמאַרעלע,
אַ שװאַרץ, אַ געדיכט װאָלקנדל, האָט זיך נאָך פֿון באַנאַכט, באַלד נאָך
כּל־נדרי, באַװיזן אַפֿן עק הימל. פֿריִער פֿון אַלעמען האָבן עס דערזען
איך און מײַן חבֿר מענדל. װאָרעם אַז אַלע ייִדן זײַנען נאָך געװען אונטן,
געװײנט און געזאָגט תּהילים נאָך כּל־נדרי, האָבן מיר, איך און מענדל,
אַרומגעשפּאַצירט איבערן „פּרינץ אַלבערט“. דערנאָך האָבן מיר זיך פֿאַרקליבן אין אַ װינקעלע, געזעסן און געשװיגן. עס איז געװען שטיל און
װאַרעם און גוט אַפֿן האַרצן. נאָר אַביסל אומעטיקלעך. װאָס מענדל האָט
געטראַכט ― װײס איך ניט. איך האָב געטראַכט פֿון גאָט, װאָס זיצט
אָט דאָרט, אין הימל. װי גרױס ער דאַרף זײַן, אַז דאָס איז אַלצדינג
זײַנס? און װאָס טראַכט ער זיך, אַז ער הערט אַזױפֿיל ייִדן זאָגן תּהילים,
לױבן אים און גיסן אױס פֿאַר אים דאָס האַרץ? די מאַמע זאָגט, אַז
ער הערט און זעט אַלעמען. און אַז ער װײס אַלצדינג. אַפֿילו דאָס, װאָס
איך טראַכט אין דער מינוט באַ זיך אין האַרצן. אױב אַזױ, איז ניט
גוט, װאָרעם איך האָב נאָרװאָס געטראַכט פֿון אַ גוטן עפּל, פֿון אַ זיסער
באַר און כאָטש פֿון אַ טרונק װאַסער. קאַלט װאַסער. פֿון די פּעטײטעס
ברענט אַפֿן האַרצן ― און טרינקען טאָר מען ניט. יום־כּיפּור נאָך כּל־נדרי ― װער װעט דאָס טרינקען װאַסער? מײַן ברודער אליהו װעט
מיך הרגענען. ער װיל גאָר, איך זאָל פֿאַסטן ביז מאָרגן באַנאַכט נאָך
יום־כּיפּור. זאָגט די מאַמע: „מירן זען“. דערװײַל זוכט זי מיך אַפֿן
גאַנצן שיף און קאָן מיך ניט געפֿינען. װײַזט איר אָן אַ מאַטראָס, אַז
דאָרט, באַם סאַמע שפּיץ, זיצן מיר, איך און מײַן חבֿר מענדל. שרײַט
זי: „מאָטל! מאָטל?“ ― „װאָס איז, מאַמע?“ ― „װאָס הײסט װאָס
איז? שלאָפֿן גײ! מאָרגן דאַרף מען אױפֿשטײן פֿרי, האָסט פֿאַרגעסן?
ס'איז יום־טובֿ“... גלוסטן גלוסט זיך ניט. נאָר מע דאַרף גײן שלאָפֿן.
― ב. ―
אַף מאָרגן, אַז מיר האָבן זיך אױפֿגעכאַפּט אינדערפֿרי, איז שױן דער גאַנצער הימל געװען באַלײגט. דער ים האָט זיך צעבײזערט מיט סכּנות. די כװאַליעס האָבן זיך אױפֿגעהױבן העכער פֿונעם שיף, געװאָרפֿן דעם „פּרינץ אַלבערט“, װי עפּעס אַ שפּענדל, אַ שפּילעכל. די מאַטראָסן האָבן גענומען לױפֿן אַהין און אַהער, װי די פֿאַרסמטע מײַז. די סטיו־אַרדס האָבן זיך צוגעהאַלטן באַ די פּאַרענטשעס. די פּאַסאַזשירן זײַנען געגאַנגען האַרט באַ די װענט און געפֿאַלן כּמעט אַף יעדן שריט. מיטאַמאָל האָט געגעבן אַ גאָס אַ שלאַקס־רעגן. דונערן האָבן זיך געטראָגן אײנס נאָך דאָס אַנדערע. גאָט פֿאָרט אַף זײַן רײַטװאָגן. אום יום־כּיפּור גאָר!... אײן בליץ נאָכן אַנדערן באַלײַכט אַף אַ רגע דעם שװאַרצן געדיכטן הימל. דער „פּרינץ אַלבערט“ קרעכצט, שאָקלט זיך אַהין און אַהער, אַרױף און אַראָפּ. און דער רעגן שמײַסט. װאָס איז דאָס? אַ מבול אַף דער װעלט? האָט דאָך גאָט געשװױרן, אַז קײן מבול װעט ער שױן מער ניט ברענגען קײנמאָל אַף דער ערד...
― קריעת ים־סוף. ― זאָגט מײַן ברודער אליהו. און אונדזער
חבֿר פּיניע באָמקעט־צו: „יאָ, ס'איז קריעת ים־סוף“... דאָס ערשטע
מאָל, װאָס די צװײ זאָגן בײדע אײן זאַך. דאָס װאָרט „קריעת ים־סוף“
האָט אױסגענומען. אַלע מאָל הײבט זיך אױף אַן אַנדער פּאַרשױן, טוט
אַ קוק אין דרױסן אַרױס און גיט צו, אַז ס'איז קריעת ים־סוף. דערנאָך
לױפֿט ער עפּעס מאָדנע אַװעק אין אַ זײַט אַרײַן. דאָרט גיט ער אָפּ
דער מאַמעס מילך, און מער זעט מען אים שױן ניט... װער מיר דאַװענען? װאָס מיר יום־כּיפּור? מע האָט שױן גאָר פֿאַרגעסן אַפֿילו, װוּ
מען איז אין דער װעלט.
― ג. ―
פֿון אונדזער משפּחה האָט דעם ערשטן פּעטשאַטעק געמאַכט ברכה. זי האָט אָנגעהױבן שרײַען, אַז אָט שטאַרבט זי! דערנאָך האָט זי גענומען שילטן מײַן ברודער אליהו, למאַי ער האָט זי אײַנגערעדט צו פֿאָרן קײן אַמעריקע. זי האָט געװוּסט פֿריִער, אַז אַמעריקע איז סיביר, ערגער פֿון סיביר. סיביר איז גאָלד קעגן אַמעריקע!... האָט זיך די מאַמע געװאָלט אָננעמען די קריװדע פֿון איר זון. זי האָט איר גענומען זאָגן אַביסל מוסר, אַז אַ מענטש באַדאַרף אַלצדינג קאָנען אַריבערטראָגן, װאָרעם ס'איז אַ גאָטס זאַך. אַ סימן, סע שטײט אין טײַטש־חומש געשריבן... האָט זי אָבער ניט געקאָנט אַרױסרײדן װאָס אין טײַטש־חומש שטײט געשריבן, װאָרעם ס'איז איר מיטאַמאָל געװאָרן ניט גוט אַף צו חלשן. אַף איר קוקנדיק, האָט גענומען חלשן אונדזער חבֿר פּיניעס װײַב, טײַבל. איז פּיניע אַרױס מיט לשון: „מיט די װײַבער איז דיר נאָר אַ באַשרײַבונג, אַ קאָמעדיע!“ ― ער האָט אַרײַנגעלײגט בײדע הענט אין די הױזן־קעשענעס און פֿאַררוקט דאָס קאַפּעליושל אַף אַ זײַט. ער האָט געזאָגט: „שוטים! נאַראָנים! דאַכט זיך, װאָס קאָן עס מיך אַרן, אַז דער ים שטורעמט און די שיף קאַטשעט זיך? אַ מענטש, אַ בר־דעת, גיט זיך אַן עצה. בעת די שיף טוט זיך אַ בײג אַהער, בײג איך זיך אױס אַהין. און אַז די שיף בײגט זיך אַהין, טוט איך זיך אַ בײג אַהער. װערט עס אָנגערופֿן באַלאַנץ“...
און בײגנדיק זיך אַהין און אַהער, האָט פּיניע אונדז באַװיזן אַ „באַלאַנץ“, אַז ס'איז ניט גוט געװאָרן אױך מײַן ברודער אליהו, און בײדע האָבן זײ גענומען און אַװעקגעגעבן װאָס זײ האָבן אַמאָל געהאַט... דאָס אײגענע האָבן געטאָן אױך די איבעריקע פּאַסאַזשירן. מע האָט זיך קױם פֿאַרשלעפּט איטלעכער צו זײַן געלעגער און מען איז אַנידערגעפֿאַלן, װי די סנאָפּעס, און ערשט דאָ האָט זיך אָנגעהױבן דער רעכטער גיהנום פֿון קריעת ים־סוף...
― ד. ―
איך און מײַן חבֿר מענדל האָבן זיך געהאַלטן לענגער פֿון אַלעמען.
מענדל האָט געהאַט אַ סגולה פֿון אַן עמיגראַנט, װאָס איז געפֿאָרן מיט
אונדז אינאײנעם און האָט אונדז כּסדר געגעבן עצות. דער דאָזיקער
עמיגראַנט איז אַ „גערױכערטע ליולקע“. אַזױ זאָגט ער אַלײן אַף
זיך. ער איז שױן דרײַ מאָל געפֿאָרן אַפֿן ים קײן אַמעריקע הין און צוריק. װײס ער אַ סגולה צום ים. די סגולה באַשטײט אין דעם, מע זאָל
זיצן אין דרױסן אַף דער פּאַלובע, קוקן אין דער ברײט פֿונעם ים, ניט
אין דער לענג, און ניט אין זינען האָבן, אַז איך פֿאָר רײַטנדיק אַף
אַ פֿערד, נאָר אַז איך שליטל זיך מיט אַ שליטן אַפֿן שנײ. דער סוף
איז געװען, אַז דער עמיגראַנט, די „גערױכערטע ליולקע“, איז געלעגן
אַ טױטער אַף זײַן געלעגער, און איך און מײַן חבֿר מענדל זײַנען מיר
פֿונעם רעגן געװאָרן פֿיטש־נאַס, כאָטש אױסצודרײען. צו אונדזערע געלעגערס האָבן מיר שױן אַלײן ניט געקאָנט טרעפֿן. מע האָט אונדז גענומען מחילה אונטער די הענט און אָפּגעפֿירט אין אונדזער רו אַרײַן.
― ה. ―
װיפֿל צײַט דאָס קריעת ים־סוף האָט גענומען? אַ טאָג, צװײ און
אפֿשר אַלע דרײַ ― דאָס װײס איך ניט. איך האָב שױן פֿאַרגעסן. איך
װײס נאָר אײן זאַך, אַז מיר האָבן זיך אױפֿגעכאַפּט, איז געװען אַ פֿרײד
צו לעבן אַף דער װעלט. דער הימל איז געװאָרן רײן, װי גין־גאָלד. דאָס װאַסער ― װי אַ גלאָז. דער „פּרינץ אַלבערט“ איז געלאָפֿן
אַן אױסגעצװאָגענער, אַן אױסגעפּוצטער, געשניטן מיט די רעדער דאָס
װאַסער, געפּינעט, געברױזט און געשפּריצט אַף אַלע זײַטן. די פּאַסאַזשירן האָבן אױפֿגעלעבט. מען איז אַרױס אין דרױסן אַלע, גרױס און
קלײן, אַף דער װאַרעמער זון, אַף דער שײנער ליכטיקער װעלט. עמעצער האָט אַרױסגעלאָזט אַ קלאַנג, אַז אָט באַלד װעט מען קאָנען זען
דאָס לאַנד. איך און מײַן חבֿר מענדל זײַנען געװען די ערשטע, װאָס האָבן
אָנגעזאָגט אַלעמען די גוטע בשׂורה, אַז מע זעט שױן דאָס לאַנד. פֿון
דער װײַטן האָט דאָס אױסגעזען װי אַ פֿלעק, אַ געלע, גרױסע פּליאַמע.
די פּליאַמע װערט אַלע מאָל גרעסער און ברײטער. מע זעט שױן שיפֿן
פֿון דער װײַטן. אָן אַ שיעור שיפֿן מיט הױכע, דינע זעגל־בײמער. גיך
זײַנען פֿאַרגעסן געװאָרן אַלע צרות. די פּאַסאַזשירן האָבן זיך אָנגעטאָן
יום־טובֿדיק. די װײַבער האָבן זיך אױסגעפּוצט. מײַן ברודער אליהו
האָט צעקעמט די באָרד. ברכה און טײַבל האָבן זיך אױסגעשלײערט.
די מאַמע האָט אָנגעטאָן איר שבתדיקע זײַדענע פֿאַטשײלע. איך און
מײַן חבֿר מענדל האָבן נישט געהאַט װאָס אָנצוטאָן. און ס'איז טאַקע
קײן צײַט אױך ניט געװען. מע האָט שױן געהאַלטן אָט־אָט באַם צופֿאָרן צו דעם ברעג פֿון אַמעריקע. עס איז געװאָרן אַ ליכט אין די
אױגן און גוט אַפֿן האַרצן. פּונקט אַזױ האָבן זיך באַדאַרפֿט פֿילן די
ייִדן נאָך קריעת ים־סוף. עס האָט זיך געגלוסט זאָגן שירה.
― ו. ―
„שלום עליכם דיר, קאָלומבוס! זײַ געגריסט, דו פֿרײַע מדינה! דו גאָלדענע, גליקלעכע מלוכה!“
אַזױ האָט אונדזער חבֿר פּיניע באַגריסט דאָס נײַע לאַנד. ער האָט
אַזש אַראָפּגעכאַפּט דעם קאַפּעליושל, זיך אײַנגעבױגן און זיך פֿאַרנײגט.
און אַזױ װי איר װײסט, אַז ער האָט אַ נידעריקע ראיה, האָט ער ניט
באַמערקט, אַז עס לױפֿט פֿאַרבײַ אַ געזונטער, פֿאַרשװיצטער מאַטראָס,
מיט אַ רױט פֿאַררױכערט פּנים, און האָט זיך מיט אים צעבוצקעט פּנים
אל פּנים. דאָס הײסט, אונדזער חבֿר פּיניעס שפּיץ נאָז איז אױסגעקומען דעם פֿאַררױכערטן מאַטראָס אַקוראַט צװישן די אױגן. אַ גליק, װאָס
דער מאַטראָס איז בטבֿע אַ גוטער גױ, ניט קײן רשע. האָט ער באַטראַכט אונדזער פּיניען מיט דער צעשלאָגענער נאָז, אַ שמײכל געטאָן
און אַ מרוקע געגעבן אונטער די װאָנצעס. אַפּנים, דאָס איז געװען
אַ קללה אַף אַמעריקאַנער לשון.
― ז. ―
מיט אַ מאָל איז געװאָרן אַ בהלה. דריטע־קלאַס־פּאַסאַזשירן, בעט מען, זאָלן מוחל זײַן אַראָפּ אונטן אין זײערע שטײַגעלעך. צוריק פֿאַרנעמען זײערע ערטער. פֿריִער מיט גוטן. דערנאָך מיט בײזן. װער עס אײַלט זיך נישט צו גײן, כאַפּט אַ סטוסאַק פֿון הינטן. אַלע זײַנען דאָ, יונג און אַלט. ייִדן און װײַבער און קינדער, גױים, טערקן, ציגײַנער. ס'איז אַ דערשטיקעניש. די טיר האָט מען געשלאָסן. אַ קײט האָט מען אױפֿגעהאַנגען אַן אײַזערנע. מיר קאָנען זען נאָר דורך די פֿענצטער, װאָס אין דרױסן טוט זיך. קײנמאָל האָבן מיר זיך נישט געפֿילט אַזױ שלעכט, װי אַצינד. מיר האָבן אױסגעזען באַ זיך אין די אױגן, װי געפֿאַנגענע. „פֿאַר װאָס? פֿאַר װען?“ ― אַזױ טענהט צו מיר מײַן חבֿר מענדל און די אױגן זײַנע ברענען, שיסן מיט פֿײַער...
― ח. ―
לאָזט זיך אױס אַ מעשׂה, אַז מיר זײַנען שױן געקומען. געקומען קײן אַמעריקע. נאָר װאָס דען? די פּאַסאַזשירן פֿון ערשטן און צװײטן קלאַס האָט מען אַראָפּגעלאָזט דורך אַ לאַנגן לײטער מיט אפֿשר הונדערט טרעפּ. נו, און װאָס װעט זײַן מיט אונדז? מיר זײַנען דאָך שױן אין אַמעריקע!
― נישט פֿאַר אונדז געדאַכט! ― רופֿט זיך אָפּ אַ ייִד אַ שנײַדער פֿון הײסין. דװקא נישקשה פֿון אַ מענטשל, נאָר אַ ביסל אַ נודניק. ער גײט אױסגעפּוצט, טראָגט שאַרפֿע ברילן, האַלט פֿון זיך אַן עולם ומלואו און האָט ליב רײדן אַף צו־להכעיס. ער דאַרף נאָר הערן װאָס איר זאָגט, זאָגט ער קאַפּױר. צװישן אים און אונדזער חבֿר פּיניע זײַנען שױן פֿאָרגעקומען עטלעכע סטיטשקעס. מײַן ברודער אליהו האָט זײ קױם צענומען. דער שנײַדער האָט זיך געגעבן דאָס װאָרט, מער מיט פּיניען קײן װאָרט ניט רײדן, דערפֿאַר װאָס פּיניע האָט אים באַלײדיקט. ער האָט אים אָנגערופֿן מיט אַלע מיאוסע נעמען: „חײט“, „שנײַדערוק“ און „פּאַלגוץ“. און האָט אים אַ פֿרעג געגעבן: װיפֿל האָט ער אַף זײַן לעבן אָנגעגנבֿהט „ייִתּור“?... איצט, אַז מע האָט אונדז פֿאַרשפּאַרט, האָט זיך דער הײסינער שנײַדער מיטאַמאָל צערעדט. און דװקא מיט לשון־קודש־װערטער:
― מה אָנו, מה חײנו ― װאָס זײַנען מיר? װער זײַנען מיר? משול כחרס הנשבר ― מיר זײַנען געגליכן צו, להבֿדיל, סקאָט. סקאָט אַז מע פֿירט אַרײַן, דאַרף מען דאָס באַטראַכטן...
פֿאַלט אָן אַף אים אונדזער חבֿר פּיניע. ער זאָגט, אַז דער משל איז נישט גלײַך צום נמשל. אַז מע רעדט פֿון אַמעריקע, באַדאַרף מען, זאָגט ער, פֿריִער די הענט װאַשן. און ער הײבט אָן שיטן מיט זײַנע שײנע װערטער, װי פּיניע קאָן. ער קאָן ניט הערן, אַז מע רעדט אױס אַ שלעכט װאָרט אַף אַמעריקע. פֿאַרענטפֿערט זיך דער הײסינער שנײַדער. ער זאָגט, אַז ער רעדט נישט פֿון אַמעריקע נישט גוט, נישט שלעכט. ער זאָגט דאָס נאָר אַקעגן דעם, װאָס ס'איז אַלצדינג גוט, און שײן, און פֿײַן, נאָר נישט פֿאַר אונדז געדאַכט... אונדז װעט מען אַזױ גיך נישט אַראָפּלאָזן... פּיניע גײט אַרױס פֿון די כּלים. ער שרײַט:
― װאָס דען װעט מען מיט אונדז טאָן? מען װעט אונדז אײַנזאַלצן? „מע װעט אונדז נישט אײַנזאַלצן, ― זאָגט דער הײסינער שנײַדער מיט גאַל און האָט הנאה ― נאָר מע װעט אונדז ברענגען אין אַזאַ מין אָרט, װאָס מע רופֿט דאָס „עליס אײַלאַנד“. דאָרט װעט מען אונדז פֿאַרשפּאַרן װי די קעלבלעך אין אַ שטאַל, ביז אונדזערע פֿרײַנט און באַקאַנטע װעלן זיך אַמאָל דערמאָנען קומען אונדז אַראָפּנעמען“...
פּיניע שפּרינגט אַזש אונטער: „עס איז דיר אַן אַנטיק מיט דעם ייִדן! בראָש װײס אײַך דער דאָזיקער חײט פֿון אַלע שװערע הערצער! נישט אַזױ אַלט, װי געניט! אָט װײסן מיר אױך, אַז ס'איז דאָ אַ קעסטל־גאַרדן, מײן איך אַן „עליס אײַלאַנד“, פֿונדעסטװעגן האָב איך ניט געהערט פֿון קײנעם, אַז „עליס אײַלאַנד“ איז געשטעלט געװאָרן דערױף, מע זאָל האַלטן מענטשן אַזױ װי קעלבלעך“... װאָס װײַטער היצט זיך אונדזער פּיניע אַלץ מערער. ער טרעט אַרױף אַף דעם הײסינער שנײַדער, גלײַך װי ער װאָלט אים װעלן דורס זײַן. דער הײסינער שנײַדער שרעקט זיך איבער און רוקט זיך אָפּ. ער זאָגט:
― שאַט! זעט נאָר! מע האָט אים געקױלעט די קאַפּאָטע! גערעדט אַף זײַן אַמעריקע! איז לא פֿידלתּי! מירן עלטער װערן מיט אַ פּאָר שעה, װעלן מיר קליגער װערן... אין געפֿענקעניש
― א. ―
ניט אומזיסט האָט אונדזער חבֿר פּיניע געװאָרפֿן אַן אומחן אַף „עליס אײַלאַנד“, גרײט געװען מאַכן דערױף אַ ליד און צעקריגט זיך מיט מײַן ברודער אליהו. דעם כּעס האָט ער אָבער געהאַלטן אין זיך. פּיניע האָט ניט געװאָלט, אַז דער הײסינער שנײַדער זאָל װיסן, אַז ער, פּיניע, איז ניט צופֿרידן מיט אַמעריקע. האָט ער זיך געמאַכט האַרץ. נאָר אינעװײניק האָט דאָס אים געברענט מיט סכּנות. „ס'טײַטש־ס'טײַטש, מע זאָל נעמען מענטשן און אײַנשפּאַרן זײ, װי סקאָט, װי אַרעסטאַנטן, װי געפֿאַנגענע!“ ― אַזױ האָט ער געטענהט שטילערהײט מיט אליהון נאָכדעם, װי מע האָט אונדז געבראַכט צו פֿירן אַף „עליס אײַלאַנד“. קומט אױס, אַז דער הײסינער שנײַדער איז געװען גערעכט. ער האָט פֿריִער נבֿיאות געזאָגט, אַז ס'װעט אַזױ זײַן. נישט מער, ער האָט אַביסל איבערגעכאַפּט די מאָס. ער האָט געזאָגט, אַז מע װעט אונדז אײַנשפּאַרן אין אַ שטאַל. צום סוף האָט מען אונדז אַרײַנגעפֿירט אין אַ גרױסער ליכטיקער שטוב און מע האָט אונדז געגעבן עסן און טרינקען און אַלצדינג אומזיסט, אָן געלט. גוטע ליבע מענטשן! נאָר װאָס דען? אײדער מיר האָבן דערלעבט צו קומען צו דער דאָזיקער שטוב ― טאַטע־פֿאָטער! דורך אַ לאַנגער בריק מיט טירלעך באַ די זײַטן זײַנען מיר דורכגעגאַנגען אײנציקװײַז. אַף יעדער טריט האָט אונדז אָפּגעשטעלט אַן אַנדער אָנשיקעניש מיט אַ קנעפּל, באַקוקט, באַטראַכט, באַזוכט, באַטאַפּט. פֿריִער פֿון אַלצדינג האָט מען מיט אַ װײַס פּאַפּירל אונדז איבערגעקערט די ברעמען אַף דער לינקער זײַט, באַטראַכטן די אױגן. דערנאָך די איבעריקע אבֿרים. און יעדער באַזונדער שטעלט אַװעק אַף אײַך אַ צײכן מיט עפּעס אַ קרײַדל און טוט