לעמבערג, זעט איר, איז שױן גאָרנישט דאָס, װאָס בראָד. ערשטנס, די שטאָט אַלײן. רײן, ברײט, ציכטיק, שײן ― פֿאַרנעמט אַן אױג! דאָס הײסט, ס'איז פֿאַראַן אין לעמבערג אױך אַזעלכע גאַסן, װי אין בראָד, װאָס אַז מע גײט אין מיטן זומער, דאַרף מען אָנטאָן טיפֿע קאַלאָשן און פֿאַרשטעלן די נאָז. דערפֿאַר אָבער איז פֿאַראַן אין מיטן שטאָט אַ גאָרטן, װאָס אַלע מעגן דאָרטן גײן שפּאַצירן, אַפֿילו ציגן. אַ פֿרײַע מדינה. שבת גײען ייִדן מיט שטרײַמלעך פֿראַנק און פֿרײַ אױף אַלע גאַסן, און קײנער זאָגט זײ נישט אַ װאָרט. הײַנט די מענטשן? גאָלד און זילבער! מײַן מאַמע זאָגט, אַז פֿון בראָד ביז לעמבערג איז אַזאַ חילוק, װי פֿון טאָג צו נאַכט. מײַן ברודער אליהו זאָגט, אַז עס טוט אים באַנג, װאָס בײַ דער גרענעץ שטײט פֿריִער בראָד און נאָכדעם לעמבערג. עס װאָלט באַדאַרפֿט, זאָגט ער, זײַן פֿאַרקערט. גיט אים אונדזער חבֿר פּיניע צו פֿאַרשטײן, אַז דערפֿאַר איז לעמבערג בעסער פֿון בראָד, װײַל עס שטײט װײַטער פֿון דער גרענעץ און נענטער צו אַמעריקע. זאָגט אים אליהו: „אַ פֿאָלג מיך אַ גאַנג! װוּ איז לעמבערג און װוּ איז אַמעריקע!“ זאָגט אים פּיניע, אַז װאָס ס'איז שײך צו שטעט, מעג ער זיך נאָך דערװײַלע לערנען בײַ אים, װאָרעם ער האָט געלערנט געאָגראַפֿיע. זאָגט אים מײַן ברודער אליהו: „אַז דו האָסט געלערנט געאָגראַפֿיע, זאָג זשע מיר, װוּ איז דער קאָמיטעט?“ ― „װאָסער קאָמיטעט?“ ― „דער עמיגראַנטן־קאָמיטעט!“ ― „אַ סמיכות־הפּרשה! װאָס געהער זיך עס אָן מיט געאָגראַפֿיע?“ ― „דער װאָס װײס געאָגראַפֿיע, דער דאַרף װיסן אַלצדינג“.
אַזױ זאָגט צו אים מײַן ברודער אליהו, און מיר פֿרעגן זיך נאָך אױפֿן קאָמיטעט. װעמען מיר פֿרעגן, װײס קײנער נישט. אַ מאָדנע שטאָט.
― זײ װײסן, נאָר זײ װילן נישט זאָגן!
אַזױ פּסקנט מײַן שװעגערין ברכה. איר געפֿעלט קײן זאַך נישט. אױף לעמבערג האָט זי אױך אַ חסרון: צו ברײטע גאַסן. אַ חסרון ― די כּלה איז צו שײן. אונדזער חבֿר פּיניעס װײַב טײַבל האָט אַן אַנדער חסרון אױף לעמבערג. דהײַנו? למאַי זאָגט מען בײַ אונדז „קראָקע מיט לעמבערג“? אַז מען עסט אַ זױערע זאַך, זאָגט מען: „ס'איז אַזױ זױער, אַז מע קאָן דערזען קראָקע מיט לעמבערג“. אָדער אַז מע דערלאַנגט אײנעם אַ גוטן פּאַטש, זאָגט מען, אַז „ער האָט דערזען קראָקע מיט לעמבערג“.
בקיצור, די װײַבער האָבן שױן אַזאַ טבֿע. זעלטן זײ זאָל עפּעס געפֿעלן!…
מיר האָבן זיך שױן דערפֿרעגט צום קאָמיטעט. אַ הױכע שטוב מיט אַ רױטן דאַך. פֿריִער דאַרף מען שטײן אַ ביסל אינדרױסן. דאָס הײסט, נישט אַ ביסל, נאָר אַ סך. נאָכדעם עפֿנט מען די טיר. דאַרף מען גײן אױף טרעפּ. אַז מע קומט אַרױף, טרעפֿט מען אַ סך מענטשן. צום מײנסטן, אונדזערע רוסישע, עמיגראַנטן רופֿט מען זײ. כּמעט אַלע זײַנען זײ הונגעריק און אַלע האָבן קלײנע זײגעדיקע קינדער. די װאָס האָבן נישט קײן זײגעדיקע קינדער זײַנען אױך הונגעריק. מע הײסט זײ קומען מאָרגן. מאָרגן זאָגט מען זײ װידעראַמאָל, זײ זאָלן קומען מאָרגן. מײַן מאַמע באַקענט זיך מיט אַ סך װײַבער. איטלעכע פֿון זײ האָט אױף זיך אַן אַנדער אומגליק. פֿאַרגלײַכן, זאָגט זי, איר אומגליק מיט זײערע אומגליקן, קומט אױס, אַז זי איז נאָך אײנע אַ גליקלעכע! אַ סך פֿון זײ זײַנען אַנטלאָפֿענע פֿון פּאָגראָמען. װאָס זײ דערצײלן זיך אָן איז אַ גװאַלד! אַלע פֿאָרן זײ קײן אַמעריקע, און קײנער האָט נישט מיט װאָס. אַ סך פֿון זײ האָט מען אָפּגעשיקט צוריק. אײניקע גיט מען אַרבעט. אײניקע שיקט מען אָפּ קײן קראָקע. דאָרט איז, זאָגט מען, דער אמתער קאָמיטעט. װאָס זשע איז דאָ? ― זײ װײסן אַלײן נישט. מע הײסט זײ קומען מאָרגן, קומען זײ. װוּ איז דער קאָמיטעט? אָט דאָס איז דאָך דער קאָמיטעט. װער איז דער קאָמיטעט? זײ זאָלן אַזױ װיסן פֿון בײז! עס קומט אַרײַן אַ הױכער פּאַרשױן מיט אַ געשטופּלט פּנים און מיט גוטע לאַכנדיקע אױגן.
― אָט דאָס איז אײנער פֿונעם קאָמיטעט. ער איז אַ דאָקטער.
דער דאָקטער מיט די גוטע לאַכנדיקע אױגן זעצט זיך אַװעק אױף אַ שטול. אַלע מינוט גײט צו צו אים אַן אַנדער עמיגראַנט און טענהט עפּעס, מאַכט מיט די הענט. דער דאָקטער הערט אים אױס און ענטפֿערט אים, אַז ער איז אײן מענטש אַלײן. ער קאָן גאָרנישט העלפֿן. פֿאַראַן, זאָגט ער, בײַ אונדז אַ קאָמיטעט פֿון עטלעכע און דרײַסיק פּאַרשױן, נאָר קײנער װיל נישט קומען. װאָס קאָן איך, אײן מענטש אַלײן, טאָן?
די עמיגראַנטן װילן נישט װיסן, װאָס ער איז אײן מענטש אַלײן. זײ קאָנען דאָ מער נישט זיצן. זײ האָבן שױן אױפֿגעגעסן פֿון זיך װאָס זײ האָבן געהאַט. זײ זאָגן, אָדער מע זאָל זײ געבן בילעטן קײן אַמעריקע, אָדער מע זאָל זײ אָפּשיקן צוריק. דער דאָקטער טענהט, אַז ער קאָן זײ נאָר שיקן קײן קראָקע, אױב זײ װילן. דאָרט איז דאָ אַ קאָמיטעט. אפֿשר װעט זײ יענער קאָמיטעט עפּעס קאָנען העלפֿן. די עמיגראַנטן הערן דאָס אױס און זאָגן, אַז זײ האָבן נישט דערװײַל פֿון װאַנען אַ טאָג איבערצולעבן. דער דאָקטער נעמט אַרױס דאָס בײַטעלע און שענקט אַ מטבע. די עמיגראַנטן באַטראַכטן די מטבע און גײען אַװעק. עס קומען אָן נײַע עמיגראַנטן. זײ פֿאַלן, זאָגן זײ, מיטן פּנים צו דער ערד.
― װאָס װילט איר? ― טענהט נעבעך דער דאָקטער.
― מיר װילן עסן! ― זאָגן די עמיגראַנטן.
― אָט האָט מען מיר געבראַכט עסן, עסט.
אַזױ זאָגט זײ דער דאָקטער מיט די גוטע לאַכנדיקע אױגן און ער װײַזט זײ אױפֿן אָנבײַסן, װאָס מע האָט אים געבראַכט: קאַװע מיט װײַסע בולקעלעך. ער זאָגט, אַז ער מײנט דאָס ערנסט. ער גיט זײ אַװעק זײַן אָנבײַסן. װאָס זאָל ער טאָן, אײן מענטש אַלײן? די עמיגראַנטן באַדאַנקען אים. זײ זאָגן, אַז נישט פֿאַר זיך בעטן זײ, פֿאַר זײערע קינדער נעבעך.
― נו, ברענגט אַהער די קינדער! ― זאָגט דער דאָקטער און טוט אַ װוּנק צו אונדז מיט זײַנע גוטע לאַכנדיקע אױגן.
― װאָס װילט איר?
טרעט אַרױס די מאַמע צום גוטן דאָקטער מיט די לאַכנדיקע אױגן און הײבט אים אָן דערצײלן אַ מעשׂה פֿונעם אָנהײב, װי אַזױ זי האָט געהאַט אַ מאַן. דער מאַן איז געװען אַ חזן און האָט געקרענקט און געקרענקט. נאָכדעם איז ער געשטאָרבן, איבערגעלאָזט זי אַן אַלמנה מיט צװײ קינדער, אײנעם אַן עלטערן און אײנס נאָך כּמעט אַן עופֿעלע (דאָס מײנט מען מיך). האָט זי דעם עלטערן חתונה געמאַכט, אַרײַנגעגעבן אים אין אַ שמאַלץ־גרוב. די שמאַלץ איז אױסגערונען, די גרוב איז געבליבן. דער שװער האָט זיך געשטעלט, און דער זון דאַרף שטײן צום פּריזיװ…
― מאַמע, װוּהין ביסטו פֿאַרפֿאָרן?
אַזױ זאָגט מײַן ברודער אליהו און שטעלט זיך אַװעק דערצײלן די אײגענע מעשׂה, נאָר אין אַן אַנדער אופֿן. ער הײבט אָן אַזױ:
― יאָ פּריזיװ, נישט פּריזיװ ― מיר פֿאָרן, הײסט עס, קײן אַמעריקע. דאָס הײסט, איך, און מײַן מאַמע, און מײַן װײַב, און אַ קלײן ברודערל (דאָס מײנט מען מיך), און אָט דער יונגערמאַן (ער װײַזט אױף פּיניען) פֿאָרט אױך, הײסט עס, מיט אונדז. האָבן מיר באַדאַרפֿט אַריבער די גרענעץ, זײַנען מיר, הײסט עס, געקומען צו דער גרענעץ. און אַזױ װי קײן פּעסער, הײסט עס, האָבן מיר נישט, װאָרעם מיר דאַרפֿן בײדע שטײן צום פּריזיװ…
― אָט דאָ לאָז מיך! ― רופֿט זיך אָן אונדזער חבֿר פּיניע און שטופּט אָפּ מײַן ברודער אליהו און דערצײלט די אײגענע מעשׂה, נאָר אַ ביסל אַנדערש. כאָטש אליהו איז מיר אַ ברודער, פֿונדעסטװעגן מוז איך מודה זײַן, אַז פּיניע רעדט אַ סך שענער פֿון אים. ערשטנס, איז בײַ אים נישטאָ קײן „הײסט עס“, װי בײַ מײַן ברודער אליהו. הײַנט קען ער רוסיש זײער גוט. אַ סך װערטער זײַנען בײַ אים רוסישע, און גלאַט שײנע װערטער, מחיהדיקע. אַ סך פֿון זײ פֿאַרשטײ איך נישט װאָס ער מײנט, נאָר זײ זײַנען שײן. אָט װי אַזױ אונדזער חבֿר פּיניע האָט אָנגעהױבן:
― איך װעל אײַך געבן אין קורצן אַ װזגליאַדвзгляд: קוק אױף דער גאַנצער פּאָלאָזשעניע, װעט איר האָבן אַ טאָטשקע זרעניעточке зрение: קוקװינקל. מיר פֿאָרן קײן אַמעריקע ניט אַזױ צוליב װאָיִנסקי פּאָװיננאָסטвоинский повинность: זעלנערײַ, װי צוליב סאַמאָסטאָיאַטעלינאָסטсамостоятельность: אומאָפּהענגיקײט און ציװיליזאַציע, װאָרעם מיר זײַנען דאָרט זײער סטיעסניטעלניстеснительны: באַשײדן נישט נאָר אין פּראָגרעס, נאָר אַפֿילו אין װאָזדוךвоздух: לופֿט, װי טורגעניעװИван Сергеевич Тургенев 1818-1883 זאָגט ― און װאָװטאָריךвовторых: צװײטנס, זינט עס האָט זיך אָנגעהױבן בײַ אונדז דער יעװרײסקי װאָפּראָסеврейский вопрос: ייִדישע פֿראַגע מיט די פּאָגראָמען, קאָנסטיטוציע און טאָמוтому: דערצו פּאָדאָבנע, װי באָקלHenry Thomas Buckle 1821-1862 זאָגט אין זײַן היסטאָריאַ ציװיליזאַציאַ…
אַן עבֿירה! דאָ האָבן ערשט אָנגעהױבן גײן די שײנע װערטער. אונדזער חבֿר פּיניע האָט זיך ערשט רעכט צעשאָקלט. ער האָט זיך פֿאַרקאַטשעט רײדן און רײדן ― צום סוף האַקט אים איבער דער דאָקטער סאַמע אינמיטן, טוט אַ זופּ די קאַװע און רופֿט זיך אָן צו אים מיט אַ שמײכל:
― זאָגט: װאָס װילט איר?
טרעט אַרױס װידער מײַן ברודער אליהו און מאַכט צו פּיניען:
― למאַי זאָלסטו האָבן אַ טבֿע צו רײדן נישט צו דער זאַך?
דאָס פֿאַרדריסט, אַ פּנים, אונדזער חבֿר פּיניען, מחמת ער טרעט אָפּ אױף אַ זײַט, פֿאַרטשעפּעט זיך פֿאַר זײַנע אײגענע פֿיס, און רופֿט זיך אָן ברוגזלעך:
― דו רעדסט בעסער? רײד דו!
און מײַן ברודער אליהו גײט צו צום טיש און דערצײלט נאָכאַמאָל די מעשׂה בקיצור.
― זײַנען מיר, הײסט עס, געקומען צו דער גרענעץ. געקומען צו דער גרענעץ, האָבן מיר אָנגעהױבן האַנדלען, הײסט עס, מיט די אַגענטן. און די אַגענטן, װײסט איר דאָך, זײַנען גרױסע ממזרים. האָבן זײ אָנגעהױבן לױפֿן אײנער איבערן אַנדערן, גראָבן, מסרן, יאַבעדען, ביז ס'האָט זיך אונטערגעכאַפּט אײנע אַ ייִדענע, הײסט עם, אַ לײַטישע, אַן ערלעכע, אַ פֿרומע, אַ כּשרע, און האָט זיך אױסגעגלײַכט מיט אונדז פֿאַרן מקח, הײסט עס, זיך אונטערגענומען אונדז אַלעמען אַריבערפּעקלען, פֿריִער אונדז, און נאָכדעם די זאַכן. האָט זי אונדז געגעבן, די ייִדענע, הײסט עס, צװײ ערלים, שומרים, הײסט עס…
― אָט אַזױ גיך? זע נאָר! ער איז שױן פֿאַרטיק מיט די ערלים.
אַזױ שפּרינגט אַרױס מײַן שװעגערין ברכה, שטופּט־אָפּ מײַן ברודער אליהו און דערצײלט בעסער אַלײן די מעשׂה. טאַקע די אײגענע מעשׂה, נאָר אַביסל אַנדערש: װיִאַזױ די ייִדענע האָט אונדז געהײסן גײן און גײן, ביז מיר װעלן דערזען אַ בערגל. פֿונעם בערגל זאָלן מיר זיך נעמען רעכטס און גײן און גײן, ביז מיר װעלן קומען צו נאָך אַ בערגל. זאָלן מיר זיך פֿון יענעם בערגל נעמען לינקס און גײן און גײן, ביז מיר װעלן קומען צו אַ שענקל. זאָל אַרײַנגײן אײנער פֿון אונדז אין שענקל, װעט ער טרעפֿן צװײ ערלים טרינקען בראָנפֿן. זאָל מען צוגײן צו די ערלים און זאָגן זײ נאָר אײן װאָרט „חײַמאָװאַ“, װעלן זײ שױן װיסן און װעלן אונדז פֿירן איבער אַ װעלדל. אַ גליק, װאָס איך האָב אַ טבֿע פֿון חלשן…
רופֿט זיך אָן דער דאָקטער:
― װײסט איר, װאָס איך װעל אײַך זאָגן, מײַנע ליבע װײַבער? איך האָב אױך אַ טבֿע פֿון חלשן. זאָגט מיר אין קורצן, װאָס װילט איר?
טרעט אַרױס די מאַמע װידעראַמאָל, און עס קומט פֿאָר צװישן איר און צװישן דאָקטער אַזאַ מין געשפּרעך:
מאַמע: איר װילט װיסן אין קורצן? מע האָט בײַ אונדז צוגענומען די זאַכן.
דאָקטער: װאָסערע זאַכן?
מאַמע: דאָס בעטגעװאַנט: צװײ איבערבעטן, פֿיר קישנס גרױסע, און נאָך צװײ גרױסע קישנס, און דרײַ קלײניטשקע ממזרימלעך איבערגעשאָטן.
דאָקטער: דאָס איז גאָר?
מאַמע: און קאָלדרעס דרײַ, צװײ אַלטע, אײנע אַ נײַע. און מלבושים אַ פּאָר, און אַ פֿאַטשײלע אַ זײַדענע, און…
דאָקטער: נישט דאָס פֿרעג איך. מער קײן אומגליק האָט איר ניט געהאַט?
מאַמע: װאָסער אַן אומגליק װילט איר נאָך?
דאָקטער: איך מײן, װאָס פֿעלט אײַך?
מאַמע: בעטגעװאַנט.
דאָקטער: דאָס איז גאָר?
מאַמע: ס'איז אײַך קאַרג?
דאָקטער: און בילעטן האָט איר? געלט האָט איר?
מאַמע: נישט צו פֿאַרזינדיקן. מיר האָבן שיפֿסקאַרטן, מיר האָבן אױף בילעטן.
דאָקטער: זײַט איר דאָך, דאַנקען גאָט! איך בין אײַך מקנא. לאָמיר זיך בײַטן. מײנט ניט, איך שפּאַס. איך זאָג עס אײַך אָן לצנות. נאַט אײַך מײַן אָנבײַסן, נאַט אײַך מײַנע עמיגראַנטן, נאַט אײַך מײַן קאָמיטעט, און גיט מיר אײַערע שיפֿסקאַרטן מיט אײַערע בילעטן, פֿאָר איך אַװעק קײן אַמעריקע הײַנטיקן טאָג. װאָס קאָן איך דאָ טאָן, אײן מענטש אַלײן, מיט קײן עין־הרע אַזױ פֿיל אָרעמעלײַט?
דער דאָקטער איז עפּעס ― מיר װײסן אַלײן ניט װאָס! ― אַזױ האָבן מיר אָפּגעפּסקנט, און מיר װילן נישט מאַכן דאָ קײן לאַנגע שהיות. מײַן ברודער אליהו זאָגט: אַן עבֿירה די הוצאָות. לאָמיר בעסער פֿאָרן קײן קראָקע. אַ סך עמיגראַנטן פֿאָרן קײן קראָקע, לאָז זיך אונדז דאַכטן, עלעהײ מיר זײַנען אױך עמיגראַנטן.
― אַז מיר זײַנען אין לעמבערג, מוזן מיר שױן זײַן אין קראָקע אױך. ― זאָגט אונדזער חבֿר פּיניע.
― בכדי ס'זאָל אױסקומען אַ פּנים, קראָקע מיט לעמבערג? ― כאַפּט אונטער זײַן װײַב טײַבל.
זײַט געזונט, מיר פֿאָרן קײן קראָקע.
אַז איר װילט פֿאָרן קײן אַמעריקע, זאָלט איר פֿאָרן נאָר מיט עמיגראַנטן. אַז איר פֿאָרט מיט עמיגראַנטן, איז אײַך גוט. קומט איר אין אַ שטאָט, פֿאַרשפּאָרט איר זוכן אַן אַכסניא. מע האָט אײַך אָנגעגרײט אַן אַכסניא פֿון פֿריִער. דערױף איז דאָך געמאַכט געװאָרן אַ קאָמיטעט. אַ קאָמיטעט זעט, אַז איר זאָלט האָבן אַלצדינג גרײט. מיר, אַז מיר זײַנען אָנגעקומען די ערשטע נאַכט קײן קראָקע, האָט מען אונדז באַלד פֿאַרטריבן אין אַזאַ מין שטוב, אָדער אַ קאַמער, אָדער אַ שטאַל. דאָרט האָבן מיר אָפּגעװאַרט ביז אינדערפֿרי. אינדערפֿרי איז מען געקומען צו אונדז פֿונעם קאָמיטעט און מע האָט אונדז פֿאַרשריבן אַלע בײַ די נעמען. די מאַמע האָט אַפֿילו ניט געװאָלט זאָגן אונדזערע נעמען. זי האָט מורא געהאַט פֿאַרן פּריזיװ. אַ קשיא אױף אַ מעשׂה? האָבן די עמיגראַנטן זי אױסגעלאַכט: װאָס גײט אָן קירע־דײַטש אונדזער רוסישער פּריזיװ? נאָכדעם האָט מען אונדז געבראַכט אַלעמען אױף אַ גרױסער אַכסניא. אַ גאַנצע שטוב מיט אַ סך בעטלעך מיט אָן אַ שיעור עמיגראַנטן. „עס זעט דאָ אױס װי בײַ אונדז אַ הקדש“. אַזױ געפֿינט מײַן מאַמע. און מײַן שװעגערין ברכה זאָגט: „שװיגער, לאָמיר בעסער פֿאָרן װײַטער“. איך האָב אײַך שױן געזאָגט אַמאָל, אַז די װײַבער האָבן אַ טבֿע ― עס געפֿעלט זײ ניט קײן זאַך. אױף אַלצדינג מאַכן זײ אײַך אַ חסרון. אױף דער שטאָט קראָקע האָבן זײ גלאַט געװאָרפֿן אַן אומחן פֿון דער ערשטער מינוט. אַפֿילו מײַן ברודער אליהו איז אױך אין כּעס אױף קראָקע. קראָקע, זאָגט ער, איז ניט לעמבערג. אין לעמבערג איז כאָטש דאָ ייִדן, און אין קראָקע איז ניטאָ קײן ייִדן. דאָס הײסט, ס'איז דאָ ייִדן, נאָר