מיר זײַנען שױן אין בראָד!
― א. ―
װײסט איר, װוּ מיר שפּאַרן אָן? אַזש אין בראָד! איך מײן, אַז מיר זײַנען שױן נאָענט צו אַמעריקע. אַ שײנע שטאָט אָט דאָס בראָד! ס'איז גאָרניט די שטאָט, די גאַסן, די מענטשן, װאָס באַ אונדז. אַפֿילו די ייִדן זײַנען דאָ ניט די ייִדן, װאָס באַ אונדז. דאָס הײסט, די ייִדן זײַנען די אײגענע ייִדן, װאָס באַ אונדז. און אױב איר װילט, זײַנען זײ נאָך מער ייִדן, װי אונדזערע ייִדן. די פּאות אַ סך לענגערע, װי באַ אונדזערע. די קאַפּאָטעס באַ זײ זײַנען כּמעט ביז דער ערד. זײ טראָגן מאָדנע קאַפּעליושלעך, גאַרטעלעך, מיט שיך און זאָקן, און די װײַבער ― פּאַריקן. נאָר דאָס לשון זײערס ― אױ, דאָס לשון! דײַטש רופֿט מען דאָס. ס'איז גאָרניט דאָס, װאָס באַ אונדז. דאָס הײסט, די װערטער זײַנען די אײגענע װערטער, װאָס באַ אונדז, נאָר מיט פּתחן. למשל: „װאָס“ איז „װאַס“, „דאָס“ איז „דאַס“, „שלאָפֿן“ איז „שלאַפֿן“, „ברױט“ איז „ברײַט“, „פֿלײש“ איז „פֿלײַש“, „מאיר“ איז „מײַער“, א „בהמה“ איז „בעהײַמע“, אַ „שײגעץ“ איז „שײַגעץ“, „מילך“ איז „מעלך“, „ליכט“ איז „לעכט“, אַ „ייִד“ איז אַ „יאַיד“, אַ „ייִדענע“ ― אַ „יאַידענע“, „קינד“ איז „קונד“, אַ „טינטערל“ איז אַ „טונטירל“, אַ „ציבעלע“ איז אַ „צײבעלע“, אַ „סירניקל“ ― אַ „שװיבעלע“. הײַנט דאָס רײדן זײערס! אַז זײ רײדן, זינגען זײ. עס קומט אױס גלײַך, װי זײ װאָלטן שטענדיק מעבֿיר געװען די סדרה. מיר האָבן באַלד געכאַפּט דעם שניט. דער ערשטער איז געװען אונדזער חבֿר פּיניע. ער האָט אָנגעהױבן רײדן דײַטש כּמעט פֿונעם ערשטן טאָג, װאָס מיר זײַנען געקומען. אים איז געװען גרינגער, װײַל דײַטש האָט ער געלערנט נאָך אינדערהײם. מײַז ברודער אליהו זאָגט, אַז כאָטש ער האָט קײן דײַטש קײנמאָל ניט געלערנט, פֿונדעסטװעגן פֿאַרשטײט ער נישט װינציקער פֿון אים. איך הער מיך צו, װי מע רעדט אַף דײַטש, און לערן מיך. אין אַ פֿרעמד לאַנד מוז מען קענען די שפּראַך. אַזױ זאָגט פּיניע. זײַן װײַב טײַבל רעדט שױן אױך האַלב דײַטש, האַלב ייִדיש. מײַן שװעגערן ברכה, אליהוס װײַב, װאָלט אפֿשר אױך װעלן רײדן דײַטש, קאָן זי נעבעך ניט. אַ גראָבער קאָפּ באַ איר! זעט איר, די מאַמע װיל ניט הערן פֿון קײן דײַטש. זי װעט, זאָגט זי, רײדן אַזױ װי זי האָט גערעדט אינדערהײם. ברעכן זיך די צונג צוליב די דײַטשן איז זי ניט מחױבֿ. זי איז גאָר אַף זײ ברוגז. זי האָט געמײנט, אַז די דײַטשן זײַנען ערלעכע מענטשן. צום סוף, איז זי געװאָר געװאָרן, אַז זײ זײַנען אױך ניט קײן גרױסע צדיקים. אַנומלט איז זי געװען אין מאַרק, האָט מען זי אָפּגענאַרט אַף דער װאָג. זי האָט געזאָגט, מע זאָל איר געבן אַ פֿונט, און געגעבן האָט מען איר ― זי װײס אַלײן ניט װיפֿל.
אַזױ דערצײלט די מאַמע און לאָזט אױס, אַז צװישן די דײַטשן זײַנען, אַפּנים, אױך דאָ גנבֿים. דערהערט מײַן שװעגערן ברכה, כאַפּט זי זיך אױף און פֿײַערט און מאַכט מיט די הענט:
― גנבֿים זאָגט איר, שװיגער? אַ גנבֿ אַף אַ גנבֿ! אײן גנבֿ גרעסער פֿונעם אַנדערן! מע דאַרף זיך פֿאַר זײ היטן ערגער װי באַ אונדז! באַ אונדז װײס מען כאָטש, אַז אַ גױ איז אַ גנבֿ.
― באַ אונדז, נאַרעלע, װײס דער גױ אַלײן, אַז ער איז אַ גנבֿ.
אַזױ זאָגט די מאַמע און דערצײלט אַ מעשׂה מיט כימקען. ס'איז
געװען באַ אונדז אַ שיקסע כימקע. דער טאַטע, עליו השלום, האָט נאָך
דעמאָלט געלעבט. איז די כימקע געװען זײער אַ װױלע שיקסע, נאָר אַ
ביסל אַ גנבֿטע. אַז אַלע זײַנען אַװעקגעגאַנגען פֿון שטוב, פֿלעגט זי נישט
װעלן בלײַבן אַלײן. זי האָט מורא געהאַט פֿאַר זיך אַלײן, זי זאָל עפּעס
נישט אַװעקגנבֿענען...
― ב. ―
אַלצדינג איז באַ די דײַטשן אַנדערש. אַפֿילו דאָס געלט איז אױך
נישט, װי באַ אונדז. דאָ װײס מען נישט פֿון קאָפּיקעס, גריװנעס, צװאַנציקער, פֿערציקער. דאָ װײס מען נאָר גרײַצערס. אַלצדינג פֿאַרקױפֿט זיך
דאָ אַפֿן גרײַצער. פֿאַר אונדזערן אַ רובל גיט מען אײַך אָן אַ שיעור
גרײַצערס. מײַן מאַמע געפֿינט, אַז ס'איז נישט קײן געלט. ס'איז קנעפּלעך. מײַן ברודער אליהו זאָגט, אַז זײ צעגײען זיך עפּעס אונטער די
פֿינגער, אַזױ װי שנײ. אַלע טאָג זעצט ער זיך אַװעק אין אַ װינקעלע,
און טרענט אױף די קעשענע, און נעמט אַרױס אַ רובל, און פֿאַרנײט די
קעשענע צוריק. אַף מאָרגן טרענט ער װידער אױף די קעשענע, נעמט
אַרױס אַ רובל און פֿאַרנײט צוריק. אָט אַזױ אַלע טאָג. און די טעג גײען
אַװעק, און אונדזערע פּעקלעך מיט אונדזער בעטגעװאַנט זײַנען נאָך
אַלץ נישטאָ. די ייִדענע, װאָס האָט מיט אונדז געגנבֿעט די גרענעץ, האָט
אונדז, אַפּנים, אָנגעטאָן אַ רעכטן ספּאָדיק. אַ חוץ װאָס מען איז אונדז
באַפֿאַלן אין װאַלד, טאַקע אירע שומרים אַלײן, װעלן מיר נאָך אפֿשר
בלײַבן אָן זאַכן. די מאַמע הערט נישט אױף צו ברעכן די הענט און צו
װײנען אַף די זאַכן. „דאָס בעטגעװאַנט! די קישנס! װי אַזױ װעלן מיר
זיך רירן קײן אַמעריקע אָן בעטגעװאַנט, אָן קישנס?“... פּיניע פֿאַלט
אַלעמאָל אַף אַן אַנדער פּלאַן. ער װעט גײן, זאָגט ער, מיט א „זאַיאַװלע־ניע“ דורך דער באַן, מיט אַ „פּראָשעניע“ צום „נאַטשאַלניק“ פֿון דער
גרענעץ. ער װעט זיך אַריבערכאַפּן אַהין צו דער ייִדענע און װעט איר
מאַכן אַ פֿינצטערן סוף. ער װעט זי פֿרעגן: היתּכן?!... ס'איז אָבער
קאַלטע פּריפּאַרקעס! עס װעט ניט העלפֿן קײן „זאַיאַװלעניעס“ מיט קײן
„פּראָשעניעס“. אַריבערכאַפּן זיך צו דער ייִדענע װעט אים טײַבל נישט
לאָזן, ס'איז בלאָטע, מע זאָל איר אָנשיטן די שטוב מיט גאָלד. אַזױ האָט
זי געזאָגט בפֿירוש. עס ליגט איר נאָך אין טעם דאָס „גנבֿענען די גרענעץ“. מיר אַלע געדענקען נאָך דעם טעם פֿון דער גרענעץ. מיר דערצײלן
איטלעכן די מעשׂה, װי אַזױ מיר האָבן געגנבֿעט די גרענעץ, װי אַזױ די
ייִדענע האָט אונדז געגעבן ערלים אַף אַריבערצופּעקלען אונדז, װי אַזױ
די ערלים האָבן אונדז געפֿירט און פֿאַרפֿירט אין אַ װאַלד און געװאָלט
אונדז קױלען. אַ גליק, װאָס מײַן שװעגערן ברכה האָט אַ טבֿע פֿון חלשן
און װאָס מײַז מאַמע האָט געמאַכט אַ גװאַלד. האָבן דערהערט די סאָלדאַטן און האָבן אָנגעהױבן שיסן. זײַנען זיך די ערלים צעלאָפֿן, און מיר
זײַנען גענעזן געװאָרן. אַזױ דערצײלט די מאַמע. מײַן ברודער אליהו
דערצײלט די אײגענע מעשׂה, נאָר אַ ביסל אַנדערש. שלאָגט אים ברכה
איבער און דערצײלט טאַקע דאָס אײגענע, נאָר אַ ביסל אַנדערש. זאָגט
אונדזער חבֿר פּיניעס װײַב, טײַבל, אַז ברכה געדענקט נישט אַקוראַט,
װאָרעם ברכה האָט געחלשט. און טײַבל װיל אָנהײבן דערצײלן די מעשׂה
פֿון אָנהײב אָן, האַקט איר פּיניע איבער און זאָגט, אַז זי װײס גאָרנישט.
אָט װעט ער דערצײלן נאָכאַמאָל פֿון אָנהײב ביזן סוף. אַלע טאָג און
איטלעכן באַזונדער דערצײלן מיר די מעשׂה, װי אַזױ מיר האָבן געגנבֿעט
די גרענעץ. אַלע די, װאָס הערן, שאָקלען מיט די קעפּ, שמוצערן מיט די
ליפּן. זײ זאָגן, אַז מיר זײַנען גליקלעכע! מיר דאַרפֿן בענטשן גומל!
― ג ―
אַף דער זײַט גרענעץ איז אונדז גוט, בעסער װי אינדערהײם. טאָן טוען מיר נישט קײן האַנט אין קאַלט װאַסער. אָדער מיר זיצן אַף דער אַכסניה, אָדער מיר גײען אַפֿן שפּאַציר, אָנקוקן בראָד. אַ שײנע שטאָט. איך װײס נישט, װאָס מײַן שװעגערן ברכה האָט צו דער שטאָט. אַלע טאָג געפֿינט זי אַן אַנדערן חסרון אַף דער שטאָט. דאָס געפֿעלט איר נישט ― ס'איז בלאָטיק. דאָס זאָגט זי ― סע שטינקט, ערגער װי באַ אונדז. אײנמאָל באַנאַכט כאַפּט זי זיך אױף מיט אַ געװאַלד: מע האָט זי באַפֿאַלן. מיר זײַנען אַלע אַראָפּ פֿון די געלעגערס:
― װער האָט דיך באַפֿאַלן? גזלנים?
― װאָסערע גזלנים? װאַנצן!...
אינדערפֿרי דערצײלן מיר דעם בעל־הבית פֿון דער אַכסניה, װײס ער ניט מיט װאָס מען עסט דאָס. גיט אים פּיניע צו פֿאַרשטײן אַף דײַטש, װאָס דאָס איז. זאָגט ער, אַז באַ זײ װײס מען נישט דערפֿון. אין זײער דײַטשעס לאַנד זעט מען דאָס נישט. דאָס האָבן מיר, זאָגט ער, מסתּמא געבראַכט מיט זיך פֿון דער הײם... אַי, איז ברכה געװען אין כּעס! זי האָט פֿײַנט, זאָגט זי, דעם ייִדן, ערגער װי אַ משומד! איך װײס נישט, פֿאַרװאָס. דאַכט זיך, זײער אַ פֿײַנער מענטש. אַז ער רעדט, האַלט ער אַ ביסל דאָס מױל אַף אַ זײַט און שמײכלט. הײַנט האָט ער ליב געבן עצות. װוּהין מיר זאָלן גײן, באַ װעמען מיר זאָלן קױפֿן און באַ װעמען נישט. און אַז מיר גײען עפּעס קױפֿן, גײט ער מיט. און קױפֿן קױפֿן מיר, צום מײנסטן, מלבושים. מיר האָבן אָנגעהױבן צו ביסלעך אױסקלײדן זיך. אונדזער חבֿר פּיניע זאָגט, אַז ס'איז ניט שײן, װאָס מיר גײען, װי די שלעפּערס. אין אַ פֿרעמדער שטאָט דאַרף מען, זאָגט ער, אַרױסגײן װי מענטשן. ובפֿרט דאָ, אין אױסלאַנד, װוּ עס איז האַלב אומזיסט. דאָס איז דאָך באַװוּסט אַף דער גאַנצער װעלט. קודם כּל האָט ער זיך געקױפֿט אַ קאַפּעליושל, װי מע טראָגט באַ די דײַטשן, און אַ פּידזשאַק אַ קורצן ביז די קני מיט אַ נײַעם שניפּס. אָנקוקן פּיניען אין זײַנע דײַטשע מלבושים דאַרף מען זײַן שטאַרקער פֿון אײַזן. לאַנג און דין איז ער. אַ נידעריקע ראיה האָט ער. און אַז ער גײט, שפּרינגט ער. הײַנט די נאָז? די מאַמע זאָגט, אַז ער האָט אַ פּנים פֿון חוזק. מײַן ברודער אליהו געפֿינט, אַז ער זעט אױס װי אַ „װײנגער“ אָדער װי אַ „קאַטערינשטשיק“. פּיניע זאָגט, אַז ער װײס נישט װאָס איז שענער: צי אַ „װײנגער“, צי אַ „קאַטערינשטשיק“, צי גאָר אַ „שלעפּער“? דאָס מײנט ער טאַקע אונדז. מײַן ברודער אליהו זאָגט, אַז ער זאָל װעלן, קאָן ער זיך אױך אױסקלײדן װי אַ דײַטש. ס'איז אָבער נישט קײן גרױסע קונץ, זאָגט ער, אױסברענגען געלט, טרענצלען קערבלעך. מע דאַרף, זאָגט ער, דאָס קערבל היטן קײן אַמעריקע... זאָגט אים פּיניע: אין אַמעריקע דאַרפֿן מיר קײן געלט נישט. דאָרטן, זאָגט ער, זײַנען מיר אַלײן געלט! ער רעדט איבער אונדז אַזױ לאַנג, ביז מײַן ברודער אליהו קױפֿט זיך אױך אַ קאַפּעליוש מיט אַ פּידזשאַק, און מיר אױך אַ קאַפּעליושל מיט אַ דעקל. מיר גײען אַלע דרײַ איבער די גאַסן און רײדן דײַטש. איך בין זיכער, אַז אַלע מײנען, אַז מיר זײַנען דײַטשן. אײן חסרון נאָר, װאָס אונדז גײען נאָך די װײַבער. איך מײן טאַקע די מאַמע, מײַן שװעגערן ברכה און פּיניעס װײַב טײַבל. זײ טרעטן נישט אָפּ פֿון אונדז אַף קײן װײַלע. די מאַמע האָט מורא, איך זאָל צװישן די דײַטשן נישט פֿאַרבלאָנדזשעט װערן, און יענע גײען גלאַט נאָך, װי די קעלבלעך. װאָס האָבן זײ מורא ― װײס איך נישט. מחמת מיר דרײען זיך אַרום זאַלבעזעקסט, קוקט די גאַנצע װעלט אַף אונדז. װאָס האָבן זײ נישט געזען?
― די גרעסטע נאַראָנים אין דער װעלט זײַנען דײַטשן. ― אַזױ זאָגט מײַן ברודער אליהו. אַ סימן, װאָס איר זאָלט נישט זאָגן, גלײבן זײ אײַך אַף נאמנות.
― אַחוץ געלט. געלט איז באַ זײ טײַערער, װי באַ אונדז! אַ „גרײַצער“ איז באַ זײ די נשמה. פֿאַר אַ „קרױן“ װעלן זײ אײַך פֿאַרקױפֿן דעם טאַטן, און פֿאַר אַ „גולדן“ ― גאָט אַלײן!
אַזױ זאָגט ברכה, און טײַבל האַלט זי אונטער. אַלע דרײַ װײַבער, װי איך האָב אײַך שױן געזאָגט, זײַנען עפּעס נישט צופֿרידן מיט די דײַטשן. איך װײס נישט, פֿאַרװאָס. מיר זײַנען זײ דװקא געפֿעלן. װען נישט אַמעריקע, װאָלט איך דאָ געװאָלט זײַן אײביק און אײביק. װוּ האָט איר אַזעלכע הײַזער, װי דאָ? הײַנט די מענטשן? אַזעלכע גוטע מענטשן! אַלצדינג פֿאַרקױפֿן זײ אײַך! אַפֿילו די בהמות זײַנען נישט די בהמות, װאָס באַ אונדז. שׂכל, קאָן זײן, האָבן זײ נישט מער װי אונדזערע, נאָר זײ זעען אױס לײַטישער. אַלצדינג האָט דאָ אַן אַנדער פּנים. און רעדט מיט די װײַבער, זאָגן זײ, אַז באַ אונדז איז בעסער. קײן זאַך געפֿעלט זײ נישט, אַפֿילו די אַכסניה אױך נישט. און נישט אַזױ די אַכסניה, װי די בעלי־בתים. זײ רײַסן די הױט, זאָגט ברכה. פֿאַר אַ גלעזל װאַרעם װאַסער הײסן זײ זיך באַצאָלן. אַ ביסל זאַלץ װעלן זײ אײַך נישט געבן אומזיסט. אַז מיר װעלן נישט אָפּפֿאָרן פֿונדאַנען באַצײַטנס, װעלן מיר דאַרפֿן גײן איבער די הײַזער.
אַזױ זאָגט מײַן שװעגערן ברכה. נאָר װאָס מײַן שװעגערן ברכה
קאָן זאָגן! למאַי זי זאָגט אַף מײַן ברודער אליהו, אַז ער איז אַ ייִדענע?
און אַף אונדזער חבֿר פּיניע זאָגט זי, אַז ער איז כּל־בו, װאָס אין דער
קאָרט. אַן אַנדערע אַף טײַבלס אָרט װאָלט איר געגעבן אַ װיסטן פּעטשאַטעק. טײַבל איז אָבער, װי די מאַמע זאָגט, אַ מענטש אָן אַ גאַל. זי
שװײַגט איר אָפּ. אַלע שװײַגן איר אָפּ. איך אױך. אַף מיר איז זי גזלן.
מיך רופֿט זי דער „װישקראָבעק“, אָדער „מאָטל מיט די פּיסקעס“. איך
האָב זיך אױסגעהאָדעװעט, זאָגט זי, אין װעג אַ פּאָר גוטע פּיסקעס. מיך
הײבט דאָס אַפֿילו נישט אָן צו אַרן. נאָר די מאַמע װיל נישט לײַדן, למאַי
זי רעדט פֿון מײַנע פּיסקעס. הײבט אָן די מאַמע װײנען. און מײַן ברודער
אליהו האָט פֿײַנט, אַז די מאַמע װײנט. ער זאָגט, אַז זי מאַכט זיך קאַליע
די אױגן, און מיט קאַליעדיקע אױגן לאָזט אַמעריקע נישט אַרײַן.
― ד ―
איך קאָן אײַך איבערגעבן אַ נײַס. מיר האָבן אַ גרוס פֿון אונדזערע זאַכן. די ייִדענע, װאָס האָט מיט אונדז געגנבֿעט די גרענעץ, האָט מען אײַנגעזעצט אין טורמע. אונדזער חבֿר פּיניע קװעלט. ער זאָגט, אַז ס'איז אַ גרױסע מצװה. זאָגט די מאַמע: „ס'טײַטש, און מײַנע זאַכן?“ זאָגט פּיניע: „נו, און מײַנע זאַכן?“... אַצינד װײסן מיר שױן פֿאַר געװיס, אַז אונדזערע זאַכן זײַנען פֿאַרפֿאַלן. װאָס טוט מען? מע דאַרף פֿאָרן װײַטער. אַ ברירה האָבן מיר? מײַן ברודער אליהו גײט אַרום אָן אַ קאָפּ. די מאַמע רעדט אים אױס דאָס האַרץ. זי זאָגט אים: װאָס װאָלטן מיר געטאָן, נאַרעלע, װען מע זאָל געװען צונעמען באַ אונדז דאָס געלט, װאָס מיר האָבן אָפּגעלײזט פֿאַר דער האַלבער דירה, און נאָך קױלען אױך? אונדזער חבֿר פּיניע גיט אָפּ דער מאַמען דעם גערעכט. ער זאָגט, אַז אַ ייִד דאַרף שטענדיק זאָגן: „גם זו לטובֿה“. ברכה לײגט אױך צו אַ קנײטל. זי זאָגט, אַז נישט אומזיסט האָט זי אים אַ נאָמען געגעבן „ייִדענע“. מיר גרײטן זיך אין װעג אַרײַן. מיר צעפֿרעגן זיך באַ מענטשן, װי אַזױ פֿאָרט מען קײן אַמעריקע? מענטשן הערן אױס און געבן אונדז עצות. איטלעכער אַן אַנדער עצה. אײנער זאָגט: אַף פּאַריז. דער אַנדערער ― אַף לאָנדאָן. אַ דריטער דרינגט, אַז אַף אַנטװערפּן איז נענטער. מע פֿאַרדולט אונדז אַזױ דעם קאָפּ, אַז מיר װײסן שױן אַלײן נישט, װאָס צו טאָן. פֿאַר פּאַריז האָט די מאַמע מורא. אַ צו גרױסער טומל, זאָגט מען. אַנט־װערפּן געפֿעלט נישט ברכהן. עפּעס אַנטװערפּן ― אַ מאָדנער נאָמען. זי האָט אַזעלכן נישט געהערט. עס בלײַבט לאָנדאָן. פּיניע זאָגט, אַז לאָנדאָן איז דאָס בעסטע. ער האָט געלײענט װיפֿל מאָל אין דער געאָגראַפֿיע (אַזאַ בוך), אַז לאָנדאָן איז אַ שאַרפֿע שטאָט. הײַנט קומט אַרױס פֿון דאָרטן משה מאָנטעפֿיאָרע, און רױטשילד, זאָגט ער, איז אױך פֿון לאָנדאָן.
― רױטשילד איז גאָר פֿון פּאַריז!
אַזױ זאָגט מײַן ברודער אליהו. דאָס איז דאָך באַ זײ אַ כּלל. װאָס
אײנער זאָגט, זאָגט דער אַנדערער פֿאַרקערט. אַז דער זאָגט: טאָג, זאָגט
יענער: נאַכט. דאָס הײסט, מע זאָל זיך קריגן ― דאָס נישט, נאָר מע
שפּאַרט זיך. זײ קאָנען זיך אַמאָל אַזױ אַװעקשפּאַרן אַ שעה כּסדר, ביז
מע צענעמט זײ. אַנומלט האָבן זײ זיך צעאַמפּערט איבער אַ דײַטש
װאָרט: „כרײן“. אײנער האָט געזאָגט, אַז כרײן איז אַף דײַטש: „כראַן“.
דער אַנדערער האָט געדרונגען, אַז כרײן דאַרף מען זאָגן אַף דײַטש:
„כראָן“. אַ שעה צװײ האָט מען זיך אַװעקגעריסן, ביז ס'איז געבליבן,
מע זאָל קױפֿן אַ װערצל כרײן און מע זאָל דאָס װײַזן דעם בעל־הבית
פֿון דער אַכסניה. געבראַכט דאָס װערצל כרײן, פֿרעגט מען אים: „רב
דײַטש! מיר האָבן צו אײַך אַ בקשה, נאָר איר זאָלט אונדז זאָגן דעם
רײנעם אמת. װי אַזױ הײסט באַ אײַך אַף אײַער לשון אָט די דאָזיקע
פּרי ― „כראַן“, אָדער „כראָן“?“ רופֿט זיך אָפּ דער בעל־הבית: „אַף
אונדזער דײַטשער שפּראַכע הײסט דיעזע פֿרוכט נישט „כראַן“ און נישט
„כראָן“, נאָר „מערעטיך“... נאַט אײַך אַזאַ משוגעת! קירע־דײַטש
איז אַ גוטער צו־להכעיסניק. ער קאָן אײַך אַמאָל געבן אַ זאָג אַ װאָרט,
זאָל זײַן װאָס צו הערן. למשל, נעמט, אַשטײגער, אַ זײגערל. דאַכט זיך,
װאָס קאָן שױן זײַן מער פּשוט פֿון אַ זײגערל? הײסט דאָס באַ קירע־דײַטש נישט אַ זײגערל, נאָר „אַ האָר“. און אַ האָר איז באַ אים „אַ האַר“.
אַ האַר איז באַ אים אַ „הער“. אַהער איז באַ אים „היר־היר“. אַז מע
זאָגט קירע־דײַטש, זאָל מען גלײבן!
― ה. ―
האָט קײן פֿאַראיבל נישט, איך האָב מיך פֿאַררעדט װעגן די נאַרישע דײַטשן מיט זײער משוגענער שפּראַך, און האָב פֿאַרגעסן, אַז מיר פֿאָרן קײן אַמעריקע. דאָס הײסט, נישט גלײַך קײן אַמעריקע ― דערװײַל פֿאָרן מיר קײן לאָנדאָן. און נישט גלײַך קײן לאָנדאָן, נאָר קײן לעמבערג. דאָרט, אין לעמבערג, איז פֿאַראַן, זאָגט מען, אַ קאָמיטעט פֿאַר עמיגראַנטן. אפֿשר װעלן מיר קאָנען דורכן קאָמיטעט עפּעס באַהילפֿיק װערן. מיט װאָס זײַנען מיר ערגער פֿון אַלע אַנדערע עמיגראַנטן? ובפֿרט, מיר האָבן נאָך געהאַט אַזאַ שאָדן ― אונדזערע אַלע פּעקלעך מיט אונדזער גאַנצן בעטגעװאַנט. די מאַמע גרײט זיך שױן, װי אַזױ זי זאָל זײ זאָגן, װי אַזױ זי זאָל פֿאַר זײ װײנען. מײַן ברודער אליהו בעט זיך באַ איר: „נאָר נישט געװײנט! מע דאַרף אינזינען האָבן די אױגן. אָן אױגן לאָזט אַמעריקע נישט אַרײַן“...
אַזױ זאָגט מײַן ברודער אליהו און גײט אַרײַן צום בעל־הבית זיך צעצאָלן פֿאַר דער אַכסניה. אין עטלעכע מינוט אַרום קומט אַרײַן מײַן ברודער אליהו אַ טױטער. װאָס איז? דער בעל־הבית האָט אים אַװעקגעלײגט אַ חשבון, איז אים, זאָגט ער, פֿינצטער געװאָרן אין די אױגן. פֿאַר אַלצדינג רעכנט ער אונדז געלט. פֿאַר לײַכטער אַף ליכט־בענטשן רעכנט ער זעקס לײַכטער ― זעקס גרײַצערס. פֿאַר הבֿדלה ― פֿיר גרײַצערס. װאָסער הבֿדלה? ער, דער בעל־אַכסניה, האָט געמאַכט הבֿדלה און מיר האָבן געהערט, קומט אים פֿיר גרײַצערס. פֿרעגן מיר אים: „װאָס עפּעס פֿיר?“ ― זאָגט ער: „װילט איר פֿינף, לאָז זײַן פֿינף“. הײַנט רעכנט ער אונדז עפּעס אַ מין זאַך מיטן נאָמען „קאָמיסיאָן“. װאָס איז דאָס פֿאַר אַ שלאַק? דאָס קומט אים, זאָגט ער, פֿאַר דער טרחה, װאָס ער איז געגאַנגען מיט אונדז קױפֿן מלבושים. דערהערט אַזאַ מעשׂה, כאַפּט זיך אױף מײַן שװעגערן ברכה מיט אַ פּלעסק אין די הענט.
― שװיגער! װאָס האָב איך אײַך געזאָגט? זײַנען די דײַטשן נישט ערגער װי די נאַכט־גזלנים אין װאַלד? זײַנען אונדזערע רוסישע כוליגאַנעס נישט קײן צדיקים אַקעגן זײ? מיר זײַנען דען אין בראָד? מיר זײַנען דאָך אין סדום!!!...
דאָס פֿאַרגלײַכן אים מיט די רוסישע כוליגאַנעס, װײַזט אױס, האָט דעם בעל־הבית נישט אַזױ פֿאַרדראָסן, װי דאָס פֿאַרגלײַכן בראָד מיט סדום. ער איז געװאָרן אָנגעצונדן! ער האָט אונדז געזאָגט, אַז ס'איז זײער רעכט, װאָס די רוסישע „כוליגאַנעס“ מאַכן אַף אונדז פּאָגראָמען. ער געפֿינט, אַז ס'איז נאָך װינציק, װאָס מע טוט אונדז. װען ער זאָל זײַן, זאָגט ער, דער רוסישער „קײַזער“, װאָלט ער „געהײַסן“, מע זאָל אונדז אַלעמען „אױסקײַלן“ ביז „אײַנעם“!
מיר דאַכט, איך האָב אײַך שױן געזאָגט, אַז אונדזער חבֿר פּיניע איז אַ היציקער פּאַרשױן. ביז מע רירט אים נישט שטאַרק אָן, קאָן ער אײַך שװײַגן און שװײַגן. נאָר טאָמער דערלאַנגט מען אים מיט אַזאַ װאָרט, װאָס ער האָט פֿײַנט, איז חיות נישט זיכער! פּיניע האָט זיך אױפֿגעכאַפּט, אױסגעצױגן זיך װי לאַנג ער איז, צוגעגאַנגען גלײַך צום בעל־הבית פֿון דער סטאַנציע און האָט אים אױסגעשריִען אַפֿן קול גלײַך אין פּנים אַרײַן:
― קירע־דאַאַאַײַטש!!!... אַ רוח אין דײַן טאַאַאַטן אַרײַן!
אמת, דער „קירע־דײַטש“ האָט אונדזער חבֿר פּיניען געקאָסט טײַער. דער בעל־הבית האָט אים פֿאַרן „קירע־דײַטש“ אױפֿגעװאָרפֿן צװײ שװערע, געשמאַקע פּעטש, אַז פֿונקען זײַנען געפֿלױגן. עס האָט אָבער געהאַט דעם זיבעטן חן. גאַנץ בראָד האָט זיך צונױפֿגעלאָפֿן. ס'איז געװען „ליהודים“. איך האָב ליב, אַז ס'איז פֿרײלעך.
דעם זעלבן טאָג זײַנען מיר אַנטלאָפֿן קײן לעמבערג.
קראָקע מיט לעמבערג
― א. ―
לעמבערג, זעט איר, איז שױן גאָרנישט דאָס, װאָס בראָד. ערשטנס, די שטאָט אַלײן. רײן, ברײט, ציכטיק, שײן ― פֿאַרנעמט אַן אױג! דאָס הײסט, ס'איז פֿאַראַן אין לעמבערג אױך אַזעלכע גאַסן, װי אין בראָד, װאָס אַז מע גײט אין מיטן זומער, דאַרף מען אָנטאָן טיפֿע קאַלאָשן און פֿאַרשטעלן די נאָז. דערפֿאַר אָבער איז פֿאַראַן אין מיטן שטאָט אַ גאָרטן, װאָס אַלע מעגן דאָרטן גײן שפּאַצירן, אַפֿילו ציגן. אַ פֿרײַע מדינה. שבת גײען ייִדן מיט שטרײַמלעך פֿראַנק און פֿרײַ אַף אַלע גאַסן, און קײנער זאָגט זײ נישט אַ װאָרט. הײַנט די מענטשן? גאָלד און זילבער! מײַן מאַמע זאָגט, אַז פֿון בראָד ביז לעמבערג איז אַזאַ חילוק, װי פֿון טאָג צו נאַכט. מײַן ברודער אליהו זאָגט, אַז עס טוט אים באַנג, װאָס באַ דער גרענעץ שטײט פֿריִער בראָד און נאָכדעם לעמבערג. עס װאָלט באַדאַרפֿט, זאָגט ער, זײַן פֿאַרקערט. גיט אים אונדזער חבֿר פּיניע צו פֿאַרשטײן, אַז דערפֿאַר איז לעמבערג בעסער פֿון בראָד, װײַל עס שטײט װײַטער פֿון דער גרענעץ און נענטער צו אַמעריקע. זאָגט אים אליהו: „אַ פֿאָלג מיך אַ גאַנג! װוּ איז לעמבערג און װוּ איז אַמעריקע!“ זאָגט אים פּיניע, אַז װאָס ס'איז שײך צו שטעט, מעג ער זיך נאָך דערװײַלע לערנען באַ אים, װאָרעם ער האָט געלערנט געאָגראַפֿיע. זאָגט אים מײַן ברודער אליהו: „אַז דו האָסט געלערנט געאָגראַפֿיע, זאָג זשע מיר, װוּ איז דער קאָמיטעט?“ ― „װאָסער קאָמיטעט?“ ― „דער עמיגראַנטן־קאָמיטעט!“ ― „אַ סמיכות־הפּרשה! װאָס געהער זיך עס אָן מיט געאָגראַפֿיע?“ ― „דער װאָס װײס געאָגראַפֿיע, דער דאַרף װיסן אַלצדינג“.