מיר איז גוט ― איך בין אַ יתום!
― א. ―
פֿון זינט איך בין צו מײַן שׂכל געקומען, געדענק איך ניט, איך זאָל
זײַן אַזאַ מיוחס, װי אַצינד. װאָס איז מיט מיר דער יחוס? ― מײַן
טאַטע, פּײסי דער חזן, װײסט איר דאָך, איז געשטאָרבן דעם ערשטן
טאָג שבֿועות, און איך בין געבליבן אַ יתום.
פֿון דעם ערשטן טאָג נאָך שבֿועות האָבן מיר אָנגעהױבן זאָגן קדיש ― איך און מײַן ברודער אליהו. ער טאַקע האָט מיך אױסגעלערנט זאָגן קדיש.
מײַן ברודער אליהו איז אַ געטרײַער ברודער, אָבער נישט קײן גוטער רבי. ער איז אַ כּעסן, ער שלאָגט זיך! ער האָט אױפֿגעעפֿנט אַ סידור און האָט זיך אַװעקגעזעצט מיט מיר און האָט אָנגעהױבן מיט מיר שטודירן:
― יתגדל ױתקדש שמיה רבה... ער װיל, אַז איך זאָל שױן קאָנען אױסנװײניק. ער חזרט־איבער מיט מיר נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל, פֿון אָנהײב ביזן סוף, און הײסט מיר, אַז איצט זאָל איך שױן זאָגן אַלײן. איך זאָג אַלײן, אָבער עס גײט ניט.
ביז „ױצמח פּורקניה“ איז נאָך װי עס איז, און קומט צו „ױצמח פּורקניה“, פֿאַרטשעפּע איך מיך. דערלאַנגט ער מיר מיטן עלנבױגן און זאָגט מיר, אַז דער קאָפּ איז מיר, אַפּנים, ערגעץ אין דרױסן (גלײַך װי געטראָפֿן), אָדער ערגעץ באַם קעלבל (גלײַך װי ער איז געװען דערבײַ)... ער פֿױלט זיך ניט און חזרט אײַן מיט מיר נאָכאַמאָל. איך האָב מיך קױם דערשלאָגן ביז „לעילא ולעילא מן כּל ברכתא ושירתא תּושבחתא“ ― און װײַטער נישט אַ טראָט! ער נעמט מיך אָן פֿאַרן אױער און זאָגט, אַז דער טאַטע זאָל אױפֿשטײן און זען, װאָס פֿאַר אַ זון ער האָט!...
― װאָלט איך פֿאַרשפּאָרט זאָגן קדיש...
אַזױ זאָג איך צו מײַן ברודער אליהו און כאַפּ פֿון אים אַ געשמאַקן פּאַטש מיט דער לינקער האַנט אין דער רעכטער באַק אַרײַן. דערהערט די מאַמע און גיט אים אַ פּסק, ער זאָל מיך ניט שלאָגן, װאָרעם איך בין אַ יתום.
― גאָט איז מיט דיר! װאָס טוסטו? װעמען שלאָגסטו? האָסט פֿאַרגעסן, אַפּנים, אַז דאָס קינד איז אַ יתום?!
שלאָפֿן שלאָף איך מיט דער מאַמען אינעם טאַטנס בעט ― דאָס אײנציקע שטיקל מעבל אין שטוב. די קאָלדרע גיט זי אָפּ כּמעט אינגאַנצן מיר.
― דעק דיך אײַן, זאָגט זי צו מיר, און װער אַנטשלאָפֿן, מײַן טײַערער יתום. עסן איז ניטאָ װאָס...
דעקן דעק איך מיך אײַן, אָבער שלאָפֿן שלאָף איך ניט. איך חזר מיר דעם קדיש, אַף אױסנװײניק. אין חדר גײ איך ניט, לערנען לערן איך ניט, דאַװענען דאַװן איך ניט, זינגען זינג איך ניט. פּטור פֿון אַלצדינג.
מיר איז גוט ― איך בין אַ יתום.
― ב. ―
מזל־טובֿ! איך קאָן שױן גאַנץ קדיש אַף אױסנװײניק. רבנן־קדיש אױך. אין שול שטײ איך אַף אַ באַנק און קלאַפּ דעם קדיש, װי אַ מזיק. אַ קול־נגינה האָב איך אױך, בירושה פֿון מײַן טאַטן, אַן אמתע סאָפּראַנאָ. אַלע ייִנגלעך שטעלן זיך אױס אַרום מיר און זײַנען מיר מקנא. װײַבער װײנען. באַלעבאַטים שענקען מיר אַ קאָפּיקע. יאָסיע דעם נגידס ייִנגל, הענעך מיטן אײגל (ער איז אַ מוראדיקער ניט־פֿאַרגינער!), אַז עס קומט צו רבנן־קדיש, שטעלט ער מיר אַרױס אַ צונג, ― ער װיל, ער גײט־אױס, ער חלשט, איך זאָל מיך צעלאַכן. אים אַף צו־להכעיס װעל איך ניט לאַכן! האָט דערזען אַהרן דער שמשׂ, האָט ער אים גענומען פֿאַר אַן אױער און האָט אים צוגעפֿירט צו דער טיר. אַ מצװה אַף אים! מחמת איך זאָג קדיש אינדערפֿרי און אַפֿדערנאַכט, גײ איך שױן מער ניט צו הערש־בער דעם חזן און טראָג מיך ניט אום מיט זײַן דאָבציען. איך בין פֿרײַ. אַ גאַנצן טאָג געפֿין איך מיך באַם טײַך ― אָדער איך כאַפּ פֿיש, אָדער איך באָד מיך. כאַפּן פֿיש האָב איך מיך אױסגעלערנט פֿון זיך אַלײן. אַז איר װילט, קאָן איך אײַך אױך אױסלערנען. מע טוט־אױס דאָס העמד און מע פֿאַרקניפּט דעם אַרבל און מע גײט פּאַװאָליע ביזן האַלדז אין װאַסער. מע דאַרף גײן לאַנג ― לאַנג. אַז איר פֿילט, אַז דאָס העמד איז שװער, איז אַ סימן, אַז ס'איז פֿול, גײט איר אַרױס װאָס גיכער און טרײסלט אױס דאָס גאַנצע גראָז מיט דער בלאָטע און קוקט זיך גוט צו. אין גראָז ליגן פֿאַרפּלאָנטערט אָפֿטמאָל קלײנע זשאַבקעלעך ― װאַרפֿט זײ אַרײַן צוריק אין װאַסער אַרײַן, ס'אַ צער־בעלי־חײם. אין דער געדיכטער בלאָטע קאָנט איר אַמאָל געפֿינען אַ פּיאַװקע. פּיאַװקעס איז געלט ― פֿאַר אַ צענדליק פּיאַװקעלעך קאָנט איר באַקומען דרײַ גראָשן, אָנדערטהאַלבן קאָפּיקעס. עס גײט נישט צופֿוס... קײן פֿיש זאָלט איר ניט זוכן. אַמאָל איז געװען פֿיש אױך, הײַנט איז נישטאָ. איך יאָג זיך ניט נאָך קײן פֿיש. איך בין צופֿרידן, עס זאָל כאָטש זײַן פּיאַװקעס. ניט אַלעמאָל איז דאָ פּיאַװקעס. הײַנטיקן זומער איז ניט געװען אײן פּיאַװקע! פֿון װאַנען האָט זיך דערװוּסט מײַן ברודער אליהו, אַז איך כאַפּ פֿיש ― װײס איך ניט. ער האָט מיר שיִער ניט אָפּגעריסן אַן אױער פֿאַר די פֿיש. אַ גליק, װאָס פּעסיע די גראָבע, אונדזער שכנה, האָט דערזען. אַן אײגענע מאַמע דאַרף זיך אַזױ ניט אײַנשטעלן פֿאַר איר קינד.
― אָט אַזױ שלאָגט מען אַ יתום?...
מײַן ברודער אליהו האָט זיך פֿאַרשעמט און האָט מיר אָפּגעלאָזט
דעם אױער. אַלע שטעלן זיך אײַן פֿאַר מיר. מיר איז גוט ― איך בין
אַ יתום.
― ג ―
אונדזער שכנה פּעסיע די גראָבע, האָט זיך אין מיר פֿאַרליבט. זי
האָט זיך צוגעטשעפּעט צו דער מאַמען, װי אַ קלעשטש, איך זאָל דערװײַל זײַן באַ איר, באַ פּעסיען, הײסט עס.
― װאָס װעט אײַך אַרן? ― האָט זי געטענהט. ― עס גײען באַ מיר צום טיש צװעלף, װעט ער זײַן אַ דרײַצנטער. באַ דער מאַמען האָט זי קױם געפּועלט. האָט זיך אָבער אַרױסגעשטעלט מײַן ברודער אליהו.
― װער װעט אַף אים אַכטונג געבן, ער זאָל גײן זאָגן קדיש?
― איך װעל אַכטונג געבן, ער זאָל גײן זאָגן קדיש. נו, שױן? האָט איר צו מיר גאָרניט?
פּעסיע איז נישט קײן גבֿירטע. איר מאַן איז אַן אײַנבינדער און הײסט משה. ער האָט אַ שם פֿאַרן בעסטן בעל־מלאָכה. דאָס אַלײן איז אָבער קאַרג. מע דאַרף נאָך האָבן מזל אױך. אַזױ זאָגט פּעסיע צו מײַן מאַמען. מײַן מאַמע גיט איר נאָך. זי זאָגט, אַז צום שלים־מזל דאַרף מען אױך האָבן מזל. פֿאַר אַ סימן נעמט זי מיך. אָט בין איך אַ יתום, און אַלע װילן מיך. פֿאַראַן בעלנים, װאָס װילן מיך צו זיך אַף שטענדיק, נאָר װי לאַנג קרענקען אירע שׂונאים, װי לאַנג זי װעט מיך אַװעקגעבן אַף שטענדיק! אַזױ זאָגט די מאַמע און װײנט. זי האַלט זיך אַן עצה מיט מײַן ברודער אליהו.
― װי מײנסטו? זאָל ער זײַן דערװײַל באַ פּעסיען?
מײַן ברודער אליהו איז שױן אַ גרױסער. אַניט, װאָלט מען זיך מיט אים ניט געהאַלטן קײן עצה. ער גלעט זיך מיט דער האַנט דאָס רײנע נאָך ניט באַװאַקסענע פּנים, גלײַך װי ער װאָלט שױן געהאַט אַ באָרד, און רעדט װי אַ גרױסער:
― מהיכי תּיתי, אַבי ער זאָל נאָר ניט זײַן קײן שײגעץ.
און עס בלײַבט, אַז איך װעל זײַן דערװײַל באַ אונדזער שכנה פּעסיע, נאָר בתּנאַי, איך זאָל ניט זײַן קײן שײגעץ. אַלצדינג הײסט באַ זײ אַ שײגעץ! אָנהענגען דער קאַץ אַ פּאַפּיר אַפֿן עק, זי זאָל זיך דרײען ― הײסט באַ זײ אַ שײגעץ. קלאַפּן מיט אַ שטעקל איבער די גראַטעס פֿונעם גלחס הױף, אַלע הינט זאָלן זיך צונױפֿלױפֿן ― הײסט באַ זײ אַ שײגעץ. אָפּשטעקן באַ לײבקע דעם װאַסער־פֿירער דעם צאַפּן פֿון דער פֿאַס, ס'זאָל אױסלױפֿן העכער האַלב װאַסער ― הײסט באַ זײ אַ שײגעץ.
― דײַן גליק, װאָס דו ביסט אַ יתום! ― זאָגט צו מיר לײבקע דער װאַסער־פֿירער. ― אַניט, װאָלט איך דיר איבערגעבראָכן אַ האַנט מיט אַ פֿוס! מעגסט מיר גלײבן אַף נאמנות.
איך גלײב אים אַף נאמנות. איך װײס, אַז איצט װעט ער מיך ניט אָנרירן, װײַל איך בין אַ יתום.
מיר איז גוט ― איך בין אַ יתום.
― ד ―
אונדזער שכנה פּעסיע, זאָל מיר מוחל זײַן, האָט געזאָגט אַ גרױסן ליגן. צװעלף, האָט זי געזאָגט, גײען באַ איר צום טיש. לױט מײַן רעכענונג, בין איך דער פֿערצנטער. אַפּנים, זי האָט פֿאַרגעסן אַרײַנרעכענען דעם בלינדן פֿעטער ברוך. און אפֿשר האָט זי אים ניט אַרײַנגעשטעלט צװישן די עסערס דערפֿאַר, װײַל ער איז שױן זײער אַלט און האָט קײן צײן ניט אַף צו קײַען. איך װעל מיך ניט שפּאַרן. קײַען קאָן ער נישט, דערפֿאַר אָבער שלינגט ער, װי אַ גאַנדז, און כאַפּט. אַלע כאַפּן זײ. זײער כאַפּן איז חוץ לדרך הטבֿע. איך כאַפּ אױך. שלאָגן זײ מיך. מיט די פֿיס אונטערן טיש שלאָגן זײ מיך. מער פֿון אַלע שלאָגט זיך ושתּי. ושתּי איז אַ רוצח. הײסן הײסט ער הערשל, נאָר מחמת ער האָט אַ גאָלי אַפֿן שטערן, האָט מען אים אַ נאָמען געגעבן „ושתּי“. אַלע האָבן זײ דאָ נעמען און צונעמען: „קלעצל“, „קאָטער“, „טשערנאָהוז“, „בופֿלאַקס“, „פּעטעלעלע“, „גיב־מיר־נאָך“, „שמיר־מיט־פּוטער“...
האָט קײן יסורים ניט ― יעדער נאָמען האָט זיך זײַן שורש. פּיניע
הײסט „קלעצל“ דערפֿאַר, װײַל ער איז גראָב און קײַלעכיק, װי אַ קלעצל.
װעלװל איז אַ שװאַרצער, רופֿט מען אים „קאָטער“. חײם איז אַ בופֿלאַקס, הײסט ער „בופֿלאַקס“. מענדל האָט אַ שפּיצעכיקע נאָז, איז ער
אַ „טשערנאָהוז“, „פּעטעלעלע“ האָט מען אַ נאָמען געגעבן פֿײַטלען דערפֿאַר, װײַל ער קאָן נישט רײדן. בערל איז אַ גרױסער נאַשער: אַז מע
גיט אים אַ שטיקל ברױט מיט שמאַלץ, זאָגט ער: „גיב מיר נאָך“.
זרחן האָט מען געגעבן אַ מיאוסן נאָמען „שמיר־מיט־פּוטער“ איבער
אַ מיאוסן חסרון, װאָס נישט ער איז שולדיק. שולדיק קאָן זײַן איז
די מוטער, װאָס זי האָט דאָס פֿאַרלאָזט און קינדװײַז װינציק געצװאָגן.
און אפֿשר איז זי אױך ניט שולדיק? איך װעל זיך נישט גײן שפּאַרן.
שלאָגן זיך אַװדאי נישט! קורץ, ס'איז אַ שטוב, װאָס יעדער האָט
אַ צונעמעניש. װאָס דאַרפֿט איר מער ― די קאַץ, שױן גאָר אַ שטומע
צונג, שױן געװיס גאָט די נשמה שולדיק, הײסט זי באַ זײ: „פֿײגע־לאה די גבאיטע“. איר װײסט, פֿאַרװאָס? דערפֿאַר, װאָס זי איז אַ
גראָבע, און פֿײגע־לאה נחמן דעם גבאיס װײַב איז אױך אַ גראָבע. װיפֿל,
מײנט איר, האָבן זײ שױן געכאַפּט פּעטש דערפֿאַר, זײ זאָלן נישט רופֿן
קײן קאַץ מיט אַ מענטשלעכן נאָמען? װי אַן אַרבעס אין װאַנט!
האָבן זײ געגעבן עמעצן אַ צונעמעניש, איז פֿאַרפֿאַלן!
― ה. ―
מיר האָבן זײ אַ נאָמען געגעבן ― טרעפֿט װי אַזױ? „מאָטל מיט די לעפֿצן“... לעפֿצן איז אַ דײַטשיש װאָרט. אַף אונדזער לשון הײסט דאָס „ליפּן“. אַפּנים, זײ איז נישט געפֿעלן מײַנע ליפּן. זײ זאָגן, אַז איך עס, מאַך איך מיט די ליפּן. איך װאָלט װעלן זען יענעם מענטשן, װאָס זאָל עסן און נישט מאַכן מיט די ליפּן! איך בין נישט פֿון די האָנאָריסטע, װאָס מע טאָר זײ נישט אָנרירן זײער כּבֿוד. נאָר איך װײס נישט פֿאַרװאָס ― מיר איז דאָס צונעמעניש שטאַרק נישט געפֿעלן! און װײַל ס'איז מיר נישט געפֿעלן, רײצן זײ זיך מיט מיר און רופֿן מיך דװקא אַזױ. אײַנגעגעסענע ברואים ― איר האָט נאָך אַזעלכע נישט געזען! פֿריִער האָב איך באַ זײ געהײסן: „מאָטל מיט די לעפֿצן“. נאָכדעם: גלאַט „מיט די לעפֿצן“. שפּעטער: „די לעפֿצן“. גאָר שפּעטער: „לעפֿצן“.
― לעפֿצן! װוּ זײַט איר געװען?
― לעפֿצן! װישט אָפּ די נאָז!
עס פֿאַרדריסט מיך און עס ברענט מיך, און איך װײן. דערזעט דער פֿאָטער זײערער, פּעסיעס מאַן, משה דער אײַנבינדער, אײנמאָל, אַז איך װײן, פֿרעגט ער מיך: װאָס װײן איך? זאָג איך אים: װיִאַזױ זאָל איך ניט װײנען, אַז איך הײס מאָטל און מע רופֿט מיך „לעפֿצן“! פֿרעגט ער: װער? זאָג איך: „ושתּי“. װיל ער שלאָגן „ושתּין“, זאָגט „ושתּי“: ס'איז נישט איך, ס'איז „קלעצל“. װיל ער שלאָגן „קלעצלען“, זאָגט „קלעצל“: ס'איז נישט איך, ס'איז „קאָטער“.
אײנער אַפֿן אַנדערן, דער אַנדערער אַפֿן דריטן ― אַ מעשׂה אָן אַן עק! איז זיך מײשבֿ דער פֿאָטער, משה דער אײַנבינדער, און לײגט זײ אַװעק אַלע אײנציקװײַז און שמײַסט זײ אָפּ מיט אַ טאָװל פֿון אַ „קרבן־מנחה“ און זאָגט זײ:
― ממזרים! איך װעל אײַך װײַזן, װיִאַזױ צו לצעװען פֿון אַ יתום! עס װעט אַ רוח אין אײַער טאַטנס ערד אַרײַן!...
אָט אַזױ. יעדער נעמט זיך אָן מײַז קריװדע. אַלע, אַלע שטעלן זיך אײַן פֿאַר מיר.
מיר איז גוט ― איך בין אַ יתום... װאָס װעט זײַן פֿון מיר?
――――
― א. ―
אַנו, טרעפֿט, װוּ איז דער גן־עדן? איר װעט נישט טרעפֿן. װײסט
איר פֿאַר װאָס? װײַל באַ איטלעכן איז ער אַף אַן אַנדער אָרט. למשל, די מאַמע זאָגט, אַז דער גן־עדן איז דאָרטן, װוּ מײַן טאַטע, פּײסי דער חזן, געפֿינט זיך. דאָרטן, זאָגט זי, געפֿינען זיך אַלע ערלעכע נשמות, װאָס זײַנען נעבעך אָפּגעקומען אַף דער װעלט; דערפֿאַר װאָס זײ האָבן ניט די װעלט, קומט זײ יענע װעלט. דאָס איז דאָך קלאָר, װי דער טאָג. דער בעסטער באַװײַז איז טאַקע דער טאַטע מײַנער. װאָרעם װוּ דען זאָל ער זײַן, אַז ניט אין גן־עדן? קאַרג האָט ער זיך אָנגעמוטשעט אַף דער װעלט?... אַזױ זאָגט די מאַמע מײַנע און װישט זיך בשעת מעשׂה די אױגן, װי איר שטײגער איז, אַז זי רעדט פֿונעם טאַטן. פֿרעגט־זשע אָבער באַ מײַנע חבֿרים, װעלן זײ אײַך דערצײלן מעשׂיות, אַז דער גן־עדן געפֿינט זיך ערגעץ אַף אַ באַרג פֿון סאַמע קרישטאָל, הױך ביזן הימל. ייִנגלעך לױפֿן דאָרט אַרום פֿראַנק און פֿרײַ, לערנען לערנט מען ניט, נאָר מע באָדט זיך גאַנצע טעג אין מילך און מע עסט האָניק מיט פֿולע הױפֿנס. זײַט איר שױן פֿאַרטיק? קומט צו גײן אַ ייִד אַן אײַנבינדער און טוט זיך אַ זאָג, אַז דער אמתער גן־עדן איז גאָר פֿרײַטיק אין באָד. איך האָב עס אַלײן געהערט פֿון אונדזער שכנהס מאַן, משה דעם אײַנבינדער, איך זאָל אַזױ הערן אַלדאָס גוטס! הײַנט גײט דערגײט אַן עק! מע זאָל, אַ שטײגער, פֿרעגן מיך, װאָלט איך געזאָגט, אַז דער גן־עדן ― דאָס איז מנשה דעם רופֿאס גאָרטן. זינט איר לעבט, האָט איר נאָך אַזאַ גאָרטן ניט געזען. דאָס איז דער אײנציקער גאָרטן