געשריבן אין יאָר 1914.
― אַ שײנער, אַ גוטער, אַ ברײטער שלום־עליכם אַף אײַך, פּאַניע שלום־עליכם! עליכם ועל בניכם! איך קוק שױן אַף אײַך לאַנג אַרױס, ס'האָט זיך אָנגעקלױבן באַ מיר אַ היפּש ביסל סחורה פֿאַר אײַך. איך פֿרעג מיך אַלץ נאָך: אַיכּה ― פֿאַרװאָס זעט מען אײַך ניט? זאָגט מען מיר, אַז איר פֿאָרט אַרום דאָרט איבער דער װעלט, אין די װײַטע לענדער ערגעץ, װי מיר זאָגן אין דער מגילה: שבֿע ועשׂרי ם ו מאה מדינה ... נאָר מיר דאַכט, אַז איר קוקט אַף מיר עפּעס מאָדנע? אַפּנים, איר קװענקלט זיך און טראַכט זיך בעת־מעשׂה: ס'איז ע ר , צי ניט ער ? ס'איז ער, פּאַניע שלום־עליכם, ס'איז ער! אײַער אַלטער פֿרײַנט טבֿיה, בכבֿודו ובעצמו, טבֿיה דער מילכיקער, דער אײגענער טבֿיה, נאָר אױס מילכיקער, גלאַט אַ ייִד, אַ ייִד פֿון אַ גאַנץ יאָר, אַ ייִד אַ זקן, װי איר זעט, כאָטש אַפֿילו אין יאָרן גאָר ניט אַזױ אַלט, װי מיר זאָגן אין דער הגדה: הרי אַני כּבֿן שבֿעים ― נאָך גאַנץ װײַט צו זיבעציק! אײַ, װאָס עפּעס אַזױ װײַס די האָר? גלײבט מיר, נישט פֿאַר תּענוג, ליבער פֿרײַנט. אַביסל אײגענע צרות, ניט צו פֿאַרזינדיקן, און אַביסל פֿונעם כּלל ישׂראל ― אַ שלעכטע צײַט! אַ ביטער שטיקל צײַט אַף ייִדן!... נאָר איך װײס, װאָס אײַך קװעטשט. אײַך קװעטשט אַן אַנדער זאַך: איר האָט זיך דערמאָנט מסתּמא, אַז מיר האָבן זיך אַמאָל געהאַט אָפּגעזעגנט, אײדער איך האָב באַדאַרפֿט אַװעקפֿאָרן קײן ארץ־ישׂראל. על־כּן רעכנט איר אַװדאי, אַז דאָס זעט איר שױן טבֿיהן צוריקװעגס, פֿון ארץ־ישׂראל הײסט עס, און איר גאַרט שױן מסתּמא האָרכן עפּעס נײַס, אָפּנעמען אַ גרוס פֿון דער מוטער רחלס קבֿר און פֿון דער מערת־המכפּלה און נאָך אַזעלכע זאַכן? באַדאַרף מען אײַך באַרויִקן, אױב איר האָט צײַט און װילט האָרכן חידושים, אָבער טאַקע האָרכן מיט קאָפּ, װי אין פּסוק שטײט: שמענ י, ― װעט איר שױן דעמאָלט אַלײן זאָגן, אַז אַ מענטש איז אַ בהמה און אַז מיר האָבן אַ שטאַרקן גאָט און ע ר פֿירט די װעלט.
בקיצור, װאָס פֿאַר אַ סדרה גײט באַ אײַך איצט? ױקרא? באַ מיר גײט אַן אַנדער סדרה: די סדרה לך־לך. לךלך― ־ האָט מען מיר געזאָגט ― דו זאָלסט אַרױסגײן, טבֿיה, מארצך ― פֿון דײַן לאַנד, וממולדתּך ― און פֿון דײַן דאָרף, װוּ דו ביסט געבױרן און אָפּגעלעבט אַלע דײַנע יאָרן, א ל האָרץ אַשר אַרא ך ― װוּהין די אױגן װעלן דיך טראָגן!... און װען דערמאָנט מען זיך צו זאָגן טבֿיהן דעם דאָזיקן פּסוק? אַקוראַט דעמאָלט, װען ער איז שױן אַלט און שװאַך און עלנט, װי מיר זאָגן ראָש־השנה אין די תּפֿילות: אַ ל תּשליכנו לעת זקנה !... נאָר איך כאַפּ אײַך אײנס פֿאַרן אַנדערן, שיִער פֿאַרגעסן, אַז מיר האַלטן נאָך גאָר פֿון פֿאָרנט און אַז איך האָב אײַך נאָך ניט דערצײלט, װאָס אין ארץ־ישׂראל הערט זיך. װאָס זאָל זיך דאָרטן הערן, ליבער פֿרײַנט? אַ לאַנד ― אַף אונדז בײדן אַזאַ יאָר! ארץ זבת חלבֿ ודבש ― שטײט נאָך אין דער תּורה געשריבן! אײן חסרון נאָר, װאָס ארץ־ישׂראל איז אין ארץ־ישׂראל, און איך בין, װי איר זעט אָטאָ, נאָך דערװײַל אין חוץ־לאָרץ... אַף טבֿיהן, הערט איר, איז, אַפּנים, געזאָגט געװאָרן דער פּסוק פֿון דער מגילה: כּאַשר אָבֿדתּי אָבֿדתּי ― געװען אַ שלים־מזל און אַ שלים־מזל װעל איך שױן שטאַרבן. דאַכט זיך, אָט־אָט שױן געשטאַנען כּמעט מיט אײן פֿוס אַף יענער זײַט, אינעם הײליקן לאַנד הײסט עס, געבליבן נאָר נעמען אַ בילעט, זיך אױפֿזעצן אַפֿן שיף און ― פּאַשאָל. װאָס־זשע טוט גאָט? איז זיך מײשבֿ, װעט איר הערן אַ שײנס, מײַן עלטערער אײדעם, מאָטל קאַמזױל, דער חײט פֿון אַנאַטעװקע, ניט דאָ געדאַכט, ניט פֿאַר קײן ייִדן געדאַכט, און לײגט זיך אַװעק אַ געזונטער, אַ שטאַרקער, און מאַכט אַ שטאַרב! דאָס הײסט, קײן גרױסער גבֿר איז ער ניט געװען קײנמאָל. משטײנס געזאָגט, אַ בעל־מלאָכה, געזעסן יומם ולילה ע ל התּורה ועל העבֿודה ― אַף דער נאָדל מיטן פֿאָדעם און געשטשאָבעט, מחילה, תּחתּונים. אַזױ לאַנג, אַזױ ברײט, אַז ער האָט באַקומען דאָס טרוקענע, אָנגעהױבן קאַכיקען, געקאַכיקעט און געקאַכיקעט, ביז ער האָט אױסגעשפּיגן דאָס לעצטע ביסל לונג ― עס האָט נישט געהאָלפֿן שױן ניט קײן דאָקטער, ניט קײן טאָטער, ניט קײן ציגן־מילך, ניט קײן טשעקאָלאַדע מיט האָניק. אַ װױלער יונגאַטש געװען, אַפֿילו אַ פּראָסטער, נישט קײן בן־תּורה, נאָר אַן ערלעכער, אָן חכמות, ליב געהאַט מײַן טאָכטער ― דאָס חיות! און מפֿקיר געװען זיך פֿאַר די קינדער, און פֿאַר מיר ― געװען גאָר די כּפּרה!
בקיצור, אָפּגעזאָגט דעם פּסוק: וימת משה ― געשטאָרבן מאָטל, האָט ער איבערגעלאָזט מיר אַ רעכטע באָמבע: װי האָב איך שױן געקאָנט אַפֿילו אין זינען האָבן דעמאָלט ארץ־ישׂראל? איך האָב שױן געהאַט אַ גוטן ארץ־ישׂראל באַ זיך אין דער הײם! װיִאַזױ לאָזט מען איבער, איך פֿרעג אײַך אַלײן, אַ טאָכטער אַן אַלמנה מיט פּיצלעך קינדער־יתומים אָן אַ שטיקל ברױט? כאָטש אַפֿילו אין פֿלוג, אַז מע װיל צוריק, װאָס קאָן איך איר העלפֿן ― אַ לעכערדיקער זאַק? איך װעל דאָך איר דעם מאַן אירן צוריק ניט לעבעדיק מאַכן, און אירע קינדער דעם טאַטן פֿון יענער װעלט ניט אומקערן, און אַלײן איז מען דאָך אױך נישט מער װי אַ זינדיקער מענטש, אַף דער עלטער װילט זיך אַביסל אױסרוען די בײנער, פֿילן, אַז מען איז אַ מענטש, ניט קײן סקאָט. גענוג געטאַרעראַמט! גענוג גע'עולם־הזהװעט! מע באַדאַרף שױן אַביסל אַ טראַכט געבן פֿון יענער װעלט אױך, שױן צײַט! ובפֿרט, אַז איך האָב שױן געמאַכט אַ תּל פֿון מײַן ביסל כודאָבע: דעם סוס, װי איר װײסט, לאַנג געגעבן דעם װעג, די בהמהלעך אױספֿאַרקױפֿט עד לפּ″ק, געבליבן נאָר אַ פּאָר ביקלעך, װאָס סע קאָן אַמאָל װערן פֿון זײ לײַט, אַז מע זאָל זײ גוט האָדעװען, ― און פּלוצים גײ װער אַף די עלטערע יאָרן אַן אַבֿי יתומים, אַ טאַטע פֿון קלײנע קינדער! זײַט איר שױן פֿאַרטיק? האָט צײַט! די רעכטע געדיכטע גײט ערשט װײַטער, װאָרעם באַ טבֿיהן, אַז עס טרעפֿט זיך אַ צרה, װײסט איר דאָך שױן, אַז סע שלעפּט זיך נאָך פֿון הינטן נאָך אַ צרה. אַ שטײגער, אַז ס'האָט זיך אַמאָל געמאַכט אַן אומגליק ― ס'איז געפֿאַלן באַ מיר אַ בהמהלע, האָט זיך באַלד פּאָװטירנע, ניט פֿאַר אײַך געדאַכט, אַװעקגעלײגט נאָך אַ בהמה... אַזױ האָט שױן גאָט באַשאַפֿן זײַן װעלטל, און אַזױ װעט דאָס שױן בלײַבן ― אַ פֿאַרפֿאַלענע זאַך!
בקיצור המעשׂה, מיט מײַן מיזינקע, מיט מײַן בײלקען הײסט עס, געדענקט איר דאָך די געשיכטע מיטן גרױסן געװינס, װאָס זי האָט געמאַכט, געפּאַקט אַ העכט, אַ פּדהצור, אַ קנאַקער, אַ פּאָדראַטשיק פֿון דער מלחמה, װאָס האָט געבראַכט צו פֿירן קײן יעהופּעץ פֿולע זעק און האָט זיך פֿאַרקאָכט אין מײַן טאָכטער, געװאָלט אַ שײנע, געשיקט צו מיר אפֿרים דעם שדכן ימח שמו, אױסגעשלאָגן אַ קניִע ערד, שיִער דעם שלאַק באַקומען, גענומען זי, װי זי שטײט און גײט, אָפּגעשיט פֿון אױבן ביז אַראָפּ מיט מתּנות, דימענטן און באַרליאַנטן ― דאַכט זיך, אַזאַ גליק, אַיאָ? נו, האָט זיך פֿון דעם גאַנצן גליק אױסגעלאָזט מסתּמא אַ טײַך, און נאָך װאָס פֿאַר אַ טײַך! אַ טײַך מיט אַ בלאָטע, דער אײבערשטער זאָל שומר ומציל זײַן! װאָרעם אַז גאָט הײסט, דאָס רעדל זאָל זיך געבן אַ דרײ־איבער צוריק, איז מיט דער פּוטער אַראָפּ, װי מיר זאָגן אין הלל: אָט, דאַכט זיך, נאָרװאָס איז געװען מקימי מעפֿר ד ל , און אײדער מע קוקט זיך אַרום, איז שױן טראַך: המשפּיל י ל ראות בשמים ובארץ ― אין דער ערד מיט די פּאָסטאָראָנקעס... גאָט האָט ליב שפּילן זיך מיט אַ מענטשן. אױ, האָט ער ליב שפּילן זיך! אַזױ האָט ער זיך געשפּילט מיט טבֿיהן װיפֿל מאָל: ע ולים ויורדים ― אַרױף און אַראָפּ! און אַזױ איז געװען אױך מיט מײַן פּאָדראַטשיק, מיט פּדהצורן. איר געדענקט דאָך מסתּמא דאָס גרױסקײט זײַנס מיטן הײַזל, מיט די דרײַצן דינסטן, מיט די שפּיגלען, און מיט די זײגערס, און מיט די צאַצקעס אין יעהופּעץ? פּי־פֿו־פֿאַ! געדענקט איר, איך האָב אײַך דערצײלט, דאַכט זיך, װיִאַזױ איך האָב צוגערעדט דעמאָלט מײַן בײלקען, געבעטן זיך באַ איר, זי זאָל זען, אַז ער זאָל איר אַװעקקױפֿן דאָס הײַזל, און למען־השם ― אַף איר נאָמען? נו, האָט מען דאָך מיך מסתּמא געהערט, װי המן דעם גראַגער ― װאָס פֿאַרשטײט אַ טאַטע? אַ טאַטע פֿאַרשטײט גאָרניט! װאָס־זשע, מײנט איר, איז געװען דער סוף? דער סוף איז געװען ― װוּ איר האָט ערגעץ אַ שׂונא: אַחוץ װאָס ער האָט זיך פֿונעם גאַנצן טראַסק געשטעלט, געבליבן דערונטער, אױספֿאַרקױפֿט אַלע שפּיגלען מיט אַלע זײגערס, מיטן װײַבס דימענטן און באַרליאַנטן, האָט ער זיך נאָך פֿאַרשמירט מיט סכּנת־נפֿשות, געמוזט װערן אַ בורח, ניט פֿאַר קײן ייִדן געדאַכט, און מאַכן אַן אָפּטריט און אַװעקפֿאָרן אַהין, װוּ דער ליבער שבת־קודש גײט אַװעק ― קײן אַמעריקע הײסט עס. אַהינצו־צו פֿאָרן דאָך אַלע שװערע הערצער, זײַנען זײ אױך געפֿאָרן אַהינצו־צו. די ערשטע צײַט גוט פֿאַרשװאַרצט געװאָרן, דאָס ביסל מזומנס, װיפֿל ס'איז געװען, האָט מען אױפֿגעגעסן, און אַז ס'איז ניט געװען מער װאָס צו קײַען, האָט מען נעבעך געמוזט נעמען זיך צו דער אַרבעט, געטאָן כּל עבֿודת־פּרך, װי די ייִדן אין מצרים, בײדע, אי ער, אי זי! איצט שרײַבט זי, אַז ס'איז זײ שױן, ברוך־השם, נישקשהדיק: זײ אַרבעטן זאָקן אַף אַ מאַשינע און מאַכן אַ לעבאַכץ... אַזױ רעדט זיך עס דאָרטן, אין אַמעריקע. אַף אונדזער לשון װעט עס הײסן: דאָס שטיקל ברױט שלעפּט זיך... דאָס גאַנצע שטיקל גליק, װאָס זײ זײַנען מער ניט װי צװײ מענטשן, שרײַבט זי, אָן אַ קינד, אָן אַ רינד ― גם זו לטובֿה! נו, פֿרעג איך אײַך, זאָל ניט אַ רוח אין זײַן פֿעטערס מומע אַרײַן געפֿלױגן געװאָרן?... איך מײן טאַקע אפֿרים דעם שדכן מײן איך, פֿאַרן שײנעם שידוך, װאָס ער האָט מיר נאַרײַעט, און פֿאַר דער בלאָטע, װאָס ער האָט מיך אַרײַנגעפֿירט! װאָס װאָלט איר געװען אַזױ ביטער, למשל, זי זאָל געװען חתונה האָבן פֿאַר אַ בעל־מלאָכה, װי צײטל, אָדער פֿאַר אַ לערער, װי האָדל? אײַ, די האָבן אױך ניט געמאַכט אַזאַ גליק? אײנע איז אַ יונגע אַלמנה, און די אַנדערע איז אין אַלדי גוטע יאָר ערגעץ פֿאַרשיקט אַף פּאָסעליעניע? איז דאָך עס אַ גאָט־זאַך ― װאָס קאָן אַ מענטש פֿאַרזאָרגן?... הערט איר, אַ חכמה אַ ייִדענע איז געװען טאַקע מײַנע, גאָלדע עליו השלום, דערמיט אַלײן שױן, װאָס זי האָט זיך באַצײַטנס אַרומגעקוקט, אָפּגעזעגנט זיך מיט דער נאַרישער װעלט און הלך לעולמו. װאָרעם, זאָגט שױן איר אַלײן, אײדער האָבן אַזאַ צער־גידול־בנים פֿון טעכטער, װי טבֿיה האָט, איז ניט גלײַכער טױזנט מאָל ליגן אין דער ערד און באַקן בײגל?... נאָר װי שטײט דאָרטן אין פּרק: בעלכּרחך ־ אַ תּ ה ח יאַ ― מענטש נעמט זיך ניט אַלײן, און אַז מע נעמט, גיט מען איבער די הענט, זאָגט איר... דערװײַלע האָבן מיר זיך אַראָפּגעשלאָגן פֿונעם שליאַך, איז דעריבער נחזור לעניננו הראשון ― לאָמיר איבערלאָזן, װי איר זאָגט אין אײַערע ביכלעך, דעם בן־מלך און זיך אומקערן צו דער בת־מלכּה. װוּ־זשע, הײסט עס, האַלטן מיר? באַ דער סדרה לך־לך. נאָר אײדער מיר װעלן צוקומען צו דער סדרה לך־לך, װעל איך אײַך בעטן זיך מטריח זײַן מיט מיר אָפּשטעלן זיך אַף אַ װײַלע באַ דער סדרה בלק. דער מנהג־העולם איז אַפֿילו פֿון זינט די װעלט שטײט, אַז פֿריִער לערנט מען לך־לך, דערנאָך בלק. מיט מיר האָט מען אָבער, פֿאַרקערט, פֿריִער געלערנט בלק, דערנאָך לך־לך. און געלערנט האָט מען מיט מיר בלק אַזױ שײן, אַז איר מעגט עס האָרכן. עס קאָן אײַך אַמאָל צונוץ קומען.
בקיצור, דאָס איז געװען שױן לאַנג, באַלד נאָך דער מלחמה איז דאָס געװען, אין דער סאַמע היץ פֿון קאָסנעטוציעס, בעת עס האָבן זיך אָנגעהױבן די ישועות ונחמות אַף ייִדן, פֿריִער אין די גרױסע שטעט, דערנאָך אין די קלײנע שטעטלעך, נאָר צו מיר איז דאָס ניט דערגאַנגען, און עס האָט ניט געקאָנט דערגײן בשום אופֿן. פֿאַרװאָס? פּשוט! מע זיצט אָפּ אַזאַ צײַט צװישן גױיִם, מיט סאַמע עשׂון, ― איז מען אױסגעבונדן מיט אַלע בעלי־בתּים פֿון דאָרף. ידיד נפֿש אַ בֿ הרחמ ן ― „באַטיושקאַ טעװעל“ איז באַ זײ דאָס אײבערשטע פֿונעם שטױסל! װאָס איז שײך? אַן עצה ― איז „יאַק טעװעל סקאַזשע“. אַ רפֿואה צו קדחת ― איז „דאָ טעװעליאַ“. אַ גמילות־חסד ― אױך באַ טבֿיהן. נו, האָב איך עפּעס באַדאַרפֿט אין זינען האָבן אַזעלכע זאַכן, פּאָגראָמען, נאַרישקײטן, אַז די גױיִם אַלײן האָבן מיר געזאָגט װיפֿל מאָל, אַז איך זאָל כּלל וכּלל קײן מורא ניט האָבן ― זײ װעלן ניט דערלאָזן!... און כּך הוה ― װעט איר הערן אַ שײנס.
בקיצור, איך קום צופֿאָרן אײנמאָל אַהײם פֿון בױבעריק ― איך בין נאָך דעמאָלט געװען בגדלותי ― אין די פֿעדערן, װי זאָגט איר, נאָך געהאַנדלט מיט מילכיקס, קעז און פּוטער און שאַר ירקות; אױסגעשפּאַנט דאָס פֿערדל, אונטערגעװאָרפֿן דעם הײ און האָבער, נישט צײַט געהאַט אַפֿילו זיך װאַשן צום עסן, איך טו אַ קוק ― אַ פֿולער הױף מיט גױיִם, די גאַנצע הראָמאַדע, אַלע פֿײַנסטע בעלי־בתּים, פֿונעם סטאַראָסטע איװאַן פּאָפּערילע ביז דעם לעצטן גױ, טראָכים דער טשערעדניק, און אַלע זעען זײ מיר אױס עפּעס מאָדנע, יום־טובֿדיק!... האָט מיר אַפֿילו תּחילת געגעבן אַ טיאָכקע אין האַרצן: װאָס פֿאַר אַ יום־טובֿ אינמיטן דרינען? צי איז מען ניט געקומען מיט מיר לערנען בלק?... נאָר צוריק טראַכט איך מיר: פֿע, טבֿיה! מעגסט זיך שעמען פֿאַר זיך אַלײן: כּל ימיו זיצסטו אײן ייִד, להבֿדיל, צװישן אַזױפֿיל גױיִם בשלום ושלװה, און מע האָט דיך ניט אָנגערירט, איר זאָלט זאָגן, אַף אַ האָר!... און איך נעם און גײ אַרױס צו זײ מיט אַ ברײטן שלום־עליכם: „ברוכים הבאָים, זאָג איך צו זײ, װאָס טוט איר דאָ, מײַנע ליבע בעלי־בתּים? און װאָס װעט איר עפּעס זאָגן גוטס? און װאָס װעט איר דערצײלן נײַס?“... טרעט אַרױס דער סטאַראָסטע, איװאַן פּאָפּערילע הײסט עס, און רופֿט זיך אָן צו מיר גאַנץ אָפֿנטלעך און גאָר אָן שום הקדמות: „מיר זײַנען געקומען, זאָגט ער, צו דיר, טעװעל, מיר װילן דיך שלאָגן“. װאָס זאָגט איר אַף דער שפּראַך? דאָס װערט אָנגערופֿן באַ אונדז „לשון סגי־נהור“ ― גערעדט פֿאַרשטעלט הײסט עס... מילא, װיִאַזױ מיר איז געװאָרן אַפֿן האַרצן ― קאָנט איר אײַך משער זײַן. נאָר אַרױסבאַװײַזן ― פֿע! אַדרבה ואַדרבה! טבֿיה איז ניט קײן ייִנגעלע... רוף איך מיך אָן צו זײ גאַנץ לעבעדיק: „מזל־טובֿ אײַך, זאָג איך, נאָר װאָס האָט איר זיך, קינדער, אַזױ שפּעט דערמאָנט? אין אַנדערע ערטער, זאָג איך, האָט מען שױן פֿון דעם כּמעט פֿאַרגעסן!“... רופֿט זיך אָן צו מיר איװאַן פּאָפּערילע, דער סטאַראָסטע הײסט עס, שױן דװקא גאַנץ ערנסט: „פֿאַרשטײסטו מיך, טעװעל, זאָגט ער, מיר האָבן זיך, זאָגט ער, אַלץ געישובֿט, צי מיר זאָלן דיך שלאָגן, צי ניט שלאָגן? אומעטום, אין אַלע ערטער, שלאָגט מען אײַך, פֿאַרװאָס, זאָגט ער, זאָלן מיר דיך דורכלאָזן?... איז געבליבן באַ דער הראָמאַדע, זאָגט ער, אַז מיר זאָלן דיך שלאָגן... נאָר װאָס דען, מיר װײסן נאָך אַלײן ניט, װאָס מיר זאָלן מיט דיר טאָן, טעװעל: צי מיר זאָלן דיר נאָר אױסהאַקן די שױבן, זאָגט ער, און צעטרענען די פּערינעס מיט די קישעלעך און אַרױסלאָזן די פֿעדערן, צי מיר זאָלן דיר פֿאַרברענען, זאָגט ער, די כאַטע מיט דער שטאַל, מיט דער גאַנצער כודאָבע דײַנער?“
דאָ איז מיר שױן געװאָרן גוט קאַלעמוטנע אַפֿן האַרצן, און איך באַטראַכט מײַנע לײַט, װי מע שטײט אָנגעלענט אַף די לאַנגע שטעקנס און מע שושקעט זיך מיר עפּעס שטילערהײט. משמעות הײסט עס, אַז ס'איז באַ זײ גאָר קײן קאַטאָװעס ניט? װיבאַלד אַזױ, טראַכט איך מיר, איז דאָך, װי מיר זאָגן אין תּהילים: באָו מים ע ד נפֿש ― ביסט דאָך טאַקע, טבֿיה, גוט אין דער אַרבעט! װאָרעם טאָמער אַ ל תּ פֿתּח פּ ה לשׂטןאַ ― קשיא אַף כרוקעלע? „ע, טבֿיה, קלער איך מיר, מיטן מלאך־המװת טאָר מען זיך ניט שפּילן ― מע באַדאַרף זײ עפּעס זאָגן!“... און װאָס זאָל איך אײַך לאַנג מאַריך בדרוש זײַן, ליבער פֿרײַנט, ס'איז באַשערט געװען, אַפּנים, אַ נס, האָט מיר דער אײבערשטער אַרײַנגעגעבן אַ זין, איך זאָל באַ זיך ניט אַראָפּפֿאַלן, און איך נעם מיך אָן מיט האַרץ און רוף מיך אָן צו זײ, צו די גױיִם הײסט עס, דװקא אין גוטן מוט: „שמעו־נאַ, רבותים, זאָג איך, הערט־זשע אױס, זאָג איך, מײַנע ליבע בעלי־בתּים, װיבאַלד, זאָג איך, אַז הראָמאַדע האָט אַזױ געפּסקנט, איז דאָך ניט שײך, זאָג איך, מסתּמא װײסט איר, זאָג איך, בעסער, אַז טבֿיה האָט באַ אײַך פֿאַרדינט, איר זאָלט מאַכן אַ תּל, זאָג איך, פֿון זײַן כודאָבע און פֿון זײַן גאַנץ פֿאַרמעגן... נאָר װאָס דען, זאָג איך, דאָס װײסט איר, זאָג איך, אַז ס'איז פֿאַראַן נאָך העכערס פֿאַר אײַער הראָמאַדע? איר װײסט, זאָג איך, אַז ס'איז דאָ אַ גאָט אַף דער װעלט? איך זאָג ניט, זאָג איך, מײַן גאָט, אײַער גאָט ― איך שמועס פֿון יענעם גאָט, זאָג איך, פֿון אונדזער אַלעמענס גאָט, װאָס זיצט, זאָג איך, אָט דאָרטן אױבן און זעט צו אַלע פּאָדלאָסטן, זאָג איך, אַז ער אַלײן האָט מיר אָנגעצײכנט, אַז איך זאָל געשטראָפֿט װערן אומזיסט־אומנישט דורך אײַך, דורך מײַנע בעסטע גוטע פֿרײַנט, און עס קאָן זײַן װידער, זאָג איך, אַקוראַט פֿאַרקערט, אַז ער װיל, אַדרבה, בשום אופֿן ואופֿן ניט, אַז מע זאָל טבֿיהן טאָן שלעכטס... װער־זשע, זאָג איך, קאָן דאָס װיסן, װאָס גאָט װיל? אַדרבה, זאָג איך, אפֿשר געפֿינט זיך דאָ צװישן אײַך אײנער, װאָס װעט זיך אונטערנעמען, זאָג איך, דערגײן דאָ אַ טאָלק?“...
בקיצור, זײ האָבן, אַפּנים, געזען, אַז מיט טבֿיהן װעלן זײ זיך ניט אױסטענהן, רופֿט זיך אָן צו מיר דער סטאַראָסטע, איװאַן פּאָפּערילע הײסט עס, בזה הלשון: „די מעשׂה, זאָגט ער, דערפֿון איז אַזױ. מיר האָבן צו דיר, טעװעל, אײגנטלעך, גאָרנישט ניט. דו ביסט, זאָגט ער, טאַקע אַ זשיד, נאָר ניט קײן שלעכטער מענטש. נאָר אײנס צום אַנדערן, זאָגט ער, געהער זיך ניט אָן ― שלאָגן דאַרף מען דיך; הראָמאַדע האָט אַזױ געפּסקנט ― פֿאַרפֿאַלן! מיר װעלן דיר, זאָגט ער, כאָטש אױסהאַקן די פֿענצטער. דאָס, זאָגט ער, מוזן מיר, װײַל טאָמער, זאָגט ער, פֿאָרט עמעצער דורך, טאָ לאָז מען, זאָגט ער, זען, אַז מע האָט דיך געשלאָגן, אַניט, זאָגט ער, װעט מען אונדז נאָך שטראַפֿירן“... אָט מיט די װערטער און מיט דעם לשון, װי איך דערצײל אײַך, גאָט זאָל מיר אַזױ העלפֿן בכל אַשר אפֿנה! נו, איצט פֿרעג איך אײַך, פּאַניע שלום־עליכם, איר זײַט דאָך עפּעס אַ ייִד װאָס קאַטאָרי איר פֿאָרט אױס די װעלט ― איז שױן טבֿיה גערעכט, װאָס ער זאָגט, אַז מיר האָבן אַ שטאַרקן גאָט?...
האָב איך אײַך, הײסט עס, שױן געפּטרט די סדרה בלק. אַצינד װעלן מיר זיך אומקערן צוריק צו דער סדרה לך־לך. די דאָזיקע סדרה האָט מען מיט מיר געלערנט אָט דאָ ערשט ניט לאַנג, און טאַקע אַף דעם רעכטן אמת. דאָ האָט שױן ניט געהאָלפֿן, פֿאַרשטײט איר מיך, קײן שום דרשות מיט קײן שום מוסר זאָגן. ומעשׂה שהיה כּך היה ― מע דאַרף עס אײַך איבערגעבן אַקוראַט, מיט אַלע פּישטשעװקעס, כּאַש ר אָ הבֿתּי ― אַזױ װי איר האָט ליב.
ױהי בימי מענדל בײליס ― דאָס איז געװען אַקוראַט אין יענער צײַט, װען מענדל בײליס, אונדזער כּפּרה־הינדל, איז אָפּגעקומען חיבוט־הקבֿר, געלײַטערט די נשמה פֿאַר פֿרעמדע זינד, און די װעלט איז געגאַנגען כאָדאָראָם, ― זיץ איך מיר אַזױ אײנמאָל אַף דער פּריזבע באַ מײַן שטוב פֿאַרטיפֿט אין מחשבֿות. זומער־לעבן. די זון באַקט, און דער קאָפּ טראָגט: „סטײַטש, סטײַטש, היתּכן! הײַנטיקע צײַטן! אַזאַ קלוגע װעלט! אַזעלכע גרױסע מענטשן! און װוּ איז גאָט? דער אַלטער ייִדישער גאָט? װאָס שװײַגט ער? װי דערלאָזט ער אַזאַ זאַך? סטײַטש און סטײַטש און װידעראַמאָל סטײַטש!“ און טראַכטנדיק אַזױ פֿון גאָט, פֿאַרטיפֿט מען זיך שױן אַגבֿ אין הימל־זאַכן און מע פֿאַלט אַרײַן אין חקירה: װאָס איז ד י װעלט? און װאָס איז יענע װעלט? און פֿאַרװאָס זאָל ניט קומען משיח? „אײַ, טראַכט איך מיר, װאָלט ער געטאָן, װי אַ חכם, טאַקע משיח מײן איך, װען ער כאַפּט זיך אַראָפּ צו אונדז אַצינדערט רײַטנדיק אַף זײַן װײַס פֿערדל! דאָס װאָלט געװען אַ שײנע זאַך! ער איז נאָך קײנמאָל, דאַכט מיר, אַזױ נײטיק ניט געװען פֿאַר אונדזערע אַחינו בני ישׂראל, װי הײַנט! איך װײס ניט, װיִאַזױ די נגידים, די בראָצקיס, למשל, אין יעהופּעץ, אָדער די רױטשילדס אין פּאַריז? סע קאָן זײַן, אַז זײ האָבן אים אין זינען אַקוראַט אין דער לינקער פּאה; נאָר מיר, ייִדן אָרעמעלײַט, פֿון כּתרילעװקע און פֿון מאַזעפּעװקע און פֿון זלאָדײעװקע, און אַפֿילו פֿון יעהופּעץ, און אַפֿילו פֿון אַדעס, קוקן אַרױס, אױ, קוקן מיר אַרױסעט אַף אים! ממש די אױגן קריכן אַזש פֿון קאָפּ! אונדזער גאַנצע האָפֿענונג אַצינד איז דאָך נאָר, טאָמער װעט גאָט טאָן אַ נס, עס װעט קומען משיח!“...
דערװײַל, אַזױ װי איך זיץ מיר פֿאַרטיפֿט אין די דאָזיקע רעיונות, איך טו אַ קוק ― אַ װײַס פֿערדל, און עמעצער זיצט אַף דעם רײַטנדיק, און גלײַך צום טױער פֿון מײַן שטוב! טפּרררו ― אָפּגעשטעלט זיך, אַראָפּגעקראָכן, צוגעבונדן דאָס פֿערדל צום טױער, און אַלײן גלײַך צו מיר: „זדראַסטאָי, טעװעל!“ „זדראַסטאָיטי, זדראַסטאָיטי, װאַשע בלאַ־האָראָדיע!“ ― ענטפֿער איך אָפּעט גאַנץ ברײטלעך, און אין האַרצן טראַכט איך מיר: ויבֿוא המן ― מאַכט רש″י: אַז מע קוקט אַרױס אַף משיחן, קומט דער אוראַטניק... און איך שטײ אױף אַקעגן אים, אַקעגן דעם אוראַטניק הײסט עס: „ברוך־הבא אַ גאַסט, זאָג איך, װאָס הערט זיך עפּעס אַף דער גרױסער װעלט און װאָס װעסטו, זאָג איך, עפּעס זאָגן גוטס, אַדוני פּריץ?“ און דאָס האַרץ פֿאַלט מיר שיִער ניט אַרױס ― איך װיל שױן װיסן, װאָס און װען? און ער, דער אוראַט־ניק הײסט עס, האָט זיך אָבער צײַט. ער פֿאַררײכערט זיך גאַנץ פֿײַן אַ פּאַפּירעסל, בלאָזט זיך דעם רױך, שפּײַט אױס און רופֿט זיך אָן צו מיר: „װיפֿל צײַט, אַ שטײגער, דאַרפֿסטו האָבן, טעװעל, זאָלסט קאָנען פֿאַרקױפֿן, זאָגט ער, דײַן כאַטע מיט דײַנע אַלע בעבעכעס?“ קוק איך אים אָן: „צו װאָס, זאָג איך, זאָל איך פֿאַרקױפֿן, זאָג איך, מײַן כאַטע? װעמען, למשל, מאַכט זי, זאָג איך, ענג?“ „ענג, זאָגט ער, מאַכט זי קײנעם ניט. נאָר איך בין געקומען, זאָגט ער, דיך אַרױסשיקן, זאָגט ער, פֿון דאָרף“. „סך־הכּל, זאָג איך, מער ניט? פֿאַר װאָסערע מעשׂים טובֿים? מיט װאָס, זאָג איך, האָב איך פֿאַרדינט באַ דיר אַזאַ כּבֿוד?“... „דאָס איז ניט איך שיק דיך אַרױס, זאָגט ער, די גובערניע שיקט דיך אַרױס“. „די גובערניע? ― זאָג איך. ― װאָס האָט זי אַזעלכעס דערזען אַף מיר?“ „נישט נאָר דיך אַלײן, זאָגט ער, און נישט נאָר פֿון דאַנען, נאָר פֿון אַלע דערפֿער אַרום און אַרום, פֿון זלאָדילעװקע, זאָגט ער, און פֿון ראַבילעװקע, און פֿון קאָסטאָלאָמעװקע, און אַפֿילו, זאָגט ער, אַנאַטעװקע, װאָס איז ביז אַהער געװען אַ שטעטל, װערט דאָס שױן איצטער אױך, זאָגט ער, אַ דאָרף, און מע װעט אַרױסטרײַבן פֿון דאָרט, זאָגט ער, אַלע ― אַלע אײַערע“... „אַפֿילו לײזער־װאָלף דעם קצבֿ, זאָג איך, אױך? און נפֿתּלי־גרשון דעם לומער אױך? און דעם דאָרטיקן שוחט? און דעם רבֿ?“ „אַלע! אַלע!“ ― זאָגט ער און טוט אַ מאַך מיט דער האַנט, װי אַ שנײַד־אָפּ מיט אַ מעסער... איז מיר אַפֿילו געװאָרן עפּעס װי אַביסל גרינגער, װי זאָגט איר: צרת רבים חצי נחמה. נאָר פֿאַרדריסן פֿאַרדריסט דאָס מיך, און אַ פֿײַער ברענט אין מיר, און איך בין מיך מײשבֿ אין רוף מיך אָן צו אים, צום אוראַטניק הײסט עס: „זאָג מיר, זאָג איך, דו װײסט כאָטש, זאָג איך, װאַשע בלאַהאָראָדיע, אַז איך זיץ דאָ אין דעם דאָרף אַ סך פֿריִער פֿון דיר? דו װײסט, זאָג איך, אַז אָט דאָ, אין דעם װינקל, איז נאָך מײַן טאַטע עליו השלום, זאָג איך, געזעסן, און מײַן זײדע עליו השלום, און מײַן באַבע עליו השלום?“ און איך פֿױל זיך ניט און רעכן אים אױס די גאַנצע משפּחה באַ די נעמען, װוּ װער ס'איז געזעסן און װוּ װער ס'איז געשטאָרבן... הערט ער מיך דװקא אױסעט, דער אוראַטניק הײסט עס, און אַז איך האָב געקאָנטשעט, מאַכט ער צו מיר: „דו ביסט אַ ציקאַװע ייִד, זאָגט ער, טעװעל, און דו האָסט אין זיך נײַן מאָס רײַד. צו װאָס טױגן מיר דײַנע מעשׂיות, זאָגט ער, פֿון דײַן באַבען מיט דײַן זײדן? לאָזן זײ, זאָגט ער, דיר האָבן אַ ליכטיקן גן־עדן! און דו, טעװעל, נעם, זאָגט ער, צונױף דײַנע בעבעכעס און פֿאָר־פֿאָר נאַ באַרדיטשעװ!“... פֿאַרדריסט עס מיך שױן נאָך מער: גענוג דו זאָגסט מיר אָן, עשׂו, אַזאַ גוטע בשׂורה טובֿה, מאַכסטו נאָך חוזק: פֿאָר־פֿאָר נאַ באַרדיטשעװ!... לאָם איך אים כאָטש אַביסל אױסלאמרן... און איך רוף מיך אָן צו אים: „װאַשע, זאָג איך, בלאַ־האָראָדיע! װיפֿל צײַט, זאָג איך, ביסטו שױן דאָ פּריץ, האָסטו עפּעס געהערט, זאָג איך, אַ סך מאָל, עמעצער פֿון די שכנים זאָל זיך אַף מיר באַקלאָגן, אַז טבֿיה האָט אים באַגנבֿהט, אָדער באַגזלט, אָדער אױסגענאַרט, אָדער אַזױ צוגענומען? אַנו, צעפֿרעג זיך אַקאָרשט באַ די בעלי־בתּים, זאָג איך, צי האָב איך ניט געלעבט מיט זײ אַ סך בעסער, זאָג איך, װי דער בעסטער בעל־הבית? צי בין איך ניט געװען, זאָג איך, אַדוני פּריץ, באַ דיר אַלײן, זאָג איך, װיפֿל מאָל בעטן דיך פֿאַר די גױיִם, זאָלסט זײ אַזױ ניט אָביזשאַיען?“ ... האָט דאָס אים שױן, אַפּנים, ניט געשמעקט! שטײט ער אױף, דער אוראַטניק, צעקװעטשט דעם פּאַפּיראָס מיט די פֿינגער, טוט אים אַ װאָרף־אָפּ און מאַכט צו מיר: „איך האָב, זאָגט ער, קײן צײַט ניט מיט דיר צו באַלאַקען פּוסטע רײד. ס'איז מיר אָנגעקומען, זאָגט ער, אַ פּאַפּיר ― און װײַטער גײט מיך ניט אָן! קום, זאָגט ער, װעסטו מיר, זאָגט ער, חתמענען דאָס פּאַפּיר, און צײַט אַף אַרױסצופֿאָרן גיט מען דיר, זאָגט ער, דרײַ טעג, זאָלסט קאָנען, זאָגט ער, אױספֿאַרקױפֿן אַלצדינג און צוגרײטן זיך אין װעג אַרײַן“. דערזען, ס'איז ביטער, רוף איך מיך אָן צו אים: „דו גיסט מיר, זאָג איך, דרײַ טעג גיסטו מיר? דרײַ יאָר זאָלסטו לעבן, זאָג איך, דערפֿאַר אין עושר און אין כּבֿוד. גאָט זאָל דיר, זאָג איך, צאָלן בכּפֿל כּפֿלים, זאָג איך, פֿאַר דער גוטער בשׂורה, װאָס דו האָסט מיר געבראַכט אין שטוב אַרײַן“... גוט־גוט אַרײַנגעזאָגט אים, װי טבֿיה קאָן! איך האָב מיך מײשבֿ געװען: ממה־נפֿשך, סײַ װי סײַ מאָטיע פּאַרך ― װאָס האָב איך דאָ אָנצוּװערן? װאָלט איך געװען ייִנגער כאָטש מיט אַ יאָר צװאַנציק, און װאָלט מיר געלעבט מײַן גאָלדע עליו השלום, און װאָלט איך געװען דער אײגענער טבֿיה דער מילכיקער, װאָס אַמאָל, אין די שנים קדמוניות, ― עהע־הע! װאָלט איך זיך אַזױ גיך ניט אונטערגעגעבן! איך װאָלט זיך געבאָרעט, געשלאָגן זיך ביזן בלוט אַרײַן! נאָר אַזױ ― װאָס? מ ה אָנו מ ה ח ײנו ― װאָס בין איך הײַנט און װער בין איך? אַ פּלג־גוף, אַ שבֿרי־כּלי, אַ צעבראָכענער שאַרבן! „אַך טי, רבונו־של־עולם, גאָטעניו! ― טראַכט איך מיר. ― װאָס האָסטו זיך עפּעס צוגעטשעפּעט צו טבֿיהן גראָד? פֿאַרװאָס זאָלסטו בעסער ניט אַ שפּיל טאָן זיך אַמאָל אַף אַ טשיקאַװעס, למשל, מיט אַ בראָצקין, אָדער מיט אַ רױטשילדן? פֿאַרװאָס לערנט מען מיט זײ ניט די סדרה לך־לך? זײ װאָלט, דאַכט מיר, בעסער אָנגעשטאַנען? ערשטנס, װאָלטן זײ דערפֿילט דעם אמתן טעם, װאָס הײסט אַ ייִד. והשנית, לאָזן זײ אױך זען, אַז מיר האָבן אַ שטאַרקן גאָט“...
בקיצור, דאָס איז אָבער אַלץ פּוסטע דיבורים. מיט גאָט טענהט מען זיך ניט אױס, און אים קײן עצות, װיִאַזױ צו פֿירן די װעלט, גיט מען ניט. ער, אַז ער זאָגט: ל י השמים ולי האָרץ ― קומט אױס, אַז ער איז בעל־הבית, און מיר דאַרפֿן אים פֿאָלגן. װאָס ער זאָגט, איז געזאָגט!... גײ איך אַרײַן אין שטוב אַרײַן און טו מיר אַ זאָג צו מײַן טאָכטער דער אַלמנה: „צײטל, זאָג איך, מיר קלױבן זיך אַרױס, זאָג איך, פֿון דאַנען ערגעץ אין אַ שטאָט אַרײַן. גענוג שױן געזעסן אין דאָרף, זאָג איך. משנה מקום, משנה מזל... דו נעם אַקאָרשט, זאָג איך, און הײב אָן באַצײַטנס זיך צו גרײטן מיטן בעטגעװאַנט, מיטן סאַמאָװאַר און מיט די שאַר ירקות, און איך װעל, זאָג איך, גײן פֿאַרקױפֿן די כאַטע. ס'איז אָנגעקומען זאָג איך, אַ פּאַפּיר, אַז מיר זאָלן אָפּרײניקן, זאָג איך, דאָס אָרט און אין דרײַ טעג אַרום זאָל דאָ אונדזער דעך ניט בלײַבן!“... דערהערט פֿון מיר אַזאַ בשׂורה, אַז זי מאַכט ניט קײן געװײן, די אַלמנה מײַנע, און די קינדערלעך אירע, אַף איר קוקנדיק, האָבן זיך גלאַט צעװײנט, און ס'איז געװאָרן, װאָס זאָל איך אײַך זאָגן, תּשעה־באָבֿ אין שטוב! װער איך שױן אין כּעס און לאָז אױס מײַן גאַנץ ביטער האַרץ אַף מײַן טאָכטער נעבעך: „װאָס האָט איר זיך גענומען, זאָג איך, אַף מײַן לעבן? װאָס האָט איר זיך, צעיאַכמערט פּלוצים אינמיטן דרינען, װי אַן אַלטער חזן צו די ערשטע סליחות?... װאָס בין איך עפּעס ― אַ בן־יחיד, זאָג איך, באַ גאָט? אַ ציטעריקער? קאַרג ייִדן, זאָג איך, װערן איצטער אַרױסגעטריבן פֿון די דערפֿער? גײ האָרך, זאָג איך, װאָס דער אוראַטניק דערצײלט זיך אָן! אַ סבֿרא, זאָג איך, אַז דײַן אַנאַטעװקע, װאָס איז ביז אַהער געװען אַ שטעטל, װערט דאָס שױן אױך, זאָג איך, מיט גאָטס הילף, אַ דאָרף, צוליב די אַנאַטעװקער ייִדן, זאָג איך, מע זאָל זײ קאָנען אַרױסטרײַבן אַלעמען. װיבאַלד אַזױ, זאָג איך, מיט װאָס־זשע, זאָג איך, בין איך ערגער פֿון אַלע ייִדן?“... אָט אַזױ רײד איך איר אױס דאָס האַרץ, דער טאָכטער מײַנער. איז דאָך עס אָבער אַ ייִדענע. זאָגט זי צו מיר: „װוּהין װעלן מיר זיך, זאָגט זי, קלױבן פּלוצים אינמיטן דרינען? װוּ װעלן מיר, זאָגט זי, גײן זוכן שטעט?“... „שטיא! ― זאָג איך. ― אַז גאָט איז געקומען, זאָג איך, צו אונדזער עלטער־עלטער־זײדן, צו אַבֿרהם אָבֿינון, און האָט אים געזאָגט, זאָג איך, ל ךלך ־ מאַרצך ― זאָלסט אַרױסגײן פֿון דײַן לאַנד, האָט אים דען אַבֿרהם, זאָג איך, איבערגעפֿרעגט דאָס אַנדערע װאָרט אַפֿילו: װוּהין?... גאָט האָט אים געזאָגט, זאָג איך, א ל האָרץ אַ ש ר א ראך ― איז דער פּשט: נאַ װסיע טשעטירע סטאָרעני... מיר װעלן גײן, זאָג איך, װוּהין די אױגן טראָגן, װוּהין אַלע ייִדן גײען! װאָס סע װעט זײַן, זאָג איך, מיט כּל ישׂראל, דאָס װעט זײַן מיט רב ישׂראל. און מיט װאָס, זאָג איך, ביסטו מער מיוחסת פֿון דײַן שװעסטער בײלקע, די נגידיתטע? איר שטײט אָן צו זײַן מיט איר פּדהצורן אַצינד אין אַמעריקע און מאַכן אַ לעבאַכץ, מעג דיר אױך, זאָג איך, אָנשטײן... דאַנקען השם־יתברך, זאָג איך, װאָס מיר האָבן כאָטש מיט װאָס צו רירן זיך. אַביסל, זאָג איך, איז נאָך דאָ פֿון פֿריִער, און אַביסל פֿון דער כודאָבע, װאָס מיר האָבן פֿאַרקױפֿט, און אַביסל װעט אַרײַנפֿאַלן פֿון דער כאַטע. פֿון אַביסל און אַביסל, זאָג איך, װערט אַ פֿולע שיסל ― און גם זו לטובֿה! און אַפֿילו מיר זאָלן, זאָג איך, חלילה גאָרנישט האָבן, איז אונדז, זאָג איך, נאָך אַלץ בעסער פֿון מענדל בײליס!“...
בקיצור, איך האָב באַ איר יאַקאָש געפּועלט, זי זאָל זיך ניט שטאַרק פֿאַרעקשנען. איך האָב איר געגעבן צו פֿאַרשטײן מיט אַ שׂכל, אַז דער אוראַטניק קומט און ברענגט אַ פּאַפּיר, אַז מע הײסט גײן, קאָן מען קײן חזיר ניט זײַן און מע דאַרף גײן. און אַלײן בין איך אַװעק אין דאָרף מאַכן אַ טאָלק מיט דער כאַטע, און גלײַך צו איװאַן פּאָפּערילע, צום סטאַראָסטע הײסט עס. ער איז אַ גױ אַ בעל־הגוף און פּגרט נאָך מײַן דירה! געקומען צו איװאַנען, דערצײל איך אים ניט פֿון קײן פּותר און פֿון קײן חלום ― אַ ייִד איז קליגער פֿון אַ גױ ― און איך זאָג אים, זאָג איך: „הנה זײַ װיסן, איװאַנו סערדצע, אַז איך װאַרף אײַך אַװעקעט“... זאָגט ער: „װאָס עפּעס?“ זאָג איך: „איך פֿאָר אַריבער, זאָג איך, אין שטאָט אַרײַן. איך װיל זײַן, זאָג איך, צװישן ייִדן. איך בין שױן ניט קײן יונגערמאַן, זאָג איך, טאָמער חלילה טוט מען אַ שטאַרב“... מאַכט צו מיר איװאַן: „פֿאַרװאָס־זשע זאָלסטו ניט שטאַרבן דאָ? װער לאָזט דיך ניט?“ דאַנק איך אים זײער און זאָג אים: „שטאַרבן דאָ שטאַרב שױן דו בעסער, זאָג איך, דו ביסט בילכער, און איך װעל בעסער גײן שטאַרבן, זאָג איך, צװישן מײַניקע... קױף אָפּ, איװאַנו, באַ מיר, זאָג איך צו אים, מײַן כאַטע מיטן גאָרטן. אַן אַנדערן װעל איך, זאָג איך, ניט פֿאַרקױפֿן, דיר ― יאָ“. „װיפֿל, זאָגט ער, װילסטו פֿאַר דײַן כאַטע?“ „װיפֿל, זאָג איך, גיסטו?“ אַהין־אַהער, ער מיר: „װיפֿל װילסטו?“ איך אים: „װיפֿל גיסטו?“ ― מע האָט זיך גענומען דינגען זיך, פּאַטשן אין די הענט אַרײַן, אַזױ לאַנג געדונגען זיך און געפּאַטשט זיך, אַ רענדל אַרױף, אַ רענדל אַראָפּ, ביז מע האָט זיך אױסגעדונגען פֿאַרן מקח, און טאַקע פּאָװטירנע גענומען באַ אים אַף דער יד אַ פֿײַנעם אַדערױף, ער זאָל זיך חלילה ניט אױפֿטרענען ― אַ ייִד איז קליגער פֿון אַ גױ, ― און אָט אַזױ האָב איך אױספֿאַרקױפֿט אין אײן טאָג, בחצי־חינם געװײנלעך, דאָס גאַנצע דאָברע־מזל, געמאַכט פֿון אַלצדינג גאָלד, און בין אַװעק דינגען אַ פֿור, פֿאַרנעמען דאָס איבערגעבליבענע ביסל אָרעמקײט ― װעט איר הערן נאָך אַ שײנס, װאָס באַ טבֿיהן קאָן זיך פֿאַרלױפֿן! איר לײגט נאָר צו קאָפּ, איך װעל אײַך שױן לאַנג נישט האַלטן, איבערגעבן עס אײַך, װי זאָגט איר, בשלש ה ד בֿרים ― אין צװײ װערטער.
בקיצור, פֿאַרן אַװעקפֿאָר קום איך אַהײם, טרעף איך שױן ניט קײן שטוב, נאָר אַ חורבֿה. די װענט נאַקעט, זײ װײנען ממש מיט טרערן! אַף דער ערד ― פּעקלעך מיט פּעקלעך מיט פּעקלעך! אַפֿן פּריפּעטשיק זיצט די קאַץ, װי אַ יתומה נעבעך, טרױװערדיק ― עס האָט מיך אַזש אַ נעם געגעבן באַם האַרצן און טרערן האָבן זיך מיר געשטעלט אין די אױגן ... איך זאָל מיך ניט שעמען פֿאַר מײַן טאָכטער, װאָלט איך מיך גוט־גוט אױסגעװײנט, װי זאָגט איר, פֿאָרט באַטקאָװשטשינע!... דאָ אױסגעװאַקסן, דאָ פֿאַרשװאַרצט געװאָרן כּל ימיו, און פּלוצים אינמיטן דרינען ― לך־לך! זאָגט אײַך, װאָס איר װילט, ס'אַ פֿאַרדראָסיקע זאַך!... טבֿיה איז דאָך אָבער ניט קײן ייִדענע, האַלט איך מיך אײַן און מאַך מיך פֿרײלעך און רוף מיך אָן צו מײַן טאָכטער דער אַלמנה: „קום נאָר אַהער, זאָג איך, צײטל, װוּ ביסטו ערגעץ?“ גײט זי אַרױס פֿון צװײטן אַלקער, צײטל הײסט עס, מיט רױטע אױגן און מיט אַ געשװאָלענער נאָז. אַהאַ, טראַכט איך מיר, מײַן טאָכטער האָט זיך דאָ שױן װידער צעיעלהט, װי אַ ייִדענע צו ונתנה־תּוקף! אָט די װײַבער, הערט איר, זײַנען אײַך קײן קאַטאָװעס ניט ― באַלד עפּעס, איז געװײנט! װאָלװעלע טרערן באַ זײ! „שטיא! ― זאָג איך איר. ― װאָס װײנסטו שױן װידער? ביסטו ניט קײן נאַר? ― זאָג איך. ― באַרעכן זיך נאָר, זאָג איך, דעם חילוק פֿון דיר ביז מענדל בײליס“... װיל זי ניט הערן און מאַכט צו מיר: „טאַטע, זאָגט זי, דו װײסט ניט װאָס איך װײן“... זאָג איך: „איך װײס גאַנץ גוט. פֿאַרװאָס זאָל איך ניט װיסן? דו װײנסט, זאָג איך, ס'טוט דיר באַנג די הײם... ביסט אָט דאָ, זאָג איך, געבױרן געװאָרן און אױסגעװאַקסן ― פֿאַרדריסט עס דיך!... גלײב מיר, זאָג איך, איך זאָל ניט זײַן טבֿיה, איך זאָל זײַן אַן אַנדערער, װאָלט איך אַלײן אױך, זאָג איך, געקושט אָט די נאַקעטע װענט מיט אָט די לײדיקע פּאָליצעס... איך װאָלט אַלײן אױך, זאָג איך, צוגעפֿאַלן צו אָט דער דאָזיקער ערד!... עס טוט מיר באַנג, זאָג איך, איטלעכס ברעקל גלײַך מיט דיר. נאַרעלע! אַפֿילו אָט די קאַץ, זאָג איך, זעסטו, אָן זיצט זי דאָרט אַ פֿאַריתומטע אַפֿן פּריפּעטשיק? אַ שטומע צונג, אַ חיה, זאָג איך, פֿונדעסטװעגן איז אַ רחמנות, זי בלײַבט אַלײן אָן אַ בעל־הבית ― צער־בעלי־חײם“... „ס'איז דאָ, מאָל דיר, זאָגט זי, אַ גרעסערער רחמנות“... „דהײַנו?“ „דהײַנו, אָט פֿאָרן מיר אַװעק, זאָגט זי, און לאָזן איבער דאָ אײן מענטשן אַלײן, עלנט װי אַ שטײן“. פֿאַרשטײ איך ניט, װאָס זי מײנט, און רוף מיך אָן צו איר: „װאָס באַלעבעטשעסטו, זאָג איך? װאָסערע פֿלאָמען? װאָס מענטש? װאָסער שטײן?“ מאַכט זי צו מיר: „טאַטע, איך רײד ניט פֿונעם װעג, איך רײד, זאָגט זי, פֿון אונדזער חוהן“... און װי זי האָט מיר אױסגערעדט דעם דאָזיקן נאָמען, איז שװער איך אײַך, װי מיט אַ הײסן אָקרעפּ, אָדער מיט אַ שײַט־האָלץ איבערן קאָפּ! און איך פֿאַל אָן אַף מײַן טאָכטער און גיב איר אַװעק אַ װיסטן סוף: „װאָס עפּעס פּלוצים אינמיטן דרינען חוה, זאָג איך? איך האָב דאָך אָנגעזאָגט, זאָג איך, װיפֿל מאָל, אַז חוה לא יזכר ולא יפּקד!“... מײנט איר, אַז זי שרעקט זיך איבער? אָבער גאָר לא! טבֿיהס טעכטער האָבן אין זיך אַ כּוח! „טאַטע, מאַכט זי צו מיר, דו בײזער זיך נאָר ניט אַזױ שטאַרק און דערמאָן זיך בעסער, װאָס דו אַלײן, זאָגט זי, האָסט געזאָגט װיפֿל מאָל, אַז סע שטײט געשריבן, אַז אַ מענטש דאַרף האָבן רחמנות אַף אַ מענטשן, װי אַ טאַטע אַף אַ קינד“... איר הערט װערטער? װער איך מסתּמא נאָך מער אױפֿגעקאָכט און גיב איר אַװעקעט אַ גאָב, װי איר קומט: „פֿון רחמנות, זאָג איך, רעדסטו מיט מיר? װוּ איז געװען, זאָג איך, איר רחמנות, אַז איך בין געלעגן װי אַ הונט פֿאַרן גלח, ימח שמו, אים געקושט די פֿיס, און זי איז אפֿשר געװען, זאָג איך, אין צװײטן חדר און אפֿשר געהערט איטלעכס װאָרט?... אָדער װוּ איז געװען, זאָג איך, איר רחמנות, אַז די מאַמע עליו השלום איז געלעגן, זאָג איך, ניט פֿאַר דיר געדאַכט, אָט דאָ אַף דער ערד מיט שװאַרצן איבערגעדעקט? װוּ איז זי דעמאָלט געװען?... און די נעכט, װאָס איך בין, זאָג איך, ניט געשלאָפֿן? און דאָס קרענקען, װאָס האָט מיך, זאָג איך, געקרענקט די גאַנצע צײַט ביז הײַנטיקן טאָג נאָך, אַז איך דערמאָן מיך, זאָג איך, װאָס זי האָט מיר אָפּגעטאָן, אַף װעמען זי האָט אונדז אױסגעביטן ― װוּ איז, זאָג איך, דער רחמנות אַף מיר?“... און עס פֿאַרבאַקט מיך באַם האַרצן און איך קאָן ניט רײדן מער... מײנט איר דאָך אַװדאי, אַז טבֿיהס טאָכטער האָט נישט געפֿונען, װאָס מיר דערױף אָפּצוענטפֿערן? „דו אַלײן, זאָגט זי, זאָגסט דאָך, טאַטע, אַז דער מענטש, װאָס האָט חרטה, איז אים אַפֿילו גאָט אַלײן אױך מוחל“... „חרטה? ― זאָג איך. ― צו שפּעט! דאָס צװײַגעלע, זאָג איך, װאָס האָט זיך אײנמאָל אָפּגעריסן פֿון בױם, מוז, זאָג איך, פֿאַרטריקנט װערן! דאָס בלעטל, זאָג איך, װאָס איז אָפּגעפֿאַלן, מוז פֿאַרפֿױלט װערן, און מער, זאָג איך, זאָלסטו מיט מיר ניט רײדן דערפֿון ― ע ד כּאַן אומרים בשב ת ה גדול !“...
בקיצור, דערזען, אַז מיט װערטער קאָן זי מיט מיר גאָרניט מאַכן, טבֿיה איז ניט דער מענטש, װאָס מע רעדט אים איבער, פֿאַלט זי צו מיר שױן גאָר צו און הײבט מיך גאָר אָן צו קושן אין די הענט אַרײַן און מאַכט צו מיר: „טאַטע, זאָגט זי, זאָל איך שלעכטס האָבן, זאָל איך שטאַרבן אָט־אָ־דאָ אַפֿן אָרט, אױב דו װעסט זי איצטיקס מאָל, זאָגט זי, אָפּשטױסן, װי דו האָסט זי אָפּגעשטױסן דעמאָלט אין װאַלד, אַז זי איז, זאָגט זי, צוגעפֿאַלן צו דיר, און דו האָסט פֿאַרקערעװעט, זאָגט זי, דאָס פֿערדל און ביסט אַנטלאָפֿן!“... „װאָס פֿאַר אַ פּריטשעפּע, זאָג איך, אַף מײַן קאָפּ? װאָס פֿאַר אַן אָנשיקעניש?! װאָס האָסטו זיך גענומען, זאָג איך, אַף מײַן לעבן?!''... לאָזט זי מיך ניט אָפּעט, האַלט מיך צו באַ די הענט און טענהט זיך אירס: „זאָל איך שלעכטס האָבן, זאָגט זי, זאָל איך שטאַרבן, אױב דו װעסט איר ניט מוחל זײַן, זאָגט זי, װאָרעם זי איז דיר אַ טאָכטער, זאָגט זי, גלײַך װי איך!“... „װאָס װילסטו, זאָג איך, פֿון מײַן לעבן? זי איז ניט מײַן טאָכטער מער! זי איז שױן, זאָג איך, לאַנג געשטאָרבן!“... „נײן, זאָגט זי, זי איז ניט געשטאָרבן און זי אין שױן צוריק דײַן טאָכטער, זאָגט זי, װי געװען, װאָרעם פֿון דער ערשטער מינוט, זאָגט זי, אַז זי איז געװױרע געװאָרן, אַז מע שיקט אונדז אַרױס, האָט זי געזאָגט צו זיך אַלײן, אַז דאָס שיקט מען אַרױס אונדז אַלעמען, זי אױך, הײסט עס. דאָרט װוּ מיר ― אַזױ האָט מיר חוה אַלײן געזאָגט ― דאָרט איז זי. אונדזער גלות ― דאָס איז איר גלות... אַ סימן, זאָגט זי, האָסטו, טאַטע, אָט איז אַפֿילו דאָס פּעקל אירס“... אַזױ מאַכט צו מיר מײַן טאָכטער, צײטל הײסט עס, אין אײן אָטעם, װי די עשׂרת בני המן אין דער מגילה, און לאָזט מיך אַפֿילו ניט אַ װאָרט אַרױסרײדן און טוט מיר אַ װײַז־אָן אַף עפּעס אַ פּעקל אין אַ רױטער פֿאַטשײלע אײַנגעװיקלט, און טאַקע פּאָװטירנע טוט זי אַן עפֿן־אױף די טיר פֿון צװײטן אַלקער און אַ רוף־אױס: „חוה!“ ― װי איר זעט מיך אַ ייִדן... און װאָס זאָל איך אײַך זאָגן, ליבער פֿרײַנט? טאַקע פּונקט אַזױ װי באַ אײַך אין די ביכלעך װערט באַשריבן, באַװײַזט זי זיך, חוה הײסט עס, פֿון אַלקער אַרױס ― אַ געזונטע, אַ גלאַטע, אַ שײנע, װי געװען, ניט געמינערט אַ האָר, נאָר דאָס פּנים אַביסל פֿאַרזאָרגט, די אױגן אַביסל פֿאַרצױגן, און דעם קאָפּ האַלט זי הױך, מיט גדלות, בלײַבט שטײן אַ װײַלע, קוקט אַף מיר, איך ― אַף איר. דערנאָך ציט זי אױס צו מיר בײדע הענט, און נאָר אײן װאָרט קאָן זי אַרױסרײדן, אײן־און־אײנציק װאָרט, און שטיל:
― טאַ־טע............ . ...................... . ...................... . ...................... .
האָט קײן פֿאַריבל ניט, אַז איך דערמאָן מיך, שטעלן זיך מיר נאָך איצט טרערן אין די אױגן. נאָר מײנט ניט פֿונדעסטװעגן, אַז טבֿיה האָט חלילה געלאָזט אַ טרער, אָדער אַרױסבאַװיזן, װי זאָגט איר, מיאַכקי לבֿבֿות ― בלאָטע!... דאָס הײסט, װאָס איך האָב געפֿילט בעת־מעשׂה אינעװײניק אין האַרצן ― דאָס איז עפּעס אַנדערש. איר זײַט דאָך אַלײן אױך אַ טאַטע פֿון קינדער און איר װײסט גלײַך מיט מיר דעם פּשט פֿונעם פּסוק „כּרחם אָבֿ על בנים“ און דעם טעם פֿון דעם, בעת אַ קינד, עס מעג זיך װי פֿאַרזינדיקן, נאָר אַז סע קוקט אײַך גלײַך אין דער נשמה אַרײַן און זאָגט אײַך: „טאַטע!“ ― אַנו, זײַט דעמאָלט אַ בריה, אַדרבה, און טרײַבט עס אָפּ!... און צוריק אָבער, דער כּוח־הדם אַרבעט, און עס קומען מיר אַקעגן באַלד דאָס שײנע שפּיצל, װאָס זי האָט מיר אָפּגעטאָן... כװעדקע גאַלאַגאַן, אײַנגעזונקען זאָל ער װערן... און דער גלח, ימח שמו... און מײַנע טרערן... און גאָלדע עליו השלומס טױט... נײן! זאָגט שױן איר אַלײן, װי קאָן מען דאָס פֿאַרגעסן, װי קאָן מען דאָס פֿאַרגעסן?... און װידער צוריק ― סטײַטש! פֿאָרט אַ קינד... כּרחם אָבֿ על בנים... װי טאָר אַ מענטש זײַן אַן אַכזר, אַז גאָט אַלײן זאָגט אַף זיך, אַז ער איז אַן אל ארך אַפּים!... ובפֿרט, זי האָט חרטה און װיל זיך אומקערן צוריק צו איר טאַטן און צו איר גאָט!... װאָס זאָגט איר, פּאַניע שלום־עליכם? איר זײַט דאָך עפּעס אַ ייִד, װאָס קאַטאָרי איר מאַכט ביכלעך און איר גיט דער װעלט עצות ― זאָגט שױן איר אַלײן, װאָס האָט טבֿיה באַדאַרפֿט טאָן? אַרומנעמען זי, װי אַן אײגענע, קושן זי און האַלדזן זי און זאָגן איר, װי מיר זאָגן יום־כּיפּור צו כּל־נדרי: סלחתּי כּדבֿריך ― קום צו מיר, דו ביסט מײַן קינד? צי אפֿשר פֿאַרקערעװען דעם דישל, אַזױ װי דעמאָלט, און זאָגן איר: לךלך― ־ גײ דיר געזונטערהײט פֿון װאַנען דו ביסט געקומען?... נײן, לאָז זיך אײַך דאַכטן, למשל, עלעהײ איר זײַט אַף טבֿיהס אָרט, און זאָגט מיר בהן שלי, נאָר אָפֿנטלעך, װי פֿאַר אַן אמתן גוטן פֿרײַנט: װיִאַזױ װאָלט איר זיך נוהג געװען?... און אױב איר קאָנט עס מיר ניט זאָגן באַלד, גיב איך אײַך צײַט אַף צו באַטראַכטן זיך... און דערװײַל דאַרף מען גײן ― די אײניקלעך װאַרטן שױן אַף מיר, קוקן אַרױס אַפֿן זײדן. איר דאַרפֿט װיסן, אַז אײניקלעך זײַנען נאָך טױזנט מאָל טײַערער און אײַנגעבאַקענער פֿון קינדער. בנים ובֿנ י ב ניםאַ ― קלײניקײט! זײַט מיר געזונט און האָט קײן פֿאַריבל ניט, איך האָב אײַך אָנגעקלאַפּט אַ קאָפּ ― איר װעט שױן דערפֿאַר האָבן װאָס צו שרײַבן... אַז גאָט װעט הײסן, װעלן מיר זיך נאָך זען מסתּמא. אַ גוטן! אַ פֿאַרשפּעטיקטע מעשׂה פֿון טבֿיה דעם מילכיקן, דערצײלט נאָך פֿאַר דער מלחמה, נאָר איבער דעם גלות און איבער דער מהומה האָט זי ביז אַהער ניט געקאָנט זען די ליכטיקע װעלט.
געשריבן אין די יאָרן 1914־1916.