טבֿיה דער מילכיקער: האָדל

שלום עליכם (אַלע װערק)

האָדל

געשריבן אין יאָר 1904.
האָדל

― איר חידושט זיך, פּאַניע שלום־עליכם, אױף טבֿיהן, װאָס מע זעט אים נישט? ער האָט זיך, זאָגט איר, שטאַרק אַ רוק געטאָן, מיטאַמאָל, זאָגט איר, גרױ געװאָרן? עך־עך־עך! װען איר זאָלט װיסן מיט װאָס פֿאַר צרות, מיט װאָס פֿאַר װײטיקן אָט דער טבֿיה טראָגט זיך אַרום! װי אַזױ שטײט דאָרט בײַ אונדז געשריבן: אָדם יסודו מעפֿר וסופֿו לעפֿר ― אַ מענטש איז שװאַכער פֿון אַ פֿליג און שטאַרקער פֿון אײַזן… טאַקע נאָר אַ באַשרײַבונג מיט מיר! װוּ ערגעץ אַ שלאַק, אַ צרה, אַן אָנשיקעניש ― מיך אױסמײַדן טאָר עס נישט. פֿון װאַנען נעמט זיך עס, װײסט איר ניט? אפֿשר דערפֿון, װאָס בטבֿע בין איך אַ פּתי־יאמין, װאָס גלײבט איטלעכן אױף נאמנות? טבֿיה פֿאַרגעסט, װאָס אונדזערע חכמים האָבן אונדז אָנגעזאָגט טױזנט מאָל: כּבּדהו וחשדהו; בלשון אַשכּנז הײסט עס: „נע װיר סאָבאַקיНе верь собаке: גלײב ניט דעם הונט“… נאָר װאָס זאָל איך טאָן, פֿרעג איך אײַך, אַז ס'איז בײַ מיר פֿאָרט אַזאַ טבֿע? איך בין, װי איר װײסט, אַ גרױסער בעל־בטחון און האָב צו דעם װאָס לעבט אײביק קײנמאָל קײן טענות נישט. װי אַזױ ער פֿירט, אַזױ איז גוט. װאָרעם פּרוּװט זיך, אַדרבא, פֿאַרקערט, האָט יאָ טענות, װעט זיך אײַך עפּעס העלפֿן? אַז װי באַלד מיר זאָגן אין די סליחות: הנשמה לך והגוף שלך, הײַנט װאָס װײס אַ מענטש און װאָס האָט ער פֿאַר אַ װערדע? שטענדיק טענה איך אָבער מיט איר, מיט מײַנער הײסט דאָס: „גאָלדע, זאָג איך, דו זינדיקסט! פֿאַראַן, זאָג איך, בײַ אונדז אַ מדרש…“ „װאָס מיר מדרש, זאָגט זי, מיר האָבן, זאָגט זי, אַ טאָכטער אױף חתונה צו מאַכן; און נאָך דער טאָכטער, קײן עין־הרע, גײען נאָך צװײ טעכטער; און נאָך די צװײ ― נאָך דרײַ, קײן בײז אױג זאָל ניט שאַטן!“… ― „עט, זאָג איך, ס'איז בלאָטע, גאָלדע! אונדזערע חכמים, זאָג איך, האָבן דאָס אױך באַװאָרנט; ס'איז פֿאַראַן, זאָג איך, דערױף אױך אַ מדרש…“ לאָזט זי זיך ניט רעדן: „טעכטער, זאָגט זי, דערװאַקסענע, זײַנען אַלײן אַ גוטער מדרש“… און גײט טענהט מיט אַ ייִדענע!

הקיצור, פֿון דעם זעט איר אַרױס, אַז ס'איז פֿאַראַן, ס'איז דאָ, קײן עין־הרע, בײַ מיר סחורה אױף אױסצוקלײַבן, און דװקא פֿײַנע סחורה, ניט צו פֿאַרזינדיקן, אײנע שענער פֿון דער אַנדערער. ס'איז ניט שײך, אַז איך אַלײן זאָל לױבן מײַנע קינדער, נאָר איך הער װאָס די װעלט זאָגט: „קראַסאַװיצעס!“ און ועל־כּולם די עלטערע, האָדל רופֿט מען זי, די אַנדערע פֿון צײטלען, די װאָס האָט זיך פֿאַרקאָכט, אױב איר געדענקט, אינעם חייט; איז זי שײן, זאָג איך אײַך, די אַנדערע טאָכטער מײַנע, האָדל מײן איך, װאָס זאָל איך אײַך זאָגן? טאַקע װי אין דער הײליקער מגילה שטײט געשריבן: כּי טובֿת מראה היא ― שײַנט װי אַ שטיק גאָלד! און צו די צרות באַדאַרף זי נאָך האָבן אַ קאָפּ אױך, שרײַבט און לײענט ייִדיש און רוסיש, און ביכלעך ― ביכלעך שלינגט זי, װי האַלעשקעס. װעט איר דאָך פֿרעגן אַ קשיא: װאָס פֿאַר אַ מחותּן איז טבֿיהס טאָכטער מיט ביכלעך, אַז דער טאַטע אירער האַנדלט גאָר מיט קעז און מיט פּוטער? הערסטו, אָט דאָס פֿרעג איך דאָך בײַ זײ, בײַ די פֿײַנע בחורים הײסט עס, װאָס קײן הױזן, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, איז נישטאָ, און שטודירן גלוסט זיך זײ, װי מיר זאָגן אין דער הגדה: כּולנו חכמים ― אַלע װילן לערנען, כּולנו נבֿונים ― אַלע װילן שטודירן. פֿרעגט זײ: װאָס שטודירן? װער שטודירן? זאָלן אַזױ ציגן װיסן אין פֿרעמדע גערטנער שפּרינגען! אַז בסך־הכּל לאָזט מען זײ דאָך גאָר ניט צו, װי זאָגט ער: אַל תּשלח ידך ― אַ קאָטע פֿון דער פּוטער!… זאָלט איר זען פֿונדעסטװעגן, װי מע לערנט! און װער? בעל־מלאָכהשע קינדער. פֿון שנײַדערס, פֿון שוסטערס, גאָט זאָל מיר אַזױ העלפֿן בכל אַשר אפֿנה! מע לאָזט זיך אַװעק קײן יעהופּעץ, אָדער קײן אַדעס, מע װאַלגערט זיך אױס אױף אַלע בױדעמס, עסן עסט מען מכּות מיט בכורות, און פֿאַרבײַסן פֿאַרבײַסט מען מיט קדחת, גאַנצע חדשים דורכאַנאַנד קוקט מען נישט אָן קײן שטיקל פֿלײש אין די אױגן, מע לײגט זיך צונױף זעקס פּאַרשױנדלעך אױף אײן בולקע מיט אַ הערינג און ושׂמחתּ בחגך ― הוליע קבצן!…

בקיצור, האָט זיך אײנער פֿון דער „חבֿרה“ פֿאַרהאַקט אין אונדזער װינקל, עפּעס אַ שלימזל, נישט װײַט פֿון דאַנען, איך האָב געקענט דעם טאַטן זײַנעם, ער איז געװען אַ פּאַפּיראָסניק און אַ קבצן, לאָז ער מיר מוחל זײַן, אין זיבן פּאָלעס. מילא, בין איך אײַך דערױף נישט אױסן, װאָרעם אַז דעם תּנא רב יוחנן הסנדלר איז אָנגעשטאַנען צו נײען שטיװל, מעג אים שױן, דאַכט זיך, אָנשטײן צו האָבן אַ טאַטן, װאָס דרײט פּאַפּיראָסן. פֿאַרדריסן פֿאַרדריסט מיך נאָר אײן זאַך: למאַי זאָל זיך אַ קבצן גלוסטן לערנען, שטודירן? פּראַװדאַправда: אמת, דער גוטער יאָר האָט אים נישט גענומען, ער האָט אַ גוט קעפּל, גאָר אַ גוט קעפּל. פּערטשיק הײסט ער, דער שלימזל, האָבן מיר איבערגעלײגט אױף ייִדיש: פֿעפֿערל. ער זעט טאַקע אױס װי אַ פֿעפֿערל. איר זאָלט אָנקוקן ― אַ װעװריקל, אַ קלײנס, אַ שװאַרץ, אַ פֿאַרזעעניש, נאָר ס'איז פֿול, מלא־וגדוש, און אַ מױל ― אש־להבֿה, שװעבל און פּעך.

ויהי היום, טרעפֿט זיך אַ מעשׂה, איך פֿאָר אײנמאָל אַהײם פֿון בױבעריק, אָפּגעזעצט דאָס ביסל סחורה, אַ גאַנצן טראַנספּאָרט, קעז און פּוטער און סמעטענע און שאַר ירקות. זיץ איך פֿאַרטראַכט, װי דער שטײגער איז, אין הימל־זאַכן, פֿון דעם, פֿון יענעם, און פֿון די יעהופּעצער נגידים, װאָס עס גײט זײ, קײן עין־הרע, אַזױ גוט, אַזױ גוט, און פֿון טבֿיהן דעם שלימזל מיט זײַן פֿערדל, װאָס װערן כּל־ימיו פֿאַרשװאַרצט, וכדומה נאָך אַזעלכע ענינים. זומער, די זון באַקט, די פֿליגן בײַסן, און די װעלט אַרום און אַרום איז מחיה, גרױס, אָפֿן, כאָטש הײב זיך אױף און פֿלי, כאָטש צי זיך אױס און שװים!…

דערװײַל, איך טו אַ קוק ― אַ בחורל שפּאַנט זיך מיט די רגלים איבערן זאַמד, האַלט אַ פּעקל אונטערן אָרעם און שװיצט, פֿאָכט מיט דער נשמה. „יעמוד החתן רב יאָקל בן פֿלעקל! ― זאָג איך צו אים. ― זעץ דיך אױף, הער נאָר, װעל איך דיך אַביסל אונטערפֿירן, איך פֿאָר במילא לײדיק. װי שטײט דאָרטן, זאָג איך, בײַ אונדז געשריבן: „דײַן חבֿרס אײזל אַז דו באַגעגנסט, איז עזובֿ תּעזובֿ ― דאַרפֿסט אים נישט פֿאַרלאָזן, הײַנט לא כּל־שכּן אַ מענטש“… לאַכט ער, דער שלימזל, און לאָזט זיך דװקא לאַנג נישט בעטן און קריכט אין װעגעלע אַרײַן. „פֿון װאַנען, זאָג איך, שפּאַנט דאָס, למשל, אַ בחורל?“ „פֿון יעהופּעץ“. „װאָס האָט, זאָג איך, אַזאַ בחורל, װי דו, צו טאָן אין יעהופּעץ?“ „אַזאַ בחורל, װי איך, זאָגט ער, גיט אָפּ אַקזאַמענט“. „אױף װאָס, זאָג איך, שטודירט אַזאַ בחורל, װי דו?“ „אַזאַ בחורל, װי איך, זאָגט ער, װײס נאָך אַלײן ניט אױף װאָס ער שטודירט“. „אם־כּן, זאָג איך, װאָס־זשע דולט זיך אַזאַ בחורל, װי דו, אומזיסט דעם קאָפּ?“ „זאָרגט זיך ניט, רב טבֿיה, אַזאַ בחורל, װי איך, זאָגט ער, װײס שױן, װאָס ער האָט צו טאָן“. „זאָג מיר נאָר, זאָג איך, װי באַלד, אַז איך בין דיר שױן יאָ באַקאַנט, טאָ װער ביסטו, למשל?“ „װער איך בין? איך בין, זאָגט ער, אַ מענטש“. „איך זע, זאָג איך, אַז נישט קײן פֿערד; איך מײן װעמענס ביסטו?“ „װעמענס, זאָגט ער, זאָל איך זײַן? איך בין גאָטס“. „איך װײס, זאָג איך, אַז גאָטס; עס שטײט, זאָג איך, בײַ אונדז געשריבן: כּל החיה וכל הבהמה. איך מײן, זאָג איך, פֿון װאַנען שטאַמסטו, צי ביסטו אַן אונדזעריקער, צי אפֿשר פֿון דער ליטע?“ „שטאַמען, זאָגט ער, שטאַם איך פֿון אָדם הראשונען און אַלײן בין איך, זאָגט ער, אַ היגער, איר קענט מיך“. „װער־זשע, זאָג איך, איז דער טאַטע דײַנער? לאָמיר שױן הערן!“ „מײַן טאַטע זאָגט ער, האָט געהײסן פּערטשיק“. „טפֿו זאָלסטו װערן! האָסטו, זאָג איך, באַדאַרפֿט אַזױ לאַנג מוטשען? ביסט, הײסט עס, פּערטשיק דעם פּאַפּיראָסניקס אַ זונדל“. „בין איך, זאָגט ער, פּערטשיק דעם פּאַפּיראָסניקס אַ זונדל“. „און שטודירסט, זאָג איך, אין די קלאַסן?“ „און שטודיר, זאָגט ער, אין די קלאַסן“. „נו־נו, מהיכא־תּיתי, זאָג איך, אָדם אַ מענטש, ציפּור אַ פֿױגל, קאַטשקע רוק זיך. זאָג־זשע מיר, זאָג איך, תּכשיט מײַנער, פֿון װאָס, למשל, לעבסטו, אַ שטײגער?“ „פֿון דעם, זאָגט ער, װאָס איך עס“. „אַהאַ, זאָג איך, גאַנץ גוט; װאָס־זשע, זאָג איך, עסטו?“ „אַלצדינג, זאָגט ער, װאָס מע גיט מיר“. „איך פֿאַרשטײ, זאָג איך, ביסט נישט קײן איבערקלײַבער: אַז ס'איז דאָ װאָס צו עסן, עסטו, און אַז ס'איז נישטאָ װאָס צו עסן, פֿאַרבײַסטו מיט אַ ליפּ און לײגסט זיך שלאָפֿן אַ ניכטערער. נאָר װאָס דען, זאָג איך, ס'איז אַלצדינג כּדאַי, אַבי שטודירן אין די קלאַסן, זאָג איך; גלײַכסט זיך, זאָג איך, צו די יעהופּעצער נגידים, װי אין פּסוק שטײט: כּולם אַהובֿים כּולם ברורים>>“… אַזױ זאָג איך צו אים מיט אַ פּסוק און מיט אַ מדרש, װי טבֿיה קאָן. מײנט איר דאָך, אַז ער שװײַגט מיר אָפּ, פּערטשיק הײסט עס? „ניט דערלעבן, זאָגט ער, װעלן די נגידים, אַז איך זאָל זיך צו זײ גלײַכן! איך האָב זײ, זאָגט ער, אין דער ערד!“ „ביסט מיר עפּעס שטאַרק, זאָג איך, אױפֿגעטראָגן, זאָג איך, אױף די נגידים? איך האָב מורא, זאָג איך, אױב זײ האָבן זיך ניט צעטײלט, זאָג איך, מיט דײַן טאַטנס ירושה“. „זאָלט איר טאַקע װיסן, זאָגט ער, אַז איך און איר און מיר אַלע, קאָן זײַן, האָבן אַ גרױסן חלק בײַ זײ אין דער ירושה“… „װײסטו װאָס, זאָג איך, לאָזן שױן דײַנע שׂונאים רעדן פֿאַר דיר. איך זע אַרױס, זאָג איך, נאָר אײן זאַך, אַז דו ביסט אַ ייִנגל נישט קײן פֿאַרפֿאַלענער און די צונג באַדאַרף מען דיר נישט פּיקן; אױב דו װעסט, זאָג איך, האָבן צײַט, קאָנסטו זיך אַרײַנכאַפּן צו מיר הײַנט אױף דער נאַכט, װעלן מיר אַביסל שמועסן, און טאַקע, בדרך־הליכה, כאַפּן מיט אונדז אַ װעטשערע“…

אַװדאי האָט זיך מײַנער נישט געלאָזט איבערחזרן די װערטער און איז געקומען צו גאַסט, געטראָפֿן אַקוראַט צום סמיטשיק, בשעת דער באָרשט איז געשטאַנען אױפֿן טיש און די מילכיקע קנישעס אין אױװן האָבן זיך נאָך געפּרעגלט. „דו האָסט, זאָג איך צו אים, אַ לעבעדיקע שװיגער; קאָנסט זיך, זאָג איך, גײן װאַשן, און אַז ניט, קאָנסטו, זאָג איך, עסן אומגעװאַשן, איך בין ניט גאָטס סטראַפּטשע, זאָג איך, מיך װעט מען אױף יענער װעלט פֿאַר דיר ניט שמײַסן“. אַזױ שמועס איך מיך אױס מיט אים, און פֿיל, אַז עס ציט מיך עפּעס צו דעם דאָזיקן מענטשל, װאָס ― װײס איך אַלײן ניט, נאָר עס ציט; איך האָב ליב, פֿאַרשטײט איר, אַ מענטשן, װאָס מע קאָן מיט אים רעדן אַ װאָרט; אַמאָל אַ פּסוק, אַמאָל אַ מדרש, אַמאָל אַ שטיקל חקירה אין הימל־זאַכן, דאָס, יענץ, לאָקש, בױדעם, ציבעלע. אָט אַזאַ מענטש איז טבֿיה. פֿון יענער צײַט אָן האָט מײַן בחור אָנגעהױבן אַרײַנקומען צו מיר כּמעט אַלע טאָג. אָפּגעפֿאַרטיקט זיך מיט די „שטונדן“, פֿלעגט ער קומען צו מיר זיך אָפּרוען און אַביסל פֿאַרברענגען. מאָלט אײַך, אַז אָך און װײ איז געװען צו אים מיט זײַנע שטונדן אין אײנעם, אַז בסך־הכּל, דאַרפֿט איר װיסן, בײַ אונדז דער גרעסטער נגיד איז געװױנט צו צאָלן גאַנצע ח″י גילדױנים, אי דאָס, זאָל דער לערער אים העלפֿן לײענען דעפּעשן, שרײַבן אַדרײסים און טאַקע פֿאָלגן אַ גאַנג אױך, פֿאַרװאָס נישט? אַ בפֿירושער פּסוק: בכל לבֿבֿך ובֿכל נפֿשך ― עסטו ברױט, דאַרפֿסטו װיסן פֿאַרװאָס. אַ שטיקל גליק כאָטש, װאָס געגעסן האָט ער, אײגנטלעך, בײַ מיר, און דערפֿאַר האָט ער אונטערגעקנעלט מיט מײַנע טעכטער, װי זאָגט ער: עין תּחת עין ― אַ פּאַטש פֿאַר אַ פּאַטש; און אָט אַזױ איז ער געװאָרן בײַ אונדז אין שטוב אַ גאַנצער בן־בית, די קינדער האָבן אים אונטערגעטראָגן אַ גלעזל מילך, און מײַן אַלטע האָט אַכטונג געגעבן, ער זאָל האָבן אַ העמד אױפֿן לײַב מיט אַ פּאָר זאָקן גאַנצע ― און טאַקע דעמאָלט האָבן מיר דאָס אים געקרױנט מיטן נאָמען „פֿעפֿערל“, איבערגעמאַכט, הײסט דאָס, אױף ייִדיש פֿון פּערטשיק, און מע קאָן זאָגן, אַז מיר האָבן אים אַלע ליב געקריגן עפּעס גאָר װי אַן אײגענעם, מחמת בטבֿע איז ער, דאַרפֿט איר װיסן, דװקא נישקשה פֿון אַ מענטשל, אַ פּשוטער, אַ פּראָסטער חי־וקים הײסט דאָס, שלי שלך, שלך שלי, מײַנס דײַנס ― הפֿקר ציבעלעס…

פֿאַר אײן זאַך נאָר האָב איך אים פֿײַנט געהאַט: פֿאַר זײַן פֿאַרפֿאַלן װערן. פּלוצעם פֿלעגט ער זיך אױפֿהײבן, אַװעקגײן, און והילד איננו ― נישטאָ פֿעפֿערל! „װוּ ביסטו געװען, מײַן טײַערער שפּילפֿױגל?“ שװײַגט װי אַ פֿיש… איך װײס נישט, װי אַזױ איר ― איך האָב פֿײַנט אַ מענטשן מיט סודות; איך האָב ליב, װי זאָגט ער: וידבר ― גערעדט און ויאמר ― געזאָגט. דערפֿאַר האָט ער אָבער אַ מעלה: צערעדט ער זיך שױן, איז מי באש ומי במים ― פֿאַר פֿײַער און פֿאַר װאַסער. אַ פּיסק ― ניט געדאַכט זאָל ער װערן! רעדט על־ה´ ועל־משיחו, און אױף „ננתּקה“… און דער עיקר טאַקע ― אױף „ננתּקה“… מיט פּלאַנען אַלץ אַזעלכע װילדע, קרומע, משוגענע גענג, עפּעס אַלצדינג לאַקירדע, פּאָפּעריק, מיט די פֿיס אַרױף. למשל, אַ נגיד, קומט אױס, נאָך זײַן משוגענעם, פֿאַרקערטן שׂכל, איז אָפּגעפֿרעגט, און אַ קבצן איז, פֿאַרקערט, אַ גאַנצער צימעס, און װער שמועסט אַ בעל־מלאָכה ― דער איז גאָר דאָס אײבערשטע פֿונעם שטױסל, טײַערער פֿון חרוסת, מחמת יגיע כּפּיך, זאָגט ער, דאָס איז דער עיקר. „פֿונדעסטװעגן, זאָג איך, צו געלט, זאָג איך, קומט דאָס נישט?“ װערט ער מלא־כּעס און װיל מיר אײַנדרינגען, אַז געלט איז אַ שחיטה פֿאַר דער װעלט; פֿון געלט, זאָגט ער, נעמען זיך אַלע פֿאַלשקײטן אױף דער װעלט, און אַלצדינג, זאָגט ער, װאָס סע טוט זיך אױף דער װעלט, טוט זיך עס נישט על־פּי יושר. און ער ברענגט מיר צען טױזנט ראַיות און משלים, װאָס קלעפּן זיך בײַ מיר, װי אַן אַרבעס צו דער װאַנט… „קומט אױס, נאָך דײַן משוגענעם שׂכל, זאָג איך, אַז דאָס, װאָס מײַן בהמה מעלקט זיך, און דאָס, װאָס מײַן פֿערדל פֿאָרט, איז אױך נישט על־פּי יושר?“… וכדומה נאָך אַזעלכע קלאָץ־קשיות פֿרעג איך אים און שטעל אים אָפּ, װי זאָגט ער, על כּל דבֿרי שירות ותשבחות ― אױף יעדן טריט, װי טבֿיה קאָן! מײַן פֿעפֿערל אָבער קאָן אױך, נאָך אַ מין קאָנען! הלװאַי װאָלט ער אַזױ נישט קאָנען װי ער קאָן! און האָט ער עפּעס אױפֿן האַרצן, אַזױ זאָגט ער דאָס אַרױס! אײנמאָל זיצן מיר אַזױ פֿאַרנאַכט בײַ מיר אױף דער פּריזבע און חקירהן אַלץ מכּוח די דאָזיקע ענינים, פֿילאָזאָפֿיע הײסט עס. רופֿט ער זיך אָן צו מיר, פֿעפֿערל הײסט עס: „איר װײסט, רב טבֿיה? איר האָט טעכטער, רב טבֿיה, זײער געראָטענע“. „טאַקע באמת? ― זאָג איך. ― אַ דאַנק דיר פֿאַר דער בשׂורה; זײ האָבן, זאָג איך, אין װעמען געראָטן צו זײַן“. „אײנע, זאָגט ער צו מיר װײַטער, די עלטערע, די איז גאָר, זאָגט ער, אַ בר־דעת, אַ פּאָלנע מענטש“. „איך װײס עס אָן דיר, זאָג איך, דאָס עפּעלע, זאָג איך, פֿאַלט נישט װײַט פֿונעם בײמעלע“. אַזױ זאָג איך צו אים, און דאָס האַרץ, געװײנלעך, װאַקסט פֿאַר תּענוג, װאָרעם װאָסער פֿאָטער, איך בעט אײַך, האָט נישט ליב, אַז מע לױבט אים זײַנע קינדער? גײ זײַ אַ נבֿיא, אַז פֿון אַזאַ מין לױבעניש װעט גאָר אַרױסשפּרינגען אַ פֿאַרקאָכעניש, זאָל גאָט שומר־ומציל זײַן! איר מעגט דאָס האָרכן.

בקיצור, ויהי ערבֿ ויהי בוקר ― געװען איז דאָס צװישן טאָג און נאַכט, אין בױבעריק טאַקע, פֿאָר איך מיר אַזױ מיט מײַן װעגעלע איבער די דאַטשעס, שטעלט מיך עמעצער אָפּ. איך טו אַ קוק ― ס'איז אפֿרים דער שדכן. אפֿרים דער שדכן, דאַרפֿט איר װיסן, איז זיך אַ ייִד אַ שדכן, װי אַלע שדכנים, פֿאַרנעמט זיך, הײסט דאָס, מיט שידוכים. דערזעט ער מיך, אפֿרים הײסט עס, אין בױבעריק און שטעלט מיך אָפּ: „זײַט־זשע מוחל, רב טבֿיה, איך דאַרף אײַך עפּעס, זאָגט ער, זאָגן“. „מהיכא־תּיתי, אַבי אַ גוטס“, זאָג איך און שטעל אָפּ דאָס פֿערדל. „איר האָט, זאָגט ער, רב טבֿיה, אַ טאָכטער!“ „איך האָב, זאָג איך, זיבן, זאָלן געזונט זײַן“. „איך װײס, זאָגט ער, אַז איר האָט זיבן, איך האָב אױך זיבן“. „האָבן מיר, זאָג איך, אין אײנעם אַזױ גרױס װי פֿערצן“. „בקיצור, װערטלעך אױף אַ זײַט, זאָגט ער; די מעשׂה, רב טבֿיה, דערפֿון, זאָגט ער, איז אַזױ: איך בין דאָך, װי אײַך איז ידוע, אַ ייִד אַ שדכן, האָב איך, זאָגט ער, פֿאַר אײַך אַ חתן. נאָר אַ חתן ― פֿון חתנלאַנד אַ חתן, טאַקע פּערװעперве: ערשט שבפּערװע!“ „דהײַנו, זאָג איך, װאָס װערט אָנגערופֿן בײַ אײַך אַ חתן פֿון חתנלאַנד, פּערװע שבפּערװע? אױב, זאָג איך, אַ חייט, אָדער אַ סנדלר, אָדער אַ מלמד, מעג ער, זאָג איך, זיצן דאָרט, און איך, זאָג איך, ריװח והצלה יעמוד ― מײַן גלײַכן װעל איך מיר געפֿינען, ממקום אַחר, װי דער מדרש, זאָג איך, זאָגט“… „ע, זאָגט ער, רב טבֿיה, איר הײבט שױן אָן מיט אײַערע מדרשים? מיט אײַך, זאָגט ער, רעדן, באַדאַרף מען זיך גוט אונטערגאַרטלען! איר פֿאַרשיט, זאָגט ער די װעלט מיט מדרשים. איר הערט בעסער אױס, זאָגט ער, װאָס פֿאַר אַ מין שידוך אפֿרים דער שדכן איז אַ בעלן אײַך פֿאָרצולײגן; איר זאָלט, זאָגט ער, נאָר האָרכן און שװײַגן“. אַזױ מאַכט ער צו מיר, אפֿרים הײסט דאָס, און נעמט און לײענט מיר אױס אַ צעטל ― װאָס זאָל איך אײַך זאָגן? טאַקע עפּעס קפֿריסין. ראשית, איז דאָס אָרט זײער אַ שײן אָרט, אַ טאַטנס אַ קינד, ניט קײן „חאָץנחות־דרגאָ“. און דאָס, דאַרפֿט איר װיסן, איז בײַ מיר דער עיקר. װאָרעם איך בין אַלײן אױך ניט אַבי װער; בײַ מיר אין דער משפּחה זײַנען פֿאַראַן אַלערלײ, װי זאָגט ער: עקודים, נקודים וברודים ― פֿאַראַן פּראָסטע מענטשן, פֿאַראַן בעל־מלאָכות און פֿאַראַן בעלי־בתּים. הײַנט איז ער אַ יודע־נגן, װאָס פֿאַרשטײט אין די קלײנע אותיות. און דאָס איז בײַ מיר אַװדאי נישט פֿון די קלײנע זאַכן, װאָרעם אַ גראָבן יונג האָב איך דאָך פֿײַנט, װי חזיר! בײַ מיר אַן עם־האָרץ איז ערגער טױזנט מאָל פֿון אַ הולטײַ; איר מעגט אײַך גײן אָן אַ היטל, און אַפֿילו מיטן קאָפּ אַראָפּ, מיט די פֿיס אַרױף, אַבי איר װײסט װאָס רש″י מאַכט, זײַט איר שױן פֿון מײַנע לײַט. אָט אַזאַ ייִד איז טבֿיה… הײַנט איז ער, זאָגט ער, רײַך, אָנגעשטאָפּט מיט געלט, פֿאָרט אַרױס, זאָגט ער, מיט אַ קאַרעטע, מיט אַ פּאָר ברענענדיקע סוסים, עס גײט אַזש אַ רױך!… נו, מהיכא־תּיתי, טראַכט איך מיר, דאָס איז אױך נישט פֿון די גרױסע חסרונות. אײדער אַ קבצן, איז שױן גלײַכער אַ נגיד, װי זאָגט ער: יאה עניותא לישׂראל ― גאָט אַלײן האָט אױך פֿײַנט אַ קבצן. אַ סימן האָט איר, אַז גאָט זאָל ליב האָבן אַ קבצן, װאָלט אַ קבצן קײן קבצן נישט געװען. „נו, לאָמיך הערן װײַטער“, זאָג איך. „װײַטער, זאָגט ער, װיל ער מיט אײַך אַ שידוך טאָן, ער גײט אױס, ער חלשט, זאָגט ער, דאָס הײסט נישט נאָך אײַך ― נאָך אײַער טאָכטער חלשט ער, ער װיל אַ שײנע װיל ער“… „אַזױ? ― זאָג איך. ― לאָז ער זײַן פֿאַר איר די כּפּרה. װער, זאָג איך, איז ער, דער אַנטיק אײַערער: אַ בחור? אַן אַלמן? אַ גרוש? אַ שװאַרץ־יאָר?“ „ער איז אַ בחור, זאָגט ער, אַ בחור, אַפֿילו אין די יאָרן שױן, נאָר אַ בחור“. „װי אַזױ־זשע, זאָג איך, איז דער הײליקער נאָמען זײַנער?“ װיל ער מיר נישט זאָגן, כאָטש בראָט אים. „ברענגט זי, זאָגט ער, צו פֿירן קײן בױבעריק, װעל איך אײַך נאָכדעם, זאָגט ער, זאָגן“. „װאָס הײסט, זאָג איך, איך זאָל זי ברענגען צו פֿירן? ברענגען, זאָג איך, ברענגט מען צו פֿירן אַ פֿערד, זאָג איך, אױפֿן יריד, אָדער אַ בהמה צו פֿאַרקױפֿן“…

בקיצור, די שדכנים, װײסט איר דאָך, קאָנען איבעררעדן אַ װאַנט. ס'איז געבליבן, אַז אם־ירצה־השם נאָך שבת ברענג איך זי צו פֿירן קײן בױבעריק. און אַלערלײ גוטע, זיסע מחשבֿות קומען מיר אױף די געדאַנקען, און איך שטעל מיר שױן פֿאָר מײַן האָדלען, װי זי פֿאָרט אין אַ קאַרעטע מיט אַ פּאָר ברענענדיקע סוסים, און די װעלט איז מיר מקנא, ניט אַזױ אױף דער קאַרעטע מיט די סוסים, װי אױף די טובֿות, װאָס איך טו דער װעלט דורך מײַן טאָכטער דער נגידית, העלף־אױס די געפֿאַלענע מיט אַ גמילות־חסד, װעמען אַ כּף־האער, װעמען אַ פֿופֿציקער און װעמען אַ הונדערטער, װי זאָגט איר, יענער האָט אױך אַ נשמה… אַזױ טראַכט איך מיר, פֿאָרנדיק פֿאַרנאַכטלעך, צוריקװעגס אַהײם, און שמײַס דאָס פֿערדל און שמועס מיך דורך מיט דעם אױף פֿערדיש לשון: „לסוסתי, זאָג איך צו דעם, װיאָ! אַנו, מאַך נאָר, זאָג איך, מיט די רגלים אַ ביסעלע גיכער, באַקומסטו דײַן פּאָרציע האָבער, װאָרעם אין קמח אין תּורה ― שטײט בײַ אונדז געשריבן ― אַז מע שמירט ניט, פֿאָרט מען ניט“…

און װי איך רעד מיר דאָ אַזױ מיט מײַן פֿערדל, זע איך, פֿון װאַלד אַרױס שנײַדט זיך אַ פּאָרל, צװײ מענטשן, ניכּר, אַ זכר מיט אַ נקבֿה. גײן גײען זײ נאָענט, האַרט אײנער צום אַנדערן, און מע רעדט עפּעס זײער געשמאַק, װער קאָן דאָס זײַן פּלוצעם אין מיטן דרינען? ― קלער איך מיר און קוק מיך אײַן דורך די פֿײַעריקע ריטער פֿון דער זון. ― איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז ס'איז פֿעפֿערל! מיט װעמען־זשע גײט ער דאָס, דער שלימזל, אַזױ שפּעט? איך פֿאַרשטעל מיך מיט דער האַנט פֿון דער זון און קוק מיך אײַן נאָך שטאַרקער: װער איז די נקבֿהקע? אױ! דאַכט זיך, האָדל? יאָ, ס'איז זי, װי איך בין אַ ייִד, ס'איז זי!… אַזױ? אָט דאָס האָט מען אַזױ געשמאַק געלערנט גראַמאַטיקעס, געלײענט ביכלעך?! אױ, טבֿיה, ביסטו אַ בהמה! ― אַזױ טראַכט איך מיר, און שטעל אָפּ דאָס פֿערדל און רוף זיך אָן צו מײַנע לײַט: „אַ גוטן אָװנט אײַך, זאָג איך, װאָס הערט זיך עפּעס מכּוח מלחמה? װי קומט איר, זאָג איך, פּלוצעם גאָר אַהער? אױף װעמען קוקט איר דאָ אַרױס? אױפֿן נעכטיקן טאָג?“… דערהערט אַזאַ מין ברוך־הבאָ, איז מײַן פּאָרל געבליבן שטײן, װי זאָגט ער, לא בשמים ולא באָרץ, דאָס הײסט: ניט אַהין, ניט אַהער, מחילה צעדרײט און רױטלעך אױפֿן פּנים… געשטאַנען אַזױ אַ פּאָר מינוט אָן װערטער, לאָזט מען אַראָפּ די אױגן, נאָכדעם הײבט מען אָן קוקן אױף מיר, איך אױף זײ, זײ בײדע אױף דאָס אַנדערע.

„נו? ― זאָג איך. ― עפּעס באַטראַכט איר מיך, זאָג איך, גלײַך אַזױ װי איר האָט מיך שױן לאַנג נישט געזען. איך בין, דאַכט מיר, דער אײגענער טבֿיה, זאָג איך, װאָס געװען, נישט געמינערט אַ האָר“. אַזױ מאַך איך צו זײ האַלב פֿאַרדראָסיק און האַלב אױף קאַטאָװעס. רופֿט זיך אָן צו מיר די טאָכטער מײַנע, האָדל הײסט דאָס, און װערט נאָך רױטער װי פֿריִער: „טאַטע, אונדז קומט מזל־טובֿ“… „מזל־טובֿ אײַך, זאָג איך, מיט מזל זאָלט איר לעבן. װאָס איז די מעשׂה? איר האָט געפֿונען, זאָג איך, אַן אוצר אין װאַלד? צי איר זײַט נאָר װאָס ניצול געװאָרן, זאָג איך, פֿון אַ גרױסער סכּנה?“ „אונדז קומט, זאָגט ער, מזל־טובֿ, מיר זײַנען חתן־כּלה“. „װאָס הײסט, זאָג איך, איר זײַט חתן־כּלה?“ „חתן־כּלה, זאָגט ער, װײסט איר נישט װאָס הײסט? חתן־כּלה הײסט, זאָגט ער, איך בין איר חתן, זי איז מײַן כּלה“. אַזױ מאַכט ער צו מיר, פֿעפֿערל הײסט דאָס, און קוקט מיר דװקא גלײַך אין די אױגן אַרײַן. איך קוק אים אָבער אױך גלײַך אין די אױגן אַרײַן און מאַך צו אים: „װען איז געװען בײַ אײַך, זאָג איך, דאָס קנס־מאָל? און פֿאַרװאָס האָט איר נישט גערופֿן מיך אױך אױף דער שׂמחה? איך קער מיך, דאַכט זיך, אָן דאָ אַ שטיקל מחותּן, צי נײן?“… איר פֿאַרשטײט, איך לאַך און װערעם עסן מיך, טאָטשען מײַן לײַב. נאָר גאָרנישט, טבֿיה איז נישט קײן ייִדענע, טבֿיה האָט ליב אױסהאָרכן ביזן סוף… רוף איך מיך אָן צו זײ: „איך פֿאַרשטײ ניט ― אַ שידוך אָן אַ שדכן, אָן תּנאָים?“ „װאָס דאַרפֿן מיר, מאַכט ער, פֿעפֿערל הײסט דאָס, שדכנים? מיר זײַנען שױן לאַנג, זאָגט ער, חתן־כּלה“. „אַזױ? גאָטס נסים! װאָס־זשע האָט איר, זאָג איך, געשװיגן ביז אַהער?“ „װאָס זאָלן מיר, זאָגט ער, שרײַען? מיר װאָלטן אײַך הײַנט אױך נישט דערצײלט, נאָר אַזױ װי מיר האַלטן אין גיכן בײַ צעשײדן זיך, איז בײַ אונדז געבליבן, מיר זאָלן שטעלן פֿריִערט אַ חופּה“… דאָס האָט מיך שױן פֿאַרדראָסן, װי זאָגט איר: באָו מים עד נפֿש ― דערלאַנגט אין בײן אַרײַן! מילא, װאָס ער זאָגט: חתן־כּלה ― איז נאָך צו דערלײַדן, װי שטײט דאָרטן געשריבן: אָהבֿתּי ― ער װיל זי, זי װיל אים. אָבער חופּה? װאָס איז דאָס פֿאַר װערטער: שטעלן אַ חופּה? עפּעס תּרגום־לשון!… װײַזן װײַזט אױס, אַז מײַן חתן האָט פֿאַרשטאַנען, אַז איך בין פֿון דער מעשׂה אַביסל מטושטש; רופֿט ער זיך אָן צו מיר: „פֿאַרשטײט איר, רב טבֿיה, די מעשׂה דערפֿון איז אַזױ: איך האַלט בײַ אָפּפֿאָרן פֿון דאַנען“. „װען פֿאָרסטו?“ „אין גיכן“. „װוּהין, אַ שטײגער?“ „דאָס קאָן איך אײַך, מאַכט ער, נישט זאָגן, ס'איז, זאָגט ער, אַ סוד“… איר הערט? ס'איז אַ סוד! װי געפֿעלט דאָס אײַך, אַ שטײגער? קומט צו גײן אַ פֿעפֿערל, אַ קלײנס, אַ שװאַרץ, אַ פֿאַרזעעניש, פֿאַרשטעלט זיך פֿאַר אַ חתן, װיל שטעלן אַ חופּה, האַלט בײַ אַװעקפֿאָרן און זאָגט ניט װוּהין! קאָן ניט צעזעצט װערן די גאַל? „מילא, זאָג איך צו אים, אַ סוד איז אַ סוד; בײַ דיר איז גאָלע סודות… גיב מיר אָבער צו פֿאַרשטײן, ברודערל, אָט דאָס: דו ביסט דאָך אַ מענטש, זאָג איך פֿון סאַמע יושר און ביסט אײַנגעטונקען אין מענטשלעכקײט פֿון אױבן ביז אַראָפּ, ― װי קומט דאָס, זאָג איך, צו דיר, אַז דו זאָלסט פּלוצעם אין מיטן דרינען צונעמען בײַ טבֿיהן אַ טאָכטער און מאַכן זי פֿאַר אַן עגונה? אָט דאָס הײסט בײַ דיר יושר? מענטשלעכקײט? אַ שטיקל גליק, זאָג איך, װאָס דו האָסט מיך נישט באַגנבֿעט, אָדער אונטערגעצונדן“… „טאַטע! ― זאָגט זי צו מיר, האָדל הײסט דאָס. ― דו װײסט גאָרניט, װי גליקלעך מיר זײַנען, איך און ער, װאָס מיר האָבן דיר אױסגעזאָגט פֿונעם סוד. ס'איז בײַ אונדז, זאָגט זי, אַראָפּ אַ שטײן פֿונעם האַרצן. קום אַהער, לאָמיר זיך צעקושן“. און נישט לאַנג געטראַכט, כאַפּן זײ מיך אַרום בײדע, זי פֿון אײן זײַט, ער פֿון דער אַנדערער זײַט, און מע הײבט מיך אָן קושן און האַלדזן, זײ מיך און איך זײ, און פֿון גרױס אימפּעט, אַ פּנים, זײ בײדע צװישן זיך דאַװאַיдавай: לאָמיר קושן זיך! אַ באַשרײַבונג, זאָג איך אײַך, אַ טעאַטער מיט זײ! „טאָמער װאָלט שױן געװען, זאָג איך, גענוג קושן זיך? צײַט עפּעס רעדן מכּוח תּכלית“. „מכּוח װאָסער תּכלית?“ זאָגן זײ. „מכּוח נדן, זאָג איך, מלבושים, הוצאָות־החתונה, דאָס, יענץ, לאָקש, בױדעם, ציבעלע“… „מיר דאַרפֿן נישט, זאָגן זײ, גאָרנישט ניט, נישט קײן לאָקשן, נישט קײן בױדעם, נישט קײן ציבעלעס“. „װאָס־זשע דען, זאָג איך, דאַרפֿט איר יאָ?“ „מיר דאַרפֿן, זאָגן זײ, נאָר חופּה־וקידושין“… איר הערט װערטער…

בקיצור, איך װעל אײַך נישט מאַריך זײַן, עס האָט מיר געהאָלפֿן, װי דער פֿאַראַיאָריקער שנײ ― מע האָט געשטעלט אַ חופּה. אַלץ הײסט אַ חופּה! אַװדאי, װאָס זאָלט איר קלערן, נישט אַזאַ חופּה, װי טבֿיהן שטײט אָן. אױך מיר אַ חופּה!… אַ שטילע חתונה… אָך און װײ!… און דערצו איז נאָך פֿאַראַן אַ װײַב, װי זאָגט איר: אױף אַ מכּה אַ בלאָטער. מוטשעט זי, איך זאָל איך נאָר זאָגן, װאָס איז דאָס עפּעס אַזױ כאַפּ־לאַפּ, בחיפּזונדיק? נו, גײט גיט צו פֿאַרשטײן אַ ייִדענע, אַז סע ברענט! װאָס טױג אײַך, איך האָב איר געמוזט אָפּטאָקן פֿון דרך־שלום װעגן אַ ליגן הגדול הגיבור והנורא, אַ מעשׂה מיט אַ ירושה, אַ רײַכע מומע פֿון יעהופּעץ, נעכטיקע טעג ― אַבי זי זאָל מיך לאָזן צורו. און טאַקע באותו היום, דאָס הײסט אַ פּאָר שעה נאָך דער שײנער חופּה, שפּאַן איך אײַן דאָס פֿערד־און־װעגעלע, און מיר זעצן זיך אױף זאַלבעדריט, דאָס הײסט: איך און זי און ער, דער גענײדעם מײַנער, און הלך משה מרדכי ― מאַרש צום באַן קײן בױבעריק. זיצנדיק אַזױ מיט מײַן פּאָרפֿאָלק אין װעגעלע, כאַפּ איך מיר אַ קוק מן־הצד אױפֿן דאָזיקן פּאָרל און טראַכט מיר: װאָס פֿאַר אַ גרױסן גאָט מיר האָבן און װי מאָדנע שײן ער פֿירט זײַן װעלטל! און װאָס פֿאַר מיני משונה נפֿשות, װילדע ברואים, עס געפֿינען זיך בײַ אים! אָט האָט איר אײַך אַ פּאָרפֿאָלק נאָר־װאָס פֿון דער נאָדל אַרױס: פֿאָרט ער אַװעק, דער גוטער יאָר װײס אים װוּהין, און זי בלײַבט איבער דאָ ― און מע זאָל דאָס לאָזן אַפֿילו אַ טרער, כאָטש פֿון יוצא װעגן! נאָר גאָרנישט, טבֿיה איז נישט קײן ייִדענע. טבֿיה האָט צײַט, קוקט און שװײַגט, װאָס װעט דאָ זײַן… זע איך עפּעס אַ פּאָר יונגעלײַטלעך, גוטע כּתריליקעס, מיט אױסגעטראָטענע שטיװל, זײַנען אַרױסגעקומען אױפֿן באַן זיך געזעגענען מיט מײַן שפּיל־פֿױגל. אײנער פֿון זײ איז געגאַנגען עפּעס װי אַ שײגעץ, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, מיטן העמדל איבער די הױזן, און האָט עפּעס געשושקעט זיך מיט מײַנעם שטילערהײט. „זע נאָר, טבֿיה, טראַכט איך מיר, צי האָסטו זיך ניט אַרײַנגעכאַפּט דאָ צװישן חבֿרה פֿערד־גנבֿים, בײַטל־שנײַדערס, שלעסער־ברעכער, אָדער פֿאַלשע מאָנעטשיקעסфальшивомонетчиков: אונטערמאַכערס?“…

פֿאָרנדיק צוריק מיט מײַן האָדלען פֿון בױבעריק אַהײם, קאָן איך מיך נישט אײַנהאַלטן און זאָג איר אַרױס דעם דאָזיקן געדאַנק גאַנץ אָפֿנטלעך. צעלאַכט זי זיך און װיל מיך אײַנרעדן, אַז ס'איז לױטער פֿײַנע מענטשלעך, ערלעכע, לעצט־ערלעכע לײַט, װאָס זײער גאַנץ לעבן איז נאָר פֿון יענעמס װעגן, זיך האָבן זײ נישט אין זינען, אַפֿילו אין דער לינקער פּיאַטע… „אָט אַ יענער, זאָגט זי, װאָס מיטן העמדל, דער איז גאָר אַ טאַטנס אַ קינד; ער האָט, זאָגט זי, אַװעקגעװאָרפֿן רײַכע טאַטע־מאַמע אין יעהופּעץ, װיל נישט נעמען בײַ זײ קײן צעבראָכענעם גראָשן“. „אַזױ? גאָטס װוּנדער! ― זאָג איך… טאַקע זײער אַ פֿײַן בחורל, כלעבן! צום העמדל, װאָס ער גײט איבער די הױזן, מיט די לאַנגע האָר, װען גאָט העלפֿט אים נאָך אַ האַרמאָניע, אָדער אַ הונט זאָל אים נאָכלױפֿן פֿון הינטן, דעמאָלט האָט דאָס שױן גאָר דעם זיבעטן חן!“… אָט אַזױ רעכן איך זיך אָפּ מיט איר שױן פֿאַר אים אױך, און לאָז אױס מײַן גאַנץ ביטער האַרץ, הײסט דאָס, צו איר נעבעך… און זי? גאָרנישט! אין אסתּר מגדת ― מאַכט זיך תּמעװאַטע. איך איר: „פֿעפֿערל“, און זי מיר: „טובֿת־הכּלל, אַרבעטער, נעכטיקע טעג“… „װאָס טױג מיר, זאָג איך, אײַער טובֿת־הכּלל מיט אײַער אַרבעטן, אַז עס גײט צו בײַ אײַך בסוד? פֿאַראַן, זאָג איך, אַ שפּריכװאָרט: װוּ אַ סוד, דאָרט איז אַ גנבֿה… אַמער זאָג מיר גלײַך, װאָס איז ער געפֿאָרן, פֿעפֿערל, און װוּהין?“… „אַלצדינג יאָ, זאָגט זי, נאָר דאָס נישט. פֿרעג זיך, זאָגט זי, בעסער נישט נאָך; גלײב מיר, זאָגט זי, װעסט מיט דער צײַט אַלײן אַלצדינג װיסן. װעסט, אם־ירצה־השם, הערן, און אפֿשר אין גיכן, פֿיל נײַס, פֿיל גוטס!“… „אָמן, הלװאַי, זאָג איך, פֿון דײַן מױל אין גאָטס אױערן. נאָר אונדזערע שׂונאים, זאָג איך, זאָלן אַזױ װיסן פֿון זײער געזונט, װי איך הײב אָן צו פֿאַרשטײן, װאָס דאָ טוט זיך בײַ אײַך און װאָס באַדײַט די שפּיל!“… „אָט דאָס איז טאַקע, זאָגט זי, דער אומגליק, װאָס דו װעסט דאָס ניט פֿאַרשטײן“. „װאָס־זשע, ס'איז אַזױ טיף? מיר דאַכט, זאָג איך, אַז איך פֿאַרשטײ, מיט גאָטס הילף, גרעסערע זאַכן“… „דאָס לאָזט זיך ניט, זאָגט זי, פֿאַרשטײן מיטן שׂכל אַלײן, דאָס דאַרף מען, זאָגט זי, פֿילן, פֿילן מיטן האַרצן“… אַזױ זאָגט זי צו מיר, האָדל הײסט עס, און דאָס פּנים בײַ איר בשעת־מעשׂה פֿלאַמט און די אױגן ברענען. ניט געדאַכט זאָלן זײ װערן, די טעכטער מײַנע! פֿאַרקאָכן זײ זיך אין עפּעס, איז מיט האַרצן און מיט לײַב און לעבן און מיטן גוף און מיט דער נשמה!

בקיצור, װעל איך אײַך דערצײלן, עס גײט אַװעק אַ װאָך און צװײ און דרײַ און פֿיר און פֿינף און זעקס און זיבן ― אין קול ואין כּסף ― נישטאָ ניט קײן בריװ, ניט קײן ידיעה. „פֿאַרפֿאַלן, זאָג איך, פֿעפֿערל!“ ― און כאַפּ אַ קוק אױף מײַן האָדלען. נעבעך קײן טראָפּן בלוט נישטאָ אין פּנים, זוכט אױף אַלע מאָל אַן אַנדער שטיקל אַרבעט אין שטוב, װיל, װײַזט אױס, פֿאַרגעסן דורך דעם די גרױסע צרות אירע, נאָר, איר זאָלט זאָגן, זי זאָל דאָס אים אַפֿילו דערמאָנען! שאַ, שטיל, גלײַך װי ס'איז גאָר קײנמאָל נישט געװען קײן פֿעפֿערל אױף דער װעלט! נאָר אײנמאָל טרעפֿט זיך אַ מעשׂה, איך קום צופֿאָרן אַהײם, איך זע ― מײַן האָדל איז פֿאַרװײנט, גײט אַרום מיט אָנגעשװאָלענע אױגן. הײב איך מיך אָן צו דערפֿרעגן, װער איך געװאָר, אַז דאָ איז נישט לאַנג געװען עפּעס אײנער אַ שלימזל מיט לאַנגע האָר און געסודעט זיך עפּעס מיט איר, מיט האָדלען הײסט עס. „אַהאַ! ― טראַכט איך מיר. ― דאָס איז יענער חבֿרה־מאַן, װאָס האָט אַװעקגעװאָרפֿן רײַכע טאַטע־מאַמע און האָט אַראָפּגעלאָזט דאָס העמדל איבער די הױזן“… און נישט לאַנג געטראַכט, רוף איך אַרױס מײַן האָדלען פֿון שטוב אין הױף אַרױס און טו זי אַ כאַפּ גלײַך אױף דער װענטקע: „זאָג מיר נאָר, טאָכטער, האָסט שױן פֿון אים אַ גרוס?“ „יאָ“. „װוּ איז ער ערגעץ, דײַן באַשערטער?“ „ער איז, זאָגט זי, װײַט“. „װאָס טוט ער?“ „ער זיצט!“ „ער זיצט?“ „ער זיצט“… „װוּ זיצט ער? פֿאַרװאָס זיצט ער?“ ― שװײַגט זי. קוקט מיר גלײַך אין די אױגן אַרײַן און שװײַגט. „זאָג מיר נאָר, זאָג איך, טאָכטער מײַנע, װעדליק איך פֿאַרשטײ, זיצט ער נישט פֿאַר קײן גנבֿה; פֿאַרשטײ איך ניט דעם שׂכל, אַז װי באַלד קײן גנבֿ ניט און קײן שװינדלער ניט, הײַנט פֿאַרװאָס־זשע זיצט ער, פֿאַר װאָסערע מעשׂים טובֿים?“… שװײַגט זי ― אין אסתּר מגדת… האָב איך מיך מישבֿ געװען: זאָגסט ניט, דאַרף מען ניט; ער איז דאָך דײַן שלימזל, ניט מײַנער. אַ שײנע רײנע כּפּרה! נאָר אינעװײניק אין האַרצן טראָג איך אַ װײטיק, איך בין פֿאָרט אַ פֿאָטער, װי מיר זאָגן אינעם דאַװענען: כּרחם אָבֿ על בנים ― אַ פֿאָטער בלײַבט אַ פֿאָטער.

בקיצור, געװען איז דאָס הושענא־רבה אױף דער נאַכט. יום־טובֿ איז בײַ מיר אַ מינהג, איך רו מיך אָפּ, און אױך דאָס פֿערדל רוט זיך בײַ מיר אױס, װי אין דער תּורה שטײט געשריבן: אַתּה ― דו, ושורך ― און דײַן װײַב, וחמורך ― און דײַן פֿערדל… און אַגבֿ איז שױן אין בױבעריק כּמעט נישטאָ װאָס צו טאָן: טוט מען אַ בלאָז מיטן שופֿר, אַזױ צעלױפֿן זיך אַלע דאַטשניקעס, װי די מײַז אין אַ הונגער, און בױבעריק װערט אַ פּוסטקע. דעמאָלט האָב איך ליב צו זיצן אין דער הײם, בײַ זיך אױף דער פּריזבע. פֿאַר מיר איז עס דאָס בעסטע שטיקל צײַט. די טעג זײַנען געשענקטע. די זון באַקט שױן ניט, װי אַ קאַלך־אױװן, נאָר זי גלעט מיט אַ מין װײכקײט, מחיה־נפֿשות. דער װאַלד איז אַלץ נאָך גרין, די סאָסנעס הערן ניט אױף צו שמעקן מיט סמאָלע, און עס דאַכט זיך מיר, אַז דער װאַלד קוקט יום־טובֿדיק, װי גאָטס אַ סוכּה, אַ סוכּה פֿון גאָט. אָט דאָ, טראַכט איך מיר, האַלט גאָט סוכּות; דאָ, ניט אין שטאָט, װוּ סע טאַרעראַמט, און מענטשן לױפֿן הין און הער, פּינען מיט דער נשמה, יאָגן זיך נאָכן שטיקל ברױט, און מע הערט נאָר געלט און געלט און געלט!… און װער שמועסט אױף דער נאַכט, הושענא־רבה, למשל, ― איז דאָך גאָר אַ גן־עדן: דעמאָלט איז דער הימל בלױ, די שטערן פֿינקלען, שעמערירן, בײַטן זיך, פּינטלען, װי, להבֿדיל, אַ מענטש מיט די אױגן; און אַמאָל, מאַכט זיך, פֿליט דורך אַ שטערן פֿײַל אױסן בױגן, לאָזט איבער נאָך זיך אױף אַ רגעלע אַ גרינעם פּאַס ― דאָס האָט זיך אַראָפּגעלאָזט אַ שטערנדל, געפֿאַלן עמעצנס מזל. װאָרעם װיפֿל שטערן, אַזױ פֿיל מזלות… ייִדישע מזלות… „עס זאָל כאָטש ניט זײַן מײַן פֿינצטער מזל“, ― טראַכט איך מיר, און עס קומט מיר אױפֿן געדאַנק האָדל. שױן פֿון עטלעכע טעג, אַז זי איז עפּעס װי אױפֿגעמונטערט, לעבעדיקער געװאָרן, גאָר אַן אַנדער פּנים באַקומען. עמעצער האָט איר געבראַכט אַ בריװל, אַ פּנים, פֿון אים טאַקע, פֿון איר שלימזל. װילן װילט זיך מיר זײער װיסן, װאָס ער שרײַבט איר, נאָר פֿרעגן װיל איך נישט; זי שװײַגט, שװײַג איך אױך, פּתח־שין־שאַ! טבֿיה איז נישט קײן ייִדענע; טבֿיה האָט צײַט…

דערװײַל, אַזױ װי איך טראַכט פֿון האָדלען, קומט זי אָן, האָדל הײסט עס, זעצט זיך צו לעבן מיר אױף דער פּריזבע, קוקט זיך אַרום אױף אַלע זײַטן און רופֿט זיך אָן צו מיר שטילערהײט: „הערסטו, טאַטע? איך דאַרף דיר עפּעס זאָגן: הײַנט געזעגענען מיר זיך אָפּ מיט דיר… אױף שטענדיק“…

אַזױ זאָגט זי צו מיר שטיל, קױם װאָס מע הערט, און קוקט אױף מיר מיט אַ מאָדנעם מין קוק, מיט אַזאַ קוק, װאָס איך װעל אים אײביק נישט פֿאַרגעסן. און בשעת־מעשׂה פֿליט מיר דורך אַ מחשבֿה אין קאָפּ: „זי װיל זיך טרינקען“… װאָס איז מיר אײַנגעפֿאַלן טרינקען? װײַל עס האָט זיך געטראָפֿן, ניט דאָ געדאַכט, אַ מעשׂה: אַ מײדל נישט װײַט פֿון אונדז האָט זיך פֿאַרקאָכט אין אַ דאָרף־שײגעץ און האָט זיך צוליב דעם דאָרף־שײגעץ… איר װײסט דאָך שױן װאָס. איז די מאַמע פֿאַר צרות קראַנק געװאָרן און איז געשטאָרבן, און דער טאַטע האָט זיך אױסגעבראַכט, געװאָרן אַ קבצן. און דער דאָרף־שײגעץ האָט זיך מישבֿ געװען און האָט חתלירעאיראָניש: חתונה געהאַט פֿאַר אַן אַנדערע. איז זי אַװעקגעגאַנגען צום טײַך, דאָס מײדל הײסט דאָס, און האָט זיך אַרײַנגעװאָרפֿן אין װאַסער אַרײַן און האָט זיך דערטרונקען…

„װאָס הײסט, זאָג איך, דו געזעגנסט זיך אָפּ מיט מיר אױף שטענדיק?“ ― אַזױ מאַך איך צו איר און קוק אַראָפּ, זי זאָל ניט זען, װי איך בין טױט. „דאָס הײסט, זאָגט זי, איך פֿאָר, זאָגט זי, אַװעק, מאָרגן, זאָגט זי, גאַנץ פֿרי, מיר װעלן זיך שױן מער קײנמאָל ניט זען… קײנמאָל ניט“…

דערהערט די דאָזיקע װערטער, איז מיר געװאָרן אַביסל גרינגער אױף דער נשמה. דאַנקען גאָט כאָטש דערפֿאַר, טראַכט איך מיר, װי זאָגט ער: גם זו לטובֿה ― עס קאָן זײַן ערגער, בעסער האָט קײן שיעור ניט… „װוּהין, למשל, פֿאָרסטו, אױב איך האָב, זאָג איך, די זכיה צו װיסן?“ „איך פֿאָר, זאָגט זי, צו אים“. „צו אים? ― זאָג איך. ― װוּ איז ער דען אַצינדערט?“ „לעת־עתּה, זאָגט זי, זיצט ער נאָך; נאָר אין גיכן שיקט מען אים אַװעק“. „פֿאָרסטו, הײסט דאָס, זיך געזעגענען מיט אים?“ ― אַזױ זאָג איך צו איר און מאַך זיך תּמעװאַטע. „נײן, זאָגט זי, איך גײ אים נאָך גלײַך אַהין“. „אַהין? ― זאָג איך. ― װער איז געװען דער אַהין? װי אַזױ הײסט דאָס אָרט?“ „מע װײס נאָך נישט אַקוראַט, זאָגט זי, װי אַזױ דאָס אָרט הײסט, נאָר װײַט איז דאָס זײער, זאָגט זי, װײַט מיט סכּנת־נפֿשות“…

אַזױ זאָגט זיך צו מיר, האָדל הײסט עס, און עס מאָלט זיך מיר אױסעט, אַז זי רעדט דאָס מיט גדלות, מיט גרױסקײט, גלײַך װי ער װאָלט דאָ אָפּגעטאָן עפּעס אַזעלכעס, װאָס סע קומט אים דערפֿאַר אַ מעדאַל פֿון אַ פּוד אײַזן!… װאָס ענטפֿערט מען איר, למשל, אױף אַזאַ זאַך? פֿאַר אַזאַ זאַך נעמט אַ פֿאָטער און בײזערט זיך אױס אױף אַ קינד, שענקט אַ פּאָר פּעטש, אָדער ער בײַטלט אױס אַלע בײזע װיסטע חלומות. טבֿיה איז אָבער ניט קײן ייִדענע. איך גײ מיט דעם גאַנג, אַז כּעס איז עבֿודה־זרה. רוף איך מיך אָן צו איר מיט אַ פּסוק, װי געװײנלעך: „איך זע אַרױס, זאָג איך, טאָכטער מײַנע, אַז דו ביסט מקײם, װי אין דער הײליקער תּורה שטײט געשריבן: על־כּן יעזבֿ ― װאַרפֿסט אַװעק, זאָג איך, צוליב אַ פֿעפֿערל, טאַטע־מאַמע, זאָג איך, און לאָזט זיך אַװעק אין אַן אָרט, װאָס מע װײס ניט װוּ, ערגעץ אין די מידבריות, אַ פּנים, אױפֿן פֿאַרגליװערטן ים, דאָרט, װוּ אַלכּסנדר מוקדון, זאָג איך, איז געפֿאָרן אױפֿן אָקרענט און פֿאַרבלאָנדזשעט אױף אַ װײַטער װיספּע, זאָג איך, צװישן װילדע מענטשן, װי איך האָב געלײענט, זאָג איך, אַמאָל אין אַ מעשׂה־ביכל“…

אַזױ זאָג איך צו איר האַלב אױף קאַטאָװעס און האַלב מיט כּעס, און דאָס האַרץ בשעת־מעשׂה װײנט. נאָר טבֿיה איז נישט קײן ייִדענע. טבֿיה האַלט זיך אײַן. און זי, האָדל הײסט עס, פֿאַלט נישט אַראָפּ בײַ זיך; ענטפֿערט מיר אָפּ על ראשון ראשון, און שטיל, נישט געכאַפּט, און באַטראַכט. טבֿיהס טעכטער קאָנען רעדן…

און כאָטש איך האַלט דעם קאָפּ אַראָפּ און די אױגן צו, פֿונדעסטװעגן דאַכט זיך מיר, אַז איך זע זי, האָדלען הײסט דאָס, איך זע ― איר פּנים איז פּונקט אַזױ װי די לבֿנה, בלאַס און מאַט, און דאָס קול אירס, מאָלט זיך מיר אױס, איז עפּעס װי פֿאַרדומפּן, ציטערט… זאָל איך איר, אַ שטײגער, פֿאַלן אױפֿן האַלדז, בעטן, חלשן פֿאַר איר, זי זאָל נישט פֿאָרן? װײס איך, אַז ס'איז אַרױסגעװאָרפֿן. ימח־שמם זאָלן זײ װערן, טאַקע די טעכטער מײַנע, ― פֿאַרקאָכן זײ זיך אין עמעצן, איז מיטן גוף און מיט דער נשמה און מיטן האַרצן און מיט לײַב און לעבן!

בקיצור, מיר זײַנען אָפּגעזעסן אַזױ אױף דער פּריזבע אַ היפּשע שטיק צײַט, לאָז זיך אײַך דאַכטן, כּמעט די גאַנצע נאַכט. מער געשװיגן װי גערעדט, און דאָס, װאָס מיר האָבן גערעדט, איז אױך געװען כּמעט װי נישט גערעדט, האַלבע װערטער… זי האָט גערעדט, און איך האָב גערעדט. איך פֿרעג זי נאָר אײן זאַך: װוּ איז דאָס געהערט געװאָרן, אַ מײדל זאָל נעמען און חתונה האָבן פֿאַר אַ בחור צוליב דעם, זי זאָל אים קאָנען נאָכגײן ערגעץ אין אַלדי שװאַרצע יאָר? ענטפֿערט זי מיר: „מיט אים איז אַלץ אײנס, אַפֿילו אין אַלדי שװאַרצע יאָר“… גיב איך איר, געװײנלעך, צו פֿאַרשטײן מיטן שׂכל, װי נאַריש דאָס איז. גיט זי מיר צו פֿאַרשטײן מיט איר שׂכל, אַז איך װעל דאָס קײנמאָל ניט פֿאַרשטײן. ברענג איך איר אַ משל מיט אַ הון, אַ קװאָקע, װאָס האָט אױסגעזעסן קאַטשקעלעך. די קאַטשקעלעך האָבן זיך נאָר אױפֿגעכאַפּט אױף די פֿיסלעך, האָבן זײ זיך געלאָזט אױפֿן װאַסער, און די קװאָקע נעבעך קװאָקעט. „װאָס, זאָג איך, װעסטו זאָגן, דערױף, טאָכטער לעבן?“ „װאָס, זאָגט זי, זאָל איך דערױף זאָגן? ס'איז אַװדאי אַ רחמנות, זאָגט זי, אױף דער קװאָקע; נאָר צוליב דעם, זאָגט זי, װאָס די קװאָקע קװאָקעט, זאָלן די קאַטשקעלעך ניט שװימען?“… איר פֿאַרשטײט דיבורים? טבֿיהס טאָכטער רעדט נישט גלאַט…

און דערװײַל די צײַט שטײט נישט. עס הײבט שױן אָן צו שאַריִען אױף טאָג. די אַלטע אין שטוב װאָרטשעט. זי האָט שױן עטלעכע מאָל געשיקט זאָגן, אַז ס'איז שױן צײַט מאַכן נאַכט, און געזען, אַז עס העלפֿט זיך נישט, האָט זי אַרױסגעשטעקט דעם קאָפּ דורכן פֿענצטער און מאַכט צו מיר, מיט אַ שײנעם יבֿרכך, געװײנלעך: „טבֿיה! װאָס טראַכטסטו זיך?“ „לאָז זײַן שטיל, זאָג איך, גאָלדע, װי אין פּסוק שטײט: למה רגשו! האָסט פֿאַרגעסן, אַ פּנים, אַז ס'איז הײַנט הושענה־רבה? הושענה־רבה, זאָג איך, װערט אונדז אָנגעחתמעט דאָס גוטע קװיטל, הושענה־רבה דאַרף מען זײַן אױף. פֿאָלג מיך, גאָלדע, זאָג איך, דו נעם, זײַ מוחל, צעבלאָז נאָר דעם סאַמאָװאַר, זאָג איך, און לאָז זײַן טײ, און איך װעל גײן דערװײַלע שפּאַנען דאָס װעגעלע. מיר פֿאָרן מיט האָדלען צום באַן“. און װי דער שטײגער איז, טאָק איך איר אָפּ אַ שפּאָגל־נײַעם ליגן, אַז האָדל פֿאָרט אַװעק קײן יעהופּעץ, און פֿון דאָרטן נאָך װײַטער, אַלץ מכּוח יענעם עסק, מכּוח דער ירושה הײסט דאָס, און עס קאָן געמאָלט זײַן, זאָג איך, אַז זי זאָל שױן דאָרטן בלײַבן איבערן גאַנצן װינטער, און אפֿשר איבערן װינטער מיטן זומער מיט נאָך אַ װינטער; לכן דאַרף מען איר, זאָג איך, מיטגעבן צידה לדרך, אַביסל גרעט, אַ קלײדל, אַ פּאָר קישנס, ציכלעך, דאָס, יענץ און שאַר־ירקות.

אַזױ קאָמאַנדעװע איך און זאָג אָן, ס'זאָל נישט זײַן קײן געװײנען, ס'איז הושענה־רבה אױף דער װעלט. „הושענה־רבה, זאָג איך, טאָר מען ניט װײנען, ס'איז אַ בפֿירושער דין!“ הערט מען דאָך מיך מיטן דין מסתּמא, װי די קאַץ, און מע װײנט דװקא יאָ, און אַז סע קומט צום געזעגענען זיך, װערט אַ יללה, אַלע װײנען ― די מאַמע, די קינדער, און טאַקע זי אַלײן, האָדל הײסט דאָס, און ועל־כּולם, אַז ס'איז געקומען צו דער עלטערער טאָכטער מײַנע, צײטל מײן איך (אױף יום־טובֿ קומט זי צו מיר מיט איר באַשערטן, מיט מאָטל קאַמזױל), האָבן זיך בײדע שװעסטער אַ װאָרף געטאָן אײנע דער אַנדערער אױפֿן האַלדז ― מע האָט זײ קױם אָפּגעריסן…

נאָר איך אײנער האָב מיך געהאַלטן שטאָל און אײַזן; דאָס הײסט, עס רעדט זיך נאָר אַזױ ― שטאָל און אײַזן; אינעװײניק קאָכט װי

אַ סאַמאָװאַר, נאָר יענעם אַרױסבאַװײַזן ― פֿע! טבֿיה איז דאָך נישט קײן ייִדענע… דעם גאַנצן װעג קײן בױבעריק שװײַגט מען, און אַז מיר האַלטן שױן נישט װײַט פֿון דער באַן, רוף איך מיר אָן צו איר, זי זאָל מיר זאָגן דאָס לעצטע מאָל, װאָס פֿאָרט האָט ער געטאָן אַזעלכעס, פֿעפֿערל הײסט דאָס?… „איטלעכע זאַך, זאָג איך, באַדאַרף דאָך האָבן עפּעס אַ טעם“… װערט זי אָנגעצונדן און שװערט מיר מיט כּל השבֿועות שבעולם, אַז ער איז רײן, װי גין־גאָלד. „ער איז, זאָגט זי, אַ מענטש, װאָס קאַטאָרי פֿאַר זיך אַרט אים נישט, דאָס גאַנצע טועכץ זײַנס איז נאָר, זאָגט זי, יענעמס טובֿה, דער װעלטס טובֿה ― און דער עיקר פֿאַר יגיע־כּפּימניקעס, די בעלי־מלאָכות“ ― און גײט זײַט אַ חכם און טרעפֿט, װאָס דאָס הײסט! „זאָרגט ער זיך, זאָג איך צו איר, הײסט דאָס, פֿאַר דער װעלט? למאַי־זשע, זאָג איך, זאָרגט זיך נישט די װעלט פֿאַר אים, אַז ער איז יאָ אַזאַ װױלער בחור? זאָלסט אים כאָטש לאָזן גריסן, זאָג איך, דעם אַלכּסנדר מוקדון דײַנעם, זאָלסט אים זאָגן, זאָג איך, אַז איך פֿאַרלאָז מיך אױף זײַן יושר, ער איז דאָך אַ מענטש פֿון סאַמע יושר, זאָג איך, אַז ער װעט מײַן טאָכטער מסתּמא נישט פֿאַרפֿירן, און שרײַבן אַמאָל, זאָג איך, אַ בריװל דעם אַלטן טאַטן“…

און אַזױ װי איך רעד, פֿאַלט זי מיר נישט פּלוצעם אױפֿן האַלדז און הײבט נישט אָן צו װײנען? „לאָמיר זיך, זאָגט זי, געזעגענען. זײַ געזונט, טאַטע, גאָט װײס, זאָגט זי, װען מיר װעלן זיך זען!?“… אַן עק! אָט דאָ האָב איך מיך שױן נישט געקאָנט אײַנהאַלטן… עס איז מיר געקומען אױפֿן געדאַנק, פֿאַרשטײט איר, טאַקע די אײגענע האָדל, בשעת זי איז נאָך געװען אַ ברעקל… אַ קינד הײסט דאָס… זי געהאַלטן אױף די הענט… אױף די הענט געהאַלטן… האָט קײן פֿאַראיבל נישט, פּאַניע, װאָס איך האָב מיך… מעשׂה ייִדענע… איר זאָלט װיסן, הערט איר, װאָס דאָס איז פֿאַר אַ האָדל, דאָס איז!.. איר זאָלט זען די בריװלעך, װאָס זי שרײַבט… ס'איז אַ האָדל פֿון גאָט!… זי איז בײַ מיר אָט־אַ־דאָ־אָ, איז זי בײַ מיר… טיף, טיף… איך קאָן עס אײַך אַזױ פֿיל נישט אַרױסגעבן…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

װײסט איר װאָס, פּאַניע שלום־עליכם? לאָמיר בעסער רעדן פֿון עפּעס פֿרײלעכערס: װאָס הערט זיך עפּעס מכּוח דער כאָלעריע אין אַדעס?…

חװה
געשריבן אין יאָר 1906.