שלים־שלים־מזל
(מנחם־מענדל ― אַן אַגענט)
מנחם־מענדל פֿון װעג צו זײַן װײַב שײנע שײנדל אין כּתרילעװקע.
לזוגתי היקרה החכמה הצנועה מרת שײנע־שײנדל שתּחי', עכּב″ב.
ר אשית בין איך דיר מודיע, אַז איך בין ברוך השם בקו החײם והשלום. השם יתברך זאָל העלפֿן, מע זאָל תּמיד האָרכן אײנס פֿונעם אַנדערן נאָר גוטס מיט בשׂורות טובֿות, ישועות ונחמות ― אָמן.
ו השנית הנה זײַ װיסן, זוגתי היקרה, אַז איך האָב געמוזט עוקר זײַן, אַנטלױפֿן הײסט עס. איך האָב מיך נאָרװאָס אַרױסגעכאַפּט פֿון אַן אומגליק, פֿון אַ גרױסן אומגליק! איך מעג בענטשן גומל. שיִער־שיִער בין איך אַרײַן אין חד־גדיא אַרײַן, און גאָט װײס, מיט װאָס איך װאָלט אָפּגעשניטן. פֿון רעסטאַנסקי ראָטע איז גאָר ניטאָ װאָס צו רעדן, און אפֿשר נאָך קאַטאָרזשנע סיביר, כאָטש איך בין אין דעם שולדיק גלײַך מיט דיר. װי זאָגט די מאַמע דײַנע: „שלים שלים־מזל דורך טיר און דורך טױער“... איצט, אַז דער אײבערשטער האָט מיר געהאָלפֿן, איך האָב מיך באַצײַטנס אַרױסגעכאַפּט װי פֿון אַ שׂרפֿה, האָב איך מיך אַװעקגעזעצט אַרױסשרײַבן דיר אין אַ בריװ אַלצדינג באַריכות, פֿונעם אָנהײב ביזן סוף.
פֿון מײַן פֿריִעריקן בריװ געדענקסטו דאָך מן הסתּם, אין װאָס פֿאַר אַ פּאָלאָזשעניע איך בין געװען נאָך דעם שײנעם שידוך מיט די צװײ בתולות, ניט הײַנט געדאַכט. איך האָב דעמאָלט גערעכנט, ס'איז אַן עק. אױס מנחם־מענדל. באַדאַרף איך מיך באַגעגענען מיט אײנעם אַ פּאַרשױן, אַן אַגענט אַן אינספּעקטאָר פֿון „אַקװיטעבל“, װאָס שטראַפֿירט מענטשן פֿונעם טױט און האָט דערפֿון פּרנסה מיטן פֿולן מױל. ער האָט מיר אַרױסגענומען אַ ביכל און האָט מיר באַװיזן, װיפֿל מענטשן ער האָט שױן פֿאַרשטראַפֿירט פֿונעם טױט און װיפֿל מענטשן עס זײַנען שױן באַ אים געשטאָרבן. און דאָס איז אַזאַ געשעפֿט, װאָס, אַדרבה, װאָס מער מע שטאַרבט, איז אַלץ בעסער, סײַ פֿאַר די טױטע, סײַ פֿאַר די לעבעדיקע. װעסטו דאָך פֿרעגן: װאָס איז דער שׂכל? דער שׂכל אין אַ פּראָסטער שׂכל. אַ שטײגער, נאַפּרימער, „אַקװיטעבל“ האָט גענומען און האָט מיך אָפּגעשטראַפֿירט פֿונעם טױט אַף צען טױזנט קאַרבן. דאַרף איך צאָלן פֿאַר דעם סך־הכּל אַזעלכע צװײ־דרײַ הונדערטער אַ יאָר ביזן טױט. איז ממה־נפֿשך, שטאַרב איך אַװעק, חלילה, דאָס ערשטע יאָר ― איז דײַן גליק: צען טױזנט קאַרבן איז אַ מטבע. אלא װאָס דען, איך לעב? איז „אַקװיטעבלס“ גליק. דאָרטן דינען אָן אַ שיעור מענטשן, אַגענטן, צום מײנסטן ― ייִדן, װאָס האָבן אױך װײַב־און קינדער און דאַרפֿן אױך לעבן אַף דער װעלט. װאָס זשע אַרט דאָס מיך? דער חסרון איז, װאָס ניט אַ יעדער קאָן זײַן אַן אַגענט. אַן אַגענט דאַרף, ראשית חכמה, גײן אָנגעטאָן פֿײַן, אָבער טאַקע װאָס פֿײַן הײסט: אַ שײנעם גאַרניטער, אַ קאָלנער מיט מאַנקעטן, מעג זײַן פּאַפּירענע, אַבי װײַסע, אַ שניפּס אַ שײנעם, נו און אַ קאַפּעליוש ― שמועסט מען ניט. דער עיקר אָבער איז ― שפּראַך. אַן אַגענט מוז קאָנען שפּראַך. דאָס הײסט, ער דאַרף קאָנען רעדן, צורעדן, אײַנרעדן, איבעררעדן און פֿאַררעדן, אַזױ לאַנג רעדן, ביז יענער זאָל זיך שױן מוזן שטראַפֿירן פֿונעם טױט ― און מער דאַרף מען ניט. הקיצור, מײַן פּאַרשױן דער אַגענט־אינספּעקטאָר האָט אַרױסגעזען אין מיר, אַז איך באַדאַרף זײַן אַ גוטער אַגענט, אַן אױסגעצײכנטער אינקװיזיטאָר.
איצט, זוגתי היקרה, דאַרף מען דיר קלאָר מאַכן, זאָלסט פֿאַרשטײן דעם חילוק צװישן אַן אַגענט אַן אינספּעקטאָר און אַן אַגענט אַן אינקװיזיטאָר. אַן אַגענט אַן אינקװיזיטאָר הײסט גלאַט אַן אַגענט, װאָס שטראַפֿירט מענטשן פֿונעם טױט, און אַן אַגענט אַן אינספּעקטאָר הײסט שױן אַן עלטערער אַגענט, װאָס מאַכט אַגענטן. הײַנט איז פֿאַראַן אַ „קרוזש־נאָי“ אַגענט־אינספּעקטאָר, װאָס מאַכט אַגענטן־אינספּעקטאָרעס, און איבער די אַלע אַגענטן, אינקװיזיטאָרעס, אינספּעקטאָרעס און „קרוזשנאָי“ אינספּעקטאָרעס איז פֿאַראַן אײנער, אַן אױבערהאַר איבער אַלע, װאָס מע רופֿט אים גענעראַל־אינספּעקטאָר. קײן עלטערער פֿון אים איז שױן נישטאָ אַף דער גאַנצער װעלט. פֿאַרשטײט זיך, אַז צו װערן אַ גענעראַל מוז מען פֿריִער זײַן אַן אינקװיזיטאָר, נאָכדעם אַן אינספּעקטאָר, נאָכדעם אַ „קרוזשנאָי“ אינספּעקטאָר, און אַזױ װײַטער. און אַז גאָט העלפֿט, מע דערדינט זיך און מע װערט אַ גענעראַל ― איז מען שױן באַװאָרנט מיט פּרנסה אַפֿן גאַנצן לעבן. עס איז פֿאַראַן, זאָגט מײַן פּאַרשױן, גענעראַלן אַזעלכע, װאָס פֿאַרלעבן אַ יאָר ניט װײניקער פֿון דרײַסיק טױזנט. הכּלל, ער האָט מיך אָנגעהױבן צורעדן, איך זאָל װערן אַן אַגענט. האָב איך מיך מײשב געװען: װאָס האָב איך דאָ אײַנצושטעלן? ממה־נפֿשך, װעט עס גײן, װעט עס גײן; אלא ניט ― איז אינה מקודשת. קײן פּוטער, זאָגט ער, לײג איך ניט אַרײַן. אַדרבה, איך באַקום נאָך, זאָגט ער, אַן אַװאַנץ, דאָס הײסט, מע גיט מיר אַן אַדערױף פֿאַר מײַן אַרבעט עטלעכע קערבלעך, איך זאָל האָבן דערװײַל אַף הוצאָות און אַף אױסקלײדן זיך און אַף צו קױפֿן זיך אַ פּאָרטעפֿעל. אױב אַזױ, איז דאָך עס טאַקע גאָר נישקשה פֿון אַ קאָנבינאַציע! און איך האָב מיך געלאָזט איבעררעדן און בין געװאָרן למזל אַן אַגענט.
נאָר נישט אַזױ גיך טוט זיך עס, װי סע רעדט זיך. װערן אַן אַגענט דאַרף מען זיך זען קודם מיטן גענעראַל, װאָרעם ביז דער גענעראַל שרײַבט ניט אונטער ― איז בלאָטע. און ער האָט מיך גענומען, דער אינספּעקטאָר הײסט עס, און האָט מיך טאַקע אַף זײַנע אײגענע הוצאָות געבראַכט צו פֿירן קײן אַדעס צו זײער גענעראַל אין „אַקװיטעבל“, װאָס האָט צו שאַפֿן אַף עטלעכע און צװאַנציק גובערניעס און האָט אונטער זיך, זאָגט מען, כּמעט אַכצן הונדערט אַגענטן. מילא, איך זאָל דיר באַשרײַבן די גרױסקײט פֿונעם דאָזיקן גענעראַל, איז ניט שײך. דאָס הײסט, ער אַלײן איז דװקא ניט אַזאַ גרױסער, װי דער טאַרעראַם איז גרױס, און אױגן האָט ער גרױסע, שאַרפֿע אױגן, און אַ פּנימל אַ ליכטיקס, און בעקלעך רױטע, און רופֿן רופֿט מען אים: יעװזערע ל. דעם גענעראַלס קאַנטאָר פֿאַרנעמט אַ גאַנצע שטוב. חדרים, חדרים און חדרים. אַ סך טישן מיט בענקלעך, מיט ביכער, מיט פּאַפּירן, און אַגענטן דרײען זיך אַרום, און סע גריבלט און סע שװיבלט, און דעפּעשן לױפֿן הין און צוריק ― עס טוט זיך חושך! אײדער מע דערשלאָגט זיך צום גענעראַל אַלײן, דאַרף מען דורכגײן שבֿעה מדורי גיהנום. אַ טױטער בין איך געװען, אַז מע האָט מיך אַרײַנגעפֿירט צו דעם דאָזיקן יעװזערעל, כאָטש אַפֿילו ער האָט מיך דװקא געבעטן זיצן, מכבד געװען מיט אַ פּאַפּיראָס, אױסגעפֿרעגט באַ מיר, װער איך בין און װאָס איך בין און װאָס איז מײַן געשעפֿט? בין איך געגאַנגען און אים אױסדערצײלט אַלצדינג, פֿונעם אָנהײב ביזן סוף, װי אַזױ איך בין געפֿאָרן קײן קעשענעװ און פֿאַרבלאָנדזעט קײן אַדעס, געהאַנדלט מיט „לאָנדאָן“, און פֿון דאָרטן קײן יעהופּעץ, זיך געדרײט אַרום דער בערזע, געקױפֿט און פֿאַרקױפֿט „יקנה“ז“ און „פּוטיװיל“ און „לילעפּוטן“ און אַנדערע „פּאַפּירלעך“ אין די מיליאָנען אַרײַן, און נאָכדעם, װי איך בין, ניט הײַנט געדאַכט, געװאָרן אַ מעקלער פֿון צוקער און פֿון געלט, פֿון הײַזער און פֿון אימעניעס, פֿון װעלדער און פֿון זאַװאָדלעך, און װי אַזױ איך בין נאָכדעם געװאָרן אַ שדכן, אַפֿילו אַ שרײַבער אױך, געדרײט, געברענט, געפֿלאַקערט און געטראַסקעט מיט דער גאַנצער װעלט, און דער סוף איז געװען, זאָג איך אים, נישט גוט ― שלים־שלים־מזל דורך טיר און דורך טױער... אױסגעהערט מיך, שטײט אױף דער גענעראַל, יעװזערעל הײסט עס, לײגט אַרױף אַף מיר די האַנט און רופֿט זיך אָן צו מיר: „װײסט איר, װאָס איך װעל אײַך זאָגן, גאָספּאָדין מנחם־מענדל? איר געפֿעלט מיר; אַ נאָמען האָט איר אַ שײנעם, און רעדן, ברוך השם, קאָנט איר. איך זאָג אײַך נבֿיאות, אַז מיט דער צײַט װעט איר זײַן אַ גרױסער אַגענט, טאַקע גאָר אַ גרױסער! דערװײַל באַקומט איר אַן אַװאַנץ, פֿאָרט אַרױס אַף דער װעלט, אין די ייִדישע שטעט און שטעטלעך, דאָרט קען מען אײַך אױסגעבונדן, און זײַט מצליח“...
און כּך הװה. איך האָב נאָר באַקומען פֿון זײ די עטלעכע קערבלעך, אַזױ האָב איך מיך באַלד אױסגעקלײדט בגדי־מלכות. זאָלסט מיך זען, װאָלסטו מיך ניט דערקענט. און אַ פּאָרטעפֿעל האָב איך מיר געקױפֿט אַ גרױסן, האָט מען מיר אָנגעפּאַקט אַהין ביכלעך מיט פּאַפּירן אַ גאַנצן טראַנספּאָרט, און איך האָב מיך געלאָזט אַף גאָטס װעלט. קודם קײן בעסאַראַביע, אַ װינקל פֿון פּרנסה! דאָרט, זאָגט מען, קאָן מען מאַכן געשעפֿטלעך, שטראַפֿירן און שטראַפֿירן. דאַרף זיך מאַכן אַזױ, אַז איך האָב יאָרצײַט, כאַפּ איך מיך אַראָפּ מפּאָיעזד לפּאָיעזד אין אַ קלײן שטעטל, עפּעס אַ העק צו אַלדי שװאַרצע יאָר. איך האָב גאָר ניט געװוּסט, אַז דאָס שטעטל האָט אַ שם אַף דער װעלט מיט אירע שקצים, עזות־פּנימער, מוסרים און יאַבעדניקעס. פֿאַרברענט װאָלט עס געמעגט װערן אײדער איך האָב עס דערקענט! נאָר אַז סע איז באַשערט אַן אומגליק ― דאַרף איך אַקוראַט אָט דאָ, אין דעם שטעטל, האָבן יאָרצײַט, און פֿאַל אַרײַן אין אַ בלאָטע, זאָל דער אײבערשטער שומר ומציל זײַן! דאָס האַרץ האָט מיר אָבער טאַקע געזאָגט, אַז איך װעל דאָ גוט ניט אָפּשנײַדן. נאָר אַז מע דאַרף זאָגן קדיש, איז עפּעס אַ תּירוץ? בין איך אַװעק גלײַך אין בית־מדרש אַרײַן און קום אָן פּונקט צו מעריבֿ. אָפּגעדאַװנט מעריבֿ, גײט צו צו מיר דער שמשׂ און רופֿט זיך אָן צו מיר. „יאָרצײַט?“ ― זאָג איך: „יאָרצײַט“. ― מאַכט ער צו מיר: „פֿון װאַנעט איז אַ ייִד?“ ― זאָג איך: „פֿון דער גאָרער װעלט“. ― „מה שמכם?“ ― זאָג איך: „מנחם מענדל“. ― „קומט דאָך אײַך שלום!“ ― און ער שטעקט מיר אָפּ אַ שלום־עליכם, און נאָך אים דער גאַנצער מנין. אַלע גיבן מיר אָפּ שלום, און עס װערט אַרום מיר אַ רעדל, און מע הײבט אָן אױסטאַפּן באַ מיר, װער איך בין און פֿון װאַנען איך בין און װאָס איז מײַן טועכץ? זאָג איך זײ: „איך בין אַן אַגענט“. ― פֿרעגן זײ: „פֿון װאָס אַן אַגענט? פֿון מאַשינעס?“ ― זאָג איך: „דװקא ניט. איך בין אַן אַגענט אַן אינקװיזיטאָר פֿון „אַקװיטעבל“. “ ― זאָגן זײ: „װאָס איז דאָס פֿאַר אַ שלאַק?“ ― זאָג איך: „איך באַװאָרן מענטשן נאָכן טױט“. און איך גיב זײ צו פֿאַרשטײן דעם שׂכל, װי אַזױ מע שטראַפֿירט מענטשן פֿונעם טױט. שטײען זײ אַרום מיר מיט אָפֿענע מײַלער, גלײַך װי מע װאָלט זײ דערצײלט ― אַפֿן הימל אַ יריד. נאָר צװײ חבֿרה־לײַט האָב איך באַמערקט צװישן זײ, אײנער אַ הױכער, אַ דאַרער, אַן אױסגעבױגענער, מיט אַ נאָז אױך אַן אױסגעבױגענע און אַ גלאַנצנדיקער; אַ טבֿע האָט ער, אַז ער רעדט, צופּט ער די האָר פֿונעם בערדל אײנציקװײַז. דער אַנדערער ― אַ נידעריקער, אַ ברײטער, אַ שװאַרצער, װי אַ ציגײַנער, מיט אײן אױג אַ שעלמיש, װאָס קוקט באַ אים קײן פֿצון־זײַט. ער מעג רײדן װי ערנסט, װײַזט זיך אױס, אַז ער שמײכלט. די דאָזיקע חבֿרה־לײַט האָבן, אַפּנים, יאָ פֿאַרשטאַנען, װאָס הײסט שטראַפֿירן מענטשן פֿונעם טױט, מחמת זײ האָבן זיך עפּעס מאָדנע איבערגעקוקט מיט די אױגן און האָבן אַ זאָג געטאָן אײנס צום אַנדערן אונטער דער נאָז: „סע װעט גײן אַ גאַנג“... איך האָב באַלד פֿאַרשטאַנען אָן די צװײ פּאַרשױנען, אַז זײ זײַנען ניט גלײַך צו אַנדערע; זײ פֿאַרשטײען אַן עסק, און מיט זײ קאָן מען שױן עפּעס מאַכן. און כּך הװה. איך בין נאָר אַרױס פֿון בית־מדרש, גײען זײ מיר נאָך, די צװײ חבֿרה־לײַט, פֿון הינטן, און מאַכן צו מיר: „װאָס לױפֿט איר אַזױ, רב מנחם־מענדל? שטײט אַ װײַלע, מיר װילן אײַך עפּעס פֿרעגן. אָט דאָ באַ אונדז, אין דער בלאָטע, װילט איר מאַכן געשעפֿטן?“... ― זאָג איך: „פֿאַרװאָס ניט?“ ― מאַכט צו מיר דער לאַנגער, דער װאָס מיט דער אױסגעבױגענער נאָז: „צװישן אַחינו־בני־ישׂראל?“... ― און דער װאָס מיטן אײגל העלפֿט אים אונטער: „מיט ייִדן איז גוט קוגל עסן“. ― זאָג איך: „װאָס זשע איז דערצו די עצה?“ ― זאָגט דער לאַנגער: „האַנדלען זאָל מען מיט אַ פּריץ“. ― „לעבן זאָלן די גױים“... ― העלפֿט אים אונטער דער װאָס מיטן אײגל. און אָט אַזױ גײען מיר און רעדן, און אַז מע רעדט, דעררעדט מען זיך. עס לאָזט זיך אױס אַ מעשׂה, אַז אָט די צװײ חבֿרה־לײַט האָבן זײער אײגנס אַ פּריץ אַ מאָלדאָװאַן, אַ רײַכן בעל־הגוף, װאָס זײ פֿאַרדינען באַ אים אָפֿט אַ קערבל. מײנען זײ, אַז אים װאָלט מען געקאָנט זײער שײן פֿאַרשטראַפֿירן... זאָג איך: „אָך, פֿאַרװאָס ניט? מיטן גרעסטן כּבֿוד! אַדרבה, זאָג איך, נעמט זיך צום עסק, און לאָמיר עס מאַכן יחדיו. איך בין, זאָג איך, נישט קײן אָץ להעשיר“... און עס איז געבליבן, אַז מאָרגן, אם־ירצה־השם, אין בית־מדרש צום ערשטן מנין דאַרפֿן זײ מיר ברענגען תּשובֿה פֿון זײער פּריץ דעם מאָלדאָװאַן. נאָר װאָס דען? אײן זאַך האָבן זײ מיך געבעטן ― ס'זאָל זײַן בסוד־סודות, דאָס הײסט, איך זאָל זיך ניט אױסרעדן אַף דער אַכסניא, אַז איך האָב מיך מיט זײ געזען און אַז מיר האָבן אָפּגעשמועסט אינאײנעם מכּוח אַ געשעפֿט.
הבוקר אור ― ס'איז נאָר טאָג געװאָרן, האָב איך מיך געפֿעדערט אין בית־מדרש אַרײַן דאַװענען מיטן ערשטן מנין. אָפּגעדאַװנט ― נישטאָ מײַנע חבֿרה־לײַט. איבערגעװאַרט דעם אַנדערן מנין ― נישטאָ מײַנע פּאַרשױנען. פֿאַרװאָס האָב איך זײ, שוטה, נישט געפֿרעגט, װי אַזױ רופֿט מען זײ באַם נאָמען און װוּ זיצן זײ? צוגײן צום שמש און אַ פֿרעג טאָן באַ אים ― האָב איך מורא: איך האָב דאָך געגעבן זײ דאָס װאָרט, ס'זאָל זײַן בסוד! ערשט העט נאָך אַלע היומס האָבן זײ זיך באַװיזן מיט די טלית ותפֿילין. אַז איך האָב זײ דערזען, האָט מיר אַ טיאָך געטאָן דאָס האַרץ פֿאַר שׂמחה. נאָר צוגײן צו זײ און פֿרעגן, װאָס הערט זיך ― האָב איך מיך אײַנגעהאַלטן, ס'איז נישט מעשׂה מענטש. אָפּגעדאַװנט פֿאַר זיך אַף אײן פֿוס, כאַפּן זײ די טלית־ותפֿילין און לאָזן זיך גײן גע־שװינט. איך נאָך זײ. ― „נו?“ ― מאַך איך צו זײ. מאַכן זײ צו מיר: „יהודי בלא, דברט נישט אַף דער גאַס, איר קענט נישט אונדזער שטאָט, ברענען זאָל זי אײַך! איר גײט אונדז בעסער נאָך פֿון הינטן און קומט צו אונדז אַהײם. דאָרט מאַכן מיר דאָס געשעפֿט, און טאַקע אין אײנװעגס עפּעס צובײַסן“... אַזױ מאַכט צו מיר דער װאָס מיט דער אױסגעבױגענער נאָז און טוט אַ װוּנק צו דעם װאָס מיטן אײגל, און יענער װאָס מיטן אײגל װערט נעלם. און מיר אין צװײען לאָזן זיך גײן איבער ענגע פֿינצטערע חושכדיקע געסלעך, ער אַף צופֿריִער און איך נאָך אים, אַזױ לאַנג, אַזױ ברײט, ביז גאָט האָט געהאָלפֿן, מיר זײַנען בשלום געקומען.
אַרײַנגעקומען אין אַ קלײן פֿינצטער פֿאַררײכערט שטיבל מיט אַ סך פֿליגן אַף די װענט און אַף דער סטעליע, מיט אַ געמאָלטן מזרח, אַ רױטן טישטעך אַפֿן טיש און מיט אַ לאָמפּ, פֿאַרהאָנגען מיט פּאַפּירענע אָפּגעבליאַקעװעטע קװײטן, האָבן מיר געטראָפֿן באַם אױװן אַ קלײן, אױסגעשמירט װײַבעלע מיט אַ בלײך־איבערגעשראָקן פּנים. דאָס קלײנע װײַבעלע האָט אַ קוק געטאָן מיטן איבערגעשראָקן פּנים אַפֿן מאַן, און דער מאַן האָט אַ זאָג געטאָן צו איר פֿאַרבײַגײענדיק: „עסן!“ ― און ס'איז באַשאַפֿן געװאָרן אין אײן כּהרף־עין אַ טישטעך מיט אַ בולקע, מיט בראָנפֿן און מיט פֿאַרבײַסן. עס האָט נישט לאַנג געדױערט, און יענער װאָס מיטן אײגל איז אַרײַנגעקומען, און נאָך אים האָט זיך אַרײַנגעקאַטשעט אַ נפֿש פֿון אַ פּוד צװעלף מיט אַ גרױסער בלױער נאָז, מיט פֿעטע האָריקע הענט און מיט צװײ מאָדנע פֿיס, װאָס אָנהײבן הײבן זײ זיך אָן דװקא גראָב, נאָר װאָס װײַטער גײען זײ דינער און דינער. עס דאַרף זײ זײַן שװערלעך צו טראָגן אַף זיך אַזאַ גרױסן, אַזאַ שװערן גוף.
אָט דער דאָזיקער נפֿש איז געװען דער פּריץ דער מאָלדאָװאַן. דערזען דאָס פֿלעשל בראָנפֿן אַפֿן טיש, האָט ער אַרױסגעלאָזט פֿון זײַן פֿעטן בױך אַ פֿעטע שטימע אַף גױיִש: „אָצע דאָברע דילאָ!“... גענומען צו ביסלעך בראָנפֿן (דער פּריץ דער מאָלדאָװאַן האָט גענומען צװײ ביסלעך), האָבן די צװײ חבֿרה־לײַט פֿאַרבונדן מיט אים אַ שמועס מכּוח װײץ און מכּוח קאָרן, און בשעת מעשׂה טוט מיר יענער װאָס מיטן אײגל אַ זאָג אַפֿן אױער: „דער אָדון איז אָנגעשטאָפּט!... האָט אפֿשר טױזנט טשעט־װערט ברױט, אַ חוץ האָבער... קוקט ניט אַף אים, װאָס ער גײט אַזױ אָרעם געקלײדט; ער איז נאָר אַ קאַרגער“... און יענער, דער לאַנגער, גיט אים אַלץ עצות, ער זאָל נישט פֿאַרקױפֿן דאָס ברױט, װאָרעם עס װעט זײַן טײַער װײץ; ער זאָל בעסער אָפּלײגן דאָס גאַנצע ברױט אַפֿן װינטער. „אָצע דאָברע דילאָ!“ ― זאָגט אים אַלע מאָל דער פּריץ דער מאָלדאָװאַן, האַקט אַרײַן אײן כּוסה נאָך דער אַנדערער און פֿאַרבײַסט מיט אַפּעטיט, װי נאָך אַ תּענית, און בלאָזט מיט בײדע ליפּן און מיט דער נאָז. נאָכן עסן רופֿט זיך אָן צו מיר דער לאַנגער: „אַצינד קאָנט איר דברן מיטן אָדון מכּוח אײַער עסק“... האָב איך מיך אַװעקגעזעצט מיטן אָדון באַזונדער אין אַ װינקעלע און האָב אים אַנידערגעלײגט אַ דרשה, איך װײס ניט, פֿון װאַנען עס האָט זיך צו מיר גענומען! איך האָב אים געגעבן צו פֿאַרשטײן, װי נײטיק דאָס איז פֿאַר איטלעכן מענטשן דאָס שטראַפֿירן זיך, ער מעג זײַן רײַך, װי קורח; אַדרבה, װאָס דער מענטש איז רײַכער, זאָג איך, איז אַלץ נײטיקער, ער זאָל זיך פֿאַרשטראַ־פֿירן, װאָרעם אַ רײַכער מענטש, זאָג איך, אַז ער װערט אָן דאָס געלט אַף די עלטערע יאָרן, איז אים טױזנט מאָל ערגער װי דעם קבצן; אַ קבצן, זאָג איך, איז שױן געװױנט געװאָרן מיטן דלות, און אַ נגיד, זאָג איך, אַז ער בלײַבט חלילה אָן געלט, איז ערגער װי געשטאָרבן. „יאַק נאַפּי־סאַנאָ או נאַס ― זאָג איך צו אים ― עני חשובֿ כמת, זנאַטשיטסאַ, ביעדני כוזשע יאַק מערטװי. אַ פּאָטאָמו, זאָג איך, װאַשע בלאַהאָראָדיע, זאָג איך, זאַשטראַפֿיראָיטי סובי, זאָג איך, אָט סמערטי טשרעז סטאָ דװאַדצאַט ליעט, זאָג איך, נאַ דעסיאַט טיסיאַטשי“... „אָצע דאָברע דילאָ!“ ― מאַכט צו מיר דער אָדון און בלאָזט מיט בײדע ליפּן, װי אַ בלאָז־זאַק. איך פֿיל, אַז דער כּוח פֿון רעדן האָט זיך אין מיר צעברענט מיט סכּנת־נפֿשות, װיל איך רעדן װײַטער, רופֿט זיך אָן צו מיר דער לאַנגער: „גענוג אײַך צו דברן; נעמט אַרױס דעם נײר און כּתבֿעט אָן װאָס מע באַדאַרף“... און יענער װאָס מיטן אײגל טראָגט מיר אונטער אַ טינט און פֿעדער, און איך טו אָפּ אַלצדינג, װאָס מע באַדאַרף, און אַז עס קומט צו חתמענען, שװיצט דער פּריץ דער מאָלדאָװאַן נעבעך שטאַרק ביז ער „לײגט דעם טאַטן“. נאָכדעם גײ איך מיט אים צום דאָקטער, ער זאָל אים באַטראַכטן, איך נעם אַן אַדערױף, גיב אַרױס אַ קװיטאַנציע ― און דאָס געשעפֿט איז געמאַכט.
געקומען פֿאַרנאַכט אַף דער אַכסניה פֿרײלעך און געהײסן זיך קאָכן װעטשערע, רופֿט זיך אָן צו מיר דער בעל־הבית פֿון דער אַכסניא: „װאָס הערט זיך עפּעס באַ אײַך?“ ― „װאָס זאָל זיך הערן?“ ― זאָג איך. ― „מעג מען אײַך, זאָגט ער, אָפּגעבן מזל־טובֿ?“ ― „װאָס פֿאַר אַ מזל־טובֿ?“ ― פֿרעג איך אים. „דאָס געשעפֿטל, זאָגט ער, װאָס איר האָט אָפּגעאַרבעט“... „װאָסער געשעפֿטל?“ ― זאָג איך און מאַך מיך תּמעװאַטע. ― „מיטן פּריץ“, ― מאַכט ער צו מיר. ― „מיט װאָסער פּריץ?“ ― „מיטן גראָבן פּריץ“. ― „פֿון װאַנען װײסט איר, זאָג איך, אַז איך האָב געמאַכט אַ געשעפֿטל מיט אַ פּריץ?“... „ס'איז אַזױ, זאָגט ער, אַ פּריץ, װי איך בין אַ רביצין“... ― „װאָס זשע דען איז ער?“ ― „ער איז אַ פּיפּערנאָטער“, ― מאַכט צו מיר דער בעל־הבית און צעלאַכט זיך מיר גלײַך אין פּנים אַרײַן. זעץ איך מיך צו צום בעל־הבית און הײב אים אָן בעטן, חלשן, ער זאָל מיר זאָגן, װאָס באַדײַט דאָס „פּיפּערנאָטער“ און פֿון װאַנען װײס ער, װוּ איך בין געװען און װאָס איך האָב געטאָן? הקיצור, ער האָט, אַפּנים, אַרױסגעזען פֿון מײַנע רײד, אַז איך בין דאָ גאָט די נשמה שולדיק, האָט ער אַף מיר רחמנות געהאַט און האָט זיך פֿאַרשפּאַרט מיט מיר באַזונדער אין אַ חדר און האָט מיר גענומען דערצײלן אַף מײַנע שותּפֿים אַזעלכע זאַכן, אַזש די האָר האָבן זיך מיר געשטעלט קאַפּױר. לאָזט זיך אױס אַ מעשׂה, אַז די צװײ חבֿרה־לײַט זײַנען בסך־הכּל פּראָסטע שװינדלערס, מזיקים, זאָגט ער, װאָס די װעלט האָט דאָס נישט. „זײ האָבן שױן, זאָגט ער, אָפּגעטאָן אַף זײער לעבן אַזעלכע קרימינאַל־זאַכן, װאָס װען מע כאַפּט זײ, זאָגט ער, גײען זײ אַװעק װײַט... זײער טרפֿהנער גליק, זאָגט ער, איז, װאָס תּמיד שטעלן זײ אַרױס אַ דריטן, און אַלײן, זאָגט ער, בלײַבן זײ שטענדיק פֿון דרױסן... דער דאָזיקער פּריץ, זאָגט ער, װאָס מע האָט אײַך אים אַרױסגעשטעלט פֿאַר זײער אַ רײַכן מאָלדאָװאַן, איז בסך־הכּל אַ פּראָסטער לאַפּאַצאַן, זאָגט ער, אַ שיכּור הגדול הגיבור והנורא, און דער, זאָגט ער, װאָס איר האָט אים פֿאַרשטראַפֿירט, ― איז אָדער ער האַלט באַ אָפּזאָגן די עטלעכע גילדן, זאָגט ער, אָדער ער איז שױן אַ שוכן־עפֿר... איר פֿאַרשטײט, זאָגט ער, מיט װאָס דאָס שמעקט?“...
דערהערט אַזעלכע דיבורים, איז מיר פּרחה נשמתי געװאָרן. עס גײט מיר מער נישט אָפּ צו מײַנע זײַדענע קלײדער, אַז איך זאָל מיך נאָך אַרײַנכאַפּן אַף אַ מינוט אין אַ טורמע אַרײַן! האָב איך נישט געמאַכט קײן לאַנגע שהיות און געלאָזט זיך גלײַך צו דער באַן, לױפֿן װוּהין די אױגן טראָגן, גאָר נישט געװאָלט אַפֿילו זען זיך שױן מער מיט מײַנע צװײ חבֿרה־לײַט, לאָזן זײ גײן כּף־הקלע מיט זײער מאָלדאָװאַן און מיט דער שטאָט און מיט גאַנץ בעסאַראַביע און מיטן גאַנצן עסק פֿון שטראַפֿירן מענטשן פֿונעם טױט, װאָס מע קאָן דורך דעם אומגליקלעך װערן... לאָז גאָט געבן בעסערע פּרנסות. הלװאַי איך זאָל שױן קומען אַפֿן אָרט בשלום. און מחמת איך האַלט באַ פֿאָרן אַ װײַטן װעג, מאַך איך דאָס בקיצור. אם־ירצה־השם, פֿון האַמבורג װעל איך דיר אַרױסשרײַבן אַלצדינג באַריכות. לעת־עתּה לאָז גאָט געבן מיט געזונט און מיט הצלחה. גריס די קינדערלעך זאָלן לעבן. גאָט זאָל העלפֿן, זײ זאָלן זײַן געזונט און שטאַרק, און מע זאָל זיך זען מיט פֿרײלעכע הערצער. גריס שװער און שװיגער און איטלעכן באַזונדער גאָר פֿרײַנטלעך.
ממני בעלך מ נ ח ם ־ מ ע נ ד ל.
ע יקר שכחתּ י. איך האָב דיך גאָר פֿאַרגעסן שרײַבן, װוּהין איך פֿאָר. זוגתי היקרה, איך פֿאָר קײן אַמעריקע. נישט אַלײן ― אַ גאַנצע קאָמפּאַניע פֿאָרן מיר. דאָס הײסט, פֿאָרן פֿאָרן מיר, אײגנטלעך, קײן האַמבורג, און פֿון דאָרטן שױן קײן אַמעריקע. װאָס עפּעס קײן אַמעריקע? װײַל אין אַמעריקע, זאָגט מען, װערן ייִדן גליקלעך. גאָלד, זאָגט מען, װאַלגערט זיך דאָרט אין די גאַסן. געלט רעכנט זיך דאָרטן אַף טאָלערס, און מענטשן זײַנען דאָרטן בחשיבֿות גדול ― אַ רענדל אַ מענטש! און װער שמועסט, ייִדן ― די זײַנען גאָר דאָס אײבערשטע פֿון כרײן! אַלע זײַנען מיר מבֿטיח, אַז אין אַמעריקע װעל איך, אם־ירצה־השם, מאַכן גוט, טאַקע װאָס גוט הײסט. די גאַנצע װעלט פֿאָרט איצט קײן אַמעריקע, מחמת דאָ איז נישטאָ װאָס צו טאָן. לחלוטין נישט. סע האָבן זיך אױסגעלאָזט אַלע געשעפֿטן. הײַנט װיבאַלד אַז די װעלט פֿאָרט, פֿאַרװאָס זאָל איך אױך ניט פֿאָרן? װאָס האָב איך אײַנצושטעלן?... רק זאָלסט גאָר קײן יסורים ניט האָבן, זוגתי היקרה, און נישט איבערטראַכטן אַף מיר חלילה קײן שלעכטס. גלײב מיר בנאמנות, אַז איך װעל דיך, חס ושלום, נישט פֿאַרגעסן, נישט דיך, נישט אונדזערע קינדערלעך, זאָלן געזונט זײַן. איך װעל אַרבעטן טאָג װי נאַכט, קײן זאַך װעט מיר ניט זײַן שװער, און אַז דער אײבערשטער װעט מיר העלפֿן, איך װעל, אם־ירצה־השם, באַגליקן, און באַגליקן װעל איך געװיס, דאָס איז באַ מיר זיכער, װי ס'איז טאָג אַף דער גאַנצער װעלט, װעל איך דיר צושיקן שיפֿסקאַרטן, פֿאַר דיר און פֿאַר די קינדער, און װעל דיך אַרױסנעמען אַהין, און װעסט באַ מיר לעבן בכּבֿוד, װי די גרעסטע שׂררהטע, פֿונעם שענסטן און פֿונעם בעסטן, קײן שפּרענקעלע װעל איך אַף דיר נישט לאָזן פֿאַלן. און עס איז שױן טאַקע צײַט, כלעבן, אַז דו זאָלסט אױך װיסן פֿון אַ װעלט צו זאָגן! רק נישט געזאָרגט און נישט גענומען זיך צום האַרצן ― מיר האָבן אַ שטאַרקן ג אָ ט!...
ה נ ″ ל.
סוף פֿונעם זעקסטן בוך.
גאַנץ טבֿיה דער מילכיקער
קטנתּי――――――――――― 185
דאָס גרױסע געװינס―――――――― 191
אַ בױדעם―――――――――― 215
הײַנטיקע קינדער―――――――― 235
האָדל――――――――― 259
חוה―――――――――――― 281
שפּרינצע―――――――――― 299
טבֿיה פֿאָרט קײן ארץ־ישׂראל――――― 319
לך־לך―――――― 345
וחלקלקות―――――――――― 365
אַ בריװל פֿון טבֿיה דעם מילכיקן צום מחבר.
געשריבן אין יאָר 1895.
קטנתּי
(אַ בריװל פֿון טבֿיה דעם מילכיקן צום מחבר)
ל כּבֿוד צו מײַן געליבטן טײַערן פֿרײַנט רב שלום־עליכם, גאָט זאָל אײַך געבן געזונט און פּרנסה מיט אײַער װײַב און קינדער, איר זאָלט האָבן גרױס נחת װוּ איר װעט זיך קערן און װענדן, אָמן סלה!
ק טנתּי !― באַדאַרף איך אײַך זאָגן מיטן לשון, װאָס יעקבֿ
אָבֿינו האָט געזאָגט אין דער סדרה „ױשלח“, בשעת ער האָט זיך געלאָזט גײן קעגן עשׂון, להבֿדיל... נאָר טאָמער איז דאָס אפֿשר ניט אַזױ
גלײַך, בעט איך אײַך, פּאַני שלום־עליכם, איר זאָלט אַף מיר קײן פֿאַריבל
נישט האָבן, איך בין אַ פּראָסטער חי־וקים, איר װײסט אַװדאי מער פֿון
מיר ― װאָס איז דאָ װאָס צו רעדן? אין אַ דאָרף, מישטײנס געזאָגט,
מע װערט פֿאַרגרעבט, װער האָט צײַט אַרײַנקוקן אין אַ ספֿר, צי אָפּלערנען אַ פּרשה חומש מיט רש″י, צי װאָס? אַ שטיקל גליק, עס קומט
דער זומער, פֿאָרן זיך צונױף די יעהופּעצער נגידים קײן בױבעריק אַף
די דאַטשעס, קאָן מען זיך באַגעגענען אַמאָל מיט אַן אײדעלן מענטשן,
האָרכן אַ גוט װאָרט. איר מעגט מיר גלײבן, אַז איך דערמאָן מיך אָן
יענע טעג, װען איר זײַט געזעסן לעבן מיר אין װאַלד, אױסגעהערט
מײַנע נאַרישע מעשׂיות, איז באַ מיר גלײַך, װי איך זאָל פֿאַרדינען מי
יודע װיפֿל! איך װײס ניט מיט װאָס איך האָב באַ אײַך אַזױ נושׂא חן
געװען, איר זאָלט זיך אָפּגעבן מיט אַזאַ קלײן מענטשל, װי איך, מיר
שרײַבן בריװלעך גאָר. און לא כּל שכּן אַרױסשטעלן מײַן נאָמען אין
אַ בוך, מאַכן פֿון מיר אַ גאַנצן שלש־סעודות, גלײַך װי איך װאָלט דאָ
געװען מי יודע װער, ― מעג איך דאָך אַװדאי זאָגן: קטנתּ י!...
אמת, איך בין אײַך טאַקע אַ גוטער פֿרײַנט, לאָז מיך גאָט העלפֿן אַ הונדערט־חלק, װאָס איך װינטש אײַך! איר האָט, דאַכט זיך, גוט געזען,
װי אַזױ איך האָב אײַך געדינט נאָך אין די גוטע יאָרן, בשעת איר זײַט
נאָך געזעסן אַף דער גרױסער דאַטשע, ― געדענקט איר? ― האָב איך
אײַך געקױפֿט אַ בהמה פֿאַר אַ פֿופֿציקער, איז זי געװען אַ מציאה פֿון
אַ גנבֿ פֿינף און פֿופֿציק. אײַ, זי איז אַפֿן דריטן טאָג געפּגרט? בין איך
ניט שולדיק: למאַי די אַנדערע בהמה, װאָס איך האָב אײַך געגעבן, איז
אױך געפּגרט?... איר װײסט אַלײן גאַנץ גוט, װי אַזױ דאָס האָט מיך
געקרענקט; איך בין דעמאָלט אַרומגעגאַנגען אָן אַ קאָפּ! איך װײס?
דאַכט זיך, פֿונעם שענסטן און פֿונעם בעסטן, גאָט זאָל מיר אַזױ העלפֿן
און אײַך אױך, אם־ירצה־השם, אַפֿן נײַעם יאָר, עס זאָל זײַן, װי זאָגט
איר, חדש ימינו כּקדם... און מיר זאָל גאָט העלפֿן אין מײַן פּרנסה,
איך זאָל זײַן געזונט מיט מײַן פֿערדל, להבֿדיל, און מײַנע בהמות זאָלן
זיך מעלקן אַזױפֿיל, אַז איך זאָל אײַך קאָנען דינען אַף װײַטער אױך
מיט מײַן קעז און פּוטער על צד היותר טובֿ, אײַך און אַלע יעהופּעצער
נגידים, גאָט זאָל געבן הצלחה און פּרנסה און אַלדאָס גוטס מיט גרױס
נחת. און אײַך פֿאַר אײַער טירחה, װאָס איר זײַט זיך מטריח פֿון מײַ־נעטװעגן, און פֿאַר דעם כּבֿוד, װאָס איר טוט מיר אָן דורך אײַער ביכל,
זאָג איך אײַך נאָכאַמאָל: קטנתּי ! פֿאַרװאָס קומט מיר אַזאַ שטרײַמל,
אַז אַ װעלט מיט מענטשן זאָלן פּלוצעם געװאָר װערן, אַז אַף יענער
זײַט בױבעריק, ניט װײַט פֿון אַנאַטעװקע, געפֿינט זיך אַ ייִד, װאָס הײסט
ט בֿיה דער מילכיקער ? נאָר מסתּמא װײסט איר דאָך װאָס
איר טוט, קײן שׂכל באַדאַרף איך אײַך ניט לערנען, און װי אַזױ צו שרײַבן
װײסט איר שױן אַלײן, און װײַטער מיטן איבעריקן דאָרטן פֿאַרלאָז איך
מיך שױן אַף אײַער אײדעלן כאַראַקטער, אַז איר װעט דאָרטן טאָן אין
יעהופּעץ פֿון מײַנעטװעגן אַלצדינג, עס זאָל מיר פֿונעם ביכל עפּעס אַרױס
אַ שטיקל טובֿה צו מײַן פּרנסה. איך באַדאַרף טאַקע, כלעבן, איצטערט
נײטיק האָבן: איך רעכן, אם־ירצה־השם, אינגיכן אָנהײבן טראַכטן מכּוח
חתונה מאַכן אַ טאָכטער; און אַז גאָט װעט שענקען, װי זאָגט איר,
דאָס לעבן, איז אפֿשר טאַקע צװײ מיט אַמאָל... דערװײַל זײַט מיר
געזונט און האָט אַ גליקלעכן תּמיד, װי עס װינטשט אײַך פֿונעם גאַנצן
האַרצן פֿון מיר אײַער בעסטער פֿרײַנט
ט בֿ י ה.
יאָ, עיקר שכחתּי! אַז דאָס ביכל װעט פֿאַרטיק װערן, און איר װעט
האַלטן באַ שיקן מיר עפּעס געלט, זאָלט איר מוחל זײַן שיקן קײן אַנאַ ־
ט עװק ע, אַפֿן שוחטס נאָמען. איך האָב דאָרטן צװײ מאָל אין װינטער
יאָרצײַט: אײן מאָל אָסיען־צײַט, פֿאַר „פּאָקראָװע“, און דאָס אַנדערע
מאָל אַרום „נאָװעגאָד“, ― בין איך הײסט עס, דעמאָלט אַ שטאָט־ייִד.
און װײַטער, גלאַט אַזױ בריװלעך קאָנט איר שיקן צו מיר גלײַך קײן
בױבעריק, אַף מײַן נאָמען, בזה הלשון: פּערעדאַט גאָספּאָדינו טעװעליו
מאָלאָטשנאַהאָ יעװרײ.
אַ װוּנדערלעכע מעשׂה, װי אַזױ טבֿיה דער מילכיקער,
אַ ייִד אַן אָרעמאַן, אַ מטופּל מיט קינדער, איז פּלוצעם
מיטאַמאָל באַגליקט געװאָרן דורך אַ משונה־װילדן פֿאַל,
װאָס איז כּדאַי, מע זאָל דאָס באַשרײַבן אין אַ ביכל. ―
דערצײלט פֿון טבֿיהן אַלײן און איבערגעגעבן װאָרט
באַ װאָרט.
געשריבן אין יאָר 1895.
מקימי מעפֿר דל,
מאַשפּות ירים אבֿיון:
ער שטעלט אױף פֿון דער ערד דעם אָרעמאַן,
פֿונעם מיסט הײבט ער אױף דעם אבֿיון.
(תּהילים קי″ג, ז).
― אַז ס'איז באַשערט דאָס גרױסע געװינס, הערט איר, פּאַני שלום־עליכם, קומט דאָס גלײַך אין שטוב אַרײַן, װי זאָגט איר: למנצ ח ע ל הגתּית ― אַז סע גײט לױפֿט עס; ס'איז גאָר נישטאָ דערבײַ קײן שׂכל מיט קײן בריהשאַפֿטן. און טאָמער חלילה פֿאַרקערט, מעגט איר צעזעצט װערן רעדנדיק, װעט אײַך העלפֿן, װי דער פֿאַראַיאָריקער שנײ, װי זאָגט איר: אין חכמה ואין עצה נגד אַ שלעכ ט פֿ ערדאַ . מענטש האָרעװעט, װערט אױסגעריסן, כאָטש נעם לײג זיך, שׂונאי ציון, און שטאַרב! פּלוצעם, מע װײס ניט פֿון װאָס און פֿון װאַנען ― עס פֿערדלט פֿון אַלע זײַטן, װי אין פּסוק שטײט געשריבן: ר װ ח ו הצלהיעמודליהודי ם; פֿאַרטײַטשן באַדאַרף איך אײַך ניט, נאָר דער פּשט דערפֿון איז אַזױ, אַז אַ ייִד, כּל זמן שהנשמה בקרבי ― עס שלאָגט זיך נאָך אַן אָדער, טאָר ער נישט פֿאַרלירן דעם בטחון. איך האָב דאָס אַרױסגעזען פֿון זיך אַלײן טאַקע, װי אַזױ דער אײבערשטער האָט מיט מיר געפֿירט, מיט מײַן איצטיקער פּרנסה: װאָרעם װי קום איך גאָר פֿאַרקױפֿן קעז און פּוטער אין מיטן דרינען, אַז מײַן באַבעס באַבע האָט קײנמאָל נישט געהאַנדלט מיט קײן מילכיקס? ס'איז בנאמנות כּדאַי, איר זאָלט אױסהאָרכן די גאַנצע מעשׂה פֿון אָנהײב ביזן סוף. איך װעל מיך צוזעצן אַף אַ װײַלע אָט דאָ לעבן אײַך אַפֿן גראָז, לאָז זיך דאָס פֿערדל דערװײַל עפּעס קײַען, װי זאָגט איר: נשמת כּ ל חי ― אױך אַ באַשעפֿעניש באַ גאָט.
בקיצור, דאָס איז געװען אַרום שבֿועות־צײַט, דאָס הײסט, איך זאָל אײַך ניט זאָגן קײן ליגן, אַ װאָך אָדער צװײ פֿאַר שבֿועות: און אפֿשר, האַ? אַ פּאָר װאָכן נאָך שבֿועות. פֿאַרגעסט נישט, ס'איז שױן, פּאַװאָלינקע, איך זאָל אײַך זאָגן אַקוראַט, אַזױ גרױס װי אַ יאָר מיט אַ מיטװאָך, דאָס הײסט, פּונקט נײַן יאָר אָדער צען, און אפֿשר נאָך מיט אַ סמיטשיק. איך בין דעמאָלט געװען, װי איר זעט מיך אָט אָ, גאָר נישט דער, װאָס איצטער, דאָס הײסט, טאַקע דער אײגענער טבֿי ה, נאָר פֿאָרט נישט דער, װי זאָגט איר: די אײגענע יענטע, נאָר אַנדערש געשלײערט. דהײַנו װאָס? איך בין געװען, ניט פֿאַר אײַך געדאַכט, אַ קבצן אין זיבן פּאָלעס, כאָטש אַפֿילו, אַז מע װיל שמועסן דאָס אײגענע װידער צוריק, בין איך נאָך איצט אױך גאַנץ װײַט פֿון אַ נגיד. װאָס מיר פֿעלט צו בראָצקין ― מעגן מיר זיך דאָס בײדע װינטשן פֿאַרדינען דעם הײַנטיקן זומער ביז נאָך סוכּות; נאָר װעדליק אַמאָל, בין איך הײַנט, הײסט דאָס, אַ ייִד אַ נגיד, מיט אַ פֿערד־און־װעגעלע אַן אײגנס, מיט, קײן עין־הרע, בהמהלעך אַ פּאָר, װאָס מעלקן זיך, מיט נאָך אײנע, װאָס האַלט אָט־אָט באַ אָפּקעלבן זיך. ס'איז דאָ, ניט צו פֿאַרזינדיקן, קעז און פּוטער און סמעטענע פֿרישע אַלע טאָג, אײגענע האָרעװאַניע, װאָרעם מיר אַלע אַרבעטן, קײנער זיצט ניט לײדיק. מײַן װײַב זאָל לעבן מעלקט די בהמות, די קינדער טראָגן קריגלעך, שלאָגן פּוטער, און איך אַלײן, װי איר זעט אָט אָ, פֿאָר מיר אַרױס אַלע פֿרימאָרגן אַפֿן מאַרק, גײ דורך אַלע דאַטשעס אין בױבעריק, מע זעט זיך מיט דעם, מיט יענעם, אַלע גרעסטע בעלי־בתּים פֿון יעהופּעץ, מע רעדט זיך דורך אַביסל מיט אַ מענטשן, פֿילט מען, אַז מען איז אױך עפּעס אַ שטיקל מענטש אַף דער װעלט, װי זאָגט איר, נישט קײן הינקעדיקער שנײַדער; און װער שמועסט שבת ― בין איך דאָך גאָר אַ מלך, קוק אַרײַן אין אַ ייִדישן ספֿר, אַ פּרשה חומש, אַביסל תּרגום, תּהילים, פּרק, דאָס, יענץ, לאָקש, בױדעם ― איר קוקט מיך אָן, פּאַניע שלום־עליכם, און טראַכט זיך אַװדאי בשעת־מעשׂה אין האַרצן: „ע, אָט דער טבֿיה איז דאָך עפּעס טאַקע גאָר אַ ייִד װאָס קאַטאָרי!“...
בקיצור, װאָס־זשע האָב איך אײַך אָנגעהױבן צו דערצײלן? יאָ, בין איך, הײסט דאָס, דעמאָלט געװען, מיט גאָטס הילף, אַ ביטערער אָרעמאַן, געשטאָרבן, ניט פֿאַר קײן ייִדן געדאַכט, מיט װײַב און קינדער דרײַ מאָל אַ טאָג פֿון הונגער, אַ חוץ װעטשערע. געהאָרעװעט האָב איך װי אַן אײזל, געשלעפּט קלעצער פֿונעם װאַלד צום װאַגזאַל אַ פֿולן װאָגן, עס זאָל אײַך צו קײן חרפּה ניט זײַן, פֿאַר צװײ גילדן אַ טאָג, און דאָס ― ניט אַלע טאָג, און דערמיט גײ האַלט אױס, קײן עין־הרע, אַזאַ שטוב מיט פּיקערס, זאָלן געזונט זײַן, מיט, להבֿדיל, אַ פֿערד אַף קעסט, װאָס װיל נישט װיסן װאָס רש″י מאַכט, באַדאַרף קײַען אַלע טאָג, גאָר אָן אַ שום תּירוץ. װאָס טוט גאָט? ער איז דאָך װי זאָגט איר, אַ זן ומפֿרנס לכּל ― פֿירט דאָס װעלטל קלוג, מיט שׂכל; זעט ער, װי איך מוטשע מיך דאָ אַזױ פֿאַרן שטיקל ברױט, מאַכט ער צו מיר: „דו מײנסט דאָך, טבֿיה, אַז ס'איז שױן אַחרי כּכלות הכּל ― עק װעלט, דער הימל איז אַף דיר געפֿאַלן? פֿע, ביסט אַ גרױסער נאַר! אָט װעסטו זען, װי אַזױ אַז גאָט װיל נאָר, טוט זיך דאָס מזל אַף אַ מינוט אַ דרײ נאַ ליעװאָ קרוגאָם און עס װערט ליכטיק אין אַלע װינקעלעך; עס קומט אױס, װי מיר זאָגן אינעם „ונתנה תּוקף“: מ י ירום ומי ישפֿל ― װער סע פֿאָרט און װער סע גײט צו פֿוס. דער עיקר איז ― בטחון, אַ ייִד באַדאַרף האָפֿן, נאָר האָפֿן. אײַ װאָס? טאָמער װערט מען דערװײַל פֿאַרשװאַרצט? דערױף זײַנען מיר דאָך עפּעס שטיקלעך ייִדן אַף דער װעלט, װי זאָגט איר, אַתּה בחרתּנו ― ניט אומזיסט איז אונדז די װעלט מקנא... אַקעגן װאָס שמועס איך דאָס? איך שמועס עס אַקעגן דעם, װי אַזױ גאָט האָט מיט מיר געפֿירט, טאַקע נאָר נסים ונפֿלאות, איר מעגט דאָס האָרכן.
ױהי היום, אײן מאָל פֿאַרנאַכט פֿאָר איך מיר אַזױ זומער־לעבן אין װאַלד, שױן צוריק אַהײם, אָן די קלעצער; דער קאָפּ אין דער ערד, אַפֿן האַרצן װיסט און פֿינצטער; דאָס פֿערדל, נעבעך, קױם װאָס עס פּלאָנטעט מיט די פֿיס, כאָטש האַק, כאָטש בראָק. „קריך, זאָג איך, שלימזל, אין דער ערד אַרײַן גלײַך מיט מיר, װײס אױך װאָס באַטײַט אַ תּענית אין אַ לאַנגן זומער־טאָג, אַז דו שטײסט אײַן באַ טבֿיהן פֿאַר אַ פֿערד!“ שטיל אַרום און אַרום, יעדער קנאַק פֿון דער בײַטש רופֿט זיך אָפּ אין װאַלד; די זון זעצט זיך, דער טאָג ― ער גוססט; די שאָטנט פֿון די בײמער ציִען זיך אױס לאַנג, װי דער ייִדישער גלות; עס הײבט אָן װערן פֿינצטערלעך און שטאַרק סומנע אַפֿן האַרצן. פֿאַרשײדענע געדאַנקען, מחשבֿותן קריכן אין קאָפּ אַרײַן, אַלערלײ געשטאַלטן פֿון מענטשן, שױן לאַנג געשטאָרבענע, קומען מיר אַקעגן; און דאָ דערמאָן איך מיך די הײם ― אַז אָך און װײ איז מיר! אין שטוב איז פֿינצטער, חושך; די קינדערלעך, זאָלן געזונט זײַן, נאַקעט און באָרװעס, קוקן אַרױס נעבעך אַפֿן טאַטן, דעם שלימזל, טאָמער װעט ער ברענגען אַ ברײטל אַ פֿריש, און אפֿשר אַ בולקע אַהײם; און זי, די אַלטע מײַנע, געװײנלעך אַ ייִדענע, װאָרטשעט: „קינדער באַדאַרף איך אים האָבן, און נאָך זיבן דערצו, כאָטש נעם, גאָט זאָל ניט שטראָפֿן פֿאַר די רײד, װאַרף זײ אַרײַן לעבעדיקערהײט אין טײַך אַרײַן!“ גוט צו האָרכן אַזעלכע דיבורים? מען איז דאָך נישט מער װי אַ מענטש, װי זאָגט איר, אַ „בשׂר ודגים“, דעם מאָגן קאָן מען מיט קײן װערטער ניט פֿאַרשטופּן; מע כאַפּט אַ שטיקל הערינג, גלוסט זיך טײ, און צו טײ באַדאַרף מען צוקער, און צוקער, זאָגט איר, איז באַ בראָצקין. „פֿאַרן שטיקל ברױט, זאָגט מײַן װײַב זאָל לעבן, װעט די קישקע, נישקשה, מוחל זײַן, נאָר אָן דעם גלעזל טײ, זאָגט זי, בין איך אינדערפֿרי גאָר אַ טױטע; דאָס קינד, זאָגט זי, אַ גאַנצע נאַכט ציט פֿון מיר די קלײ!“ און דערװײַל איז מען דאָך עפּעס אַ ייִד אַף דער װעלט, מנחה איז טאַקע, װי זאָגט איר, ניט קײן ציג, זי װעט ניט אַנטלױפֿן, נאָר דאַװענען דאַרף מען. מאָלט אײַך, דאָס שײנע דאַװענען, װאָס קאָן שױן זײַן, אַז פּונקט בשעת שטעלן זיך שמונה־עשׂרה, צעלאָזט זיך, מעשׂה־שׂטן, דאָס פֿערדל משוגענערװײַז; באַדאַרף מען לױפֿן נאָכן װאָגן, אײַנהאַלטן די לײצעס און זינגען „אלהי אַבֿרהם אלהי יצחק ואלהי יעקבֿ“ ― שײן געשטאַנען שמונה־עשׂרה! און דאָ, װי אַף־צו־להכעיס, גלוסט זיך דװקא דאַװענען געשמאַק, מיט האַרץ, טאָמער װעט װערן גרינגער אַף דער נשמה...
בקיצור, איך לױף מיר אַזױ נאָכן װאָגן און זאָג די שמונה־עשׂרה הױך, מיט אַ ניגון, װי, להבֿדיל, באַם עמוד: מכלכּל חײם בחס ד ― דער דאָ טוט טאָן שפּײַזן אַלע זײַנע באַשעפֿענישן, ומקײ ם א מונתו לישני עפֿר ― אַפֿילו די װאָס ליגן אין דער ערד און באַקן בײגל. אױ, טראַכט איך מיר, ליגט מען אין דער ערד! אױ װערט מען אױסגעריסן! ניט אַזױ, װי יענע, למשל, די יעהופּעצער נגידים מײן איך, װאָס זיצן אַ גאַנץ זומער אין בױבעריק אַף די דאַטשעס, עסן און טרינקען און באָדן זיך אין אַלדאָס גוטס. אױ, רבונו של עולם, פֿאַרװאָס קומט דאָס מיר? איך בין, דאַכט זיך, אַ ייִד גלײַך מיט אַלע ייִדן. גװאַלד, גאָטעניו, ראה נ א בענינו ― זע, זאָג איך, באַטראַכט, װי מיר האָרעװען, און נעם זיך אָן די קריװדע פֿון די אָרעמע לײַט נעבעך, װאָרעם װער דען װעט זיך אַף זײ אַרומקוקן, װען ניט דו? רפֿאנו ונרפֿ א ― שיק אונדז צו די רפֿואה, די מכּה האָבן מיר שױן אַלײן... ב ר ך ע לינו ― בענטש אונדז מיט אַ גוט יאָר, עס זאָל זײַן אַ גערעט אַף אַלע מינים תּבֿואות, פֿון קאָרן און פֿון װײץ און פֿון גערשטן; כאָטש אַפֿילו, צוריק שמועסנדיק, װאָס װעט מיר, שלימזל, אַרױסקומען דערפֿון? אַ שטײגער, למשל, װאָס קומט אַרױס מײַן פֿערדל, להבֿדיל, צי האָבער איז טײַער, צי װאָלװל?... נאָר, פֿע, גאָט פֿרעגט מען קײן קשיות ניט, ובפֿרט אַ ייִד באַדאַרף דאָך אַװדאי אָננעמען אַלצדינג פֿאַר גוטן און זאָגן „גם זו לטובֿה“, מסתּמא הײסט גאָט אַזױ. ולמלשינים ― זינג איך מיר װײַטער ― ולמלשינים, און די „סטיקראַטן“, װאָס זאָגן, אַז ס'איז ניטאָ קײן גאָט אַף דער װעלט, װעלן האָבן אַ שײן פּנים, אַז זײ װעלן קומען אַהי ן; זײ װעלן דאָס אױסקרענקען מיט פּראָצענט, װאָרעם ער איז אַ שובֿר אויבֿיםאַ ― גוטער צאָלער, מיט אים שפּילט מען זיך ניט, מיט אים באַדאַרף מען גײן מיט גוטן, בעטן אים, שרײַען צו אים: אָ בֿ הרחמן ― דערבאַרעמדיקער, האַרציקער פֿאָטער! שמע קולנו ― הער צו אונדזערע קולות, חוס ורח ם ע לינו ― האָב רחמנות אַף מײַן װײַב און קינדער, זײ זײַנען נעבעך הונגעריק! רצה ― זאָלסט באַװיליקן, זאָג איך, דײַן ליב פֿאָלק ישׂראל, װי אַמאָל, אין בית־המקדש, נאָך בשעת די כּוהנים מיט די לװײם... פּלוצעם ― סטױ! דאָס פֿערדל האָט זיך אַנידערגעשטעלט. איך כאַפּ אָפּ אַף דער גיך דאָס שטיקל שמונה־עשׂרה, איך הײב אױף די אױגן און טו אַ קוק ― עס קומען מיר אַקעגן גלײַך פֿון װאַלד אַרױס צװײ משונה־מאָדנע נפֿשות, פֿאַרשטעלט און אָנגעטאָן נישט װי געװײנלעך. „גזלנים!“ ― איז מיר דורכגעפֿלױגן אַ געדאַנק אין קאָפּ, און האָב מיך אָבער באַלד פֿאַרכאַפּט צוריק: „פֿע, טבֿיה, ביזט אַ שוטה! סטײַטש, דו פֿאָרסט אין װאַלד שױן אַזױפֿיל יאָרן, באַטאָג און באַנאַכט, װאָס איז דיר עפּעס פּלוצעם הײַנט אײַנגעפֿאַלן גזלנים?“ ― װיאָ! מאַך איך צום פֿערדל און נעם זיך אָן מיט האַרץ און גיב דעם אַ פּאָר שמיצלעך פֿון הינטן, גלײַך װי ניט מיך מײנט מען.
― רב ייִד! הערט נאָר, רב קרובֿ! ― מאַכט צו מיר אײנע פֿון די צװײ נפֿשות מיט אַ קול פֿון אַ נקבֿה און װינקט צו מיר מיט אַ פֿאַטשײלע. ― אַנו, שטעלט זיך נאָר אָפּ אַף אַ רגעלע, װאַרט צו אַ װײַלעטשקע, אַנטלױפֿט נישט, מע װעט אײַך, חלילה, גאָרנישט טאָן!
„אַהאַ, אַ ניטגוטער!“ ― קלער איך מיר, און טאַקע באַלד זאָג איך צו זיך אַלײן: „בהמה בצורת פֿערד! װאָס עפּעס פּלוצעם אין מיטן דרינען רוחות מיט שדים?“ און שטעל אָפּ דאָס פֿערדל. איך הײב אָן גוט אײַנצוקוקן זיך אין די צװײ נפֿשות: נקבֿות; אײנע אַן עלטערע מיט אַ זײַדן טיכל אַפֿן קאָפּ, די אַנדערע אַ ייִנגערע מיט אַ פּאַריק; בײדע רױט װי פֿײַער און שטאַרק פֿאַרשװיצט.
― אַ גוטן אָװנט, סקאָצל קומט! ― מאַך איך צו זײ שטאַרק אַף אַ קול, כּלומרשט אין גוטן מוט. ― װאָס איז אײַער באַגער? אױב איר מײנט עפּעס קױפֿן, װעט איר באַ מיר נישט געפֿינען גאָר ניט, סײַדן בױכװײטיק אַף מײַנע שׂונאימס קעפּ, אָדער האַרצקלעמעניש אַ פֿולע װאָך, אָדער אַביסל קאָפּדרײעניש, טרוקענע שמערצן, נאַסע יסורים, סיפּקע צרות?...
― שאַ, שאַ! ― מאַכן זײ. ― זע נאָר, װי ער האָט זיך דאָס אַביסל צעלאָזט! אַ ייִדן, אַז מע זאַטשעפּעט מיט אַ װאָרט, איז מען ניט זיכער מיטן לעבן! מיר דאַרפֿן, זאָגן זײ, נישט קױפֿן גאָר ניט, מיר האָבן נאָר געװאָלט אַ פֿרעג טאָן באַ אײַך, אפֿשר װײסט איר, װוּ איז דאָ ערגעץ דער װעג קײן בױבעריק?
― קײן בױבעריק? ― מאַך איך און צעלאַך מיך כּלומרשט. ― עס האָט באַ מיר, זאָג איך, אַזאַ פּנים, פּונקט װי איר זאָלט מיך, אַ שטײגער, פֿרעגן, צי װײס איך, אַז מע רופֿט מיך טבֿיה.
― אַזױ? מע רופֿט אײַך טבֿיה? אַ גוטן אָװנט אײַך, רב טבֿיה! מיר פֿאַרשטײען ניט, װאָס איז דאָ ― מאַכן זײ ― דער געלעכטער? מיר זײַנען פֿרעמדע, פֿון יעהופּעץ זײַנען מיר, און װױנען דאָ אין בױבעריק אַף אַ דאַטשע, זײַנען מיר, זאָגן זײ, אַרױסגעגאַנגען אַף אַ מינוטקעלע שפּאַצירן, און דרײען זיך אַרום אַזױ אין דעם דאָזיקן װאַלד פּאַװאָלינקע פֿון גאַנץ פֿרי אָן, בלאָנזען און בלאָנזען און קאָנען ניט בשום־אופֿן זיך אַרױפֿשלאָגן אַפֿן רעכטן װעג; דערװײַלע, זאָגן זײ, האָבן מיר דערהערט עמעצער זינגט אין װאַלד, האָבן מיר לכתּחילה געמײנט, אַ קשיא, אפֿשר איז דאָס, חלילה, אַ גזלן? נאָר נאָכדעם, זאָגן זײ, אַז מיר האָבן דערזען פֿון דער נאָענט, אַז איר זײַט, דאַנקען גאָט, אַ ייִד, איז אונדז געװאָרן אַביסל גרינגער אַף דער נשמה. הײַנט פֿאַרשטײט איר שױן?
― כאַ־כאַ־כאַ, אַ שײנער גזלן! ― זאָג איך. ― איר האָט געהאָרכט אַמאָל, זאָג איך, אַ מעשׂה מיט אַ ייִדישן גזלן, װאָס איז אָנגעפֿאַלן אַף אַ דורכגײער און געבעטן באַ אים אַ שמעק טאַבעקע? אױב איר װילט, זאָג איך, קאָן איך אײַך דערצײלן די מעשׂה.
― די מעשׂה ― זאָגן זײ ― לאָזט איבער אַף אַן אַנדערש מאָל; איר װײַזט אונדז בעסער אָן דעם װעג קײן בױבעריק.
― קײן בױבעריק? ― זאָג איך. ― סטײַטש, אָט דאָס איז דאָך דער אמתער װעג קײן בױבעריק! איר זאָלט אַפֿילו, זאָג איך, נישט װעלן, מוזט איר מיט דעם שליאַך אָנקומען גלײַך קײן בױבעריק.
― װאָס־זשע שװײַגט איר? ― מאַכן זײ צו מיר.
― װאָס־זשע זאָל איך, זאָג איך, שרײַען?
― װי באַלד אַזױ, מאַכן זײ צו מיר, קערט איר שױן װיסן, איז עס נאָך עפּעס װײַט קײן בױבעריק?
― קײן בױבעריק, זאָג איך, איז נישט װײַט, עטלעכע װערסט; דאָס הײסט, זאָג איך, אַ װערסט פֿינף־זעקס אָדער זיבן, און אפֿשר טאַקע אַלע אַכט.
― אַכט װערסט?! ― האָבן אױסגעשריגן בײדע װײַבער מיטאַמאָל, געבראָכן די הענט און שיִער נישט צעװײנט זיך אַזש. ― סטײַטש, װאָס רעדט איר? איר װײסט װאָס איר רעדט? אַ װערטעלע אױסצורעדן ― אַכט װערסט?!
― נו, װאָס־זשע, זאָג איך, זאָל איך טאָן? עס זאָל זײַן אין מיר געװענדט, װאָלט איך דאָס געמאַכט אַביסל קירצער; אַ מענטש באַדאַרף, זאָג איך, אַלצדינג אױספּרוּװן אַף דער װעלט. אונטערװעגנס טרעפֿט זיך, אַז מע באַדאַרף, זאָג איך, שלעפּן זיך אין אַ בלאָטע אַרױף אַ באַרג, און נאָך ערבֿ־שבת דערצו, דער רעגן שמײַסט אין פּנים, די הענט קליאַנקען, דאָס האַרץ חלשט, און דאָ ― טראַך! עס לאָפּנעט אַן אַקס...
― איר רעדט עפּעס גאָר װי אַ דולער, ― זאָגן זײ צו מיר, ― איר זײַט גאָר נישט באַ די געדאַנקען, כלעבן. װאָס דערצײלט איר פּזמו־נות, בבֿא־מעשׂיות פֿון טױזנט־אײן־נאַכט? מיר האָבן שױן קײן כּוח ניט צו פּלאָנטען מיט די פֿיס; אַ גאַנצן טאָג האָבן מיר, אַ חוץ אַ גלעזל קאַװע מיט אַ פּוטער־בולקע, נאָך אין מױל נישט געהאַט, קומט איר צו גײן מיט אײַערע מעשׂיות!
― אױב אַזױ, ― זאָג איך ― איז עפּעס אַנדערש; װי זאָגט מען, קײן טאַנץ גײט ניט פֿאַרן עסן. דעם טעם פֿון הונגער פֿאַרשטײ איך גאַנץ גוט, איר באַדאַרפֿט מיר נישט דערצײלן. עס קאָן זײער שײן זײַן, זאָג איך, אַז איך האָב קײן קאַװע מיט קײן פּוטער־בולקע נישט אָנגעקוקט שױן פֿון אַ יאָר... און אַזױ װי איך רעד, שטעלט זיך מיר פֿאָר אַ גלעזל הײסע קאַװע מיט מילך און מיט אַ פּוטער־בולקע אַ פֿרישע, מיט נאָך גוטע זאַכן... „שלימזל אײנער, טראַכט איך מיר, ביסט טאַקע אַנדערש נישט געצױגן געװאָרן, נאָר אַף קאַװע מיט פּוטער־בולקעלעך? און אַ שטיקל ברױט מיט הערינג ביסטו קראַנק?“ און ער, דער יצר־הרע, ניט געדאַכט זאָל ער װערן, אַף־צו־להכעיס קאַװע, אַף־צו־להכעיס פּוטער־בולקע! איך הער דעם ריח פֿון קאַװע, איך פֿיל דעם טעם פֿון פּוטער־בולקע ― פֿרישע, געשמאַקע, מחיה־נפֿשות!
― װײסט איר גאָר װאָס, רב טבֿיה? ― מאַכן צו מיר בײדע װײַבער. ― טאָמער װאָלט געװען אַ סבֿרה, אַזױ װי מיר שטײען אָט־אָ־דאָ, זאָלן מיר זיך אַרױפֿכאַפּן צו אײַך אַפֿן װאָגן, און איר טאַקע אַלײן זאָלט זיך מטריח זײַן אונדז אָפּפֿירן מחילה אַהײם, קײן בױבעריק? װאָס װעט איר זאָגן דערױף?
― סאַ משל, זאָג איך, כּחרס הנשבר; איך פֿאָר פֿון בױבעריק, און איר דאַרפֿט קײן בױבעריק! װי קומט די קאַץ איבערן װאַסער?
― נו, איז װאָס? ― מאַכן זײ. ― װײסט איר ניט װאָס מע טוט? אַ ייִד אַ למדן גיט זיך אַן עצה: ער פֿאַרקערעװעט דאָס װעגעלע און פֿאָרט צוריק. האָט קײן מורא נישט, רב טבֿיה, זאָגן זײ, זײַט זיכער, אם־ירצה־השם, אַז גאָט װעט אונדז ברענגען אַהײם בשלום, װינטשן מיר זיך דאָס אױסקרענקען, װאָס איר װעט צו אונדז דערלײגן.
„עפּעס רעדן זײ מיט מיר תּרגום־לשון! ― טראַכט איך מיר. ― פֿאַרשטעלט, גאָרנישט װי געװײנלעך!“ ― און עס קומען מיר אַרױף אַפֿן זינען: מתים, מכשפֿות, לצים, פֿאַרשלעפּטע קרענק. ― „שוטה בן פּיקהאָלץ! ― טראַכט איך מיר. ― װאָס שטײסטו, װי אַ פֿלאָקן? כאַפּ זיך אַרױף אַפֿן װאָגן, װײַז דעם פֿערדל אַ בײַטש און מאַך אַ ױבֿרח!“ נאָר מעשׂה־שׂטן כאַפּט זיך אַרױס באַ מיר נישט װילנדיק פֿונעם מױל:
― קריכט אין װאָגן!
מײַנע האָבן דערהערט, זיך דװקא נישט געלאָזט לאַנג בעטן און מאַרש אין װאָגן אַרײַן; איך נאָך זײ אַף דער קעלניע, פֿאַרקערעװעט דעם דישל, שמײַס דאָס פֿערדל: אײנס, צװײ, דרײַ, פּאַשאָל! ― װער, װאָס, װעמען? אַ נעכטיקער טאָג! פֿונעם אָרט װיל דאָס ניט רירן, כאָטש נעם צעשנײַד דאָס אַף צװײען. „נו, טראַכט איך מיר, הײַנט פֿאַרשטײ איך שױן, װאָס דאָס איז פֿאַר אַ װײַבער... דער גוטער יאָר האָט מיך געטראָגן זיך אָפּשטעלן אין מיטן דרינען, מאַכן אַ שמועס מיט װײַבער!“... איר פֿאַרשטײט ― פֿון אײן זײַט דער װאַלד, דאָס שטילקײט מיטן סומנעקײט, אַקעגן נאַכט, און דאָ ― די צװײ נפֿשות, כּלומרשט נקבֿות... דער כּוח־הדם אַרבעט גאַנץ געשמאַק אַף אַלע סטרונעס. איך דערמאָן מיך אַ מעשׂה פֿון אַ בעל־עגלה, װאָס איז אַמאָל געפֿאָרן אין װאַלד אײנער אַלײן און דערזען אַפֿן שליאַך ליגט אַ זעקל האָבער. מײַן בעל־עגלה האָט דערזען אַ זעקל האָבער, האָט ער זיך ניט געפֿױלט, אַראָפּ פֿונעם װאָגן, געכאַפּט דאָס זעקל האָבער אַף די פּלײצעס, זיך אײַנגעריסן דאָס געזונט, קױם אַרױפֿגעלײגט דאָס זעקל האָבער אַפֿן װאָגן און ― הלך לעולמו, פּאַשאָל װײַטער. ער פֿאָרט אָפּ אַקעגן אַ װערסט, ער טוט זיך אַ כאַפּ צום זעקל האָבער ― נישט קײן זעקל, נישט קײן האָבער; ס'איז גאָר אַ ציג ליגט באַ אים אין װאָגן, אַ ציג מיט אַ בערדל; ער װיל זי אָנרירן מיט דער האַנט, שטעלט זי אים אַרױס אַ צונג אַף אַן אַרשין, לאָזט אַרױס אַ משונה־װילדן געלעכטער און װערט פֿאַרשװוּנדן...
― פֿאַרװאָס פֿאָרט איר שױן נישט? ― מאַכן צו מיר די װײַבער.
― פֿאַרװאָס איך פֿאָר שױן נישט? איר זעט דאָך, זאָג איך, פֿאַרװאָס: דאָס פֿערדל װיל ניט דאַװענען, ס'איז ניט אױפֿגעלײגט.
― גיט דעם מיט דער בײַטש, מאַכן זײ, איר האָט דאָך אַ בײַטש.
― אַ דאַנק אײַך, זאָג איך, פֿאַר דער עצה, גוט װאָס איר האָט מיר דערמאָנט. דער חסרון, זאָג איך, װאָס מײַן בחור שרעקט זיך ניט איבער פֿאַר אַזעלכע זאַכן; ער איז שױן אַזױ געװױנט מיט דער בײַטש, װי איך מיטן דלות, ― זאָג איך צו זײ כּלומרשט מיט אַ װערטל, און עס װאַרפֿט מיט מיר דאָס נײַניאָריקע קדחת.
בקיצור, װאָס זאָל איך אײַך מאריך זײַן ― איך האָב אױסגעלאָזט מײַן גאַנץ ביטער האַרץ צום פֿערדל נעבעך; אַזױ לאַנג, אַזױ ברײט, ביז גאָט האָט געהאָלפֿן, עס האָט גערירט פֿונעם אָרט, ויסעו מרפֿי ־ ד ים ― און מיר זײַנען אַװעק מיטן װאַלד גלײַך אונדזער װעג. פֿאָרנדיק אַזױ, פֿליט מיר דורך אין קאָפּ גאָר אַ נײַע מחשבֿה: „אױ, טבֿיה, ביזטו אַ פֿערדאַטש! החילות לנפּול ― ביסט געװען אַ קבצן, און װעסט בלײַבן אַ קבצן. סטײַטש, גאָט האָט דיר צוגעשיקט אַזאַ באַגעגעניש, װאָס טרעפֿט אײן מאָל אין הונדערט יאָר, װי אַזױ באַדינגסטו זיך ניט לכתּחילה, דו זאָלסט װיסן מה־יקר ― װאָס װעסטו האָבן דערפֿאַר? װען מיר זאָלן שמועסן הן על־פּי יושר והן על־פּי סאָװעסט, הן על־פּי־מענטש־לעכקײט והן על־פּי דין און על־פּי זאַקאָן, און אַפֿילו על־פּי װײס איך װאָס, איז קײן עװלה ניט, מע זאָל דערבײַ עפּעס פֿאַרדינען, און פֿאַרװאָס טאַקע ניט אָפּלעקן אַ בײנדל, אַז עס האָט זיך שױן יאָ אַזױ געמאַכט? שטעל אָפּ דאָס פֿערדל, דו בהמה, זאָג זײ אַזױ און אַזױ, ברחל בתּך הנאַקעטע: „האָב איך באַ אײַך אַזױפֿיל און אַזױפֿיל, איז גוט, אלא ניט, בעטן מיר אײַך, מחילה, אַראָפּ פֿונעם װאָגן!“ נאָר צוריק קלער איך מיר: „ביסט טאַקע אַ בהמה, טבֿיה! דו װײסט ניט, אַז די פֿעל פֿונעם בער טאָר מען אין װאַלד ניט פֿאַרקױפֿן, װי זאָגט דער גױ: שטשענ ע פּ אָימאַװ אַ װזשע סקוב ע“...
― למאַי פֿאָרט איר נישט אַביסל גיכער? ― זאָגן די װײַבער און טאָרען מיך פֿון הינטן.
― װאָס האָט איר, זאָג איך, אַזױ קײן צײַט ניט? פֿון אײַלעניש, זאָג איך, קומט קײן גוטס ניט אַרױס, ― זאָג איך און כאַפּ אַ קוק מן־הצד אַף מײַנע פּאַרשױנדלעך; דאַכט זיך, װײַבער, װי געװײנלעך, װײַבער: אײנע מיט אַ זײַדן טיכל, די אַנדערע מיט אַ פּאַריק; זײ זיצן און קוקן אײנס אַפֿס אַנדערע און שושקען זיך.
― נאָך עפּעס װײַט? ― פֿרעגן זײ מיך.
― נענטער, זאָג איך, װי פֿון דאַנען אַװדאי ניט; אָט באַלד, זאָג איך, האָבן מיר אַ באַרג־אַרױף מיט אַ באַרג־אַראָפּ; נאָכדעם, זאָג איך, גײט װידער אַ באַרג־אַראָפּ מיט אַ באַרג־אַרױף, און ערשט נאָכדעם, זאָג איך, האָבן מיר דעם גרױסן באַרג־אַרױף, און פֿון דאָרטן גײט שױן דער װעג גלײַך, גלײַך ביז בױבעריק...
― עפּעס אַ שלימזל! ― רופֿט זיך אָן אײנע צו דער אַנדערער.
― אַ פֿאַרשלעפּטע קרענק! ― זאָגט די אַנדערע.
― אַ רעשטל צו די צרות! ― זאָגט װידער יענע.
― מיר שײַנט, אַ משוגענער! ― זאָגט די אַנדערע.
„אַװדאי ― טראַכט איך מיר ― בין איך אַ משוגענער, אַז איך לאָז מיך פֿירן באַ דער נאָז!“...
― װוּ װעט איר זיך, אַ שטײגער, כּדומה למשל, מײַנע ליבע װײַבער, הײסן אָפּװאַרפֿן? ― רוף איך מיך אָן צו זײ.
― װאָס הײסט, זאָגן זײ, אָפּװאַרפֿן? װאָס איז פֿאַר אַן אָפּװאַר־פֿעכטס?
― עס רעדט זיך אַזױ, זאָג איך, בעל־עגלה־שפּראַך; אַף אונדזער לשון הײסט דאָס: װוּהין װעט איר זיך הײסן פֿאַרפֿירן, אַז מיר װעלן קומען, זאָג איך, קײן בױבעריק, אם־ירצה־השם, מיטן אײבערשטנס הילף, געזונט און שטאַרק, אַז גאָט װעט שענקען דאָס לעבן? װי זאָגט מען: בעסער צװײ מאָל פֿרעגן אײדער אײן מאָל בלאָנזען.
― אַ? אָט דאָס מײנט איר? איר װעט אונדז, זאָגן זײ, מוחל זײַן צופֿירן צו דער גרינער דאַטשע, װאָס באַם טײַך, פֿון יענער זײַט װאַלד. װײסט איר װוּ דאָס איז?
― פֿאַרװאָס זאָל איך ניט װיסן? ― זאָג איך. ― איך בין אין בױבעריק װי באַ זיך אינדערהײם. לאָם איך פֿאַרמאָגן די אַלפֿים, זאָג איך, װיפֿל קלעצער איך האָב אַהינצו אַרײַנגעפֿירט. אָט ערשט פֿאַראַיאָרן זומער, זאָג איך, האָב איך געשטעלט אַף דער גרינער דאַטשע צװײ קלאַפֿטער האָלץ מיטאַמאָל; דאָרט איז געזעסן אײנער אַ גבֿיר אַ גרױסער, פֿון יעהופּעץ, אַ מיליאָנשטשיק פֿון אַװדאי אַ מאה אלף קאַרבן, און אפֿשר פֿון רי″ש אַלפֿים!
― ער זיצט הײַנט אױך דאָרטן. ― רופֿן זיך אָן צו מיר בײדע װײַבער און קוקן אײנס אַפֿס אַנדערע און שושקען זיך און לאַכן.
― שאַ, זאָג איך, אַז דער צער פֿון טראָגן איז יאָ אַזױ גרױס, קאָן דאָך געמאָלט זײַן, אַז איר האָט מיט אים עפּעס אַ שטיקל שײַכות, ― װאָלט אפֿשר געװען, זאָג איך, אַ סבֿרא, איר זאָלט זיך דאָרט מטריח זײַן, עפּעס אַ רײד טאָן פֿון מײַנעטװעגן, אַ שטיקל טובֿה מיר, אַ פּרנסה, אַ שטעלע, צי װײס איך װאָס? איך קען, זאָג איך, אײנעם אַ יונגנמאַן, ישׂראל הײסט ער, ניט װײַט פֿון אונדזער שטעטל, געװען אַ גאָרנישט מיט אַ נישט; האָט ער זיך דערשלאָגן אַהינצו, מע װײס ניט פֿון װאַנען און װי אַזױ ― בקיצור, ער איז הײַנט אַ גאַנצער יאַ־טעבי־דאַם, פֿאַרדינט אפֿשר צװאַנציק קאַרבן אַ װאָך, צי אפֿשר גאָר פֿערציק, איך װײס? ― לײַט האָבן גליק! צי, אַ שטײגער, װאָס גײט־אָפּ, זאָג איך, אונדזער שוחטס אײדעם? װאָס װאָלט פֿון אים געװען, װען ער לאָזט זיך ניט אַװעק קײן יעהופּעץ? אמת, די ערשטע עטלעכע יאָר איז ער גוט פֿאַרשװאַרצט געװאָרן, שיִער ניט געשטאָרבן פֿון הונגער. דערפֿאַר אָבער אַצינד, חוץ זײַן שאָדן, הלװאַי אַף מיר געזאָגט געװאָרן; ער שיקט שױן געלט אַהײם. ער האָט שױן חשק אַרױסנעמען אַהין זײַן װײַב און קינדער, לאָזט מען אים דאָרט ניט זיצן. אײַ איז דאָך די קשיא: װי אַזױ זיצט ע ר ? מוטשעט ער זיך טאַקע... שאַט, זאָג איך, אַז מע לעבט, דערלעבט מען זיך; אָט האָט איר, זאָג איך, דעם טײַך, און אָט איז די גרױסע דאַטשע, ― זאָג איך און פֿאָר מיר אַרײַן ברײטלעך, מיט אַ ירגזון, גלײַך מיטן דישעל אין גאַניק אַרײַן. מע האָט אונדז נאָר דערזען, איז געװאָרן שׂשׂון ושׂמחה, אַ געשרײ, אַ געפּילדער: „אױ, די באַבע! די מאַמע! די מומע!... זיך געפֿונען דער שאָדן! מזל־טובֿ!... גװאַלד, װוּ זײַט איר געװען?... אַ גאַנצן טאָג אָן קעפּ... צעשיקט פּאָטשט אַף אַלע װעגן... געמײנט, אַ קשיא אַף אַ מעשׂה, אפֿשר װעלף, גזלנים, חס־ושלום! װאָס איז די מעשׂה?“...
― „די מעשׂה איז אַ שײנע מעשׂה: געבלאָנזעט אין װאַלד, פֿאַר־בלאָנזעט העט־װײַט, אפֿשר צען װערסט. פּלוצעם אַ ייִד... װאָס פֿאַר אַ ייִד?... אַ ייִד אַ שלימזל מיט אַ פֿערד און װעגעלע... קױם מיט צרות אײַנגעבעטן זיך“... „אַלע בײזע, װיסטע חלומות... אַלײן גאָר אָן אַ שומר?... אַ מעשׂה, אַ מעשׂה, באַדאַרפֿט בענטשן גומל“...
בקיצור, מע האָט אַרױסגעטראָגן לאָמפּן אַפֿן גאַניק, געגרײט צום טיש און אָנגעהױבן טראָגן סאַמאָװאַרן הײסע, מיט בעקנס טײ, מיט צוקער, מיט אײַנגעמאַכטס, מיט פֿײַנקוכנס גוטע, מיט פּוטערגעבעקס פֿרישע, שמעקנדיקע, און נאָכדעם עסנס אַלערלײ, די טײַערסטע מאכלים, יאַיכלעך פֿעטע, מיט געבראָטנס, מיט גענדזנס אַ סך, מיט די בעסטע װײַנען און נאַסטאָיקעס. איך בין נאָר געשטאַנען פֿונדערװײַטנס און באַטראַכט, װי אַזױ, קײן עין־הרע, מע עסט דאָס און מע טרינקט באַ די יעהופּעצער נגידים, קײן בײז אױג זאָל זײ ניט שאַטן. „אַ משכּון פֿאַרזעצן, טראַכט איך מיר, און אַ גבֿיר זאָל מען זײַן!“ מיר דאַכט, איך װײס? װאָס דאָ פֿאַלט אַראָפּ אַף דער ערד, װאָלט פֿאַר מײַנע קינדער גענוג געװען אַף אַ גאַנצע װאָך, ביז שבת. גװאַלד, גאָטעניו, האַרציקער־געטרײַער, דו ביסט דאָך עפּעס אַן אל ארך אַפּים, אַ גרױסער גאָט און אַ גוטער גאָט, מיט חסד און מיט יושר, װי קומט דאָס, דו זאָלסט אַװעקגעבן אײנעם גאָר, דעם אַנדערן גאָרניט? אײנעם פּוטער־בולקעס, דעם אַנדערן מכּות־בכורות? און צוריק אָבער באַטראַכט איך מיך: עט, ביסט אַ גרױסער נאַר, טבֿיה, כלעבן, װאָס איז שײך, דו װילסט אים זאָגן אַ דעה, װי אַזױ צו פֿירן די װעלט? מסתּמא, אַז ע ר הײסט אַזױ, באַדאַרף זײַן אַזױ; אַ סימן האָט איר, אַז װען עס זאָל באַדאַרפֿן זײַן אַנדערש, װאָלט דאָך געװען אַנדערש. אײַ, װאָס? פֿאַרװאָס זאָל טאַקע ניט זײַן אַנדערש? איז דער תּירוץ: עבֿדים הײנו ― דערױף זײַנען מיר דאָך עפּעס שטיקלעך ייִדן אַף דער װעלט. אַ ייִד באַדאַרף לעבן מיט אמונה און מיט בטחון; ער באַדאַרף גלױבן, ערשטנס, אַז ס'איז דאָ אַ גאָט אַף דער װעלט, און האָפֿן אַף דעם, װאָס לעבט אײביק, אַז עס װעט זיך, מסתּמא, אם־ירצה־השם, פֿאַרבעסערן...
― שאַ, װוּ־זשע איז ערגעץ דער ייִד? ― הער איך עמעצער זאָגט. ― שױן אַװעקגעפֿאָרן דער שלימזל?
― חס ושלום! ― רוף איך מיך אָן פֿונדערװײַטן. ― װאָס הײסט, איך װעל אַװעקפֿאָרן גלאַט אַזױ, אָן אַ זײַט־געזונט? שלום־עליכם, זאָג איך, אַ גוטן אָװנט אײַך, ברוכים היושבֿים, עסט געזונטערהײט, און לאָז אײַך װױל באַקומען!
― קומט זשע אַהער, מאַכן זײ צו מיר, װאָס שטײט איר דאָרטן אין דער פֿינצטער? לאָמיר אײַך אָנקוקן כאָטש, זען װאָס פֿאַר אַ פּנים איר האָט. אפֿשר װעט איר נעמען אַביסל בראָנפֿן?
― אַביסל בראָנפֿן? אָך, זאָג איך, װער זאָגט זיך דאָס אָפּ פֿון אַביסל בראָנפֿן? װי שטײט דאָרטן אין פּסוק: איזה „ל ח ײ ם“ ו איזה למות ― מאַכט רש″י: גאָט איז גאָט און בראָנפֿן איז בראָנפֿן. לחײם! ― זאָג איך און האַק אַרײַן אַ כּוסה. ― לאָז גאָט געבן, זאָג איך, איר זאָלט תּמיד זײַן רײַך און האָבן גרױס נחת; ייִדן, זאָג איך, זאָלן תּמיד זײַן ייִדן; גאָט זאָל זײ געבן, זאָג איך, געזונט און כּוח, זײ זאָלן קאָנען אַריבערטראָגן די צרות.
― מה שמכם? ― רופֿט זיך אָן צו מיר דער גבֿיר אַלײן, אַ שײנער ייִד מיט אַ יאַרמעלקע. ― פֿון װאַנעט איז אַ ייִד, װוּ זיצט איר, װאָס איז אײַער פּרנסה? זענט איר אַ באַװײַבטער? האָט איר עפּעס קינדער, און װיפֿל קינדער?
― קינדער? ― זאָג איך. ― ניט צו פֿאַרזינדיקן. אױב איטלעכס קינד, זאָג איך, איז װערט, װי מײַן גאָלדע װיל מיך אײַנרעדן, אַ מיליאָן, בין איך רײַכער פֿונעם גרעסטן גבֿיר אין יעהופּעץ. דער חסרון, זאָג איך, װאָס אָרעם איז ניט רײַך, קרום איז ניט גלײַך, אַזױ װי אין פּסוק שטײט: ה מבֿדיל בין קודש לחול ― װער עס האָט די קלינגערס דעם איז װױל. געלט האָבן טאַקע די בראָצקיס, און איך האָב טעכטער. און אַז מע האָט, זאָגט איר, טעכטער, פֿאַרגײט דער געלעכטער. נאָר גאָרנישט, גאָט איז אַ פֿאָטער. ער פֿירט אױס, דאָס הײסט, ער זיצט אױבן און מיר מוטשען זיך אונטן. מע האָרעװעט, מע שלעפּט קלעצער, אַ ברירה האָט מען? װי די גמרא זאָגט: במקום שאין איש ― איז אַ הערינג פֿיש. דער גאַנצער אומגליק איז ― דאָס עסן. װי מײַן באַבע, עליו השלום, פֿלעגט זאָגן: „װען דער פּיסק זאָל ליגן אין דער ערד, װאָלט דער קאָפּ געגאַנגען אין גאָלד“... האָט קײן פֿאַריבל ניט, זאָג איך, עס איז ניטאָ קײן גלײַכערס פֿון אַ קרומען לײטער און קײן קרומערס פֿון אַ גלײַך װאָרט, ובפֿרט, זאָג איך, אַז מע מאַכט שהכּל נהיה בדבֿרו אַפֿן ניכטערן האַרצן.
― לאָז מען געבן דעם ייִדן עפּעס עסן! ― רופֿט זיך אָן דער גבֿיר, און עס װערט באַשאַפֿן אַפֿן טיש פֿון כּל־מאמינים־שהוא: פֿיש, און פֿלײש, און געבראָטנס, און פֿערטלען עוף, און פּופּקעס מיט לעבערלעך אָן אַ שיעור.
― איר װעט עפּעס עסן? ― מאַכן זײ צו מיר. ― גײט װאַשט זיך.
― אַ קראַנקן פֿרעגט מען, אַ געזונטן גיט מען; נאָר װאָס דען, זאָג איך, אַ דאַנק אײַך. אַביסל בראָנפֿן, זאָג איך, מהיכא־תּיתי, נאָר גײן זעצן זיך אָט דאָ מאַכן אַ גאַנצע סעודה, בשעת דאָרטן, אינדערהײם, מײַן װײַב און קינדער, זאָלן געזונט זײַן... אױב אײַער גוטער װילן װעט זײַן...
בקיצור, מע האָט זיך, אַפּנים, געשטױסן װאָס איך מײן, און מע האָט מיר גענומען פּאַקן אין װאָגן אַרײַן איטלעכער באַזונדער: דער אַ בולקע, דער פֿיש, דער געבראָטנס, דער אַ פֿערטל עוף, דער טײ און צוקער, דער אַ טעפּל שמאַלץ, דער אַ סלאָי אײַנגעמאַכטס.
― דאָס װעט איר, מאַכן זײ, ברענגען אַהײם אַ מתּנה פֿאַר אײַערע װײַב און קינדער. און אַצינד זאָגט, װיפֿל װעט איר זיך הײסן באַצאָלן פֿאַר אײַער טירחה, װאָס איר האָט זיך מטריח געװען פֿון אונדזערטװעגן?
― סאַ משל, זאָג איך, װאָס איז שײך, איך װעל מיר הײסן אָנמעסטן? װיפֿל אײַער גוטער װילן װעט זײַן, זאָג איך, אַזױ װעט איר מיר באַצאָלן. מיר װעלן דורכקומען, װי זאָגט ער, אַ רענדל אַראָפּ, אַ רענדל אַרױף. „שקראַב װעט שױן שקראַבעדיקער ניט װערן“...
― נײן, זאָגן זײ, מיר װילן האָרכן פֿון אײַך אַלײן, רב טבֿיה! האָט קײן מורא ניט, מע װעט אײַך, חלילה, נישט קעפּן.
„װאָס טוט מען דאָ? ― טראַכט איך מיר. ― ס'איז שלעכט: זאָל איך זאָגן אַ קערבל, איז אַן עבֿירה, טאָמער קאָן איך נעמען צװײ. זאָל איך זאָגן צװײ, האָב איך מורא, טאָמער קוקן זײ מיך אָן װי אַ משוגענעם: פֿאַרװאָס קומט דאָ צװײ קאַרבן?“
― אַ דרײַערל!!!... ― האָט זיך אַרױסגעכאַפּט באַ מיר פֿונעם מױל, און צװישן עולם איז געװאָרן אַזאַ געלעכטער, אַז איך האָב מיך שיִער אין דער ערד באַגראָבן.
― האָט קײן פֿאַריבל ניט, זאָג איך, טאָמער האָב איך מיך אַרױסגעכאַפּט מיט אַ װאָרט; אַ פֿערד, זאָג איך, אַף פֿיר פֿיס, ספּאָטיקעט זיך, ובפֿרט אַ מענטש מיט אײן צונג... עס איז געװאָרן נאָך אַ גרעסערער געלעכטער; מע האָט זיך פּשוט געהאַלטן באַ די זײַטן לאַכנדיק.
― לאָז שױן זײַן גענוג צו לאַכן! ― רופֿט זיך אָן דער גבֿיר און נעמט אַרױס פֿון בוזעם־קעשענע אַ גרױסן טײַסטער און גײט און שלעפּט אַרױס פֿונעם טײַסטער ― װיפֿל מײנט איר, אַ שטײגער? אַנו, טרעפֿט! ― אַ צענערל, אַ רױט אַזױ װי פֿײַער, איך זאָל אַזױ זײַן געזונט מיט אײַך אינאײנעם! ― און מאַכט אַזױ: „אָט דאָס האָט איר פֿון מיר, און איר, קינדער, גיט אײַך פֿון אײַער קעשענע װיפֿל איר פֿאַרשטײט“.
בקיצור, װאָס טױג אײַך ― עס האָבן אָנגעהױבן צו פֿליִען אַפֿן טיש פֿינפֿערלעך און דרײַערלעך און אײנערלעך ― הענט און פֿיס האָבן מיר געציטערט; איך האָב געמײנט, אָט פֿאַל איך חלשות.
― נו, װאָס שטײט איר? ― מאַכט צו מיר דער גבֿיר. ― נעמט צונױף די עטלעכע קערבלעך פֿונעם טיש און פֿאָרט געזונטערהײט צו אײַער װײַב און קינדער.
― גאָט זאָל אײַך געבן, זאָג איך, כּפֿל־כּפֿלים, איר זאָלט פֿאַרמאָגן צען מאָל, הונדערט מאָל אַזױפֿיל, איר זאָלט האָבן אַלדאָס גוטס, מיט גרױס נחת! ― און זשעברע צונױף מיט בײדע הענט דאָס געלט ― װער געצײלט? װאָס געצײלט? ― און שטופּ אין אַלע קעשענעס. ― אַ גוטע נאַכט, זאָג איך, אַ גוטן תּמיד און זײַט געזונט, און זאָלט האָבן, זאָג איך, גרױס נחת, איר און אײַערע קינדער און קינדס קינדער און אײַער גאַנצע משפּחה, ― זאָג איך און לאָז מיך גײן צום װאָגן. רופֿט זיך אָן צו מיר די גבֿירטע, יענע װאָס מיטן זײַדן טיכל:
― שטײט נאָר אַ װײַלע, רב טבֿיה, פֿון מיר באַקומט איר גאָר אַ באַזונדערע מתּנה; אם־ירצה־השם, מאָרגן קומט צופֿאָרן; איך האָב, זאָגט זי, אַ מאורע בהמה, געװען אַמאָל אַ טײַערע בהמה, פֿלעגט געבן פֿיר און צװאַנציק גלעזער מילך; הײַנט האָט זי פֿון אַ גוט־אױג אױפֿגעהערט צו מעלקן זיך, דאָס הײסט, מעלקן מעלקט זי זיך, נאָר קײן מילך גיט זי ניט...
― לאַנג לעבן זאָלט איר, זאָג איך, איר זאָלט גאָר קײן יסורים ניט האָבן, באַ מיר װעט זיך אײַער בהמה אי מעלקן, אי מילך געבן; מײַן אַלטע איז, קײן עין־הרע, אַזאַ בעל־הביתטע, אַז פֿון גאָרניט בראָקט זי לאָקשן, פֿון פֿינגער קאָכט זי זאַטירקעס, מיט נסים מאַכט זי שבת און מיט בוכענצעס לײגט זי קינדער שלאָפֿן... האָט קײן פֿאַריבל ניט, זאָג איך, טאָמער האָב איך מיך אַרױסגעכאַפּט מיט אַן איבעריק װאָרט. אַ גוטע נאַכט און אַ גוטן תּמיד און זײַט געזונט, ― זאָג איך און לאָז מיך גײן. איך קום אַרױס אין הױף צום װאָגן, איך טו מיך אַ כאַפּ צום פֿערדל ― אױ־װײ, אַן אומגליק, אַ צרה, אַ שלאַק! איך קוק אַף אַלע זײַטן, והילד איננו ― ניטאָ קײן פֿערדל!
„נו, טבֿיה, טראַכט איך מיר, דו ביסט אין דער אַרבעט!“... און עס קומט מיר אַרױף אַפֿן זינען אַ שײנע מעשׂה, װאָס איך האָב אַמאָל געלײענט ערגעץ אין אַ ביכל, װי אַזױ „חבֿרה“ האָבן דערטאַפּט אין דער פֿרעמד אַן ערלעכן ייִדן, אַ חסיד, פֿאַרנאַרט צו זיך הינטער דער שטאָט אין פּאַלאַץ אַרײַן, געגעבן אים עסן און טרינקען, און נאָכדעם פּלוצעם מיטאַמאָל פֿאַרשװוּנדן געװאָרן, אים איבערגעלאָזט אײנעם אַלײן מיט אַ נקבֿה; פֿון דער נקבֿה איז באַלד געװאָרן אַ חיה־רעה, פֿון דער חיה־רעה האָט זיך אױסגעלאָזט אַ קאַץ, און פֿון דער קאַץ ― אַ פּיפּערנאָטער... „זע נאָר, טבֿיה, זאָג איך צו מיר אַלײן, צי מע פֿירט דיך ניט אין באָד אַרײַן?!“
― װאָס באָברעט איר זיך דאָרטן און װאָס װאָרטשעט איר? ― פֿרעגט מען מיך.
― װאָס איך באָברע מיך? ― ענטפֿער איך. ― אַז אָך און װײ איז מיר, זאָג איך, װאָס איך לעב אַף דער װעלט; איך האָב אַ שאָדן: דאָס פֿערדל מײַנס...
― אײַער פֿערדל, מאַכן זײ צו מיר, איז אין שטאַל. זײַט זיך מטריח אַהינצו, אין שטאַל אַרײַן.
איך קום אַרײַן אין שטאַל און טו אַ קוק: יאָ, װי איך בין אַ ייִד! מײַן בחור שטײט זיך גאַנץ פֿײַן צװישן די נגידישע פֿערד, שטאַרק פֿאַרטיפֿט אינעם קײַען, רײַבט דעם האָבער געשמאַק, אַף װאָס די װעלט שטײט.
― הער נאָר, זאָג איך צו אים, חכם מײַנער, שױן צײַט אַהײם; מיטאַמאָל צוכאַפּן זיך, זאָג איך, טאָר מען נישט; אַן איבעריקער ביסן, זאָגט מען, קאָן פֿאַרשאַטן...
בקיצור, איך האָב אים קױם אײַנגעבעטן, מחילה אײַנגעשפּאַנט אים אין װאָגן און האָב מיך געלאָזט אַהײם לעבעדיק־פֿרײלעך, געזונגען אַ „מלך־עליון“ גאָר בגילופֿין. אױך מײַן פֿערדל איז געװאָרן גאָרנישט דאָס, װאָס פֿריִער; אַ נײַע פֿעל אַף דעם אױסגעװאַקסן; שױן נישט געװאַרט אַף קײן בײַטש, געלאָפֿן װי אַ מזמור. געקומען אַהײם שױן שפּעטלעך אין דער נאַכט, אױפֿגעװעקט מײַן װײַב מיט אַ שׂמחה, אַ פֿרײד.
― אַ גוט יום־טובֿ, מאַך איך צו איר, מזל־טובֿ דיר, גאָלדע!
― אַ װיסטער מזל־טובֿ דיר אַ פֿינצטערער, מאַכט זי, װאָס ביסטו אַזױ יום־טובֿדיק, מײַן טײַערער ברױטגעבער? דו פֿאָרסט דאָס פֿון אַ חתונה, צי פֿון אַ ברית, גאָלדשפּינער מײַנער?
― עס איז אַ חתונה, זאָג איך, מיט אַ ברית! װאַרט אױס, מײַן װײַב, אָט װעסטו באַלד זען אַן אוצר, זאָג איך; נאָר קודם־כּל װעק אױף די קינדער, לאָזן זײ נעבעך אױך געניסן, זאָג איך, פֿון די יעהופּעצער מאכלים...
― צי דו ביסט דול, צי דו ביסט חסר־דעה, צי דו ביסט גערירט, צי דו ביסט פֿונעם זינען? עפּעס רעדסטו, װי אַ משוגענער, שׂונאי־ציון! ― זאָגט צו מיר מײַן װײַב און שילט, לײענט די תּוכחה, װי געװײנלעך אַ ייִדענע.
― אַ ייִדענע, זאָג איך, בלײַבט אַ ייִדענע; ניט אומזיסט זאָגט שלמה המלך, אַז צװישן טױזנט װײַבער האָט ער ניט געפֿונען אײנע אַ רעכטע. אַ גליק, כלעבן, װאָס ס'איז הײַנט געװאָרן אױס מאָדע צו האָבן אַ סך װײַבער, ― זאָג איך און גײ מיר אַרױס צו מײַן װאָגן און טראָג אַרײַן פֿון דאָרטן אַלע גוטע זאַכן, װאָס מע האָט מיר אײַנגעפּאַקט, און שטעל דאָס אַלצדינג אױס אַפֿן טיש. מײַנע חבֿרה־לײַט האָבן דערזען בולקעס, דערשמעקט פֿלײש, זײַנען זײ באַפֿאַלן דעם טיש, װי די הונגעריקע װעלף, נעבעך; עס איז געװאָרן צװישן זײ אַ כאַפּערײַ, די הענט האָבן געציטערט, די צײן האָבן געאַרבעט; עס איז געװען, װי אין פּסוק שטײט: ויאכלו ― מאַכט רש″י: מע האָט געקנאַקט װי די הײשעריקן. טרערן האָבן זיך מיר געשטעלט אין די אױגן...
― נו, זאָג שױן, ― מאַכט צו מיר מײַן פּלוניתטע, ― באַ װעמען איז דאָס געװען אַן אָרעם מאָלצײַט, צי אַזױ אַ סעודה, און װאָס ביסטו אַזױ האָפֿערדיק?
― האָב צײַט, זאָג איך, גאָלדע, דו װעסט אַלץ װיסן. דו צעבלאָז נאָר, זאָג איך, דעם סאַמאָװאַר, און נאָכדעם װעלן מיר זיך אַרומזעצן אַלע אַרום טיש, זאָג איך, טרינקען צו גלעזלעך טײ, װי עס געהער צו זײַן. אַ מענטש, זאָג איך, לעבט אײן מאָל אַף דער װעלט, נישט קײן צװײ מאָל, ובפֿרט, זאָג איך, אַז מיר האָבן שױן איצט אונדזער אײגנס אַ בהמה פֿון פֿיר און צװאַנציק גלעזער אַ טאָג; מאָרגן, אם־ירצה־השם, ברענג איך זי צו פֿירן. אַנו, גאָלדע, ― מאַך איך צו איר נאָכדעם, און כאַפּ אַרױס דעם גאַנצן פּאַק אַסיגנאַציעס. ― אַנו, זײַ אַ בריה און טרעף װיפֿל געלט האָבן מיר דאָ?
איך טו אַ קוק אַף מײַן װײַב ― זי איז אױס מענטש, טױט װי די װאַנט, קאָן קײן װאָרט נישט אױסרעדן.
― גאָט איז מיט דיר, גאָלדע סערדצע, זאָג איך, װאָס האָסטו זיך דערשראָקן? אפֿשר האָסטו מורא, אַז איך, טאָמער האָב איך דאָס געגנבֿעט אָדער געגזלט? פֿע, זאָג איך, מעגסט זיך שעמען! ביסט טבֿיהס װײַב שױן אַזאַ צײַט און קאָנסט אַף מיר איבערטראַכטן אַזאַ מעשׂה? נאַרעלע, זאָג איך, דאָס איז כּשר געלט, פֿאַרדינט ערלעך מיט מײַן אײגענעם שׂכל און מיט מײַן האָרעװאַניע; איך האָב, זאָג איך, מציל געװען צװײ נפֿשות פֿון אַ גרױסער סכּנה, זאָג איך, װען ניט איך, גאָט װײס, װאָס עס װאָלט מיט זײ געװען!...
בקיצור, איך האָב איר דערצײלט די גאַנצע מעשׂה, פֿון אַלף ביז תּיו, װי אַזױ גאָט האָט דאָ מיט מיר געפֿירט אַרום און אַרום; און מיר האָבן זיך גענומען בײדע איבערצײלן דאָס געלט נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל ― דאָרט איז געװען פּונקט צװײ מאָל ח″י און אײנס אַן איבעריקס, האָט איר אַ קײַמא־לן, הײסט דאָס, פֿון זיבן און דרײַסיק קאַרבן! ... מײַנע האָט זיך אַזש צעװײנט.
― װאָס װײנסטו, זאָג איך, נאַרישע ייִדענע?
― װי אַזױ זאָל איך ניט װײנען, זאָגט זי, אַז עס װײנט זיך? אַז דאָס האַרץ איז פֿול, זאָגט זי, גײען די אױגן איבער. גאָט זאָל מיר טאַקע, זאָגט זי, אַזױ העלפֿן, װי דאָס האַרץ האָט מיר געזאָגט, אַז דו װעסט קומען מיט אַ גוטער בשׂורה. איך געדענק שױן ניט, זאָגט זי, די צײַט, װען די באַבע צײטל, זאָל זײַן װײַט אָפּגעשײדט, זאָל מיר קומען צו חלום. איך ליג און שלאָף, פּלוצעם חלומט זיך מיר אַ מעלקשעפֿל, אַ פֿולס, װי אַן אױג; די באַבע צײטל, עליו השלום, טראָגט דאָס מעלקשעפֿל אונטערן פֿאַרטעך, מע זאָל חלילה ניט געבן קײן גוט־אױג, און די קינדער שרײַען: מאַמע, מאָני!...
― כאַפּ נאָר ניט די לאָקשן פֿאַר שבת, זאָג איך, נשמה מײַנע; לאָז די באַבע צײטל האָבן אַ ליכטיקן גן־עדן, זאָג איך, װײס איך נאָך ניט, צי מיר װעלן פֿון איר עפּעס האָבן; נאָר אַז גאָט, זאָג איך, האָט געקאָנט טאָן אַזאַ נס, אַז מיר זאָלן האָבן אַ בהמה, װעט ער מסתּמא זען, אַז די בהמה זאָל זײַן אַ בהמה... גיב מיר בעסער אַן עצה, גאָלדע סערדצע, װאָס טוט מען מיטן געלט?
― אַדרבה, מאַכט זי צו מיר, װאָס רעכנסטו צו טאָן, טבֿיה, מיט אַזױפֿיל געלט, קײן עין־הרע?
― אַדרבה ואַדרבה, זאָג איך, װאָס, רעכנסטו, קאָנען מיר מאַכן, קײן עין־הרע, מיט אַזאַ קאַפּיטאַל? ― און מיר האָבן בײדע גענומען טראַכטן אַהין, אַהער, דאָס, יענץ, געבראָכן זיך דעם קאָפּ, אױסגערעכנט װוּ ערגעץ אַ געשעפֿט אַף דער װעלט. יענע נאַכט האָבן מיר איבערגעהאַנדלט מיט װאָס איר װילט: געקױפֿט פֿערדלעך אַ פּאָר און באַלד טאַקע זײ פֿאַרקױפֿט מיט רװחים; געעפֿנט אַ באַקאַלײנע קלײט אין בױבעריק, אױסגעפֿאַרקױפֿט די סחורה און באַלד געעפֿנט אַ שניטקראָם; געהאַנדלט אַ שטיקל װאַלד, געכאַפּט אָפּטרעט־געלט עטלעכע קערבלעך און אַנטלאָפֿן; געפּרוּװט אױסדינגען די אַנאַטעװקער טאַקסע, נעמען דעם „פּראָיעקט“, געמאַכט אַביסל הלװאה, אָפּגעגעבן דאָס געלט אַף פּראָצענט...
― משוגע מײַנע שׂונאים! ― רופֿט זיך אָן מײַן װײַב. ― דו װילסט צעפֿלעכטן די עטלעכע גראָשנס, בלײַבן מיטן בײַטשל?
― װאָס דען, זאָג איך, האַנדלען מיט ברױט און נאָכדעם בלײַבן אַן אָנזעצער איז שענער? קאַרג, זאָג איך, װערט הײַנט די װעלט בדיל־הדל פֿון װײץ? גײט, זאָג איך, האָרך, װאָס אין אַדעס טוט זיך!
― װאָס טױג מיר, זאָגט זי, אַדעס? מײַנע אָבֿות־אַבֿותינו זײַנען דאָרט נישט געװען און מײַנע קינדער װעלן דאָרט נישט זײַן, כּל־זמן איך לעב און די פֿיס טראָגן מיך.
― װאָס־זשע װילסטו? ― זאָג איך.
― װאָס איך װיל? ― זאָגט זי. ― איך װיל, זאָלסט ניט זײַן קײן לעקיש און נישט רעדן קײן נאַרישקײטן.
― אַװדאי, זאָג איך, ביסטו איצטערט אַ חכמה, װי זאָגט מען: אַז עס קומען די מאות, קומען די דעות, און אַז מען איז אפֿשר רײַך, איז מען געװיס קלוג... ס'איז תּמיד אַזױ!
בקיצור, מיר האָבן זיך עטלעכע מאָל צעקריגט און טאַקע באַלד איבערגעבעטן, און עס איז באַ אונדז געבליבן דער פּלאַן, מיר זאָלן צו דער מאורע בהמה צוקױפֿן נאָך אַ בהמה אַ מעלקעדיקע, װאָס גיט מילך...
װעט איר דאָך מסתּמא פֿרעגן אַ קשיא: װאָס עפּעס אַ בהמה, פֿאַרװאָס ניט קײן פֿערד? װעל איך אײַך ענטפֿערן: װאָס עפּעס אַ פֿערד,
פֿאַרװאָס ניט קײן בהמה? בױבעריק איז דאָך אַן ערטל, װאָס עס קומען
זיך צונױף אַהינצו אַף זומער אַלע יעהופּעצער נגידים אַף די דאַטשעס,
און אַזױ װי די יעהופּעצער לײַט זײַנען אַלע זײער אײדעלע מענטשן,
װאָס זײַנען געצױגן, מע זאָל זײ אַלצדינג ברענגען גרײטס, גלײַך אין
מױל אַרײַן: פֿון האָלץ און פֿון פֿלײש און פֿון אײער, הינער, ציבעלעס,
פֿעפֿער, פּעטרישקע, ― פֿאַרװאָס־זשע זאָל זיך ניט געפֿינען אײנער
אַזעלכער, װאָס זאָל זיך אונטערנעמען ברענגען זײ אַלע מאָל אין שטוב
אַרײַן קעז און פּוטער און סמעטענע וכדומה? װעדליק די יעהופּעצער
האַלטן פֿון דער אַכילה און דאָס קערבל איז באַ זײ, װי זאָגט איר,
אַ ממזר, קאָן מען דאָך לײזן שײן געלט און פֿאַרדינען דערבײַ טאַקע
גראָב. דער עיקר, אַבי די סחורה זאָל זײַן סחורה; און אַזאַ סחורה, װי
באַ מיר, קריגט איר דאָך ניט אין יעהופּעץ אַפֿילו. איך זאָל האָבן די
ברכות מיט אײַך אינאײנעם, װיפֿל מאָל גרױסע לײַט, קריסטן, בעטן
זיך באַ מיר, איך זאָל זײ ברענגען פֿרישע סחורה: „מיר האָבן געהאָרכט,
זאָגן זײ, טעװעל, אַז דו ביסט אַן אָרנטלעכער מאַן, כאָטש דו ביסט אַ ייִד,
אַ פּאַרך“... מײנט איר, פֿון ייִדן װעט איר האָרכן אַזאַ קאָמפּלימענט?
װי לאַנג קרענקען מײַנע שׂונאים! קײן גוט װאָרט הערט מען נישט פֿון
אונדזערע ייִדעלעך. זײ װײסן נאָר אַרײַנקוקן יענעם אין טעפּל אַרײַן.
מע האָט דערזען באַ טבֿיהן אַ בהמהלע אַן איבעריקס, אַ בריטשקע אַ נײַע,
― האָט מען אָנגעהױבן ברעכן זיך די קעפּ: פֿון װאַנען און פֿון װאָס?
צי האַנדלט נישט דער דאָזיקער טבֿיה מיט פֿאַלשע סיגנאַציעס? אָדער
צי קאָכט ער נישט קײן ספּירט שטילערהײט, בשתּיקה?... „כאַ־כאַ־כאַ!
ברעכט אײַך, ברידערלעך, טראַכט איך מיר, די קעפּ געזונטערהײט!“...
איך װײס ניט, צי איר װעט מיר גלײבן ― איר זײַט כּמעט דער ערשטער,
װאָס איך האָב אײַך דערצײלט די גאַנצע געשיכטע, װי אַזױ און װאָס
און װען... נאָר, מיר דאַכט, איך האָב מיך אַביסל פֿאַררעדט. האָט קײן
פֿאַריבל ניט, מע באַדאַרף אין זינען האָבן, װי זאָגט איר, עסק, אָדער װי
אין פּסוק שטײט: כּ ל עורבֿ למינהו ― איטלעכער צו זײַנעם.
איר צו אײַערע ביכלעך, איך צו מײַנע טעפּלעך און צו מײַנע קריגלעך...
אײן זאַך װעל איך אײַך בעטן, פּאַניע: איר זאָלט מיך כאָטש ניט אַרײַנשרײַבן אין אַ ביכל; און אַז איר װעט מיך אַרײַנשרײַבן, זאָלט איר
כאָטש ניט אַרױסשטעלן דעם נאָמען מײַנעם... זײַט מיר געזונט און
האָט אײַך אַ גוטן תּמיד.
געשריבן אין יאָר 1899.
― רבות מחשבֿות בלבֿ איש ― אַזױ, דאַכט זיך, שטײט באַ אונדז געשריבן אין דער הײליקער תּורה? פֿאַרטײַטשן דעם פּסוק באַדאַרף איך אײַך ניט, רב שלום־עליכם; נאָר בלשון אַשכּנז גערעדט, דאָס הײסט אַף פּראָסט ייִדיש איז דאָ אַ װערטל: „דאָס בעסטע פֿערד באַדאַרף האָבן אַ בײַטש, דער קליגסטער מענטש ― אַן עצה“. אַקעגן װאָס זאָג איך עס, הײסט דאָס? אַקעגן זיך אַלײן טאַקע, װאָרעם אַז איך האָב שׂכל און קום אַרײַן צו אַ גוטן פֿרײַנט און דערצײל אים דאָס און דאָס, אַזױ און אַזױ, װאָלט איך געװיס ניט געהאַט אַזאַ מיאוסן פּסק. נאָר װאָס דען? החײם והמװת בידהלשו ן ― אַז גאָט װיל שטראָפֿן אַ מענטשן, נעמט דאָס אָפּ באַ אים דעם שׂכל. איך טראַכט מיר צו זיך אַלײן װיפֿל מאָל: „באַרעכן נאָר, טבֿיה, דו פֿערד אײנער, ביסט דאָך עפּעס, זאָגט מען, יאָ נישט קײן נאַר, װי קומסטו זיך לאָזן פֿירן אין באָד אַרײַן, און נאָך אַזױ נאַריש? װאָס װאָלט דיר אָפּגעגאַנגען אַצינדערטאָ, למשל, באַ דײַן שטיקעלע פּרנסה, קײן עין־הרע, מיט דײַן ביסל מילכיקס, װאָס האָט אַזאַ שם אַף דער װעלט, כלעבן, אומעטום, אין בױבערי ק, אין יעהופּע ץ, און װוּ ניט? װי פֿײַן און װי זיס װאָלט דאָס געװען איצטערטאָ, װען די קלינגערס, אַ שטײגער, ליגן זיך שטילערהײט אין קאַסטן, װײַט באַגראָבן, קײן בן־אָדם װײס דערפֿון, װאָרעם װעמען גײט דאָס אָן, איך בעט אײַך, צי טבֿיה האָט געלט, צי נײן? איך מײן טאַקע באמת. אַ סך האָט זיך די װעלט אינטערעסירט מיט אים, אַז ער איז געלעגן, ניט הײַנט געדאַכט, נישט פֿאַר קײן ייִדן געדאַכט, נײַן אײלן אין דער ערד, געשטאָרבן דרײַ מאָל אַ טאָג פֿאַר הונגער מיט װײַב און קינדער? ערשט נאָכדעם, אַז גאָט האָט זיך אַרומגעקוקט אַף טבֿיהן, אים באַגליקט מיטאַמאָל, און ער האָט זיך קױם־קױם דערשלאָגן צו אַ שטיקל תּכלית, אָנגעהױבן אָפּלײגן אַ קערבל, איז מיט אים געװאָרן פֿול די װעלט, און טבֿיה איז שױן געװאָרן ר ב ט בֿיה גאָר ― אַ קאַטאָװעס אַביסל! עס האָבן זיך שױן אַרױסבאַװיזן גוטע פֿרײַנט אַ סך, װי אין פּסוק שטײט געשריבן: כּולם אהובי ם כּולם ברורים ― אַז גאָט גיט מיטן לעפֿל, גיבן לײַטן מיטן שעפֿל. איטלעכער באַזונדער קומט צוגײן מיט זײַנעם: דער זאָגט אַ שניט־ קראָם, דער אַ באַקאַלײ, דער זאָגט אַ שטוב, אַ נחלה, אַן אײביק געװער, דער קומט צוגײן ― װײץ, דער ― װאַלד, דער ― טאָרגעס... „ברידערלעך! ― זאָג איך. ― טשעפּעט זיך אָפּ! איר האָט, זאָג איך, אַ װילדן טעות; איר מײנט, אַפּנים, איך בין בראָצקי? לאָמיר דאָס אַלע, זאָג איך, פֿאַרמאָגן, װאָס איך האָב װינציקער פֿון שי″ן קאַרבן, און אַפֿילו פֿון רי″ש, און אַפֿילו פֿון ק″ן! יענעמס גוטס, זאָג איך, איז גרינג צו שאַצן; יעדן דאַכט זיך, אַז יענעמס לײַכט זיך, קומסט צו נאָנט, איז דאָס אַ מעשן קנעפּל.
בקיצור, ניט געדאַכט זאָלן זײ װערן, טאַקע אונדזערע ייִדעלעך מײן איך, מע האָט מיר אַ גוט־אױג געגעבן! אַ קרובֿ האָט מיר גאָט צוגעשיקט, עפּעס אַ שמעלקע, װײס איך: מײַן פֿערדס בײַטש־שטעקעלע, װי מע זאָגט. מנחם־מענדל הײסט ער, אַ פֿליִער, אַ ברעכער, אַ לױפֿער, אַ דרײער, אַ נעכטיקער טאָג, אַף קײן גוט אָרט זאָל ער ניט שטײן! ער האָט מיך דערטאַפּט און פֿאַרדרײט מיר מײַן קאָפּ מיט חלומות, ניט געשטױגן, ניט געפֿלױגן. װעט איר דאָך פֿרעגן: מ ה נשתּנה ― װי קום איך, טבֿיה, צו מנחם־מענדלען? װעל איך אײַך דערױף ענטפֿערן אַ תּירוץ: עבֿדים הײנו ― ס'איז אַזױ באַשערט. הערט אַ מעשׂה:
איך קום צו פֿאָרן קײן יעהופּעץ, תּחילת װינטער, מיט מײַן ביסל מילכיקס ― אַ פֿונט עטלעכע און צװאַנציק פּוטער פֿרישע פֿון פּוטער־לאַנד, מיט אַ פּאָר שײנע װאָרעטשקעס קעז, גאָלד און זילבער, לאָמיר זיך בײדע װינטשן אַזאַ יאָר! דאָס פֿאַרשטײט איר דאָך שױן אַלײן, אַז איך האָב מײַן סחורה פֿאַרצוקערט, נישט געלאָזט זיך אַ לעק, איר זאָלט זאָגן אַף אַ רפֿואה, קײן צײַט געהאַט אַפֿילו צו זײַן באַ אַלע מײַנע זומערדיקע קונים, די בױבעריקער דאַטשניקעס, װאָס קוקן אַרױס אַף מיר, װי אַף משיחן, װאָרעם אַזױ לאַנג שמײַסט מען זײ, אײַערע יעהופּעצער סוחרים מײן איך, װי זײ קאָנען גאָר געבן אַזאַ שטיקל סחורה, װי טבֿיה גיט; אײַך באַדאַרף איך נישט דערצײלן, װי זאָגט דער נבֿיא: יהלל ך ז ר ― גוטע סחורה לױבט זיך אַלײן...
בקיצור, אױסגעפֿאַרקױפֿט אינגאַנצן עד לפּ″ק און אונטערגעװאָרפֿן מײַן פֿערדל אַביסל הײ, גײ איך מיר אַרױס אַזױ אין שטאָט. אָ ד ם י סודו מעפֿר ― מען איז דאָך נישט מער װי אַ מענטש, גלוסט זיך אָנקוקן אַ װעלט, כאַפּן לופֿט, זען די אַנטיקלעך, װאָס יעהופּעץ שטעלט אַרױס אין די פֿענצטער, װי אײנער רעדט: מיט די אױגן נאַ, זע, קוק, װיפֿל דו װילסט, נאָר מיט די הענט ― אַזאַס!... שטײענדיק אַזױ באַ אַ גרױסן פֿענצטער מיט האַלבע פּריאַלן און קערבלעך זילבערנע אַ סך מיט באַנקאָװע ביליעטן און מיט גלאַט סיגנאַציעס אָן אַ שיעור, טראַכט איך מיר בשעת מעשׂה: רבונו של עולם! װען איך פֿאַרמאָג כאָטש אַ צענט־חלק, װאָס אָט־דאָס־אָ באַטרעפֿט, װאָס װאָלט איך דעמאָלט געהאַט צו גאָט און װער װאָלט געװען צו מיר גלײַך? ראשית־חכמה װאָלט איך אַ שידוך געטאָן מיט מײַן עלטערער טאָכטער, געגעבן איר תּ″ק קאַרביצן נדן, אַ חוץ כּלה־מתּנות, אַ חוץ הלבשה מיט חתונה־הוצאָות; דאָס פֿערד און װעגעלע מיט מײַנע בהמהלעך װאָלט איך פֿאַרקױפֿט, באַלד אַרױסגעפֿאָרן אין שטאָט אַרײַן, געקױפֿט אַן אָרט אין מזרח־װאַנט, מײַן װײַב זאָל לעבן אַביסל פּערל, און צדקה געטײלט, װי דער שענסטער בעל־הבית; געזען, דאָס בית־המדרש זאָל זײַן געדעקט מיט אײַזן, ניט עס זאָל שטײן, װי איצט, אָן אַ דאַך, גרײט אַלע שעה אַף אײַנצופֿאַלן; אײַנגעפֿירט אַ שטיקל תּלמוד־תּורה אין שטאָט מיט אַ ביקור־חולים, װי אין אַלע לײַטישע שטעט, ניט אָרעמע לײַט זאָלן װאַלגערן זיך אַף דער הױלער ערד אין בית־המדרש; יענקל־שײגעץ װאָלט באַ מיר געװאָרן אױס גבאי אין חבֿרה־קדישא, גענוג שױן טרינקען בראָנפֿן און עסן פּופּקעס מיט לעבערלעך אַף קהלס חשבון!...
― שלום־עליכם, רב טבֿיה! ― הער איך עמעצער זאָגט מיר פֿון הינטן. ― װאָס מאַכט אַ ייִד? ― איך דרײ מיך אױס און טו אַ קוק, איך װאָלט געמעגט שװערן, אַ באַקאַנטער! „עליכם־שלום, זאָג איך, פֿון װאַנעט איז אַ ייִד?“ ― פֿון װאַנען? פֿון כּתרילעװקע, מאַכט ער צו מיר, טאַקע אײַערס אַ פֿרײַנטל, דאָס הײסט, איך קער מיך אָן, זאָגט ער, מיט אײַך אַ שני בשלישי, אײַער װײַב גאָלדע, זאָגט ער, איז מיר אַן אײגן גליד־גליד־געשװעסטערקינד. „שאַט־זשע נאָר, זאָג איך, זײַט איר אפֿשר ניט ברוך־הערש לאה־דװאָסיס אַן אײדעם?“ ― כּמעט װי געטראָפֿן, מאַכט ער צו מיר: איך בין ברוך־הערש לאה־דװאָסיס אַן אײדעם, און מײַן װײַב הײסט שײנע־שײנדל ברוך־הערש לאה־דװאָסיס, הײַנט װײסט איר שױן? „שאַט־זשע נאָר, זאָג איך, אײַער שװיגערס באַ־בע, שׂרה־יענטע, מיט מײַן װײַבס מומע, פֿרומע־זלאַטע, זײַנען, דאַכט זיך, געװען אױב נישט קײן אײגענע געשװעסטערקינדער, און אױב איך האָב קײן טעות ניט, זײַט איר דער מיטלסטער אײדעם באַ ברוך־הערש לאה־דװאָסיס, נאָר װאָס דען, איך האָב פֿאַרגעסן װי מע רופֿט אײַך, אײַער נאָמען, זאָג איך, איז באַ מיר אַרױסגעפֿלױגן פֿונעם קאָפּ, מה שמכם? װי אַזױ איז אײַער אמתער נאָמען?“ מיך, זאָגט ער, רופֿט מען מנחם־מענדל ברוך־הערש לאה־דװאָסיס, אַזױ רופֿט מען מיך אינדערהײם, אין כּתרילעװקע. „אױב אַזױ, מײַן ליבער מנחם־מענדל, מאַך איך צו אים, קומט דאָך דיר טאַקע שלום־עליכם גאָר אַף אַן אַנדער אופֿן! זאָג־זשע מיר, מײַן טײַערער מנחם־מענדל, װאָס טוסטו דאָ, װאָס מאַכט די שװיגער דײַנע און דער שװער זאָל לעבן? װי גײט דאָס דיר, זאָג איך, אין געזונט, און װאָס מאַכן עפּעס דײַנע געשעפֿטן?“ ― עט, מאַכט ער, אין געזונט גאָט צו דאַנקען, מע לעבט; נאָר די געשעפֿטן, זאָגט ער, זײַנען עפּעס הײַנט ניט אַזױ פֿױגלדיק. „גאָט װעט העלפֿן“, מאַך איך און כאַפּ אַ קוק אַף זײַנע מלבושים נעבעך: אױסגעטריפּעט אין אַ סך ערטער, און די שטיװל מחילה צעטרענט סכּנות־נפֿשות... „נישקשה, גאָט, זאָג איך, װעט העלפֿן. עס װעט זיך מסתּמא פֿאַרבעסערן, װי אין פּסוק שטײט: ה כּ ל הבֿל ― געלט, זאָג איך, איז קײַלעכיק; הײַנט אַזױ, מאָרגן אַזױ, אַבי מע לעבט; דער עיקר, זאָג איך, איז בטחון, אַ ייִד באַדאַרף האָפֿן; אײַ, מע װערט, זאָג איך, פֿאַרשװאַרצט? דערױף זײַנען מיר דאָך עפּעס ייִדן אַף דער װעלט, װי זאָגט מען: ביסטו אַ זעלנער, שמעק פּולװער. משל כּחרס הנשבר ― די גאַנצע װעלט, זאָג איך, איז אַ חלום... דו זאָג מיר בעסער, מנחם־מענדל סערדצע, װי קומסטו אַהער, פּלוצעם אין מיטן דערינען אין יעהופּעץ גאָר?“ ― װאָס הײסט, מאַכט ער, װי איך קום אַהער? איך בין שױן הי, זאָגט ער, פּאַװאָלינקע, אַזױ גרױס, װי אַ יאָר אָנדערהאַלבן. „אַזױ גאָר? ביסטו, הײסט דאָס, אַ היגער, זאָג איך, טאַקע אַ יעהופּעצער תּושבֿ?“ ― ש־ש־ש! ― מאַכט ער צו מיר און קוקט זיך אַרום אַף אַלע זײַטן. ― שרײַט נישט אַזױ הױך, רב טבֿיה; אַ היגער, זאָגט ער, בין איך טאַקע, נאָר צװישן אונדז, זאָגט ער, באַדאַרף עס בלײַבן... איך שטײ און קוק אים אָן טאַקע נאָר װי אַ משוגענעם. „ביסט אַ בורח, זאָג איך, באַהאַלטסט זיך אין יעהופּעץ אין מיטן מאַרק?“ ― פֿרעגט ניט, זאָגט ער, רב טבֿיה, ס'איז רעכט; איר זײַט, אַפּנים, גאָרנישט באַקאַנט מיט די יעהופּעצער דינים און מנהגים... קומט, זאָגט ער, װעל איך אײַך דערצײלן, װעט איר פֿאַרשטײן, װאָס הײסט מען איז י אָ אַ היגער און נישט קײן היגער... און ער האָט מיר אָנגעהױבן לײענען אַ צעטל, אַ גאַנצע מגילה, װי אַזױ מע װערט דאָ אַביסל אױסגעריסן... „אָט פֿאָלג מיך, מנחם־מענדל, פֿאָר זיך דורך צו מיר אין דאָרף אַף אַ טאָג, װעסט זיך אַביסל אױסרוען די בײנער כאָטש; װעסט זײַן, זאָג איך, אַ גאַסט, און אַן אָנגעלײגטער דערצו, מײַן אַלטע װעט זיך מיט דיר מחיה זײַן“.
בקיצור, איך האָב באַ אים געפּועלט: מיר פֿאָרן אינאײנעם. געקומען אַהײם ― אַ גדולה! אַ גאַסט! אַן אײגן גליד־גליד־געשװעסטער־קינד! אַ קלײניקײט, װי זאָגט איר: אײגנס איז ניט פֿרעמדס. עס האָט זיך אָנגעהױבן אַ חתונה: װאָס הערט זיך אין כּתרילעװקע? װאָס מאַכט דער פֿעטער ברוך־הערש? װאָס טוט די מומע לאה־דװאָסי? דער פֿעטער יאָסל־מנשה? די מומע דאָבריש? און די קינדער זײערע װאָס מאַכן? װער איז געשטאָרבן? װער האָט חתונה געהאַט? װער האָט זיך געגט? װער איז געלעגן געװאָרן און װער איז אַף דער צײַט? „װאָס טױג דיר, מײַן װײַב, פֿרעמדע חתונות, זאָג איך, מיט פֿרעמדע בריתן? דו זע בעסער, זאָג איך, סע זאָל זײַן װאָס צו נעמען אין מױל אַרײַן, כּ ל ד כפֿין ייתי ויצרך ― פֿאַרן עסן, זאָג איך, גײט קײן טאַנץ ניט. אױב, זאָג איך, אַ באָרשט, איז מה טובֿ, אלא ניט ― מאַכט ניט אױס, זאָג איך, קנישעס, אָדער קרעפּלעך, מאָנשקעס, צרות־קנײדלעך, צי אפֿשר גאָר, זאָג איך, בלינצעס, װערטליקעס, װערטוטן. עס מעג זײַן, זאָג איך, מער מיט אַ געריכט, אַבי גיך“.
בקיצור, מע האָט זיך געװאַשן און גאַנץ פֿײַן פֿאַרביסן, װי זאָגט איר: ויאכלו ― מאַכט רש″י: װי גאָט האָט געבאָטן. „פֿאַרבײַס, מנחם־מענדל, מאַך איך צו אים, ס'איז במילא, װי זאָגט דוד המלך, ה בֿ ל ה בֿליםאַ , נאַרישע װעלט און אַ פֿאַלשע, און געזונט, אַזױ פֿלעגט זאָגן מײַן באַבע נחמה זכר לבֿרכה, ― געװען אַ קלוגע ייִדענע, אַ חכמה נפֿלאה ― געזונט און פֿאַרגעניגן זאָל מען זוכן אין שיסל“... מײַן גאַסט נעבעך, די הענט האָבן אים אַזש געציטערט, האָט זיך גאָר נישט געקאָנט אָפּלױבן פֿון מײַן װײַבס מלאָכה, געשװאָרן באַ אַלדאָס גוטס, אַז ער געדענקט שױן גאָר ניט די צײַט, װען ער זאָל עסן אַזאַ מילכיקס, אַזעלכע געראָטענע קנישעס מיט אַזױנע באַטעמטע װערטוטן. „נאַרישקײטן, זאָג איך, דו זאָלסט פֿאַרזוכן, מנחם־מענדל, איר טײגעכץ, זאָג איך, אָדער אַ מאַהינע, װאָס זי מאַכט, װאָלטסטו דעמאָלט ערשט געװוּסט װאָס הײסט טעם גן־עדן אַף דער װעלט!“
בקיצור, אָפּגעגעסן און אָפּגעבענטשט, האָט מען זיך אַביסל צערעדט איטלעכער פֿון זײַנעם, װי געװײנלעך; איך ― פֿון מײַנע געשעפֿטן, ער ― פֿון זײַנע; איך ― פֿון דעם, פֿון יענעם, לאָקש, בױדעם, ציבעלע, ער ― פֿון זײַנע געשעפֿטן, דערצײלט מעשׂיות פֿון אַדעס און פֿון יעהופּעץ, װי אַזױ ער איז שױן געװען אַ מאָל צען, װי זאָגט מען, „נאַ קאָני אי פּיד קאָנעם“, הײַנט אַ נגיד, מאָרגן אַ קבצן, און װײַטער אַמאָל אַ נגיד און װידער אַמאָל אַן אבֿיון; געהאַנדלט מסחרים עפּעס אַלץ אַזעלכע, װאָס איך האָב אין מײַן לעבן נישט געהערט, משונה־אומגעלומפּערטע: „האָס“ און „בעס“, און „אַקציעס־שמאַקציעס“, „פּאָטיװי־לעװ“, „מאַלצעװ־שמאַלצעװ“, דער גוטער יאָר װײס זײ דאָרטן, און חשבונות משוגענערװײַז, צען טױזנט, צװאַנציק טױזנט ― געלט װי האָלץ! „איך זאָג דיר דעם אמת, מנחם־מענדל, זאָג איך צו אים, מילא דאָס, װאָס דו דערצײלסט פֿון דײַנע משׂא־מתּנס, איז דאָס אַװדאי אַ בריהשאַפֿט, מע באַדאַרף עס קאָנען; נאָר אײן זאַך פֿאַרשטײ איך ניט: װעדליק איך קען, זאָג איך, דײַן בחורטע, איז מיר, זאָג איך, אַ גרױס חידוש, װאָס זי לאָזט דיך אַזױ פֿליִען און קומט נישט צו דיר, זאָג איך, רײַטנדיק אַף אַ בעזעם“. ― ע! ― מאַכט ער צו מיר מיט אַ זיפֿץ. ― דאָס זאָלט איר מיר, רב טבֿיה, גאָר נישט דערמאָנען, איך האָב פֿון איר אַזױ אױך, זאָגט ער, קאַלט און װאַרעם; איר זאָלט האָרכן, זאָגט ער, װאָס זי שרײַבט מיר, װאָלט איר אַלײן געזאָגט, אַז איך בין אַ צדיק. נאָר דאָס, זאָגט ער, איז פֿון די קלײנע זאַכן, דערױף איז זי אַ װײַב, זי זאָל מיך באַגראָבן. ס'איז פֿאַראַן, מאַכט ער, אַ סך אַן ערגערע זאַך: איך האָב, פֿאַרשטײט איר מיך, מײַן אײגנס אַ שװיגער! איך באַדאַרף אײַך נישט דערצײלן, זאָגט ער, איר קענט זי!... „עס קומט אױס באַ דיר, זאָג איך, װי עס שטײט: עקודי ם, נקודים ובֿרודים ― דאָס הײסט, אַ מכּה אַף אַ מכּה און אַף דער מכּה אַ בלאָטער?“ ― יאָ, מאַכט ער, רב טבֿיה, איר זאָגט דאָס גאַנץ גלײַך; די מכּה איז טאַקע אַ מכּה, נאָר דער בלאָטער, זאָגט ער, אױ, דער בלאָטער איז ערגער פֿון דער מכּה!...
בקיצור, מיר האָבן אַזױ פּאַװאָלינקע געפּלאַפּלט ביז העט־שפּעט אין דער נאַכט אַרײַן; דער קאָפּ האָט זיך מיר אַזש געדרײט פֿון זײַנע מעשׂיות מיט די װילדע געשעפֿטן מיט די טױזנטער, װאָס פֿליִען אַרױף און אַראָפּ, און מיטן פֿאַרמעגן, װאָס בראָצקי פֿאַרמאָגט... עס האָבן זיך מיר נאָכדעם אַ גאַנצע נאַכט געפּלאָנטעט: יעהופּעץ... האַלבע פּריִאַלן... בראָצקי... מנחם־מענדל מיט דער שװיגער... ערשט אַף מאָרגן אינדערפֿרי האָט ער אױסגעקװעטשט זיך: װאָס איז? באשר אַזױ װי עס גײט, זאָגט ער, באַ אונדז אין יעהופּעץ אַ שטיקל צײַט, װאָס געלט איז בחשיבֿות גדול, און סחורה ליגט אין דער ערד, בכן, זאָגט ער צו מיר, אַצינדערט האָט איר ביד, רב טבֿיה, כאַפּן היפּשע עטלעכע גראָשנס, און מיך, זאָגט ער, װעט איר ממש דערהאַלטן באַם לעבן, פּשוט מחיה־מתים זײַן, פֿון טױט לעבעדיק. „רעדסט װי אַ ייִנגל, מאַך איך צו אים, מײנסט, אַפּנים, באַ מיר איז יעהופּעצער געלטן, האַלבע פּריִאַלן? נאַרעלע, זאָג איך, װאָס מיר פֿעלט צו בראָצקין, מעגן מיר זיך װינטשן, מיר זאָלן דאָס בײדע פֿאַרדינען ביז פּסח“. ― יאָ, מאַכט ער, דאָס װײס איך אַלײן; נאָר איר מײנט, זאָגט ער, מע באַדאַרף דערצו האָבן גרױסע געלטן? אײן הונדערטער, זאָגט ער, װען איר גיט מיר אַצינד, מאַך איך אײַך פֿון אים אין דרײַ־פֿיר טעג צװײ הונדערט, דרײַ הונדערט, זעקס הונדערט, זיבן הונדערט, און פֿאַרװאָס ניט טאַקע אַלע טױזנט? „עס קאָן זײער שײן געמאָלט זײַן, זאָג איך, עס זאָל זײַן, װי אין פּסוק שטײט: קרו בֿ ל שׂכר ורחוק מקעשענע . נאָר װען, זאָג איך, איז דאָס גערעדט געװאָרן? אַז ס'איז דאָ װאָס אײַנצושטעלן; אָבער אַז ס'איז ניטאָ דער הונדערטער, קומט דאָך אױס, זאָג איך, בגפּו יבֿוא בגפּו י צ א ― מאַכט רש″י: אַז מע לײגט אַרײַן קרענק, נעמט מען אַרױס קדחת“. ― עט נו, מאַכט ער צו מיר, אַ הונדערטער װעט זיך נאָך באַ אײַך, רב טבֿיה, געפֿינען; באַ אײַער פּרנסה, זאָגט ער, מיט אײַער נאָמען, קײן עין־הרע... „װאָס קומט, זאָג איך, אַרױס פֿונעם נאָמען? אַ נאָמען איז אַװדאי זײער אַ גוטע זאַך; נאָר װאָס דען? איך בלײַב באַם נאָמען, און געלט האָט טאַקע בראָצקי... אױב דו װילסט, זאָג איך, װיסן אַקוראַט, פֿאַרמאָגט איך מײַן אײגנס אַרום און אַרום קױם־קױם אַ הונדערטער, האָב איך אַף אים אַכצן לעכער: ערשטנס, חתונה מאַכן אַ טאָכטער ...“ ― הערסטו, מאַכט ער, אָט דאָס מײנט דאָך טאַקע דער פּסוק! װאָרעם װען, זאָגט ער, קאָנט איר, רב טבֿיה, האָבן אַזאַ געלעגנהײט אַרײַנלײגן אײן הונדערטער און אַרױסנעמען, אם־ירצה־השם, אַזױפֿיל, אַז עס זאָל אײַך, זאָגט ער, כאַפּן אי אַף חתונה מאַכן קינדער, אי אַף עפּעס נאָך? און ס'איז אַװעקגעגאַנגען אַ נײַער מזמור אַף דרײַ זײגער שעה, מיר געבן צו פֿאַרשטײן, װי אַזױ ער מאַכט פֿון אַ קערבל דרײַ און פֿון דרײַ צען. מע נעמט, זאָגט ער, ראשית־חכמה, און מע טראָגט אַרײַן אַ הונדערטער און מע הײסט זיך, זאָגט ער, קױפֿן אַ צען שטיקלעך ― איך האָב שױן פֿאַרגעסן, װי אַזױ מע רופֿט דאָס ― און מע װאַרט צו עטלעכע טעג ביז עס הײבט זיך אױף. שלאָגט מען אַ דעפּעש ערגעץ אַהין, מע זאָל דאָס פֿאַרקױפֿן און פֿאַרן געלט קױפֿן צװײ מאָל אַזױפֿיל; נאָכדעם הײבט זיך עס װידער אַמאָל, קלאַפּט מען װידער אַ דעפּעש; אַזױ לאַנג אַזױ ברײט, ביז עס װערט, זאָגט ער, פֿונעם הונדערטער ― צװײ, פֿון די צװײ ― פֿיר, פֿון די פֿיר ― אַכט, פֿון די אַכט ― זעכצן, טאַקע ממש נסים ונפֿלאות! פֿאַראַן, זאָגט ער, אין יעהופּעץ אַזעלכע, װאָס זײַנען ערשט אָט־דאָ ניט לאַנג אַרומגעגאַנגען אָן שטיװל, געװען מעקלער, באַהעלפֿערס, משרתים; הײַנט האָבן זײ אײגענע הײַזער, מױערן, זײערע װײַבער האָבן צו טאָן מיט די מאָגנס ― פֿאָרן קײן אױסלאַנד זיך הײלן... און אַלײן פֿליִען זײ אַרום איבער יעהופּעץ אַף גומעלאַסטיקענע רעדלעך, פֿו־פֿו ― דערקענען שױן ניט קײן מענטשן!...
בקיצור, װאָס זאָל איך אײַך דאָ לאַנג מאריך זײַן? עס האָט מיך אָנגענומען אַ חשק ניט אַף קאַטאָװעס. אַ קשיא אַף אַ מעשׂה, טראַכט איך מיר, אפֿשר איז ער דער גוטער שליח מײַנער? אָט האָרך איך דאָך פֿאָרט, מענטשן װערן גליקלעך אין יהופּעץ מיט פֿינף פֿינגער, ― װאָס בין איך ערגער פֿון זײ? קײן ליגנער איז ער, דאַכט זיך, נישט, ער זאָל אױסטראַכטן פֿונעם קאָפּ אַזעלכע פּזמונות. טאָמער טאַקע, קלער איך מיר, טוט זיך עס טאַקע אַ דרײ, װי זאָגט איר, אַף דער רעכטער זײַט, און טבֿיה װערט כאָטש אַף דער עלטער אַ שטיקל מענטש? ביז װאַנעט איז טאַקע דער שיעור צו האָרעװען, אױסגעריסן װערן, כלעבן? טאָג װי נאַכט װידער אַמאָל דאָס פֿערד־און־װעגעלע און אָבער אַמאָל קעז און פּוטער. צײַט, זאָג איך, טבֿיה, זאָלסט שױן אָפּרוען זיך, װערן אַ בעל־הבית צװישן בעלי־בתּים, קומען אין אַ בית־מדרש, אַרײַנקוקן אין אַ ייִדישן ספֿר. אײַ װאָס? טאָמער חלילה, לא יעלה ולא יבֿוא, עס מאַכט מיר לעמל, דאָס הײסט, מיט דער פּוטער אַראָפּ? למאַי זאָל איך בעסער ניט קלערן דאָס אײגענע צוריק? ― „האַ? װי אַזױ זאָגסטו? ― רוף איך מיך אָן צו מײַן אַלטער. ― װי געפֿעלט דיר, אַ שטײגער, גאָלדע, דער פּלאַן זײַנער?“ ― װאָס זאָל איך, מאַכט זי, דערױף זאָגן? איך װײס, זאָגט זי, מנחם־מענדל איז חלילה נישט קײן אַבי־װער, װאָס זאָל באַ דיר װעלן אױסנאַרן; ער איז, חס־ושלום, ניט פֿון קײן שנײַדערס און פֿון קײן שוסטערס! ער האָט, זאָגט זי, זײער אַ לײַטישן טאַטן, און אַ זײדן, זאָגט זי, האָט ער געהאַט גאָר אַ צאַצקע, געזעסן יומם ולילה און בלינדערהײט געלערנט תּורה. און די באַבע צײטל, זאָל זײַן װײַט אָפּגעשײדט, איז עפּעס אױך געװען, זאָגט זי, ניט קײן פּראָסטע ייִדענע... „ס'איז אַ משל צו חנוכּה־ליכטלעך, זאָג איך, מע רעדט עסק, קומט זי צוגײן מיט דער באַבע צײטל, װאָס האָט געבאַקן האָניק־לעקעך, און מיט איר זײדן, װאָס יצאָה נשמתו בגלעז ל... אַ ייִדענע בלײַבט אַ ייִדענע. נישט אומזיסט, זאָג איך, איז שלמה המלך אױסגעפֿאָרן די גאַנצע װעלט און נישט געפֿונען אײן ייִדענע מיט אַ קלעפּקע אין קאָפּ“...
בקיצור, עס איז געבליבן, אַז מיר שליסן שותּפֿות; איך לײג אַרײַן געלט, און מנחם־מענדל ― שׂכל, און װאָס גאָט װעט געבן איז דאָס אַף דערהאַלב... ― גלײבט מיר, זאָגט ער, איך װעל מיט אײַך, רב טבֿיה, אם־ירצה־השם, אױסהאַנדלען פֿײַן, װאָס פֿײַן הײסט, און װעל אײַך מיט גאָטס הילף געבן געלט און געלט און געלט! „אָמן, גם אתּם, זאָג איך, פֿון דײַן מױל אין גאָטס אױערן. נאָר װאָס דען, זאָג איך, אײן זאַך פֿאַרשטײ איך דאָ ניט: װי אַזױ קומט די קאַץ איבערן װאַסער? איך בין דאָ, דו ביסט דאָרט; געלט, זאָג איך, איז אַן אײדעלע מאַטעריע, פֿאַרשטײסטו מיך. האָב קײן פֿאַריבל ניט, זאָג איך, איך מײן דאָ חלילה קײן אײבערקעפּלעך. גלאַט, װי שטײט דאָרט באַ אַבֿרהם אָבֿינו: הזורעי ם ב דמעה ברנה יקצרו ― בעסער פֿריִער באַװאָרנט אײדער נאָכדעם באַװײנט“... ― אָך! ― מאַכט ער צו מיר. ― אפֿשר מײנט איר צעשרײַבן זיך אַף פּאַפּיר? מיטן גרעסטן כּבֿוד! ― „שאַ, זאָג איך, אַז מע װיל שמועסן צוריק, איז אױך די אײגענע מעשׂה: ממה נפֿשך, װעסטו מיך װעלן קױלען, װאָס װעט מיר העלפֿן דאָס פּאַפּיר? לאַו עכבר א ג נבֿא ― נישט דאָס װעקסל צאָלט, דער מענטש צאָלט, און אַז איך הענג שױן אַף אײן פֿוס, זאָג איך, לאָם איך הענגען אַף בײדע“. ― איר מעגט מיר גלײבן, זאָגט ער, רב טבֿיה, איך שװער אײַך באַ מײַן הײליקע נאמנות, גאָט זאָל מיר אַזױ העלפֿן, װי איך מײן דאָ נישט קײן חכמות, חלילה אױסנאַרן באַ אײַך, נאָר פֿײַן און אָרנטלעך, אם־ירצה־השם, זיך טײלן אַף דערהאַלב, גלײַך אַף גלײַך, חלק כּחלק, חצי שלי וחצי שלך, מיר הונדערט, אײַך הונדערט, מיר צװײ הונדערט, אײַך צװײ הונדערט, מיר דרײַ הונדערט, אײַך דרײַ הונדערט, מיר פֿיר הונדערט, אײַך פֿיר הונדערט, מיר טױזנט, אײַך טױזנט.
בקיצור, איך האָב אַרױסגענומען די עטלעכע קערבלעך, דרײַ מאָל איבערגעצײלט, די הענט האָבן מיר בשעת־מעשֹה גוט געטרײסלט זיך, צוגערופֿן די אַלטע מײַנע פֿאַר אַן עדות, אים נאָכאַמאָל קלאָר געמאַכט, װאָס פֿאַר אַ בלוטיק געלט דאָס איז, און אַװעקגעגעבן מנחם־מענדלען, אײַנגענײט אים אין בוזעם אַרײַן, מע זאָל דאָס באַ אים חלילה אונטערװעגנס נישט אַװעקלקחענען, און אָפּגערעדט מיט אים, אם־ירצה־השם, לא־יאוחר פֿון נאָך שבתדיקער װאָך באַדאַרף ער מיר למען־השם אַרײַנשרײַבן אַ בריװל פֿון אַלצדינג באַריכות, זיך אָפּגעזעגנט מיט אים פֿײַן, שײן, צעקושט זיך גאָר פֿרײַנטלעך, װי געוױינלעך מיט אַן אײגענעם. געבליבן אַלײן נאָך זײַן אַװעקפֿאָרן, האָבן זיך מיר אָנגעהױבן פֿאָרשטעלן אַלערלײ מחשבֿות און חלומות אַף דער װאָר, און אַזעלכע זיסע חלומות, אַז עס האָט זיך מיר געװאָלט, אַז זײ זאָלן זיך ציִען אײביק, קײנמאָל נישט אױסלאָזן זיך. עס האָט זיך מיר פֿאָרגעשטעלט אין מיטן שטאָט אַ שטוב אַ גרױסע, מיט בלעך געדעקט, מיט שטאַלן, מיט קאַמערן, קעמערלעך און שפּיזאַרנעס מיט אַלדאָס גוטס, און אַ בעל־הביתטע מיט שליסל דרײט זיך אַרום, דאָס איז מײַן װײַב גאָלדע ― גאָרנישט צו דערקענען זי, כלעבן: זי האָט באַקומען גאָר אַן אַנדער פּנים, אַ פּנים פֿון אַ נגידית, מיט אַ גױדער און מיט אַ האַלדז פּערל; זי בלאָזט פֿון זיך און שילט די דינסטן מיט טױטע קללות. די קינדער מײַנע דרײען זיך אַרום אַלע מיט שבתדיקע קלײדער, טוען נישט קײן האַנט אין קאַלט װאַסער. דער הױף איז פֿאַרפֿלײצט מיט עופֿות, גענדז און קאַטשקעס. אינעװײניק אין שטוב לײַכט זיך, אין אױװן פֿלאַקערט אַ פֿײַער, עס קאָכט זיך װעטשערע, און דער סאַמאָװאַר זידט װי אַ גזלן! באַם טיש אױבן־אָן זיצט דער בעל־הבית אַלײן, טבֿיה הײסט דאָס, אין אַ כאַלאַט מיט אַ יאַרמעלקע, אַרום זיצן די פֿאָרנעמסטע בעלי־בתּים פֿון שטאָט און חנפֿענען אים: זײַט־זשע מוחל, רב טבֿיה... האָט קײן פֿאַריבל ניט, רב טבֿיה... „אײַ, קלער איך מיר בשעת־מעשׂה, אַ רוח אין געלטס טאַטנס־טאַטע אַרײַן!...“ ― װעמען שילטסטו דאָס אין טאַטן אַרײַן? ― פֿרעגט מיך מײַן גאָלדע. „קײנעם ניט, זאָג איך, איך האָב מיך אַביסל פֿאַרטראַכט, מחשבֿות, חלומות, אַ נעכטיקער טאָג... זאָג מיר, גאָלדע סערד־צע, מאַך איך צו איר, דו װײסט נישט מיט װאָס האַנדלט ער, דער קרובֿ דײַנער, מנחם־מענדל מײן איך?“ ― װאָס עס האָט זיך מיר, זאָגט זי, געחלומט יענע נאַכט און הײַנטיקע נאַכט און אַ גאַנץ יאָר זאָל אױסגײן צו מײַנע שֹונאימס קעפּ! סטײַטש, זאָגט זי, מע זיצט אָפּ מיט אַ מענטשן אַ גאַנץ מעת־לעת און מע רעדט און מע רעדט און מע רעדט, לסוף קומסטו צו גײן און פֿרעגסט באַ מיר מיט װאָס ער האַנדלט?! עפּעס האָט איר דאָך, זאָגט זי, געמאַכט אינאײנעם אַ געשעפֿט, צי װעלכע גוטע יאָר? „יאָ, זאָג איך, געמאַכט, זאָג איך, האָבן מיר, נאָר װאָס געמאַכט ― דאָס װײס איך ניט, כאָטש נעם מיר אַראָפּ דעם קאָפּ! ס'איז, פֿאַרשטײסטו מיך, נישטאָ באַ װאָס אָנצונעמען; נאָר פֿונדעסטװעגן, זאָג איך, אײנס צום אַנדערן געהער זיך נישט אָן, זאָלסט זיך גאָר ניט זאָרגן, מײַן װײַב, דאָס האַרץ זאָגט מיר צו גוטן, מיר װעלן, אם־ירצה־השם, אַזױ דאַכט זיך מיר, פֿאַרדינען געלט, און אַ סך ― זאָג־זשע אָמן און קאָך װעטשערע!“
בקיצור, עס גײט אַװעק אַ װאָך און צװײ און דרײַ ― ניטאָ קײן בריװ פֿון מײַן שותּף! איך בין אױס מענטש, גײ אַרום אָן אַ קאָפּ און װײס ניט װאָס צו טראַכטן. עס קאָן ניט זײַן, קלער איך מיר, ער זאָל גלאַט אַזױ פֿאַרגעסן שרײַבן אַ בריװל; ער װײס גאַנץ גוט, װי אַזױ מיר קוקן דאָ אַרױס. נאָר װײַטער פֿליט מיר דורך אַ געדאַנק אין קאָפּ: װאָס װעל איך אים טאָן, למשל, אַז ער נעמט זיך דאָרט אַראָפּ פֿון אױבן די גאַנצע סמעטענע און מיר זאָגט ער, אַז מע האָט נאָך גאָרניט פֿאַרדינט? גײ רוף אים קנאַקניסל! עס קאָן ניט זײַן, מאַך איך צו זיך אַלײן, סטײַטש, היתּכן?... איך באַגײ מיך מיט אַ מענטשן טאַקע נאָר װי מיט אַן אײגענעם, לאָז דאָס מיר אַקעגן קומען װאָס איך װינטש אים, זאָל ער מיר אָפּטאָן אַזאַ שפּיצל?! און װידער פֿליט מיר דורך גאָר אַן אַנדערע מחשבֿה: מילא, ריװח יאַק ריװח, איך בין אים שױן מוחל דאָס פֿאַרדינסט, ריװח והצלה יעמוד ליהודים ― גאָט זאָל העלפֿן דאָס קרן זאָל כאָטש זײַן גאַנץ! און עס װערט מיר קאַלט אין אַלע אבֿרים. „אַלטער נאַר! ― זאָג איך צו זיך אַלײן. ― זיך גענײט אַ בײַטל, דו טיפּש אײנער, בהמה בצורת פֿערד! פֿאַר דעם הונדערטער בעסער געװען קױפֿן זיך פֿערדלעך אַ פּאָר, אַשר לא פֿערדלו אַבֿותינו, און דאָס װעגעלע איבערגעביטן אַף אַ נאַטאַטשאַנקע מיט רעסאָרן“... ― טבֿיה, למאַי טראַכסטו עפּעס גאָרניט? ― מאַכט צו מיר מײַנע. ― „װאָס הײסט, זאָג איך, איך טראַכט נישט? דער קאָפּ װערט מיר אָקערשט צעפֿאַלן אַף שטיקלעך טראַכטנדיק, זאָגט זי צו מיר, למאַי איך טראַכט ניט!“ ― נישט אַנדערש, מאַכט זי, עס האָט זיך אין װעג מיט אים עפּעס געטראָפֿן: אָדער גזלנים, זאָגט זי, זײַנען אים באַפֿאַלן און באַנומען פֿון קאָפּ ביז פֿיס, אָדער ער איז חלילה פֿאַרשלאַפֿט געװאָרן, אָדער גאָר, אַל תּפֿתּח פּה, געשטאָרבן. ― „װאָס נאָך, זאָג איך, װעסטו אױסטראַכטן, נשמה מײַנע? נאַ דיר גאָר גזלנים, זאָג איך, פּלוצעם אין מיטן דרינען!“ און אַלײן טראַכט איך מיר: אַ קשיה װאָס מיט אַ מענטשן קאָן זיך טרעפֿן אונטערװעגנס? „דו באַדאַרפֿסט, זאָג איך צו איר, מײַן װײַב, תּמיד אױסלײגן צום ערגסטן!“ ― ער איז, מאַכט זי, פֿון אַזאַ משפּחה; די מאַמע זײַנע, זאָגט זי, זאָל זײַן אַ מליץ־יושרטע, איז ניט לאַנג געשטאָרבן נאָך גאָר אַ יוגנט, און דרײַ שװעסטער, זאָגט זי, האָט ער געהאַט, זאָלן זײַן װײַט אָפּגעשײדט פֿון מיר, איז אײנע נאָך מײדלװײַז געשטאָרבן, די אַנדערע האָט דװקא, זאָגט זי, חתונה געהאַט, געכאַפּט אַ פֿאַרקילונג אין באָד און איז געשטאָרבן, און די דריטע, זאָגט זי, איז תּיכּף נאָכן ערשטן קימפּעט אַראָפּ פֿונעם זינען, זיך געמוטשעט, געמוטשעט און געשטאָרבן... „געשטאָרבן זאָל לעבן, זאָג איך, גאָלדע, מיר װעלן אַלע, זאָג איך, שטאַרבן; אַ מענטש, זאָג איך, איז געגליכן צו אַ סטאָליער: אַ סטאָליער לעבט און לעבט און שטאַרבט, און אַ מענטש לעבט און שטאַרבט“.
בקיצור, עס איז באַ אונדז געבליבן, אַז איך פֿאָר זיך דורך קײן יעהופּעץ. סחורה אַביסל האָט זיך דערװײַלע אין דער צײַט צונױפֿגעקליבן, ס'איז געװאָרן אַ היפּש קרעמל פֿון קעז און פֿון פּוטער און פֿון סמעטענע, פּרימאַ סחורה; מײַנער האָט אײַנגעשפּאַנט דאָס פֿערד־און־װעגעלע און ― ויסעו מסוכּות ― מאַכט רש″י: מאַרש קײן יעהופּעץ. פֿאָרנדיק אַזױ, מרה־שחורהדיק געװײנלעך, מיט אַ ביטער האַרץ, װי איר קאָנט זיך פֿאָרשטעלן, אײנער אַלײן אין װאַלד, גײט מיר דורך דער כּוח־הדם און עס שטעלן זיך מיר פֿאָר אַלערלײ מחשבֿות און געדאַנקען. „עס װעט זײַן שײן, טראַכט איך מיר, אַז איך קום צו פֿאָרן און הײב אָן נאָכפֿרעגן אַף מײַן פּאַרשױן, זאָגט מען מיר: מנחם־מענדל? טע־טע־טע! שטאַרק אין די פֿעדערן, סמאַלעט אַ װעלט, אַן אײגענער מאָװער, פֿאָרט אין קאַרעטעס, גאָרניט צו דערקענען! איך נעם מיך אָן, טראַכט איך מיר, מיט האַרץ און לאָז מיך צו אים גלײַך אין שטוב אַרײַן. טפּררו! ― מאַכט מען צו מיר באַ דער טיר נאָך און מע גיט מיר מיטן עלנבױגן אין האַרצן אַרײַן. ― שטופּט זיך ניט אַזױ, פֿעטער, דאָ שטופּט מען זיך ניט. ― „איך בין, זאָג איך, אַן אײגענער, טאַקע מײַן װײַבס אַ גליד־גליד־געשװעס־טערקינד“. מזל־טובֿ אײַך, זאָגט מען מיר, שטאַרק אָנגעלײגט; פֿונדעסטװעגן, זאָגן זײ, מעגט איר, נישקשה, צוּװאַרטן אַביסל אָט־אָ־דאָ באַ דער טיר, עס װעט אײַך חלילה ניט שאַטן... איך שטױס מיך אָן, אַז מע באַדאַרף עפּעס געבן, װי זאָגט איר: עולים ויורדים ― אַז מע שמירט, פֿאָרט מען, און לאָז מיך גלײַך אַרױף צו אים אַלײן. ― „גוט מאָרגן אײַך, זאָג איך צו אים, רב מנחם־מענדל!“ װער? װאָס? א י ן א ומר ואין דבֿרים ― ער דערקענט מיך גאָר ניט! ― װאָס דאַרפֿט איר? ― מאַכט ער צו מיר. איך פֿאַל שיִער חלשות. ― „װאָס הײסט, זאָג איך, פּאַניע, איר דערקענט שױן ניט, זאָג איך, קײן קרובֿ? טבֿיה הײס איך“. ― אַ? ― מאַכט ער. ― טבֿיה? עפּעס קענטלעך דער נאָמען... „קענטלעך? ― מאַך איך צו אים. ― אפֿשר איז אײַך קענטלעך, זאָג איך, מײַן װײַבס בלינצעס, דערמאָנט זיך נאָר אַקאָרשט, מיט אירע קנישעס, צרות־קנײדלעך, װערטוטן?“... און צוריק פֿליט מיר דורך אַ געדאַנק פּונקט קאַפּױר: איך קום אַרײַן צו מנחם־מענדלען, טראָגט ער מיר אַקעגן דעם ברײטן שלום־עליכם. ― אַ גאַסט! אַ גאַסט! זיצט, רב טבֿיה, װאָס מאַכט איר עפּעס, װאָס מאַכט אײַער װײַב? איך קוק שױן אַרױס אַף אײַך, איך װיל מיך מיט אײַך צערעכענען. ― און ער נעמט און שיט מיר אָן אַ פֿולע היטל מיט האַלבע פּריִאַלן. ― דאָס, זאָגט ער, איז דאָס פֿאַרדינסט, און דאָס קרן, זאָגט ער, בלײַבט שטײן; װיפֿל מיר װעלן פֿאַרדינען, װעלן מיר זיך טײלן אַף דער האַלב, גלײַך אַף גלײַך. חלק כּחלק, חצי שלי וחצי שלך, מיר הונדערט, אײַך הונדערט, מיר צװײ הונדערט, אײַך צװײ הונדערט, מיר דרײַ הונדערט, אײַך דרײַ הונדערט, מיר פֿיר הונדערט, אײַך פֿיר הונדערט... אין געדאַנקען כאַפּ איך אַ דרימל און זע נישט, װי מײַן בחור שלאָגט זיך דערװײַל אַראָפּ פֿונעם שליאַך אָן אַ זײַט, פֿאַרטשעפּעט זיך אָן אַ בױם, און עס דערלאַנגט מיר אַ זעץ פֿון הינטן, עס פֿליִען אַזש פֿונקען פֿון די אױגן. „גם זו לטובֿה, זאָג איך צו מיר אַלײן, דאַנקען גאָט, װאָס כאָטש ניט צעבראָכן קײן אַקס“...
בקיצור, געקומען קײן יעהופּעץ און קודם־כּל אָפּגעזעצט דאָס ביסל מילכיקס גיך און געשװינט, װי געװײנלעך, לאָז איך מיך זוכן דעם נפֿש מײַנעם. איך דרײ מיך אַרום אַ שעה און צװײ און דרײַ, והילד איננו ― איך זע אים נישט! איך הײב אָן אָפּצושטעלן מענטשן, נאָכפֿרעגן: „צי האָט איר ניט געהערט, צי האָט איר ניט געזען אײנעם אַ ייִדן, װאָס הײסט מיט זײַן ליבן נאָמען מנחם־מענדל?“ ― אױב, זאָגן זײ, ער הײסט מנחם־מענדל, מעג מען עסן פֿון זײַן פֿענדל, נאָר דאָס אַלײן איז קאַרג, זאָגן זײ, מנחם־מענדלס איז דאָ אַ סך אַף דער װעלט. ― „איר מײנט מסתּמא, זײַן פֿאַרמעלי? לאָז מיך אַזױ װיסן בײז, זאָג איך, מיט אײַך אינאײנעם, אַז בסך־הכּל, זאָג איך, אױב איר װילט װיסן, רופֿט מען אים אין דערהײם, אין כּתרילעװקע הײסט דאָס, גאָר אַף זײַן שװיגערס נאָמען, מנחם מענדל לאה־דװאָסיס; נאָר װאָס דאַרפֿט איר מער, זאָג איך, זײַן שװער איז שױן גאָר אַ באַטאָגטער ייִד, הײסט ער אױך אַף איר נאָמען, ברוך־הערש לאה־דװאָסיס, און אַפֿילו זי אַלײן, לאה־דװאָסי מײן איך, הײסט אױך לאה־דװאָסי ברוך־הערש לאה־דװאָסיס. הײַנט פֿאַרשטײט איר שױן?“ ― פֿאַרשטײן פֿאַרשטײען מיר, זאָגן זײ, נאָר דאָס איז נאָך אַלץ נישט גענוג; װאָס איז זײַן געשעפֿט, זאָגן זײ, מיט װאָס פֿאַרנעמט ער זיך, אײַער מנחם־מענדל? „מיט װאָס ער פֿאַרנעמט זיך? ― זאָג איך. ― ער האַנדלט דאָ מיט האַלבע פּריִאַלן, זאָג איך, עפּעס בעס־מת, פּאָטיװילאָװ. קלאַפּט, זאָג איך, דיפּעשן ערגעץ אַהין, קײן פּעטערבורג, קײן װאַרשע“... ― אַ?! ― מאַכן זײ צו מיר און קאַטשען זיך פֿאַר געלעכטער. ― מײנט איר ניט אָט יענעם מנחם־מענדל, װאָס האַנדלט מיט יקנה″ז? גײט זײַט מוחל אַריבער, זאָגן זײ, אַהינצו, אַף יענער זײַט; דאָרט לױפֿן אַרום האָזן אַ סך, און אײַערער אױך בתוכם... „מער מע לעבט, מער עסט מען, ― טראַכט איך מיר, ― נאַ דיר גאָר האָזן? יקנה″ז?“ איך גײ אַריבער אַהין, אַף יענעם טרעטאַר ― ייִדן, קײן עין־הרע, װי אַף אַ יריד, ס'איז אַן ענגשאַפֿט, קױם װאָס איך שטופּ מיך דורך; מע לױפֿט, װי די משוגעים, דער אַהין, דער אַהער, אײנער איבערן אַנדערן, ס'איז אַן עולם־התּוהו, מע רעדט, מע שרײַט, מע מאַכט מיט די הענט: פּאָטיװילאָװ... פֿעסט, פֿעסט!... געכאַפּט באַם װאָרט... אַרײַנגערוקט אַן אַדערױף... װעט זיך קראַצן... מיר קומט קאַרטאַזש... ביסט אַ גרױסער פּאַרך... אָט צעשפּאַלט מען דיר דעם קאָפּ... שפּײַ אים אָן אין פּנים... זע נאָר, געקױלעט די קאַפּאָטע... אַ שײנער שפּעגעלאַנט... אָנזעצער!... משרת!... אין טאַטנס־טאַטן!... עס האַלט כּמעט באַ פּעטש. „ו יבֿרח יעק בֿ, מאַך איך צו מיר אַלײן, אַנטלױף, טבֿיה, אָט כאַפּסטו אַ פּאַטש! נו, נו, קלער איך מיר, גאָט איז אַ פֿאָטער, שמואל־שמעלקי איז זײַן דינער, יעהופּעץ איז אַ שטאָט און מנחם־מענדל איז אַ פֿאַרדינער! אָט־אַ־דאָ־אָ, טראַכט איך, כאַפּט מען גליקן, האַלבע פּריִאַלן? אָט־אַ־דאָס־אָ הײסט באַ זײ מע מאַכט געשעפֿטן? אַז אָך און װײ איז דיר, טבֿיה, מיט דײַנע מסחרים!“
בקיצור, איך שטעל מיך אָפּ לעבן אַ גרױס פֿענצטער מיט אַרױסגעשטעלטע הױזן אַ סך און דערזע דורך דעם אָפּשײַן פֿונעם גלאָז מײַן שמעיה בעל־פּרנסה. עס האָט זיך מיר אָפּגעריסן אין האַרצן, אַז איך האָב אים דערזען. ס'איז מיר פּרחה־נשמתו געװאָרן! װוּ איך האָב ערגעץ אַ שׂונא און װוּ איר האָט אַ שׂונא ― זאָלן מיר אים דערלעבן זען אין אַזאַ הולך, װי מנחם־מענדל: װאָס מיר קאַפּאָטע? װער מיר שטיװל? און אַ פּנים ― טאַטעניו, אַ שענערן לײגט מען אין דער ערד אַרײַן. ― „נו, טבֿיה, כּאשר אבֿדתּי אבֿדתּי ― ביסט אין דער ערד, טראַכט איך מיר, מעגסט זיך שױן געזעגענען מיט די עטלעכע גראָשנס, עס איז שױן, װי זאָגט איר: ל א דובים ולא יער ― ניט קײן סחורה, ניט קײן געלט, נאָר גלאַט אַזױ צרות“...
ער פֿון זײַן זײַט איז, אַפּנים, אױך שטאַרק מבֿולבל געװאָרן, מחמת מיר זײַנען בײדע געבליבן שטײן װי צוגעקאָװעט, נישט אױסצורעדן קײן װאָרט אַפֿילו, און נאָר געקוקט און געקוקט, װי האָנען, זיך גלײַך אין די אױגן אַרײַן, װי אײנער רעדט: פֿאַרװיסט און פֿאַרפֿינצטערט זײַנען מיר בײדע געװאָרן, מיר מעגן בײדע נעמען טאָרבעס און גײן איבער די הײַזער!... ― רב טבֿיה, ― מאַכט ער צו מיר שטיל, קױם װאָס ער רעדט, און די טרערן װערגן אים, ― רב טבֿיה! אָן מזל, הערט איר, זאָל מען גאָר, זאָגט ער, ניט געבאָרן װערן אַף דער װעלט! אײדער, זאָגט ער, אַזאַ לעבן... הענגען, זאָגט ער, גנאָטעװען!... און מער קאָן ער קײן װאָרט נישט רײדן. ― „אַװדאי, מאַך איך צו אים, ביסטו װערט, מנחם־מענדל, פֿאַר אַזאַ מעשׂה, מע זאָל דיר אַנידערלײגן אָט־אַ־דאָ, זאָג איך, אין מיטן יעהופּעץ, און ברכוש גדול דיר אַרײַנצימבלען אַזױפֿיל, אַז דו זאָלסט דיך דערזען מיט דער באַבע צײטל פֿון יענער װעלט. באַרעכן, זאָג איך, דו אַלײן, װאָס האָסטו געטאָן? האָסט גענומען, זאָג איך, אַ גאַנצע שטוב מיט לעבעדיקע נפֿשות, צער־בעלי־חײם נעבעך, גאָט די נשמה שולדיק, און האָסט זײ איבערגעקױלעט דעם האַלדז אָן אַ מעסער! גװאַלד, זאָג איך, מיט װאָס װעל איך קומען אַצינדערט אַהײם צו מײַן װײַב און קינדער? אַדרבה, זאָג שױן דו אַלײן, קױלער אײנער, גזלן, רוצח!“ ― אמת, ― מאַכט ער צו מיר, אָנגעשפּאַרט זיך צו דער װאַנט, ― אמת, רב טבֿיה, גאָט זאָל מיר אַזױ העלפֿן... „דער גיהנום, זאָג איך, נאַר אײנער, דער גיהנום איז דאָך קאַרג פֿון דײַנעטװעגן!“ ― אמת, זאָגט ער, רב טבֿיה, אמת, גאָט זאָל מיר אַזױ העלפֿן; אײדער אַזאַ לעבן, זאָגט ער, אײדער אַזאַ לעבן, רב טבֿיה... און לאָזט אַראָפּ דעם קאָפּ. איך שטײ און באַטראַכט אים, דעם שלימזל, װי ער שטײט אַזױ דעם קאָפּ אַראָפּ, צוגעשפּאַרט צום װאַנט, דאָס היטל אַף אַ זײַט, יעדער זיפֿץ און יעדער קרעכץ ― עס רײַסט אױס אַ שטיק האַרץ. „טאָ, זאָג איך, אַז מע װיל שמועסן דאָס אײגענע װידער צוריק, פֿאַרשטײט מען גאַנץ גוט, דו ביסט אפֿשר אין דעם אױך גאָט די נשמה שולדיק; װאָרעם לאָמיר באַרעכענען די זאַך אַרום און אַרום מיט אַ ממה־נפֿשך: איך זאָל קלערן, זאָג איך, אַז דײַן שלעכטיקײט האָט דאָס געטאָן, איז דאָך עס נאַריש, ביסט דאָך געװען, זאָג איך, אַ שותּף גלײַך מיט מיר, אַ מחצה־שֹכרניק. איך האָב אַרײַנגעלײגט געלט, דו האָסט געגעבן שׂכל, אַז אָך און װײ איז מיר! דײַן מײן איז אַװדאי געװען, װי זאָגט ער, לחײם ולא למװת. אײַ, עס האָט זיך אױסגעלאָזט אַ בױדעם? מסתּמא איז ניט באַשערט, װי זאָגט איר: אַ ל תּתהלל ביום מחראַ ― מענטש טראַכט און גאָט לאַכט. למאַי, זאָג איך, נאַרעלע, אָט האָסטו מײַן מסחר, איז, דאַכט זיך, גאָר אַ קאַראַנטע געשעפֿט, פֿונדעסטװעגן, אַז ס'איז באַשערט געװען, זאָג איך, ניט הײַנט געדאַכט, פֿאַראַיאָרן אָסיען, עס זאָל זיך באַ מיר, ניט פֿאַר דיר געדאַכט, אַנידערלײגן אַ בהמה, אַ מציאה געװען אַף טרפֿהס אַ פֿופֿציקער, און טאַקע באַלד נאָך איר אַ טעלעצע אַ רױטע, קײן צװאַנציק קערבלעך װאָלט איך פֿאַר איר ניט גענומען, ― נו, האָט דען עפּעס געהאָלפֿן דערבײַ חכמות? אַז סע גײט ניט, זאָג איך, מאַכט קמץ־בית ― מע! איך װיל דיך גאָרניט פֿרעגן, זאָג איך, װוּ איז מײַן געלט; איך פֿאַרשטײ שױן אַלײן, װוּ מײַן געלט שטעקט, מײַן בלוטיק געלט, װײ און װינד איז מיר! ס'איז אַרײַן אין אַ מקום קדוש, זאָג איך, ערגעץ אין אַ יקנה″זל, אין אַ נעכטיקן טאָג; און װער איז שולדיק, װען ניט איך אַלײן, װאָס האָב מיך געלאָזט אײַנרעדן גרינגע פֿײגעלעך, שמינדריקעס, שמאָכטעליאַקעס? געלט, ברודער, באַדאַרף מען, זאָג איך, פֿאַרהאָרעװען, פֿאַרשװאַרצט און אױסגעריסן װערן! פּעטש, זאָג איך, ביסטו, טבֿיה, װערט, פּעטש װי האָלץ!! נאָר װאָס העלפֿט איצטער מײַן געשרײ? װי אין פּסוק שטײט געשריבן: צעקה הנערה ― שרײַ צעזעצטערהײט! שׂכל און חרטה ― די בײדע זאַכן קומען תּמיד צו שפּעט. ניט באַשערט, זאָג איך, טבֿיה זאָל זײַן אַ נגיד װי זאָגט איװאַן: נע בולאָ או מעקיטע הראָשע אי נע בודע *) מסתּמא, זאָג איך, הײסט גאָט אַזױ. ה' נתן וה' לקח, מאַכט רש″י ― קום, ברודער, װעלן מיר נעמען, זאָג איך, צו ביסלעך בראָנפֿן!“...
* * *
אָט אַזױ, פּאַניע שלום־עליכם, האָט זיך אױסגעלאָזט פֿון אַלע מײַנע חלומות אַ בױדעם! און איר מײנט אפֿשר, אַז איך האָב מיך אַזױ שטאַרק גענומען צום האַרצן, װאָס איך האָב פֿאַרלאָרן מײַן געלט? לאָם איך אַזױ רײן זײַן פֿון שלעכטס! מיר װײסן דאָך יאָ װאָס אין פּסוק שטײט: ל י ה כּסף ולי הזהבֿ ― געלט איז בלאָטע! דער עיקר איז דער מענטש, דאָס הײסט, אַז דער מענטש איז אַ מענטש. נאָר װאָס־זשע דען האָט מיך געקרענקט? דער חלום װאָס ער איז אַװעקגעגאַנגען. עס האָט זיך מיר געװאָלט, אױ האָט זיך געװאָלט, זײַן אַ נגיד, כאָטש אַף אַ װײַלע! נאָר עס העלפֿט דען דערבײַ חכמות? װי זאָגט דער פּרק: בעלכּרח ־ ך א תּ ה ח י ― מיט גװאַלט לעבסטו און מיט גװאַלט צערײַסטו אַ פּאָר שטיװל. דו, טבֿיה, זאָגט גאָט, באַדאַרפֿסט אין זינען האָבן קעז און פּוטער, נישט קײן חלומות. אײַ װאָס? בטחון? האָפֿענונג? אַדרבה, װאָס מער צרות מער בטחון, װאָס מער קבצן מער האָפֿענונג. והאָ־ראַיה?... נאָר מיר דאַכט, איך האָב מיך הײַנט אַביסל פֿאַררעדט; צײַט פֿאָרן, קלערן מכּוח געשעפֿט, װי זאָגט איר, כּ ל האָדם כּוזבֿ ― איטלעכער האָט זיך זײַנע מכּות. זײַט מיר געזונט און האָט אַ גוטן תּמיד!
―
*) נישט געװעזן באַ מעקיטען קײן געלט און עס װעט ניט זײַן.
געשריבן אין יאָר 1899.
― אַקעגן דעם, װאָס איר זאָגט: הײַנטיקע קינדער. ב נ י ם ג י ד ל תּ י
ו רוממתּי ― גײ האָב זײ, װער פֿאַרשװאַרצט, זײַ זיך מפֿקיר פֿון זײערטװעגן, האָדעװע טאָג װי נאַכט, װאָס איז? מע מײנט, טאָמער אַזױ און אפֿשר אַזױ, איטלעכער נאָך זײַן השׂגה און נאָך זײַן פֿאַרמעגן. צו בראָצקין, געװײנלעך, װעל איך ניט אָנשלאָגן, נאָר איך זאָל מיך שױן אינגאַנצן אַראָפּלאָזן ― בין איך אױך נישט מחױבֿ, װאָרעם אַלײן בין איך אױך נישט קײן אַבי־װער, כלעבן, און אַרױסקומען קומען מיר אַרױס, װי מײַן װײַב זאָל לעבן זאָגט, אױך נישט פֿון קײן שנײַדערס און ניט פֿון קײן שוסטערס, האָב איך גערעכנט, אַז איך װעל מיט מײַנע טעכטער געװיס אױסשפּילן. פֿאַרװאָס? ערשטנס, האָט מיך גאָט געבענטשט מיט שײנע טעכטער, און אַ שײן פּנים, זאָגט איר דאָך אַלײן, איז אַ האַלבער נדן. והשנית, בין איך דאָך עפּעס הײַנט, מיט גאָטס הילף, ניט דער טבֿיה, װאָס אַמאָל, קאָן איך דאָך שױן גרײכן צום שענסטן שידוך אַפֿילו אין יעהופּעץ, ― האַ, װי זאָגט איר? איז דאָך אָבער פֿאַראַן אַ גאָט אַף דער װעלט, אַן אל רחום וחנון, װאָס באַװײַזט זײַנע גרױסע װוּנדער און מאַכט מיט מיר זומער און װינטער, אַרױף און אַראָפּ, מאַכט ער צו מיר: „טבֿיה, רעד זיך נישט אײַן קײן נאַרישקײטן און לאָז זיך די װעלט פֿירן װי זי פֿירט זיך!“... הערט װאָס עס קאָן זיך פֿאַרלױפֿן אַף דער גרױסער װעלט, און באַ װעמען טרעפֿן זיך אַלע גליקן? באַ טבֿיה שלימזל.
בקיצור, צו װאָס זאָל איך אײַך מאריך זײַן? איר געדענקט דאָך
מן־הסתּם, װאָס מיך האָט געטראָפֿן, ניט הײַנט געדאַכט, די מעשׂה מיטן
קרובֿ מײַנעם, מנחם־מענדל ימח־שמו־וזכרו, װי שײן מיר האָבן זיך
אױסגעהאַנדלט אין יעהופּעץ, מיט די האַלבע פּריאַלן און מיט די פּאָ־טאָװיליװער אַקציעס, אַזאַ יאָר אַף מײַנע שׂונאים! איך האָב דאָס
דענסטמאָל אײַנגעלײגט די װעלט, װײ איז מיר! געמײנט, ס'איז אַן
עק, אױס טבֿיה און אױס מילכיקס! „נאַר אײנער! ― זאָגט צו מיר
אײנמאָל די אַלטע מײַנע. ― גענוג צו זײַן פֿאַרזאָרגט, דו װעסט דערמיט
גאָרניט מאַכן! דו װעסט זיך נאָר אָפּעסן דאָס האַרץ, און גענוג. עלעהײ
גזלנים זײַנען אַף אונדז אָנגעפֿאַלן און צוגענומען... דו גײ זיך בעסער
דורך, זאָגט זי, קײן אַנאַטעװקע, צו לײזער־װאָלף דעם קצבֿ, ער באַדאַרף
דיך, זאָגט ער, נײטיק האָבן“. ― װאָס איז דאָרטן? װאָס באַדאַרף ער
מיך אַזױ נײטיק? אױב ער מײנט, זאָג איך, די מאורע בהמה אונדזערע,
מעג ער נעמען אַ שטעקן און אַרױסשלאָגן זיך פֿונעם קאָפּ. ― „װאָס
איז אַזױנס? ― מאַכט זי צו מיר. ― די מילך, װאָס מע האָט זיך אָן
פֿון איר, מיטן קעז און פּוטער?“ ― נישט צוליב דעם, זאָג איך, נאָר
גלאַט אַזױ; ערשטנס, איז פּשוט אַן עבֿירה אַזעלכעס אַװעקגעבן אַף דער
שחיטה, אַ צער־בעלי־חײם. באַ אונדז שטײט געשריבן אין דער הײליקער
תּורה... ― „אָבער גענוג דיר שױן, טבֿיה! די גאַנצע װעלט, זאָגט זי,
װײס, אַז דו ביסט אַ ייִד פֿון תּורה. פֿאָלג מיך, אַ װײַב, גײ זיך דורך
צו לײזער־װאָלפֿן. אַלע דאָנערשטיק, זאָגט זי, װען אונדזער צײטל קומט
אין יאַטקע אַרײַן נאָך פֿלײש, לאָזט ער זי נישט לעבן; זאָלסט זאָגן,
זאָגט ער, דעם טאַטן, ער זאָל קומען צוגײן, איך באַדאַרף אים נײטיק
האָבן“ ...
בקיצור, מע באַדאַרף פֿאָלגן אַמאָל, װי זאָגט איר, אַ װײַב אױך.
בין איך מיך מײשבֿ און לאָז מיך אײַנרעדן און קום צו גײן צו לײזער־װאָלפֿן קײן אַנאַטעװקע, אַ װערסט דרײַ פֿון אונדז, און טרעף אים ניט מסתּמא אין דער הײם. ― װוּ איז ער ערגעץ? ― טו איך אַ פֿרעג אַ קאַרנאָסע ייִדענע, װאָס דרײט זיך אַרום אין שטוב. ― „אין פּראָיעקט, מאַכט די קאַרנאָסע, מע קױלעט אַן אָקס פֿון גאַנץ פֿרי אָן, ער באַדאַרף באַלד אָנקומען“... איך דרײ מיך אַרום אײנער אַלײן אין שטוב און הײב אָן צו באַטראַכטן לײזער־װאָלפֿס בעל־הבתּישקײט ― קײן עין־הרע, אַ גוטס אַף אַלע מײַנע ליבע: אַ שאַפֿע מיט קופּער, מע װעט זי נישט אױסקױפֿן מיט קײן ק″ן קערבלעך, אַ סאַמאָװאַר און נאָך אַ סאַמאָװאַר, און אַ טאַץ אַ מעשענע, און נאָך אײנע אַ װאַרשעװער, און לײַכטער אַ פּאָר זילבערנע, און כּוסות מיט כּוסהלעך געגילטע, און אַ חנוכּה־לעמפּל אַ געגאָסנס, און נאָך זאַכן, שמאָכטעליאַקעס אָן אַן עק. רבונו־של־עולם! ― טראַכט איך מיר. ― װי דערלעב איך אַזאַ גוטס באַ מײַנע קינדער זאָלן געזונט זײַן!... אַזאַ בר־מזל װי דער קצבֿ איז! גענוג װאָס ער איז אַזױ רײַך, באַדאַרף ער האָבן זײַן אײגנס אינגאַנצן צװײ קינדער, שױן אױסגעגעבענע, און נאָך בלײַבן אַן אַלמן אױך דערצו!...
בקיצור, גאָט האָט געהאָלפֿן, עס עפֿנט זיך די טיר און עס קומט אַרײַן לײזער־װאָלף אין כּעס, מלא־רציחה אַפֿן שוחט. ער האָט אים גאָר אומגליקלעך געמאַכט, פֿאַרשניטן אַן אָקס, אַ דעמב די גרױס, פֿאַרכאַפּט זאָל ער װערן, איבער אַ קלײניקײט אים טריפֿה געמאַכט, געפֿונען אַ סירכהלע אַף דער לונג, װי אַ שפּילקע־קעפּל די גרױס, אײַנגעזונקען זאָל ער װערן! ― „גאָט העלף, רב טבֿיה, מאַכט ער צו מיר, װאָס איז די מעשׂה, װאָס מע קאָן אײַך גאָרנישט דעררופֿן זיך? װאָס מאַכט אַ ייִד?“ ― װאָס זאָלן מיר מאַכן, זאָג איך; מע מאַכט און מע מאַכט און מע האַלט, זאָג איך, נאָך אַלץ פֿון פֿאָרנט, װי אין פּסוק שטײט: ל א מ עוקצך ולא מדובֿשך ― נישט קײן געלט, נישט קײן געזונט, נישט קײן לײַב און לעבן. ― „איר זינדיקט, רב טבֿיה, מאַכט ער צו מיר, װעדליק אײַך איז געװען אַמאָל, ניט הײַנט געדאַכט, זײַט איר דאָך איצט, קײן עין־הרע, אַ גבֿיר“. ― װאָס מיר פֿעלט, זאָג איך, צו דעם, װאָס איר מײנט, מעגן מיר דאָס בײדע פֿאַרמאָגן... נאָר גאָרנישט, דאַנקען גאָט דערפֿאַר. ס'איז פֿאַראַן, זאָג איך אַ גמרא: „א סכקורד א ד מסקנתא דקרנוסא דפֿרסמכת א“... און אין האַרצן טראַכט איך מיר: זאָלסט אַזױ זײַן מיט דער נאָז, קצבֿניאַק, װי ס'איז גאָר פֿאַראַן אַזאַ גמרא אַף דער װעלט... „איר זײַט, מאַכט ער צו מיר, תּמיד דאָ מיט דער גמרא; גוט איז אײַך, רב טבֿיה, אַז איר קאָנט אין די קלײנע אותיות. נאָר צו װאָס נוצט עס, זאָגט ער, חכמות, לומדערײַען, לאָמיר בעסער שמועסן מכּוח אונדזער געשעפֿט. זיצט, רב טבֿיה“, ― מאַכט ער צו מיר און טוט אַ געשרײ: „לאָז זײַן טײ!“ ― און עס װאַקסט אױס װי פֿון אונטער דער ערד די קאַרנאָסע ייִדענע, כאַפּט דעם סאַמאָװאַר, װי דער רוח דעם מלמד, און אַװעק אין קיך אַרײַן. ― „אַצינד, מאַכט ער צו מיר, אַז מיר זײַנען דאָ אַלײן, אונטער פֿיר אױגן, קאָנען מיר שמועסן עסק. די מעשׂה, זאָגט ער, דערפֿון איז אַזױ: איך האָב שױן מיט אײַך, רב טבֿיה, לאַנג געװאָלט רעדן, איך האָב צו אײַך באַפֿױלן דורך אײַער טאָכטער, װיפֿל מאָל געבעטן, איר זאָלט זיך מטריח זײַן; פֿאַרשטײט איר מיך, איך האָב געװאָרפֿן אַן אױג...“ ― איך װײס, זאָג איך, אַז איר האָט געװאָרפֿן אַן אױג, נאָר ס'איז אומזיסט, זאָג איך, אײַער טירחה, עס װעט נישט גײן, רב לײזער־װאָלף, עס װעט נישט גײן. ― „פֿאַרװאָס עפּעס?“ ― מאַכט ער צו מיר און קוקט אַף מיר װי דערשראָקן. ― פֿאַר שבת, זאָג איך, איך קאָן באַשטײן, עס זאָל נאָך געדױערן אַביסל, דער טײַך ברענט ניט. ― „למאַי, זאָגט ער, זאָלט איר װאַרטן, אַז איר קאָנט אױספֿירן באַלד?“ ― דאָס, זאָג איך, איז אײנמאָל אַװעק; און והשנית, זאָג איך, איז גלאַט אַ רחמנות, אַ צער־בעלי־חײם. ― „קוק אים אָן, װי ער מאַכט אָנשטעלן, זאָגט לײזער־װאָלף מיט אַ געלעכטערל, עמעצער זאָל זײַן דערבײַ, װאָלט ער געמעגט שװערן, אַז זי איז באַ אײַך אײן־און־אײנציקע! מיר דאַכט, איר האָט זײ אָן עין־הרע גענוג, רב טבֿיה!“... ― לאָזן זײ זיך שױן האַלטן, זאָג איך, װער ס'איז מיר מקנא, דער לאָז אַלײן נישט האָבן... ― „מקנא? װער, זאָגט ער, רעדט פֿון מקנא? אַדרבה, זאָגט ער, װײַל זײ זײַנען באַ אײַך אָן עין־הרע געראָטענע, דערפֿאַר װיל איך טאַקע, איר פֿאַרשטײט צי נײן? פֿאַרגעסט נאָר נישט, רב טבֿיה, די טובֿה, װאָס אײַך קאָן דורך דעם אַרױסקומען!“ ― אַװדאי, אַװדאי, זאָג איך, פֿון אײַערע טובֿות, רב לײזער־װאָלף, קאָן טאַקע האַרט װערן דער קאָפּ; װינטער אַ שטיקל אײַז, דאָס װײסן מיר שױן לאַנג, זאָג איך, נאָך פֿון אַמאָל... ― „ע! ― מאַכט ער צו מיר זיס־צוקערדיק. ― װאָס גלײַכט איר, רב טבֿיה, פֿון אַמאָל ביז הײַנט? אַמאָל איז געװען עפּעס אַנדערש, און הײַנ ט איז װידער אַנדערש; עפּעס װערן מיר דאָך שטיקלעך מחותּנים, האַ?“ ― װאָס פֿאַר אַ מחותּנימשאַפֿט? ― זאָג איך. ― „געװײנלעך, זאָגט ער, מחותּנים!“ ― װאָס מײנט איר, זאָג איך צו אים, רב לײזער־װאָלף, פֿון װאָס רעדן מיר? ― „אַדרבה, זאָגט ער, זאָגט שױן איר, רב טבֿיה, פֿון װאָס רעדן מיר?“ ― װאָס הײסט, זאָג איך, מיר רעדן דאָך פֿון דער מאורע בהמה מײַנע, װאָס איר װילט באַ מיר קױפֿן! ― „כאַ־כאַ־כאַ! ― מאַכט ער און װערט צעגאָסן פֿאַר געלעכטער. ― ס'איז נישקשה פֿון אַ בהמה, און נאָך אַ מאורע דערצו, כאַ־כאַ־כאַ!“ ― װאָס־זשע דען האָט א י ר געמײנט, רב לײזער־װאָלף? אַדרבה, זאָגט, װעל איך אױך לאַכן. ― „פֿון אײַער טאָכטער, מאַכט ער צו מיר, פֿון אײַער צײטלען רעדן מיר דאָך די גאַנצע צײַט! איר װײסט דאָך, רב טבֿיה, אַז איך בין, ניט פֿאַר אײַך געדאַכט, געבליבן אַן אַלמן, האָב איך מיך מײשבֿ געװען, װאָס באַדאַרף איך זוכן אין דער פֿרעמד דאָס גליק, נאָך האָבן צו טאָן מיט שדכנים, רוחות און שדים, אַמער, אָט זײַנען מיר דאָ בײדע אַפֿן אָרט, איך קען א ײַ ך, איר קענט מ י ך, דאָס קרן אַלײן איז מיר אױך געפֿעלן, איך זע זי אַלע דאָנערשטיק באַ מיר אין יאַטקע, אַ פּאָר מאָל אַ רײד געטאָן מיט איר, װײַזט אױס, נישקשה, אַ שטילע, און איך אַלײן בין, קײן עין־הרע, װי איר זעט, אַ שטיקל בעל־הבית, ס'איז דאָ אַ שטוב אַן אײגענע, און קלײטלעך אַ פּאָר, און בעל־הבתּישקײט, װי איר זעט, נישט צו פֿאַרזינדיקן, און אַביסל פֿעל אַפֿן בױדעם אױך, און אַביסל געלט אין קאַסטן אױך; װאָס באַדאַרפֿן מיר, רב טבֿיה, די ציגײַנערישע שטיק, בריהן זיך, חכמהן זיך? אַמער, נעמט מען און מע שלאָגט צו אַ האַנט, אײנס־צװײ־דרײַ, איר פֿאַרשטײט, צי נײן?“...
בקיצור, אַז ער האָט מיר אױסגערעדט אָט־אָ־דאָס־אָ, בין איך געבליבן זיצן אָן לשון, װי אײנער בשעת מע קומט און מע זאָגט אים אָן פּלוצעם אַ בשׂורה. לכתּחילה איז מיר אַפֿילו דורכגעפֿלױגן אַ מחשבֿה: לײזער־װאָלף... צײטל... ער האָט שױן אַזױנע קינדער װי זי... נאָר באַלד האָב איך זיך אַלײן אָפּגעשלאָגן: סטײַטש, אַזאַ גליק! אַזאַ גליק! עס װעט דאָך איר זײַן גוט, װי די גאַנצע װעלט! אײַ טאָמער איז ער נישט אַזאַ צעװאָרפֿענער פּאַרשױן? איז דאָס הײַנטיקע יאָרן, פֿאַרקערט, די גרעסטע מעלה, װי זאָגט מען: אָדם קרובֿ לעצמו ― אַז מען איז גוט פֿאַר יענעם, איז מען שלעכט פֿאַר זיך. אײן חסרון נאָר, װאָס ער איז אַביסל צו פּראָסטלעך... נו, מילא, קאָן דען איטלעכער זײַן אַ יודע־ספֿר? קאַרג פֿאַראַן נגידים, פֿײַנע מענטשן אין אַנאַטעװקע, אין מאַזעפּעװקע און אַפֿילו אין יעהופּעץ, װאָס װײסן נישט קײן צלם פֿאַר קײן אַלף; פֿונדעסטװעגן, אַז ס'איז באַשערט, לאָם איך האָבן אַזאַ יאָר, װאָס פֿאַר אַ כּבֿוד זײ האָבן אַף דער װעלט, װי אין פּרק שטײט: א ם א י ן קמח אין תּורה ― דאָס הײסט, די תּורה ליגט אין קאַסטן און חכמה ― אין קעשענע... ― „נו, רב טבֿיה, מאַכט ער צו מיר, װאָס שװײַגט איר?“ ― װאָס זאָל איך שרײַען, זאָג איך צו אים כּלומרשט, װי איך קװענקל מיך; דאָס איז, רב לײזער־װאָלף, פֿאַרשטײט איר מיך, אַזאַ ענין, װאָס מע באַדאַרף אים גוט באַקלערן אַרום און אַרום; ס'איז עפּעס נישט קײן קאַטאָװעסל, זאָג איך, דאָס ערשטע קינד באַ מיר! ― „אַדרבה, מאַכט ער, װײַל ס'איז דאָס ערשטע קינד באַ אײַך; איר װעט שױן, זאָגט ער, נאָכדעם, אם־ירצה־השם, קאָנען חתונה מאַכן די אַנדערע טאָכטער אױך, און שפּעטער, מיט דער צײַט, די דריטע, איר פֿאַרשטײט, צי נײן?“ ― אָמן, גם־אַתּם! ― זאָג איך. ― חתונה מאַכן איז קײן קונץ נישט, דער אײבערשטער זאָל נאָר צושיקן, זאָג איך, איטלעכן באַזונדער זײַן זיװג... ― „נײן, מאַכט ער, נישט דאָס מײן איך, רב טבֿיה, איך מײן עפּעס אַנדערש גאָר, װאָרעם קײן נדן, ברוך־השם, פֿאַר אײַער צײטלען באַדאַרפֿט איר שױן ניט, און אױסקלײדן זי צו דער חתונה, אַלץ װאָס אַ מײדל באַדאַרף ― דאָס נעם איך אַף זיך, און אײַך, זאָגט ער, װעט מסתּמא דערפֿון אױך עפּעס אַרײַנפֿאַלן אין בײַטל אַרײַן...“ ― פֿע, מאַך איך צו אים, איר רעדט דאָך עפּעס גאָר, איר זאָלט מיר מוחל זײַן, טאַקע װי אין יאַטקע! װאָס הײסט אין בײַטל אַרײַן? פֿע! מײַן צײטל איז חלילה נישט אַזעלכע, איך זאָל זי פֿאַרקױפֿן פֿאַר געלט, פֿע־פֿע! ― „אַז פֿע איז פֿע, מאַכט ער צו מיר, איך האָב געמײנט אַדרבה ואַדרבה; נאָר אַז איר זאָגט פֿע, לאָז זײַן פֿע! אַז אײַך איז ליב, איז מיר ניחא! דער עיקר, זאָגט ער, עס זאָל זײַן װאָס גיכער, איך מײן טאַקע באַלד, װי זאָגט ער, אַ בעלהביתטע ־ אין שטוב אַרײַן, איר פֿאַרשטײט, צי נײן?“... ― מהיכא־תּיתי, זאָג איך, אין מיר איז קײן מניעה; מע באַדאַרף דאָך אָבער איבעררעדן מיט מײַן פּלוניתטע, זאָג איך, אין אַזעלכע זאַכן, האָט זי די דעה, נישט קײן קלײניקײט, װי רש″י מאַכט: רחל מבֿכּה ע ל בניהאַ ― מאַמע איז אַ פּאָקרישקע. הײַנט זי אַלײן, זאָג איך, צײטל מײן איך, באַדאַרף מען אױך אַ פֿרעג טאָן, װי זאָגט מען דאָס: אַלע מחותּנים האָט מען מיטגענומען אַף דער חתונה, און דעם חתן האָט מען געלאָזט אין דער הײם... ― „בלאָטע, זאָגט ער, פֿרעגן באַדאַרף מען גאָר? דערצײלן, רב טבֿיה, קומען אַהײם און דערצײלן אַזױ און אַזױ, און שטעלן אַ חופּה, אַ װאָרט און צװײ און אַ מאָריטש!“ ― זאָגט דאָס נישט, זאָג איך, זאָגט דאָס נישט, רב לײזער־װאָלף. אַ מײדל איז נישט קײן אַלמנה חלילה. ― „געװײנלעך, זאָגט ער, אַ מײדל איז אַ מײדל, ניט קײן אַלמנה, אָט דערפֿאַר טאַקע באַדאַרף מען, זאָגט ער, באַצײַטנס דערפֿון רעדן, מחמת הלבשה, פֿאַרשטײט איר, דאָס־יענץ־לאָקש־בױדעם־ציבעלע. און דערװײַלע, זאָגט ער, לאָמיר, רב טבֿיה, נעמען צו קאַפּלעך לחײם, האַ, צי נײן?“... ― מהיכא־תּיתי, זאָג איך, פֿאַרװאָס ניט? װאָס געהער זיך אָן שלום צו מחלוקת? װי זאָגט ער: אָדם איז אַ מענטש און בראָנפֿן איז בראָנפֿן. ס'איז פֿאַראַן, זאָג איך, באַ אונדז אַ גמרא... און האַק אים אַרײַן אַ גמרא, אײנע און די אַנדערע, אַ נעכטיקן טאָג, פֿון שיר־השירים און פֿון חד־גדיא ...
בקיצור, מיר האָבן אײַנגענומען דעם ביטערן טראָפּן, כּכּתובֿ ― װי גאָט האָט געבאָטן! די קאַרנאָסע האָט דערװײַלע געבראַכט צו טראָגן דעם סאַמאָװאַר, און מיר האָבן געמאַכט צו גלעזלעך פּונש, פֿאַרבראַכט גאָר פֿרײַנטלעך, געװינטשעװעט, געשמועסט, געפּלאַפּלט אַלץ פֿונעם שידוך, פֿון דעם און פֿון יענעם און װידעראַמאָל פֿונעם שידוך. ― איר װײס דען, רב לײזער־װאָלף, זאָג איך, װאָס פֿאַר אַ באַרליאַנט דאָס איז? ― „איך װײס, זאָגט ער, גלײבט מיר, אַז איך װײס; איך זאָל ניט װיסן, זאָגט ער, װאָלט איך גאָר ניט גערעדט!“ און מיר רעדן אַזױ בײדע אינאײנעם. איך שרײַ: אַ באַרליאַנט, אַ דימענט! איר זאָלט נאָר װיסן, װי אַזױ זי צו שאַנעװען, נישט אַרױסבאַװײַזן דעם קצבֿ... און ער: „האָט קײן מורא ניט, רב טבֿיה; װאָס זי װעט עסן באַ מיר אין דער װאָכן האָט זי באַ אײַך נישט געגעסן אום יום־טובֿ“... ― עט, זאָג איך, עסן איז אױך אַן עסק? דער נגיד, זאָג איך, עסט נישט קײן רענדלעך, דער אָרעמאַן עסט נישט קײן שטײנער; איר זײַט אַ פּראָסטער מענטש, זאָג איך, פֿאַרשטײט איר ניט װי צו שאַצן איר בריהשאַפֿט, איר חלה־באַקן, אירע פֿיש, רב לײזער־װאָלף, אירע פֿיש! מע באַדאַרף, זאָג איך, האָבן אַ זכיה... און ער װידער: „רב טבֿיה, איר זײַט, איר זאָלט מיר מוחל זײַן, שױן אױסגעװעפּט, רב טבֿיה, איר קענט נישט קײן מענטשן, רב טבֿיה, איר קענט מיך נישט!“... און איך װידער: אַף אײן װאָג גאָלד און אַף דער אַנדערער צײטלען. הערט איר, רב לײ־זער־װאָלף, איר זאָלט אַפֿילו פֿאַרמאָגן אײַערע, זאָג איך, רי″ש אַלפֿים, זענט איר אױך נישט װערט איר פּיאַטע!... און ער װידער: „גלײבט־זשע מיר, רב טבֿיה, איר זײַט אַ גרױסער נאַר, כאָטש איר זײַט עלטער פֿון מיר!“...
בקיצור, מיר האָבן אַפּנים אַװעקגעשריגן אָט־אַזױ־אָ אַ היפּשע װײַלע און זײַנען געװאָרן רעכט מבֿוסמדיק, װאָרעם אַז איך בין געקומען אַהײם, איז שױן געװען שפּעטלעך אין דער נאַכט און די פֿיס זײַנען מיר געװען װי געפּענטעט... מײַן װײַב זאָל געזונט זײַן האָט אָבער באַלד דערקענט אין מיר, אַז איך בין פֿאַרקנאַקט, און האָט מיר געגעבן אַ װיסטן פּעטשאַטעק, װי איך בין װערט. ― שאַ, בײזער זיך ניט, גאָלדע! ― זאָג איך צו איר גאַנץ פֿרײלעך, און עס גלוסט זיך מיר אַזש גײן טאַנצן. ― שרײַ ניט, נשמה מײַנע, עס קומט אונדז מזל־טובֿ! ― „מזל־טובֿ? אַ װיסטער מזל־טובֿ, זאָגט זי, האָסט שױן פֿאַרזינדיקט די מאורע בהמה, לײזער־װאָלפֿן זי פֿאַרקױפֿט?“ ― נאָך ערגער! ― זאָג איך. ― „אױסגעביטן, זאָג איך, אַף אַן אַנדערער? אָפּגענאַרט לײזער־װאָלפֿן, אַ רחמנות נעבעך?“ ― נאָך ערגער! ― זאָג איך. ― „נו, רעד שױן, זאָגט זי, װערטער, קוק אָן, װי מע באַדאַרף באַ אים קױפֿן אַ װאָרט!“ ― מזל־טובֿ דיר, גאָלדע, זאָג איך נאָך אַמאָל, מזל־טובֿ אונדז בײדן, אונדזער צײטל איז אַ כּלה געװאָרן! ― „אױב אַזױ, זאָגט זי, ביסטו דאָך טאַקע גוט פֿאַרקלאַפּט, גאָר נישט אַף קאַטאָװעס, רעדסט פֿונעם װעג! האָסט, אַפּנים, געמאַכט, זאָגט זי, אַ רעכטע כּוסה?“ ― אַ כּוסה, זאָג איך, האָבן מיר מיט לײזער־װאָלפֿן געמאַכט, און צו גלעזלעך פּונש האָבן מיר מיט לײזער־װאָלפֿן גענומען, נאָר באַ די געדאַנקען, זאָג איך, בין איך נאָך. הנה זײַ װיסן, גאָלדע ברודער, אַז אונדזער צײטל איז אין אַ גוטער, אַ מזלדיקער שעה אַ כּלה געװאָרן פֿאַר אים אַלײן, פֿאַר לײזער־װאָלפֿן! און איך האָב איר איבערגעגעבן די גאַנצע מעשׂה פֿון אָנהײב ביזן סוף, װי אַזױ און װאָס און װען און פֿון אַלץ, װאָס מיר האָבן גערעדט, נישט דורכגעלאָזט קײן האָר אַפֿילו. ― „הערסטו, טבֿיה, זאָגט צו מיר מײַן װײַב, גאָט זאָל מיר טאַקע אַזױ העלפֿן װוּ איך װעל מיך קערן און װענדן, זאָגט זי, װי דאָס האַרץ האָט מיר געזאָגט, אַז דאָס, װאָס לײזער־װאָלף האָט דיך גערופֿן, איז ניט אומזיסט. נאָר װאָס־זשע־דען? איך האָב מורא געהאַט דערפֿון צו טראַכטן, טאָמער חלילה לאָזט זיך אױס אַ בױדעם. איך דאַנק דיר, גאָטעניו, זאָגט זי, איך דאַנק דיר, האַרצעדיקער פֿאָטער געטרײַער, סע זאָל טאַקע נאָר זײַן אין אַ גוטער שעה, אַ מזלדיקער, זי זאָל זיך עלטערן מיט אים אין עושר און אין כּבֿוד, װאָרעם פֿרומע־שׂרה, זאָל זײַן אָפּגעשײדט פֿון מיר, האָט געהאַט באַ אים עפּעס ניט אַזאַ גוטע װעלט; זי איז, זאָל מיר מוחל זײַן, נישט אַקעגן נאַכט דערמאָנענדיק, געװען אַ ייִדענע אַן אײַנגעגעסענע, נישט געקאָנט אױסקומען מיט קײנעם, גאָר נישט דאָס, װאָס אונדזער צײטל, איר צו לענגערע יאָר. אַ דאַנק דיר, אַ דאַנק דיר, גאָטעניו! נו, טבֿיה, זאָגט זי, װאָס האָב איך דיר געזאָגט, דו לעקיש אײנער? באַדאַרף זיך אַ מענטש זאָרגן? אַז ס'איז באַשערט, זאָגט זי, קומט דאָס אַלײן אין שטוב אַרײַן“... ― דאָס אַװדאי, זאָג איך, ס'איז דאָך אַ בפֿירושער פּסוק... ― „װאָס טױג מיר דײַן פּסוק, זאָגט זי, מע באַדאַרף זען גרײטן זיך צו דער חתונה; קודם־כּל אױסרעכענען, זאָגט זי, לײזער־װאָלפֿן אַ צעטל, װאָס צײטל באַדאַרף האָבן צו דער חתונה; מילא פֿון פּאָװילע, זאָגט זי, איז ניטאָ װאָס צו רעדן. זי האָט נאָך ניט קײן פֿאָדעם גרעט, זאָלסט זאָגן, אַ פּאָר זאָקן אַפֿילו. הײַנט, זאָגט זי, מלבושים ― אײנס אַ זײַדנס צו דער חופּה און אײנס אַ װעלנס אַף זומער, דאָס אַנדערע אַף װינטער, און פּלאַטיעס אַ פּאָר, און קלײדלעך אונטערשטע, און מאַנטלען, זאָגט זי, װיל איך, זי זאָל האָבן צװײ: אײנעם אַ באָרנוס מיט קעץ אַף אינדערװאָכן, און אײנעם אַ גוטן מיט שליאַמעס אַף שבת; הײַנט עפּעס שטיװעלעך, מיט קולקעס, שטאַליקעלע, אַ גאָרסעט, הענטשקעלעך, נאָזטיכלעך, אַ זאָנטיקל און די איבעריקע זאַכן דאָרטן, װאָס אַ מײדל באַדאַרף האָבן הײַנטיקע צײַטן...“ ― װי קומט דאָס צו דיר, זאָג איך, גאָלדע סערדצע, דו זאָלסט גאָר װיסן פֿון אַזעלכע שמאָכטעליאַקעס? ― „װאָס איז? ― זאָגט זי. ― איך בין נישט געװען צװישן מענטשן? צי איך האָב אפֿשר ניט געזען באַ אונדז אין כּתרילעװקע, װי אַזױ מע גײט אָנגעטאָן באַ לײַטן? דו, זאָגט זי, לאָז מ י ך, איך װעל שױן אַלײן מיט אים אַלצדינג רעדן; לײזער־װאָלף, זאָגט זי, איז, נישקשה, אַ ייִד אַ נגיד, ער װעט מסתּמא אַלײן אױך ניט װעלן, אַז די גאַנצע װעלט זאָל האָבן מיט אים צו טאָן; אַז מען עסט חזיר, לאָז כאָטש רינען איבער דער באָרד“...
בקיצור, מיר האָבן אַזױ אַװעקגערעדט ביזן װײַסן טאָג אַרײַן. ― נעם צונױף, זאָג איך, מײַן װײַב, דאָס ביסל קעז און פּוטער און לאָם איך פֿאָרן דערװײַל קײן בױבעריק; עס איז טאַקע אַלצדינג שײן און פֿײַן אַרום און אַרום, נאָר דאָס געשעפֿט, זאָג איך, קאָן מען נישט פֿאַרבײגן אַף אַ זײַט, װי שטײט דאָרטן: הנשמה לך ― די װעלט איז אױך אַ װעלט. און גאַנץ פֿרי, כּלחוך־השור, עס איז נאָך געװען טונקל, האָב איך אײַנגעשפּאַנט דאָס פֿערד־און־װעגעלע און בין אַװעק קײן בױבעריק. געקומען קײן בױבעריק אַפֿן מאַרק ― אַהאַ! (ס'איז דען פֿאַראַן אַ סוד באַ ייִדן?) מע װײס שױן אַלצדינג און מע שטעקט אָפּ מזל־טובֿ פֿון אַלע זײַטן: ― „מזל־טובֿ אײַך, רב טבֿיה, װען האָבן מיר, אם־ירצה־השם, אַ חתונה?“ ― מיט מזל זאָלט איר, זאָג איך, לעבן, עס קומט אױס, װי מע זאָגט: דער טאַטע איז נאָך גאָר נישט געבאָרן געװאָרן, איז שױן דער זון אױסגעװאַקסן אַפֿן דאַך... ― „בלאָטע, זאָגן זײ, עס װעט אײַך גאָר נישט העלפֿן, רב טבֿיה, משקה מוזט איר שטעלן; קײן עין־הרע אַזאַ גליק, אַ שמאַלץ־גרוב!“ ― די שמאַלץ רינט אױס, זאָג איך, די גרוב בלײַבט איבער. נאָר פֿונדעסטװעגן, זאָג איך, קאָן מען קײן חזיר ניט זײַן און פֿון חבֿרה ניט אָפּשטײן. אָט פֿאַרטיק איך מיך אָפּ מיט אַלע מײַנע יעהופּעצער בעלי־בתּים, זאָג איך, װעט זײַן אַ גלעזל משקה און פֿאַרבײַסן, חי־געלעבט און אַן עק, דאָס הײסט: צהל ה ו שֹמחה ― הוליע קבצן!...
בקיצור, אָפּגעפֿאַרטיקט זיך מיט מײַן מסחר, גיך און געשװינט, װי געװײנלעך, האָב איך גענומען מיט גוטע ברידער צו ביסלעך לחײם, צוגעװינטשעװעט זיך אײנס דעם אַנדערן, װי עס געהערט צו זײַן, און איך האָב מיך אױפֿגעזעצט און בין אַװעק אַהײם לעבעדיק־פֿרײלעך, גאָר בגילופֿין. פֿאָרנדיק אַזױ אין װאַלד, זומער־לעבן, די זון באַקט, נאָר פֿון בײדע זײַטן װאַלד דער שאָטן פֿון בײמער, דער ריח פֿון די סאָסנעס, מחיה־נפֿשות. צי איך מיך אױס װי אַ גראַף אין װעגעלע, לאָז נאָך מײַן חבֿרהמאַן די לײצעס: גײ שױן, זאָג איך צו אים, זײַ מוחל, אַלײן, דער װעג דאַרף דיך שױן זײַן באַקענט ― און אַלײן צעלאָז איך מיך אַף אַ קול און זינג מיר אַ ניגונדל. אַפֿן האַרצן איז עפּעס יום־טובֿדיק; עס זינגט זיך שטיקלעך פֿון ימים־נוראָים: „ױאתיו“, „וכל מאמינים שהוא“ און פֿון „הלל“. איך קוק מיר אַהין אַרױף, אין הימל אַרײַן, און די געדאַנקען־מחשבֿות פּלאָנטען זיך דאָ, אַף דעך ערד. השמים שמים ― די הימלען זײַנען פֿאַר גאָט, והארץ ― און די ערד, אַזױ טראַכט איך מיר, האָט ער אַװעקגעגעבן לבֿניאָדם― ־ צו די קינדער פֿון מענטשן, זײ זאָלן זיך שלאָגן קאָפּ אין װאַנט, זיך רײַסן װי די קעץ פֿאַר גרױס „ראָסקאָש“, שלאָגן זיך פֿאַר גבאָות, פֿאַר „ששי“ און פֿאַר „מפֿטיר“... ל א המתים יהללו יה , מכּות פֿאַרשטײען זײ, װי מען באַדאַרף גאָט לױבן פֿאַר די טובֿות, װאָס ער טוט מיט זײ, ואַנחנ ו, אָבער מיר, אָרעמע לײַט, אײן טאָג אַ גוטן, אַז מיר האָבן, דאַנקען מיר און לױבן גאָט און זאָגן: אָהבֿתּי ― איך האָב אים ליב גאָט, װאָרעם ער הערט צו מײַן קול און מײַן געבעט, ער נײגט צו מיר זײַן אױער, בשעת אַפֿפֿוני ― עס רינגלט מיך אַרום פֿון אַלע זײַטן דלות, צרות, שלעק־פּורעניותן: דאָס פֿאַלט אַ בהמה אין מיטן העלן טאָג, דאָס טראָגט אָן דער גוטער יאָר אַ קרובֿ אַ שלימזל, אַ מין מנחם־מענדל פֿון יעהופּעץ, נעמט צו דאָס לעצטע חיות, און איך מײן שױן בחפֿז י: אַן עק, די װעלט איז שױן געפֿאַלן, כּ ל האָדם כּוזבֿ ― ניטאָ קײן אמת אַף דער װעלט. װאָס טוט גאָט? שיקט ער אַרײַן לײזער־װאָלפֿן אַ מחשבֿה, ער זאָל נעמען צײטלען װי זי שטײט און גײט, דערום זאָג איך צװײ מאָל אודך ― איך װעל דיך לױבן, גאָטעניו, װאָס דו האָסט זיך אַרומגעקוקט אַף טבֿיהן און געקומען מיר צו הילף, איך זאָל האָבן כאָטש אַ שטיקל נחת פֿון מײַן קינד, אַז איך װעל קומען צו איר צוגאַסט, אם־ירצה־השם, זי טרעפֿן אַ בעל־הביתטע אַף אַלעם גרײטן, פֿולע שאַפֿעס מיט גרעט, פֿולע שפּיזאַרניעס מיט פּסחיקער שמאַלץ און מיט אײַנגעמאַכטס, פֿולע שטײַגן מיט עופֿות, גענדז און קאַטשקעס... פּלוצעם צעלאָזט זיך דאָס פֿערדל מײַנס אַראָפּ־אַ־באַרג, און אײדער איך הײב אױף דעם קאָפּ אַ קוק טאָן, װוּ איך בין אין דער װעלט, ליג איך שױן אַף דער ערד מיט אַלע לײדיקע טעפּלעך און קריגלעך, און דאָס װעגעלע אַף מיר! קױם מיט צרות, מיט לײַדן אַרױסגעקאַראַטשקעט זיך, און אױפֿגעשטאַנען אַ צעבראָכענער, אַ צעהרגעטער, לאָז איך אױס מײַן ביטער האַרץ צום פֿערדל. אײַנגעזונקען זאָלסטו װערן! װער האָט דיך געבעטן, שלימזל, באַװײַזן אַ בריהשאַפֿט, אַז דו קאָנסט לױפֿן באַרג־אַראָפּ? האָסט דאָך מיך שיִער, זאָג איך, אומגליקלעך געמאַכט, דו אַש־מדאַי! און איך האָב אים אײַנגעטײלט װיפֿל ס'איז אין אים אַרײַן. מײַן בחור האָט, אַפּנים, אַלײן פֿאַרשטאַנען, אַז ער האָט דאָ פֿאַרשטיפֿט אַ מיאוסע מעשׂה, געשטאַנען אַראָפּגעלאָזט די מאָרדע, כאָטש מעלק אים אױס. ― כאַפּט דיך דער װאַטנמאַכער! ― זאָג איך צו אים און מאַך צורעכט דאָס װעגעלע, נעם צונױף די כּלים און הלך לעולמו ― פֿאָר װײַטער. נישט קײן גוטער סימן, זאָג איך צו זיך אַלײן; איך האָב מורא, צי עס האָט זיך נישט געטראָפֿן אינדערהײם עפּעס אַ נײַער אומגליק?...
כּך הװה. איך פֿאָר אָפּ נאָך אַ װערסט צװײ, שױן ניט װײַט פֿון דער הײם, דערזע איך אין מיטן שליאַך גײט גלײַך אַקעגן מיר אַ מענטש אינעם געשטאַלט פֿון אַ נקבֿה. איך פֿאָר צו נענטער, קוק מיך אײַן: צײטל!... איך װײס נישט פֿאַרװאָס, נאָר עס האָט זיך מיר אָפּגעריסן אין האַרצן, אַז איך האָב זי דערזען. איך שפּרינג אַראָפּ פֿונעם װאָגן: צײטל, ס'איז דו? װאָס טוסטו דאָ? פֿאַלט זי מיר ניט אַפֿן האַלדז מיט אַ געװײן? גאָט איז מיט דיר, זאָג איך, טאָכטער מײַנע, װאָס װײנסטו? ― „אױ, זאָגט זי, טאַטע, טאַטע!“... ― און באַװאַשט זיך מיט טרערן. עס איז מיר פֿינצטער געװאָרן אין די אױגן און פֿאַרקלעמט באַם האַרצן. ― װאָס איז דיר, טאָכטער, זאָג מיר, װאָס איז דיר געשען? ― זאָג איך צו איר און נעם זי אַרום, גלעט זי, האַלדז זי, קוש זי, און זי אין אײן קול: ― „טאַטע, טאַטע, האַרציקער, געטרײַער, זאָגט זי, דעם דריטן טאָג אַ שטיקל ברױט, האָב רחמנות, זאָגט זי, אַף מײַנע יונגע יאָר!“... און פֿאַרגײט זיך פֿאַר געװײן, קאָן מער קײן װאָרט נישט אױסרעדן. אַז אָך און װײ איז מיר, טראַכט איך, איך שטױס מיך שױן, װאָס דאָ איז! דער רוח האָט מיך אַװעקגעטראָגן קײן בױבעריק! ― װאָס באַדאַרף מען װײנען, זאָג איך צו איר און גלעט זי באַם קאָפּ, נאַרעלע, װאָס באַדאַרף מען װײנען? ממה־נפֿשך, זאָג איך, נײן איז נײן, מע װעט דיר מיט גװאַלט חלילה קײנער נישט אָנהענגען אַ לונג און לעבער אַף דער נאָז. מיר האָבן, זאָג איך, געמײנט דײַן טובֿה טאַקע, געװאָלט װי צום בעסטן. אלא ס'איז דיר ניט צום האַרצן, װאָס זאָל מען טאָן? מסתּמא, זאָג איך, איז ניט באַשערט... ― „אַ דאַנק דיר, זאָגט זי, טאַטע, לאַנג לעבן זאָלסטו“, ― און פֿאַלט מיר װידער אַפֿן האַלדז און הײבט װידער אָן צו קושן מיך און װײנען, גיסן מיט טרערן. ― אָבער לאָז שױן זײַן גענוג געװײנט, זאָג איך, הכּל הבֿל ― קרעפּלעך עסן קאָן אױך נמאס װערן; קריך, זאָג איך, אין װאָגן אַרײַן און לאָמיר פֿאָרן אַהײם, די מאַמע, זאָג איך, װעט דאָרטן איבערטראַכטן מי יודע װאָס!
בקיצור, מיר האָבן זיך בײדע אַרײַנגעזעצט אין װאָגן אַרײַן, און איך האָב אָנגעהױבן אײַנצושטילן זי מיט רײד, אַהין, אַהער. די מעשׂה דערפֿון, זאָג איך, איז דאָך אַזױ; מיר האָבן, זאָג איך, דערבײַ חלילה קײן שום שלעכטע מחשבֿה נישט געהאַט; גאָט איז יודע דעם אמת, מיר האָבן געװאָלט, װי זאָגט ער, לעת־צרה באַװאָרענען אַ קינד; אײַ, עס לאָזט זיך נישט, מסתּמא, זאָג איך, הײסט גאָט אַזױ; נישט באַשערט, זאָג איך, דיר, טאָכטער מײַנע, קומען אַפֿן גרײטן, װערן אַ בעל־הביתטע אַף אַלדאָס גוטס, און אונדז אַ שטיקל נחת דערלעבן, זאָג איך, אַף די עלטערע יאָרן, פֿאַר אונדזער האָרעװאַניע, זאָג איך, טאָג װי נאַכט אין דער טאַטשקע אײַנגעשפּאַנט, קײן גוטע מינוט, נאָר דלות, נאָר דחקות, נאָר שלים־שלים־מזל אַרום און אַרום!... „אױ, טאַטע, זאָגט זי צו מיר װידער מיט אַ געװײן, איך װעל מיך שטעלן, זאָגט זי, פֿאַר אַ דינסט. לײם װעל איך טראָגן, ערד װעל איך גראָבן!“... ― װאָס װײנסטו, נאַריש מײדל, זאָג איך צו איר, איך זאָג דיר דען עפּעס, נאַרעלע? צי איך האָב טענות צו דיר? גלאַט, זאָג איך, ס'איז ביטער און פֿינצטער, רעד איך מיר אױס דאָס האַרץ, שמועס איך מיך אױס מיט אים, מיטן רבונו של עולם, װי אַזױ ער פֿירט מיט מיר; ער איז, זאָג איך, אַן אַבֿ־הרחמן, האָט רחמנות אַף מיר, פֿײַנט זיך אױס קעגן מיר, זאָל ניט שטראָפֿן פֿאַר די רײד, זאָג איך, רעכנט זיך, װי מיט אַ טאַטן, און גײ שרײַ חי־וקים! נאָר מסתּמא, זאָג איך, באַדאַרף אַזױ צו זײַן; ער איז אױבן, אינדערהײך, זאָג איך, און מיר זײַנען דאָ, אין דער ערד, טיף, טיף אין דער ערד, מוזן מיר זאָגן, אַז ער איז גערעכט און זײַן משפּט איז גערעכט. װאָרעם אַז מיר זאָלן װעלן שמועסן טאַקע דאָס אײגענע װידער צוריק, בין איך דען נישט קײן גרױסער נאַר? װאָס שרײַ איך? װאָס פּילדער איך? װאָס הײסט, זאָג איך, קלײן װערעמל, װאָס פּױזשע אַרום דאָ אַף דער ערד, װאָס אַ מינדעסט װינטעלע, אַז גאָט װיל נאָר, מאַכט פֿון מיר אַ תּל־עולם אין אײן כּהרף־עין, שטעל איך מיך אַרױס מיט מײַן נאַרישן שׂכל און װיל אים זאָגן דעות, װי אַזױ צו פֿירן דאָס װעלטל זײַנס? מסתּמא, אַז ער הײסט אַזױ, באַדאַרף זײַן אַזױ, װאָס העלפֿט דאָ טענות? פֿערציק טעג, זאָג איך, אַזױ שטײט געשריבן באַ אונדז אין די הײליקע ספֿרים, פֿערציק טעג פֿאַר דעם, אײדער דאָס קינד װערט באַשאַפֿן באַ דער מוטער אין בױך, קומט אַ מלאך און שרײַט אױס: בת פּלוני לפּלוני, לאָז טבֿיהס טאָכטער נעמען געצל בן זרחן, און לײ־זער־װאָלף דער קצבֿ לאָז מוחל זײַן פֿאָרן ערגעץ אַנדערש זוכן זיך זײַן גלײַכן, זײַנס װעט אים נישט אַנטלױפֿן, און דיר, זאָג איך, לאָז גאָט צושיקן דײַן זיװג, נאָר עפּעס אַ רעכטס, און װאָס צום גיכסטן. אָמן, כּן יהי רצון ― זאָג איך, די מאַמע זאָל כאָטש אַזױ ניט שרײַען, איך װעל שױן פֿון איר כאַפּן אַ גוטן פּסק!...
בקיצור, מיר זײַנען געקומען אַהײם, אױסגעשפּאַנט דאָס פֿערדל און אַװעקגעזעצט זיך באַ דער שטוב אַפֿן גראָז עפּעס צוטראַכטן אַן עצה, אױסקלערן פֿאַר מײַן װײַב אַ מעשׂה פֿון טױזנט־אײן־נאַכט, אַבי אַרױס פֿון אַ צרה. פֿאַרנאַכטלעך, די זון זעצט זיך; זומער־לעבן, די זשאַבעס פֿונדערװײַטן קװאַקען; דאָס פֿערדל, געפּענטעט אַף צװײ פֿיס, שטשיפּעט גראָז; די בהמהלעך, נאָרװאָס געקומען פֿון דער טשערעדע, שטײען איבער די ציבערס און װאַרטן, מען זאָל זײ אױסמעלקן; אַרום און אַרום דאָס גראָז שמעקט ― נאָר אַ גן־עדן! איך זיץ מיר אַזױ און באַטראַכט דאָס אַלצדינג און קלער מיר בשעת־מעשׂה, װי קלוג דער רבונו של עולם האָט דאָס באַשאַפֿן דאָס װעלטל זײַנס, אַזױ אַז איטלעכס באַשעפֿעניש, פֿונעם מענטשן ביז להבֿדיל אַ בהמה, זאָל זיך פֿאַרדינען זײַן ברױט ― אומזיסט איז נישטאָ! דו, בהמה, װילסט זיך פֿרעסן ― גײ מעלק זיך, גיב מילך, זײַ מפֿרנס אַ ייִד מיט װײַב און קינדערלעך! דו, פֿערדל, װילסט קײַען ― לױף אַלע מאָל הין און צוריק מיט די טעפּלעך קײן בױבעריק! און דעסגלײַכן דו, מענטש, להבֿדיל, װילסט אַ שטיקל ברױט ― גײ האָרעװע, מעלק די בהמות, טראָג זיך מיט די קריגלעך, שלאָג פּוטער, מאַך קעז, שפּאַן דאָס פֿערדל און שלעפּ זיך אַלע פֿרימאָרגן קײן בױבעריק אַף די דאַטשעס, נײג זיך און בוק זיך צו די יעהופּעצער גבֿירים, שמײכל צו זײ, חנפֿה זײ, קריך זײ איטלעכן באַזונדער אין דער נשמה אַרײַן, גיב אַכטונג, זײ זאָלן זײַן צופֿרידן, חלילה נישט אָנרירן זײ אין כּבֿוד!... אײַ, בלײַבט דאָך אַ קשיא: מ ה נשתּנ ה? ― װוּ שטײט דאָס געשריבן, אַז טבֿיה באַדאַרף האָרעװען פֿון זײערטװעגן, אױפֿשטײן גאַנץ פֿרי, װען גאָט אַלײן שלאָפֿט נאָך, װאָס איז? בכדי זײ זאָלן האָבן פּונקט צו דער קאַװע אַ פֿריש שטיקל קעז און פּוטער? װוּ שטײט דאָס געשריבן, אַז איך בין מחױבֿ אױסגעריסן װערן צוליב אַ שיטערן קרופּניק, אַ קאָליש מיט גרױפּן, און זײ, די יעהופּעצער נגידים, באַדאַרפֿן אױסרוען די בײנער אַף די דאַטשעס, נישט טאָן קײן האַנט אין קאַלט װאַסער און עסן דװקא געבראָטענע קאַטשקעלעך, און דװקא גוטע קנישעס, מלינצעס מיט װערטוטן? בין איך דען נישט אַזאַ ייִד, װי זײ? װאָלט דען נישט געװען קײן יושר, כלעבן, אַז טבֿיה זאָל זיך אַװעקזעצן כאָטש אײן זומער אַף אַ דאַטשע? אײַ, װוּ װעט מען נעמען קעז און פּוטער? װער װעט מעלקן די בהמות? טאַקע זײ, די יעהופּעצער סטיק־ראַטן מײן איך... און איך צעלאַך מיך אַלײן פֿון אַזאַ משוגענעם געדאַנק, װי זאָגט די װעלט אַ װערטל: אַז גאָט זאָל האָרכן די נאַראָנים, װאָלט די װעלט געהאַט אַן אַנדער פּנים... ― „אַ גוטן אָװנט, רב טבֿיה!“ ― הער איך עמעצער רופֿט מיך אָן באַם נאָמען. איך דרײ מיך אַרום, איך טו אַ קוק ― אַ באַקאַנטער: מאָטל קאַמזוי ל, אַ שנײַדער־יונג פֿון אַנאַטעװקע. ― ברוך־הבא, זאָג איך, סקאָצל קומט, מען זאָל דערמאָנען משיחן. זיץ, מאָטל, אַף גאָטס ערד, זאָג איך, װי קומסטו פּלוצעם אַהער? ― „װי איך קום? מיט די פֿיס“. ― מאַכט ער צו מיר און זעצט זיך אַװעק לעבן מיר אַפֿן גראָז און קוקט אַהין, װוּ מײַנע מײדלעך דרײען זיך אַרום מיט די טעפּלעך און מיט די קריגלעך. ― „איך קלױב מיך שױן לאַנג צו אײַך, רב טבֿיה, מאַכט ער צו מיר, נאָר איך האָב אַלץ קײן צײַט ניט; אײן שטיקל אַרבעט אַרױסגעלאָזט, דאָס אַנדערע גענומען. איך בין מיר הײַנט אַלײן פֿאַר זיך אַ שנײַדער. אַרבעט איז פֿאַראַן, ברוך־השם, גענוג, אַלע שנײַדערס זײַנען פֿאַרװאָרפֿן מיט אַרבעט. ס'איז באַ אונדז משך אַ זומער פֿון חתונות: בער ל פֿ אָנפֿאַטש מאַכט חתונה; יאָסל שײגעץ מאַכט חתונה; מ ענדל זאַיִקע מאַכט חתונה; יענקל פּיסקאַט ש מאַכט חתונה; משה גאָרגל מאַכט חתונה; מאיר קראָ ־ פּ עװע מאַכט חתונה; חײם לאָשעק מאַכט חתונה; און אַפֿילו טיהובעכע ד י אַלמנה מאַכט אױך חתונה!“ ― די גאַנצע װעלט, זאָג איך, מאַכט חתונה, נאָר איך אײנער האַלט נאָך נישט דערבײַ; מסתּמא בין איך נישט װערט באַ גאָט... ― „נײן, מאַכט ער צו מיר און קוקט אַהין, װוּ די מײדלעך זײַנען, איר האָט אַ טעות, רב טבֿיה; איר זאָלט װעלן, װאָלט איר אױך געהאַלטן איצט באַ חתונה מאַכן, עס װענדט זיך נאָר אָן אײַך“... ― דהײַנו, זאָג איך, װוּ אַרום? אפֿשר מײנסטו אַ שידוך פֿאַר צײטלען? ― „װי געמאָסטן!“ ― מאַכט ער צו מיר. ― כאָטש עפּעס אַ רעכטן שידוך? ― זאָג איך און טראַכט מיר בשעת־מעשׂה: עס װעט זײַן שײן, טאָמער מײנט ער לײזער־װאָלף דעם קצבֿ!... „טשאַקנדיק און קנאַקנדיק!“ ― ענטפֿערט ער מיר אַף שנײַדער־לשון און קוקט אַלץ אַהין, װוּ די מײדלעך זײַנען. ― פֿון װאַנען, למשל, איז דער שידוך דײַנער, פֿרעג איך אים, פֿון װאָסערע קאַנטן? אױב ער שמעקט מיט יאַטקע, זאָג איך, װיל איך גאָרניט הערן, ניט זען! ― „חס וחלילה, זאָגט ער, ער הײבט נישט אָן שמעקן מיט יאַטקע; איר קענט אים, רב טבֿיה, זײער גוט!“... ― איז דאָס כאָטש, זאָג איך, עפּעס אַ גלײַכע זאַך? ― „נאָך אַ מין גלײַך, זאָגט ער, גלײַך צו גלײַך איז נישט גלײַך; ס'איז װי מע זאָגט, אָגיל ואשׂמח ― צוגעשניטן און אױפֿגענײט!“... װער־זשע איז דער שידוך, זאָג איך, לאָמיר האָרכן? ― „װער דער שידוך איז? ― מאַכט ער און קוקט אַלץ אַהין. ― דער שידוך איז, פֿאַרשטײט איר מיך, רב טבֿיה, טאַקע איך אַלײן“... װי ער האָט דאָס מיר נאָר אױסגערעדט, אַזױ בין איך אונטערגעשפּרונגען, װי אַן אָפּגעבריטער, פֿון דער ערד, און ער נאָך מיר, און אַזױ זײַנען מיר געבליבן שטײן אײנער אַקעגן אַנדערן, אָנגעדראָדלט, װי די האָנען. צי דו ביסט משוגע געװאָרן, זאָג איך צו אים, צי דו ביסט גלאַט אַזױ אַראָפּ פֿונעם זינען? ביסט אַלײן דער שדכן, אַלײן דער מחותּן און אַלײן דער חתן, דאָס הײסט, אַן אײגענע חתונה מיט אײגענע כּלי־זמר! איך האָב נאָך, זאָג איך, אַזעלכעס נישט געהערט אין ערגעץ, אַז אַ בחור זאָל זיך אַלײן רעדן אַ שידוך! ― „דאָס, װאָס איר זאָגט, רב טבֿיה, מאַכט ער צו מיר, אַז איך בין משוגע, לאָזן אונדזערע שׂונאים משוגע װערן; איך בין נאָך, מעגט איר מיר גלײבן, באַ אַלע געדאַנקען; מע באַדאַרף גאָר ניט זײַן, זאָגט ער, משוגע, אַז מע זאָל װעלן אײַער צײטלען; אַ סימן האָט איר, אַז לײזער־װאָלף, װאָס איז דער גרעסטער נגיד באַ אונדז אין שטאָט, האָט זי געװאָלט נעמען װי זי שטײט און גײט... איר מײנט, ס'איז אַ סוד? דאָס גאַנצע שטעטל װײס שױן!... און דאָס, װאָס איר זאָגט, אַלײן אָן אַ שדכן, איז מיר אַ חידוש, זאָגט ער, אַף אײַך; איר זײַט דאָך, רב טבֿיה, עפּעס יאָ אַ ייִד װאָס קאַטאָרי קײן פֿינגער אין מױל באַדאַרף מען אײַך נישט אַרײַנלײגן, איר װעט אָפּבײַסן... נאָר װאָס טױג לאַנגע שמועסן? די מעשׂה פֿון דער געשיכטע, זאָגט ער, איז אַזױ: איך און אײַער טאָכטער צײטל האָבן זיך געגעבן אַ װאָרט שױן לאַנג, שױן העכער אַ יאָר, אַז מיר זאָלן זיך נעמען“... אַ מעסער אין האַרצן, װען עמעצער זעצט מיר אַרײַן, װאָלט מיר געװען אַ סך מער ניחא, װי די דאָזיקע װערטער: ערשטנס, װי קומט ער, מאָטל שנײַדער, צו טבֿיהן פֿאַר אַן אײדעם? והשנית, װאָס איז דאָס פֿאַר דיבורים: ז ײ האָבן ז י ך ג עגעבן דאָס װאָרט , אַ ז ז ײ זאָלן זיך נעמען ? ― נו, און װוּ בין איך? ― רוף איך מיך אָן צו אים. ― עפּעס האָב איך אױך אַ שטיקל דעה צו זאָגן אַף מײַן קינד, צי מיך פֿרעגט מען שױן גאָרנישט? ― „חס וחלילה, מאַכט ער, דערױף בין איך דאָך טאַקע געקומען צו אײַך איבעררעדן, אַזױ װי איך האָב דערהערט, אַז לײזער־װאָלף שדכנט זיך צו אײַער טאָכטער, װאָס קאַטאָרי שױן העכער אַ יאָר אַז איך האָב זי ליב...“ ― ס'אַ משל, זאָג איך, אַז טבֿיה האָט אַ טאָכטער צײטל, און דו הײסט מאָטל קאַמזױל און ביסט אַ שנײַדער, הײַנט װאָס האָסטו צו איר, דו זאָלסט זי פֿײַנט האָבן?... ― „נײן, מאַכט ער, נישט דאָס מײן איך, איך מײן גאָר עפּעס אַנדערש, איך האָב אײַך געװאָלט דערצײלן, אַז איך האָב ליב אײַער טאָכטער, און אײַער טאָכטער האָט מיך ליב, שױן העכער אַ יאָר, זיך געגעבן דאָס װאָרט מיר זאָלן זיך נעמען, האָב איך, זאָגט ער, עטלעכע מאָל געװאָלט זײַן באַ אײַך איבעררעדן, נאָר אַלץ אָפּגעלײגט אַף שפּעטער, ביז איך װעל מיר צונױפֿשלאָגן עטלעכע קערבלעך אַף אַ מאַשין, און נאָכדעם ערשט אױסקלײדן זיך, װי עס געהער צו זײַן, װאָרעם אַ ליאַדע בחורל הײַנטיקע צײַטן האָט צװײ קאָסטיומען מיט עטלעכע קאַמזױלן“... ― טפֿו זאָלט איר װערן, מאַך איך צו אים, מיט אײַער קינדערשן שׂכל! און װאָס װעט איר טאָן נאָך דער חתונה ― פֿאַרװאַרפֿן די צײן אַף די בענטאַנעס, צי דו װעסט האָדעװען דײַן װײַב מיט קאַמזױלן?... ― ע, מאַכט ער צו מיר, אַף אײַך איז מיר, רב טבֿיה, אַ חידוש, איר זאָלט אַזעלכעס זאָגן! איך מײן, אַז איר האָט חתונה געהאַט, האָט איר, דאַכט מיר, קײן אײגענעם מױער נאָך נישט געהאַט, פֿונדעסטװעגן זעט איר דאָך... ממה־נפֿשך, װאָס עס װעט זײַן מיט כּל ישׂראל װעט זײַן מיט רב ישׂראל... הײַנט בין איך דאָך אַ שטיקל בעל־מלאָכה אױך“...
בקיצור, װאָס זאָל איך אײַך דאָ לאַנג מאריך זײַן? ער האָט מיך איבערגערעדט, װאָרעם ― למאַי זאָלן מיר זיך נאַרן, װי אַזױ האָבן אַלע ייִדישע קינדער חתונה? אַז מע זאָל װעלן קוקן אַף די זאַכן, װאָלט אונדזער גראַד קײנמאָל נישט באַדאַרפֿט חתונה האָבן... אײן זאַך האָט מיר נאָר פֿאַרדראָסן און האָב דאָס נישט געקאָנט פֿאַרשטײן בשום־אופֿן: װאָס הײסט, ז ײ אַלײן האָבן זיך געגעבן ד אָ ס װ אָ ר ט? װאָס איז דאָס פֿאַר אַ װעלט געװאָרן? אַ בחור באַגעגנט זיך מיט אַ מײדל און זאָגט צו איר: לאָמיר זיך געבן ד אָ ס װ אָרטאַז , מיר זאָלן זיך נעמען ... עפּעס גלאַט הפֿקר־ציבעלעס!... נאָר אַז איך האָב אַ קוק געטאָן אַף מײַן מאָטלען, װי ער שטײט זיך אַזױ, דעם קאָפּ אַראָפּגעלאָזט, װי אַ זינדיקער מענטש, מײנט דאָס גאַנץ ערנסט, אָן שום חכמות דערבײַ צו האָבן, האָב איך מיך מײשבֿ געװען: לאָמיר זיך נאָר גוט באַרעכענען טאַקע דאָס אײגענע װידער צוריק. װאָס ברעקל איך מיך אַזױ און װאָס מאַך איך דאָ אָנשטעלן? דער גרױסער מיוחס װאָס איך בין, רב צאָצעלעס אַן אײניקל, צי די גוזמות נדן, װאָס איך גיב מײַן טאָכטער, צי די הלבשה אירע, מישטײנס געזאָגט?... מאָטל קאַמזױל איז טאַקע אַ שנײַדער, ער איז אָבער אַ גאַנץ פֿײַן בחורל, אַן אַרבעטס־יונג, קאָן געבן אַ װײַב ברױט, און דערצו נאָך אַן ערלעך ייִנגל אױך, הײַנט װאָס האָב איך צו אים? ― טבֿיה, זאָג איך צו מיר אַלײן, מאַך נישט קײן פֿױלע תּנועות און זאָג באָם, װי אין פּסוק שטײט: סלחתּי כּדבֿריך ― לאָז זײַן מיט גליק!... יאָ, װאָס טוט מען אָבער מיט מײַן אַלטער? איך װעל דאָך פֿון איר האָבן, װי זאָגט ער, בסוסים ובגמלים ― אַף שיסל און אַף טעלער! װי אַזױ פֿירט מען זי אַרױף, אַז עס זאָל באַ איר װערן רעכט?... װײסטו גאָר װאָס, מאָטל? ― רוף איך מיך אָן צו מײַן חתן. ― דו גײ דיר אַהײם, איך װעל מיר דאָ דערװײַל צורעכט מאַכן אַלץ, װאָס מע באַדאַרף, איבערשמועסן מיט דעם, מיט יענעם, װי אין דער מגילה שטײט: והשתיה כדת ― אַלצדינג דאַרף זײַן באַטראַכט. און אם־ירצה־השם מאָרגן, אױב דו װעסט ביז דעמאָלט קײן חרטה נישט האָבן, װעלן מיר זיך מסתּמא זען... ― „חרטה? ― מאַכט ער צו מיר. ― איך װעל האָבן חרטה? איך זאָל ניט דערלעבן אַװעקגײן פֿון דעם אָרט, עס זאָל פֿון מיר װערן, זאָגט ער, אַ שטײן, אַ בײן!“... ― צו װאָס טױג דיר נאָך דאָס שװערן זיך, װאָס דו שװערסט זיך, זאָג איך אים, אַז איך גלײב דיר אָן אַ שבֿועה? גײ געזונט, זאָג איך, און אַ גוטע נאַכט, און לאָזן זיך דיר חלומען גוטע חלומות... און אַלײן לײג איך מיך אױך שלאָפֿן, נאָר עס נעמט מיך ניט קײן שלאָף; דער קאָפּ װערט מיר שיִער ניט צעפֿאַלן אַף שטיקלעך, טראַכטנדיק אַזאַ פּלאַן און אַזאַ פּלאַן, ביז איך בין געפֿאַלן אַף דעם רעכטן פּלאַן. װאָס־זשע איז דער פּלאַן? אָט װעט איר הערן, װי אַזױ טבֿיה פֿאַלט אַף אַ גלײַכס!
בקיצור, אַרום האַלבע נאַכט, די גאַנצע שטוב שלאָפֿט געשמאַק, דער
כראָפּעט, דער פֿײַפֿט, בין איך מיך מײשבֿ און הײב אָן צו שרײַען נישט
מיט מײַן קול: גװאַלט! גװאַלט! גװאַלט!... סע פֿאַרשטײט זיך, אַז
אַף מײַן גװאַלט האָט זיך די גאַנצע שטוב אױפֿגעכאַפּט, און פֿריִער פֿון
אַלעמען גאָלדע. „גאָט איז מיט דיר, טבֿיה, מאַכט זי צו מיר און טרײסלט
מיך, שטײ אױף, װאָס איז דיר אַזעלכעס, װאָס גװאַלדעװעסטו?“...
איך עפֿן אױף די אױגן, קוק מיך אַרום כּלומרשט אַף אַלע זײַטן און רוף
זיך אָן מיט אַ ציטערניש: ― װוּ איז זי ערגעץ? ― „װער איז? װעמען זוכסטו?“ ― פֿרומע־שׂרהן, פֿרומע־שׂרה לײזער־װאָלפֿס איז דאָ
נאָרװאָס געשטאַנען... ― „דו רעדסט פֿון היץ, מאַכט צו מיר מײַן
װײַב, גאָט איז מיט דיר, טבֿיה! פֿרומע־שׂרה לײזער־װאָלפֿס, זאָל זײַן
אָפּגעשײדט, איז שױן לאַנג אַף דער אמתער װעלט“. ― איך װײס, זאָג
איך, אַז זי איז געשטאָרבן, נאָר זי איז אָבער פֿאָרט געװען נאָרװאָס,
אָט־דאָ באַ מײַן בעט, גערעדט מיט מיר, זי האָט מיך אָנגענומען, זאָג
איך, באַם גאָרגל, מיך געװאָלט װערגן!... ― „גאָט איז מיט דיר,
טבֿיה, װאָס פּלאַפּלסטו? ― מאַכט צו מיר מײַן װײַב. ― עס האָט זיך
דיר געקערט חלומען אַ חלום; שפּײַ אױס דרײַ מאָל און דערצײל מיר
װאָס האָט זיך דיר געחלומט, װעל איך דיר אױסלײגן צו גוטן“. ―
לאַנג לעבן זאָלסטו, גאָלדע, מאַך איך צו איר, װאָס דו האָסט מיר אױפֿ־
געמונטערט, װען ניט, װאָלט איך פֿאַר שרעק געקלאַפּירט אַפֿן אָרט.
גיב מיר, זאָג איך, אַ טרונק װאַסער, װעל איך דיר דערצײלן דעם חלום,
װאָס האָט זיך מיר געחלומט. נאָר בעטן װעל איך דיך, גאָלדע, זאָלסט
זיך נישט שרעקן און נישט איבערקלערן חלילה גאָט װײס װאָס, װאָרעם
אין די הײליקע ספֿרים באַ אונדז שטײט געשריבן, אַז נאָר דרײַ חלקים
פֿון אַ חלום קאָן אַמאָל מקױם װערן, און דאָס איבעריקע איז בלאָטע,
שקרים וכזבֿים, נישט געשטױגן, נישט געפֿלױגן... קודם־כּל, זאָג איך,
האָט זיך מיר געחלומט, אַז ס'איז באַ אונדז אַ שׂמחה; איך װײס ניט,
צי אַ קנס־מאָל, צי אַ חתונה. מענטשן אַ סך, ייִדן און װײַבער, דער רבֿ
און דער שוחט, הײַנט כּלי־זמר... דערװײַל עפֿנט זיך די טיר און עס
קומט אַרײַן דײַן באַבע צײטל עליו השלום... מײַן װײַב האָט דערהערט די באַבע צײטל, איז זי שױן געװאָרן טױט װי די װאַנט און רופֿט
זיך אָן צו מיר: „װי אַזױ איז זי אַפֿן פּנים און אין װאָס איז זי געגאַנגען
אָנגעטאָן?“ ― אַ פּנים האָט זי, זאָג איך, אַף אַלע אונדזערע שׂונאים,
געל אַזױ װי װאַקס, און אָנגעטאָן, געװײנלעך, אין װײַסן, אין תּכריכים ... „מזל־טובֿ! ― מאַכט צו מיר די באַבע צײטל. ― איך האָב
נחת, װאָס איר האָט אױסגעקלױבן פֿאַר אײַער צײטלען, װאָס זי טראָגט
מײַן נאָמען, אַזאַ פֿײַנעם חתן, אַ לײַטישן; ער הײסט מאָטל קאַמזױל,
נאָך מײַן פֿעטער מרדכי, און כאָטש ער איז אַ שנײַדער, פֿונדעסטװעגן
איז ער זײער אַן ערלעך קינד“... ― „פֿון װאַנען, רופֿט זיך אָן גאָלדע,
האָט זיך צו אונדז גענומען אַ שנײַדער? אין אונדזער משפּחה, זאָגט
זי, זײַנען פֿאַראַן מלמדים, חזנים, שמשים, קבֿרות־ייִדן, און גלאַט אַזױ
אָרעמע לײַט, נאָר נישט, חלילה, קײן שנײַדערס און נישט קײן שוסטערס“... ― שלאָג־זשע מיך נישט איבער, גאָלדע, זאָג איך צו איר,
מסתּמא װײסט דײַן באַבע צײטל בעסער פֿון דיר... אַז איך האָב דערהערט פֿון דער באַבע צײטל אַזאַ מין מזל־טובֿ, רוף איך מיך אָן צו איר:
װאָס זאָגט איר עפּעס, באַבעניו, אַז צײטלס חתן הײסט מאָטל און ער
איז אַ שנײַדער, אַז בסך־הכּל הײסט ער לײזער־װאָלף און ער איז גאָר
אַ קצבֿ?... ― „נײן, רופֿט זיך אָן די באַבע צײטל נאָך אַמאָל, נײן,
טבֿיה, דײַן צײטלס חתן הײסט טאַקע נאָר מאָטל, ער איז אַ שנײַדער, און מיט אים װעט זי זיך עלטערן אם־ירצה־השם, אין עושר
און אין כּבֿוד“ ... רעכט, באַבעניו, זאָג איך צו איר נאָכאַמאָל, װאָס־זשע טוט מען מיט לײזער־װאָלפֿן? סטײַטש, איך האָב דאָך אים ערשט
נעכטן געגעבן דאָס װאָרט!... ― איך האָב נאָר אױסגערעדט די דאָזיקע װערטער, איך טו אַ קוק ― נישטאָ די באַבע צײטל! אַף איר אָרט
איז אױסגעװאַקסן פֿרומע־שׂרה לײזער־װאָלפֿס און מאַכט צו מיר כּהאַי
לישנא: „רב טבֿיה! איך האָב אײַך געהאַלטן תּמיד פֿאַר אַן ערלעכן,
פֿאַר אַ ייִדן מיט תּורה, סטײַטש, װי קומט דאָס, איר זאָלט טאָן אַזאַ
זאַך, איר זאָלט װעלן, אַז אײַער טאָכטער זאָל מיך ירשענען, זיצן אין
מײַן שטוב, האַלטן מײַנע שליסל, אָנטאָן מײַן מאַנטל, טראָגן מײַנע צירונג, מײַנע פּערל?“... װאָס בין איך שולדיק, מאַך איך צו איר, אײַער
לײזער־װאָלף האָט אַזױ געװאָלט... „לײזער־װאָלף? ― מאַכט זי צו
מיר. ― לײזער־װאָלף װעט האָבן אַ װיסטן סוף, און אײַער צײטל...
אַ רחמנות נעבעך, רב טבֿיה, אַף אײַער טאָכטער; מער װי דרײַ װאָכן
װעט זי מיט אים נישט לעבן; און אַז עס װעט אױסגײן די דרײַ װאָכן,
װעל איך קומען צו איר באַנאַכט און װעל זי אָננעמען באַם האַלדז אָט־אַזױ־אָ...“ און מיט די װערטער, זאָג איך, האָט מיך פֿרומע־שׂרה אָנגענומען באַם גאָרגל און האָט מיך אָנגעהױבן צו װערגן אַזױ, אַז װען
ניט דו זאָלסט מיך געװען אױפֿװעקן, װאָלט איך שױן איצטער אָנגעשפּאַרט װײַט־װײַט!... ― „טפֿו־טפֿו־טפֿו! ― מאַכט צו מיר מײַן
װײַב און שפּײַט אױס דרײַ מאָל דרײַ. ― אין טײַך זאָל דאָס פֿאַלן, אין
דער ערד זאָל דאָס זינקען, אַף בױדעמס זאָל דאָס קלעטערן, אין װאַלד
זאָל דאָס רוען, נאָר אונדז און אונדזערע קינדער זאָל דאָס ניט שאַטן!
אַ בײזער, אַ װיסטער, אַ פֿינצטערער חלום אַף דעם קצבֿס קאָפּ און אַף
זײַנע הענט און פֿיס! לאָז ער זײַן די כּפּרה פֿאַר מאָטל קאַמזױלס מינדסטן
נאָגל, כאָטש ער איז אַ שנײַדער, װאָרעם אַז ער הײסט נאָך מײַן פֿעטער
מרדכי, איז ער געװיס נישט קײן געבאָרענער שנײַדער, און מסתּמא
אַז די באַבע עליו השלום איז זיך מטריח פֿון יענער װעלט קומען אַהער
צו אָפּגעבן מזל טובֿ, באַדאַרפֿן מיר זאָגן, סע זאָל זײַן אין אַ גוטער
שעה אַ מזלדיקער, אָמן סלה!“...
――――――――――――――― ―
בקיצור, װאָס זאָל איך אײַך לאַנג מאריך זײַן? איך בין געװען
שטאַרקער פֿון אײַזן, אַז איך האָב יענע נאַכט אױסגעהאַלטן און בין
נישט צעזעצט און צעשפּרונגען געװאָרן, ליגנדיק אונטער דער קאָלדרע,
פֿאַר געלעכטער... ברוך שלא עשׂני אשהאַ ― ייִדענע
בלײַבט אַ ייִדענע... סע פֿאַרשטײט זיך, אַז אַף מאָרגן איז געװען באַ
אונדז דאָס קנס־מאָל, און טאַקע באַלד נאָכדעם די חתונה, אַף גמרא־לשון: ה אָ גבֿראָ והאָ טרסקאָ , און דאָס פּאָרפֿאָלק, ברוך־השם, לעבט זיך גאַנץ צופֿרידן: ער איז זיך אַ שנײַדער, גײט אַרום אין
בױבעריק פֿון אײן דאַטשע אין דער אַנדערער אָננעמען אַרבעט, און זי
טאָג װי נאַכט אין דעם יאָך, קאָכט און באַקט און װאַשט און שמירט
און טראָגט װאַסער, קױם־קױם דאָס שטיקל ברױט אין שטוב; איך זאָל
איר ניט ברענגען אַמאָל אַביסל מילכיקס, אַמאָל עטלעכע גראָשנס, װאָלט
געװען גאָר נישט גוט ― און רעד מיט איר, זאָגט זי, אַז ס'איז איר,
קײן עין־הרע, גוט װי די װעלט, אַבי, זאָגט זי, איר מאָטל זאָל איר
זײַן געזונט. ― נו, גײט טענהט מיט הײַנטיקע קינדער! עס קומט אױס,
װי איך האָב אײַך געזאָגט פֿונעם אָנהײב: בנים גידלתּי ורוממתּ י
― האָרעװע פֿון קינדערס װעגן, שלאָגן זיך קאָפּ אין װאַנט, ו ה ם
פּ שעו בֿי ― זאָגן זײ, אַז זײ פֿאַרשטײען בעסער. נײן, זאָגט אײַך
װאָס איר װילט, הײַנטיקע קינדער זײַנען צו קלוג! נאָר מיר דאַכט, אַז
איך האָב אײַך הײַנט אָנגעדולט אַ קאָפּ מער װי אַלע מאָל. האָט מיר
קײן פֿאַריבל ניט, זײַט מיר געזונט און האָט אײַך אַ גוטן תּמיד!
געשריבן אין יאָר 1904.
― איר חידושט זיך, פּאַניע שלום־עליכם, אַף טבֿיהן, װאָס מע זעט אים נישט? ער האָט זיך, זאָגט איר, שטאַרק אַ רוק געטאָן, מיטאַמאָל, זאָגט איר, גרױ געװאָרן? עך־עך־עך! װען איר זאָלט װיסן מיט װאָס פֿאַר צרות, מיט װאָס פֿאַר װײטיקן אָט דער טבֿיה טראָגט זיך אַרום! װי אַזױ שטײט דאָרט באַ אונדז געשריבן: אָדם יסודו מעפֿ ר ו סופֿו לעפֿראַ ― מענטש איז שװאַכער פֿון אַ פֿליג און שטאַרקער פֿון אײַזן... טאַקע נאָר אַ באַשרײַבונג מיט מיר! װוּ ערגעץ אַ שלאַק, אַ צרה, אַן אָנשיקעניש ― מיך אױסמײַדן טאָר עס נישט. פֿון װאַנען נעמט זיך עס, װײסט איר ניט? אפֿשר דערפֿון, װאָס בטבֿע בין איך אַ פּתי יאמין, װאָס גלײבט איטלעכן אַף נאמנות? טבֿיה פֿאַרגעסט, װאָס אונדזערע חכמים האָבן אונדז אָנגעזאָגט טױזנט מאָל: כּבּדה ו ו חשדהו ; בלשון אַשכּנז הײסט עס: „נע װיר סאָבאַקי“... נאָר װאָס זאָל איך טאָן, פֿרעג איך אײַך, אַז ס'איז באַ מיר פֿאָרט אַזאַ טבֿע? איך בין, װי איר װײסט, אַ גרױסער בעל־בטחון און האָב צו דעם װאָס לעבט אײביק קײנמאָל קײן טענות נישט. װי אַזױ ער פֿירט, אַזױ איז גוט. װאָרעם פּרוּװט זיך, אַדרבה, פֿאַרקערט, האָט יאָ טענות, װעט זיך אײַך עפּעס העלפֿן? אַז װי באַלד מיר זאָגן אין די סליחות: הנשמ ה ל ך והגוף ש ל ך, הײַנט װאָס װײס אַ מענטש און װאָס האָט ער פֿאַר אַ װערדע? שטענדיק טענה איך אָבער מיט איר, מיט מײַנער הײסט דאָס: „גאָלדע, זאָג איך, דו זינדיקסט! פֿאַראַן, זאָג איך, באַ אונדז אַ מדרש...“ „װאָס מיר מדרש, זאָגט זי, מיר האָבן, זאָגט זי, אַ טאָכטער אַף חתונה צו מאַכן; און נאָך דער טאָכטער, קײן עין־הרע, גײען נאָך צװײ טעכטער; און נאָך די צװײ ― נאָך דרײַ, קײן בײז אױג זאָל ניט שאַטן!“... ― „עט, זאָג איך, ס'איז בלאָטע, גאָלדע! אונדזערע חכמים, זאָג איך, האָבן דאָס אױך באַװאָרנט; ס'איז פֿאַראַן, זאָג איך, דערױף אױך אַ מדרש...“ לאָזט זי זיך ניט רעדן: „טעכטער, זאָגט זי, דערװאַקסענע, זײַנען אַלײן אַ גוטער מדרש“... און גײט טענהט מיט אַ ייִדענע!
הקיצור, פֿון דעם זעט איר אַרױס, אַז ס'איז פֿאַראַן, ס'איז דאָ, קײן עין־הרע, באַ מיר סחורה אַף אױסצוקלױבן, און דװקא פֿײַנע סחורה, ניט צו פֿאַרזינדיקן, אײנע שענער פֿון דער אַנדערער. ס'איז ניט שײך, אַז איך אַלײן זאָל לױבן מײַנע קינדער, נאָר איך הער װאָס די װעלט זאָגט: „קראַסאַװיצעס!“ און ועל־כּולם די עלטערע, האָדל רופֿט מען זי, די אַנדערע פֿון צײטלען, די װאָס האָט זיך פֿאַרקאָכט, אױב איר געדענקט, אינעם חײט; איז זי שײן, זאָג איך אײַך, די אַנדערע טאָכטער מײַנע, האָדל מײן איך, װאָס זאָל איך אײַך זאָגן? טאַקע װי אין דער הײליקער מגילה שטײט געשריבן: כ י טובֿת מראה ה י א ― שײַנט װי אַ שטיק גאָלד! און צו די צרות באַדאַרף זי נאָך האָבן אַ קאָפּ אױך, שרײַבט און לײענט ייִדיש און רוסיש, און ביכלעך ― ביכלעך שלינגט זי, װי האַלעשקעס. װעט איר דאָך פֿרעגן אַ קשיא: װאָס פֿאַר אַ מחותּן איז טבֿיהס טאָכטער מיט ביכלעך, אַז דער טאַטע אירער האַנדלט גאָר מיט קעז און מיט פּוטער? הערסטו, אָט דאָס פֿרעג איך דאָך באַ זײ, באַ די פֿײַנע בחורים הײסט עס, װאָס קײן הױזן, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, איז נישטאָ, און שטודירן גלוסט זיך זײ, װי מיר זאָגן אין דער הגדה: כּולנו חכמים ― אַלע װילן לערנען, כּ ולנו נבֿונים ― אַלע װילן שטודירן. פֿרעגט זײ: װאָס שטודירן? װער שטודירן? זאָלן אַזױ ציגן װיסן אין פֿרעמדע גערטנער שפּרינגען! אַז בסך־הכּל לאָזט מען זײ דאָך גאָר ניט צו, װי זאָגט ער: אַ ל תּשלח ידךאַ ― קאָטע פֿון דער פּוטער!... זאָלט איר זען פֿונדעסטװעגן, װי מע לערנט! און װער? בעל־מלאָכהשע קינדער. פֿון שנײַדערס, פֿון שוסטערס, גאָט זאָל מיר אַזױ העלפֿן בכל אַשר אפֿנה! מע לאָזט זיך אַװעק קײן יעהופּעץ, אָדער קײן אַדעס, מע װאַלגערט זיך אױס אַף אַלע בױדעמס, עסן עסט מען מכּות מיט בכורות, און פֿאַרבײַסן פֿאַרבײַסט מען מיט קדחת, גאַנצע חדשים דורכאַנאַנד קוקט מען נישט אָן קײן שטיקל פֿלײש אין די אױגן, מע לײגט זיך צונױף זעקס פּאַרשױנדלעך אַף אײן בולקע מיט אַ הערינג און ושׂמחתּ בחג ך ― הוליע קבצן!...
בקיצור, האָט זיך אײנער פֿון דער „חבֿרה“ פֿאַרהאַקט אין אונדזער װינקל, עפּעס אַ שלימזל, נישט װײַט פֿון דאַנען, איך האָב געקענט דעם טאַטן זײַנעם, ער איז געװען אַ פּאַפּיראָסניק און אַ קבצן, לאָז ער מיר מוחל זײַן, אין זיבן פּאָלעס. מילא, בין איך אײַך דערױף נישט אױסן, װאָרעם אַז דעם תּנא רב יוחנן הסנדלר איז אָנגעשטאַנען צו נײען שטיװל, מעג אים שױן, דאַכט זיך, אָנשטײן צו האָבן אַ טאַטן, װאָס דרײט פּאַפּיראָסן. פֿאַרדריסן פֿאַרדריסט מיך נאָר אײן זאַך: למאַי זאָל זיך אַ קבצן לוסטן לערנען, שטודירן? פּראַװדאַ, דער גוטער יאָר האָט אים נישט גענומען, ער האָט אַ גוט קעפּל, גאָר אַ גוט קעפּל. פּערטשיק הײסט ער, דער שלימזל, האָבן מיר איבערגעלײגט אַף ייִדיש: פֿעפֿערל. ער זעט טאַקע אױס װי אַ פֿעפֿערל. איר זאָלט אָנקוקן ― אַ װעװריקל, אַ קלײנס, אַ שװאַרץ, אַ פֿאַרזעעניש, נאָר ס'איז פֿול, מלא וגדוש, און אַ מױל ― אש להבֿה, שװעבל און פּעך.
ױהי היום, טרעפֿט זיך אַ מעשׂה, איך פֿאָר אײנמאָל אַהײם פֿון בױבעריק, אָפּגעזעצט דאָס ביסל סחורה, אַ גאַנצן טראַנספּאָרט, קעז און פּוטער און סמעטענע און שאַר ירקות. זיץ איך פֿאַרטראַכט, װי דער שטײגער איז, אין הימל־זאַכן, פֿון דעם, פֿון יענעם, און פֿון די יעהופּעצער נגידים, װאָס עס גײט זײ, קײן עין־הרע, אַזױ גוט, אַזױ גוט, און פֿון טבֿיהן דעם שלימזל מיט זײַן פֿערדל, װאָס װערן כּל ימיו פֿאַרשװאַרצט, וכדומה נאָך אַזעלכע ענינים. זומער, די זון באַקט, די פֿליגן בײַסן, און די װעלט אַרום און אַרום איז מחיה, גרױס, אָפֿן, כאָטש הײב זיך אױף און פֿלי, כאָטש צי זיך אױס און שװים!...
דערװײַל, איך טו אַ קוק ― אַ בחורל שפּאַנט זיך מיט די רגלים איבערן זאַמד, האַלט אַ פּעקל אונטערן אָרעם און שװיצט, פֿאָכט מיט דער נשמה. „יעמוד החתן רב יאָקל בן פֿלעקל! ― זאָג איך צו אים. ― זעץ דיך אױף, הער נאָר, װעל איך דיך אַביסל אונטערפֿירן, איך פֿאָר במילא לײדיק. װי שטײט דאָרטן, זאָג איך, באַ אונדז געשריבן: „דײַן חבֿרס אײזל אַז דו באַגעגנסט, איז עזובֿ תּעזובֿ ― דאַרפֿסט אים נישט פֿאַרלאָזן, הײַנט לא כּל־שכּן אַ מענטש“... לאַכט ער, דער שלימזל, און לאָזט זיך דװקא לאַנג נישט בעטן און קריכט אין װעגעלע אַרײַן. „פֿון װאַנען, זאָג איך, שפּאַנט דאָס, למשל, אַ בחורל?“ „פֿון יעהופּעץ“. „װאָס האָט, זאָג איך, אַזאַ בחורל, װי דו, צו טאָן אין יעהופּעץ?“ „אַזאַ בחורל, װי איך, זאָגט ער, גיט אָפּ אַקזאַמענט“. „אַף װאָס, זאָג איך, שטודירט אַזאַ בחורל, װי דו?“ „אַזאַ בחורל, װי איך, זאָגט ער, װײס נאָך אַלײן ניט אַף װאָס ער שטודירט“. „אם כּן, זאָג
איך, װאָס־זשע דולט זיך אַזאַ בחורל, װי דו, אומזיסט דעם קאָפּ?“
„זאָרגט זיך ניט, רב טבֿיה, אַזאַ בחורל, װי איך, זאָגט ער, װײס שױן, װאָס ער האָט צו טאָן“. „זאָג מיר נאָר, זאָג איך, װי באַלד, אַז איך בין דיר שױן יאָ באַקאַנט, טאָ װער ביסטו, למשל?“ „װער איך בין? איך בין, זאָגט ער, אַ מענטש“. „איך זע, זאָג איך, אַז נישט קײן פֿערד; איך מײן װעמענס ביסטו?“ „װעמענס, זאָגט ער, זאָל איך זײַן? איך בין גאָטס“. „איך װײס, זאָג איך, אַז גאָטס; עס שטײט, זאָג איך, באַ אונדז געשריבן: כּ ל החיה וכל הבהמ ה. איך מײן, זאָג איך, פֿון װאַנען שטאַמסטו, צי ביסטו אַן אונדזעריקער, צי אפֿשר פֿון דער ליטע?“ „שטאַמען, זאָגט ער, שטאַם איך פֿון אָדם הראשונען און אַלײן בין איך, זאָגט ער, אַ היגער, איר קענט מיך“. „װער־זשע, זאָג איך, איז דער טאַטע דײַנער? לאָמיר שױן הערן!“ „מײַן טאַטע זאָגט ער, האָט געהײסן פּערטשיק“. „טפֿו זאָלסטו װערן! האָסטו, זאָג איך, באַדאַרפֿט אַזױ לאַנג מוטשען? ביסט, הײסט עס, פּערטשיק דעם פּאַפּיראָסניקס אַ זונדל“. „בין איך, זאָגט ער, פּערטשיק דעם פּאַפּיראָסניקס אַ זונדל“. „און שטודירסט, זאָג איך, אין די קלאַסן?“ „און שטודיר, זאָגט ער, אין די קלאַסן“. „נו־נו, מהיכא־תּיתי, זאָג איך, אָדם אַ מענטש, ציפּור אַ פֿױגל, קאַטשקע רוק זיך. זאָג־זשע מיר, זאָג איך, תּכשיט מײַנער, פֿון װאָס, למשל, לעבסטו, אַ שטײגער?“ „פֿון דעם, זאָגט ער, װאָס איך עס“. „אַהאַ, זאָג איך, גאַנץ גוט; װאָס־זשע, זאָג איך, עסטו?“ „אַלצדינג, זאָגט ער, װאָס מע גיט מיר“. „איך פֿאַרשטײ, זאָג איך, ביסט נישט קײן איבערקלײַבער: אַז ס'איז דאָ װאָס צו עסן, עסטו, און אַז ס'איז נישטאָ װאָס צו עסן, פֿאַרבײַסטו מיט אַ ליפּ און לײגסט זיך שלאָפֿן אַ ניכטערער. נאָר װאָס דען, זאָג איך, ס'איז אַלצדינג כּדאַי, אַבי שטודירן אין די קלאַסן, זאָג איך; גלײַכסט זיך, זאָג איך, צו די יעהופּעצער נגידים, װי אין פּסוק שטײט: כּולם אהובֿי ם, כּ ולם ברורים “... אַזױ זאָג איך צו אים מיט אַ פּסוק און מיט אַ מדרש, װי טבֿיה קאָן. מײנט איר דאָך, אַז ער שװײַגט מיר אָפּ, פּער־טשיק הײסט עס? „ניט דערלעבן, זאָגט ער, װעלן די נגידים, אַז איך זאָל זיך צו זײ גלײַכן! איך האָב זײ, זאָגט ער, אין דער ערד!“ „ביסט מיר עפּעס שטאַרק, זאָג איך, אױפֿגעטראָגן, זאָג איך, אַף די נגידים? איך האָב מורא, זאָג איך, אױב זײ האָבן זיך ניט צעטײלט, זאָג איך, מיט דײַן טאַטנס ירושה“. „זאָלט איר טאַקע װיסן, זאָגט ער, אַז איך און איר און מיר אַלע, קאָן זײַן, האָבן אַ גרױסן חלק באַ זײ אין דער ירושה“... „װײסטו װאָס, זאָג איך, לאָזן שױן דײַנע שׂונאים רעדן פֿאַר דיר. איך זע אַרױס, זאָג איך, נאָר אײן זאַך, אַז דו ביסט אַ ייִנגל נישט קײן פֿאַרפֿאַלענער און די צונג באַדאַרף מען דיר נישט פּיקן; אױב דו װעסט, זאָג איך, האָבן צײַט, קאָנסטו זיך אַרײַנכאַפּן צו מיר הײַנט אַף דער נאַכט, װעלן מיר אַביסל שמועסן, און טאַקע, בדרך הליכה, כאַפּן מיט אונדז אַ װעטשערע“...
אַװדאי האָט זיך מײַנער נישט געלאָזט איבערחזרן די װערטער און איז געקומען צו גאַסט, געטראָפֿן אַקוראַט צום סמיטשיק, בשעת דער באָרשט איז געשטאַנען אַפֿן טיש און די מילכיקע קנישעס אין אױװן האָבן זיך נאָך געפּרעגלט. „דו האָסט, זאָג איך צו אים, אַ לעבעדיקע שװיגער; קאָנסט זיך, זאָג איך, גײן װאַשן, און אַז ניט, קאָנסטו, זאָג איך, עסן אומגעװאַשן, איך בין ניט גאָטס סטראַפּטשע, זאָג איך, מיך װעט מען אַף יענער װעלט פֿאַר דיר ניט שמײַסן“. אַזױ שמועס איך מיך אױס מיט אים, און פֿיל, אַז עס ציט מיך עפּעס צו דעם דאָזיקן מענטשל, װאָס ― װײס איך אַלײן ניט, נאָר עס ציט; איך האָב ליב, פֿאַרשטײט איר, אַ מענטשן, װאָס מע קאָן מיט אים רעדן אַ װאָרט; אַמאָל אַ פּסוק, אַמאָל אַ מדרש, אַמאָל אַ שטיקל חקירה אין הימל־זאַכן, דאָס, יענץ, לאָקש, בױדעם, ציבעלע. אָט אַזאַ מענטש איז טבֿיה. פֿון יענער צײַט אָן האָט מײַן בחור אָנגעהױבן אַרײַנקומען צו מיר כּמעט אַלע טאָג. אָפּגעפֿאַרטיקט זיך מיט די „שטונדן“, פֿלעגט ער קומען צו מיר זיך אָפּרוען און אַביסל פֿאַרברענגען. מאָלט אײַך, אַז אָך און װײ איז געװען צו אים מיט זײַנע שטונדן אינײנעם, אַז בסך־הכּל, דאַרפֿט איר װיסן, באַ אונדז דער גרעסטער נגיד איז געװױנט צו צאָלן גאַנצע ח″י גילדױנים, אי דאָס, זאָל דער לערער אים העלפֿן לײענען דעפּעשן, שרײַבן אַדרײסים און טאַקע פֿאָלגן אַ גאַנג אױך, פֿאַרװאָס נישט? אַ בפֿירושער פּסוק: ב כ ל לבֿבֿך ובֿכל נפֿשך ― עסטו ברױט, דאַרפֿסטו װיסן פֿאַרװאָס. אַ שטיקל גליק כאָטש, װאָס געגעסן האָט ער, אײגנטלעך, באַ מיר, און דערפֿאַר האָט ער אונטערגעקנעלט מיט מײַנע טעכטער, װי זאָגט ער: עין תּחת עיןאַ ― פּאַטש פֿאַר אַ פּאַטש; און אָט אַזױ איז ער געװאָרן באַ אונדז אין שטוב אַ גאַנצער בן־בית, די קינדער האָבן אים אונטערגעטראָגן אַ גלעזל מילך, און מײַן אַלטע האָט אַכטונג געגעבן, ער זאָל האָבן אַ העמד אַפֿן לײַב מיט אַ פּאָר זאָקן גאַנצע ― און טאַקע דעמאָלט האָבן מיר דאָס אים געקרױנט מיטן נאָמען „פֿעפֿערל“, איבערגעמאַכט, הײסט דאָס, אַף ייִדיש פֿון פּערטשיק, און מע קאָן זאָגן, אַז מיר האָבן אים אַלע ליב געקריגן עפּעס גאָר װי אַן אײגענעם, מחמת בטבֿע איז ער, דאַרפֿט איר װיסן, דװקא נישקשה פֿון אַ מענטשל, אַ פּשוטער, אַ פּראָסטער חי־וקים הײסט דאָס, שלי שלך, שלך שלי, מײַנס דײַנס ― הפֿקר ציבעלעס...
פֿאַר אײן זאַך נאָר האָב איך אים פֿײַנט געהאַט: פֿאַר זײַן פֿאַרפֿאַלן װערן. פּלוצעם פֿלעגט ער זיך אױפֿהײבן, אַװעקגײן, און והיל ד א יננו ― נישטאָ פֿעפֿערל! „װוּ ביסטו געװען, מײַן טײַערער שפּילפֿױגל?“ שװײַגט װי אַ פֿיש... איך װײס נישט, װי אַזױ איר ― איך האָב פֿײַנט אַ מענטשן מיט סודות; איך האָב ליב, װי זאָגט ער: וידב ר ― גערעדט און ויאמר ― געזאָגט. דערפֿאַר האָט ער אָבער אַ מעלה: צערעדט ער זיך שױן, איז מ י באש ומי במים ― פֿאַר פֿײַער און פֿאַר װאַסער. אַ פּיסק ― ניט געדאַכט זאָל ער װערן! רעדט על ה' ועל משיחו, און אַף „ננתּקה“... און דער עיקר טאַקע ― אַף „ננתּקה“... מיט פּלאַנען אַלץ אַזעלכע װילדע, קרומע, משוגענע גענג, עפּעס אַלצדינג לאַקירדע, פּאָפּעריק, מיט די פֿיס אַרױף. למשל, אַ נגיד, קומט אױס, נאָך זײַן משוגענעם, פֿאַרקערטן שׂכל, איז אָפּגעפֿרעגט, און אַ קבצן איז, פֿאַרקערט, אַ גאַנצער צימעס, און װער שמועסט אַ בעל־מלאָכה ― דער איז גאָר דאָס אײבערשטע פֿונעם שטױסל, טײַערער פֿון חרוסת, מחמת יגיע כּפּיך, זאָגט ער, דאָס איז דער עיקר. „פֿונדעסטװעגן, זאָג איך, צו געלט, זאָג איך, קומט דאָס נישט?“ װערט ער מלא כּעס און װיל מיר אײַנדרינגען, אַז געלט איז אַ שחיטה פֿאַר דער װעלט; פֿון געלט, זאָגט ער, נעמען זיך אַלע פֿאַלשקײטן אַף דער װעלט, און אַלצדינג, זאָגט ער, װאָס סע טוט זיך אַף דער װעלט, טוט זיך עס נישט על־פּי יושר. און ער ברענגט מיר צענטױזנט ראַיות און משלים, װאָס קלעפּן זיך באַ מיר, װי אַן אַרבעס צו דער װאַנט... „קומט אױס, נאָך דײַן משוגענעם שׂכל, זאָג איך, אַז דאָס, װאָס מײַן בהמה מעלקט זיך, און דאָס, װאָס מײַן פֿערדל פֿאָרט, איז אױך נישט על־פּי יושר?“... וכדומה נאָך אַזעלכע קלאָץ־קשיות פֿרעג איך אים און שטעל אים אָפּ, װי זאָגט ער, ע ל כּ ל ד ברי שירות ותשבחות ― אַף יעדן טריט, װי טבֿיה קאָן! מײַן פֿעפֿערל אָבער קאָן אױך, נאָך אַ מין קאָנען! הלװאַי װאָלט ער אַזױ נישט קאָנען װי ער קאָן! און האָט ער עפּעס אַפֿן האַרצן, אַזױ זאָגט ער
דאָס אַרױס! אײנמאָל זיצן מיר אַזױ פֿאַרנאַכט באַ מיר אַף דער פּריזבע
און חקירהן אַלץ מכּוח די דאָזיקע ענינים, פֿילאָזאָפֿיע הײסט עס. רופֿט ער זיך אָן צו מיר, פֿעפֿערל הײסט עס: „איר װײסט, רב טבֿיה? איר האָט טעכטער, רב טבֿיה, זײער געראָטענע“. „טאַקע באמת? ― זאָג איך. ― אַ דאַנק דיר פֿאַר דער בשׂורה; זײ האָבן, זאָג איך, אין װעמען געראָטן צו זײַן“. „אײנע, זאָגט ער צו מיר װײַטער, די עלטערע, די איז גאָר, זאָגט ער, אַ בר־דעת, אַ פּאָלנע מענטש“. „איך װײס עס אָן דיר, זאָג איך, דאָס עפּעלע, זאָג איך, פֿאַלט נישט װײַט פֿונעם בײמעלע“. אַזױ זאָג איך צו אים, און דאָס האַרץ, געװײנלעך, װאַקסט פֿאַר תּענוג, װאָרעם װאָסער פֿאָטער, איך בעט אײַך, האָט נישט ליב, אַז מע לױבט אים זײַנע קינדער? גײ זײַ אַ נבֿיא, אַז פֿון אַזאַ מין לױבעניש װעט גאָר אַרױסשפּרינגען אַ פֿאַרקאָכעניש, זאָל גאָט שומר ומציל זײַן! איר מעגט דאָס האָרכן.
בקיצור, ױהי ערבֿ ױהי בוקר ― געװען איז דאָס צװישן טאָג און נאַכט, אין בױבעריק טאַקע, פֿאָר איך מיר אַזױ מיט מײַן װעגעלע איבער די דאַטשעס, שטעלט מיך עמעצער אָפּ. איך טו אַ קוק ― ס'איז אפֿרים דער שדכן. אפֿרים דער שדכן, דאַרפֿט איר װיסן, איז זיך אַ ייִד אַ שדכן, װי אַלע שדכנים, פֿאַרנעמט זיך, הײסט דאָס, מיט שידוכים. דערזעט ער מיך, אפֿרים הײסט עס, אין בױבעריק און שטעלט מיך אָפּ: „זײַט־זשע מוחל, רב טבֿיה, איך דאַרף אײַך עפּעס, זאָגט ער, זאָגן“. „מהיכא־תּיתי, אַבי אַ גוטס“, זאָג איך און שטעל אָפּ דאָס פֿערדל. „איר האָט, זאָגט ער, רב טבֿיה, אַ טאָכטער!“ „איך האָב, זאָג איך, זיבן, זאָלן געזונט זײַן“. „איך װײס, זאָגט ער, אַז איר האָט זיבן, איך האָב אױך זיבן“. „האָבן מיר, זאָג איך, אינײנעם אַזױ גרױס װי פֿערצן“. „בקיצור, װערטלעך אַף אַ זײַט, זאָגט ער; די מעשׂה, רב טבֿיה, דערפֿון, זאָגט ער, איז אַזױ: איך בין דאָך, װי אײַך איז ידוע, אַ ייִד אַ שדכן, האָב איך, זאָגט ער, פֿאַר אײַך אַ חתן. נאָר אַ חתן ― פֿון חתנלאַנד אַ חתן, טאַקע פּערװע שבפּערװע!“ „דהײַנו, זאָג איך, װאָס װערט אָנגערופֿן באַ אײַך אַ חתן פֿון חתנלאַנד, פּערװע שבפּערװע? אױב, זאָג איך, אַ חײט, אָדער אַ סנדלר, אָדער אַ מלמד, מעג ער, זאָג איך, זיצן דאָרט, און איך, זאָג איך, ריװח והצלה יעמוד ― מײַן גלײַכן װעל איך מיר געפֿינען, ממקום א ח ר, װי דער מדרש, זאָג איך, זאָגט“... „ע, זאָגט ער, רב טבֿיה, איר הײבט שױן אָן מיט אײַערע מדרשים? מיט אײַך, זאָגט ער, רעדן, באַדאַרף מען זיך גוט אונטערגאַרטלען! איר פֿאַרשיט, זאָגט ער די װעלט מיט מדרשים. איר הערט בעסער אױס, זאָגט ער, װאָס פֿאַר אַ מין שידוך אפֿרים דער שדכן איז אַ בעלן אײַך פֿאָרצולײגן; איר זאָלט, זאָגט ער, נאָר האָרכן און שװײַגן“. אַזױ מאַכט ער צו מיר, אפֿרים הײסט דאָס, און נעמט און לײענט מיר אױס אַ צעטל ― װאָס זאָל איך אײַך זאָגן? טאַקע עפּעס קפֿריסין. ראשית, איז דאָס אָרט זײער אַ שײן אָרט, אַ טאַטנס אַ קינד, ניט קײן „חאָץ־דרגאָ“. און דאָס, דאַרפֿט איר װיסן, איז באַ מיר דער עיקר. װאָרעם איך בין אַלײן אױך ניט אַבי װער; באַ מיר אין דער משפּחה זײַנען פֿאַראַן אַלערלײ, װי זאָגט ער: עקודיםנקודי , ם ו ברודים ― פֿאַראַן פּראָסטע מענטשן, פֿאַראַן בעל־מלאָכות און פֿאַראַן בעלי־בתּים. הײַנט איז ער אַ יודע־נגן, װאָס פֿאַרשטײט אין די קלײנע אותיות. און דאָס איז באַ מיר אַװדאי נישט פֿון די קלײנע זאַכן, װאָרעם אַ גראָבן יונג האָב איך דאָך פֿײַנט, װי חזיר! באַ מיר אַן עם־האָרץ איז ערגער טױזנט מאָל פֿון אַ הולטײַ; איר מעגט אײַך גײן אָן אַ היטל, און אַפֿילו מיטן קאָפּ אַראָפּ, מיט די פֿיס אַרױף, אַבי איר װײסט װאָס רש″י מאַכט, זײַט איר שױן פֿון מײַנע לײַט. אָט אַזאַ ייִד איז טבֿיה... הײַנט איז ער, זאָגט ער, רײַך, אָנגעשטאָפּט מיט געלט, פֿאָרט אַרױס, זאָגט ער, מיט אַ קאַרעטע, מיט אַ פּאָר ברענענדיקע סוסים, עס גײט אַזש אַ רױך!... נו, מהיכא־תּיתי, טראַכט איך מיר, דאָס איז אױך נישט פֿון די גרױסע חסרונות. אײדער אַ קבצן, איז שױן גלײַכער אַ נגיד, װי זאָגט ער: יאה עניותא ל ישׂראל ― גאָט אַלײן האָט אױך פֿײַנט אַ קבצן. אַ סימן האָט איר, אַז גאָט זאָל ליב האָבן אַ קבצן, װאָלט אַ קבצן קײן קבצן נישט געװען. „נו, לאָמיך הערן װײַטער“, זאָג איך. „װײַטער, זאָגט ער, װיל ער מיט אײַך אַ שידוך טאָן, ער גײט אױס, ער חלשט, זאָגט ער, דאָס הײסט נישט נאָך אײַך ― נאָך אײַער טאָכטער חלשט ער, ער װיל אַ שײנע װיל ער“... „אַזױ? ― זאָג איך. ― לאָז ער זײַן פֿאַר איר די כּפּרה. װער, זאָג איך, איז ער, דער אַנטיק אײַערער: אַ בחור? אַן אַלמן? אַ גרוש? אַ שװאַרץ־יאָר?“ „ער איז אַ בחור, זאָגט ער, אַ בחור, אַפֿילו אין די יאָרן שױן, נאָר אַ בחור“. „װי אַזױ־זשע, זאָג איך, איז דער הײליקער נאָמען זײַנער?“ װיל ער מיר נישט זאָגן, כאָטש בראָט אים. „ברענגט זי, זאָגט ער, צו פֿירן קײן בױבעריק, װעל איך אײַך נאָכדעם, זאָגט ער, זאָגן“. „װאָס הײסט, זאָג איך, איך זאָל זי ברענגען צו פֿירן? ברענגען, זאָג איך, ברענגט מען צו פֿירן אַ פֿערד, זאָג איך, אַפֿן יריד, אָדער אַ בהמה צו פֿאַרקױפֿן“...
בקיצור, די שדכנים, װײסט איר דאָך, קאָנען איבעררעדן אַ װאַנט. ס'איז געבליבן, אַז אם־ירצה־השם נאָך שבת ברענג איך זי צו פֿירן קײן בױבעריק. און אַלערלײ גוטע, זיסע מחשבֿות קומען מיר אַף די געדאַנקען, און איך שטעל מיר שױן פֿאָר מײַן האָדלען, װי זי פֿאָרט אין אַ קאַרעטע מיט אַ פּאָר ברענענדיקע סוסים, און די װעלט איז מיר מקנא, ניט אַזױ אַף דער קאַרעטע מיט די סוסים, װי אַף די טובֿות, װאָס איך טו דער װעלט דורך מײַן טאָכטער דער נגידית, העלף־אױס די געפֿאַלענע מיט אַ גמילות־חסד, װעמען אַ כּף־האער, װעמען אַ פֿופֿציקער און װעמען אַ הונדערטער, װי זאָגט איר, יענער האָט אױך אַ נשמה... אַזױ טראַכט איך מיר, פֿאָרנדיק פֿאַרנאַכטלעך, צוריקװעגס אַהײם, און שמײַס דאָס פֿערדל און שמועס מיך דורך מיט דעם אַף פֿערדיש לשון: „ל סוסת י, זאָג איך צו דעם, װיאָ! אַנו, מאַך נאָר, זאָג איך, מיט די רגלים אַביסעלע גיכער, באַקומסטו דײַן פּאָרציע האָבער, װאָרעם א י ן ק מ ח אין תּורה ― שטײט באַ אונדז געשריבן ― אַז מע שמירט ניט, פֿאָרט מען ניט“...
און װי איך רעד מיר דאָ אַזױ מיט מײַן פֿערדל, זע איך, פֿון װאַלד אַרױס שנײַדט זיך אַ פּאָרל, צװײ מענטשן, ניכּר, אַ זכר מיט אַ נקבֿה. גײן גײען זײ נאָענט, האַרט אײנער צום אַנדערן, און מע רעדט עפּעס זײער געשמאַק, װער קאָן דאָס זײַן פּלוצעם אין מיטן דרינען? ― קלער איך מיר און קוק מיך אײַן דורך די פֿײַעריקע ריטער פֿון דער זון. ― איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז ס'איז פֿעפֿערל! מיט װעמען־זשע גײט ער דאָס, דער שלימזל, אַזױ שפּעט? איך פֿאַרשטעל מיך מיט דער האַנט פֿון דער זון און קוק מיך אײַן נאָך שטאַרקער: װער איז די נקבֿהקע? אױ! דאַכט זיך, האָדל? יאָ, ס'איז זי, װי איך בין אַ ייִד, ס'איז זי!... אַזױ? אָט דאָס האָט מען אַזױ געשמאַק געלערנט גראַמאַטיקעס, געלײענט ביכלעך?! אױ, טבֿיה, ביסטו אַ בהמה! ― אַזױ טראַכט איך מיר, און שטעל אָפּ דאָס פֿערדל און רוף זיך אָן צו מײַנע לײַט: „אַ גוטן אָװנט אײַך, זאָג איך, װאָס הערט זיך עפּעס מכּוח מלחמה? װי קומט איר, זאָג איך, פּלוצעם גאָר אַהער? אַף װעמען קוקט איר דאָ אַרױס? אַפֿן נעכטיקן טאָג?“... דערהערט אַזאַ מין ברוך־הבאָ, איז מײַן פּאָרל געבליבן שטײן, װי זאָגט ער, ל א בשמים ולא באָר ץ, דאָס הײסט: ניט אַהין, ניט אַהער, מחילה צעדרײט און רױטלעך אַפֿן פּנים... געשטאַנען אַזױ אַ פּאָר מינוט אָן װערטער, לאָזט מען אַראָפּ די אױגן, נאָכדעם הײבט מען אָן קוקן אַף מיר, איך אַף זײ, זײ בײדע אַף דאָס אַנדערע.
„נו? ― זאָג איך. ― עפּעס באַטראַכט איר מיך, זאָג איך, גלײַך אַזױ װי איר האָט מיך שױן לאַנג נישט געזען. איך בין, דאַכט מיר, דער אײגענער טבֿיה, זאָג איך, װאָס געװען, נישט געמינערט אַ האָר“. אַזױ מאַך איך צו זײ האַלב פֿאַרדראָסיק און האַלב אַף קאַטאָװעס. רופֿט זיך אָן צו מיר די טאָכטער מײַנע, האָדל הײסט דאָס, און װערט נאָך רױטער װי פֿריִער: „טאַטע, אונדז קומט מזל־טובֿ“... „מזל טובֿ אײַך, זאָג איך, מיט מזל זאָלט איר לעבן. װאָס איז די מעשׂה? איר האָט געפֿונען, זאָג איך, אַן אוצר אין װאַלד? צי איר זײַט נאָר װאָס ניצול געװאָרן, זאָג איך, פֿון אַ גרױסער סכּנה?“ „אונדז קומט, זאָגט ער, מזל־טובֿ, מיר זײַנען חתן־כּלה“. „װאָס הײסט, זאָג איך, איר זײַט חתן־כּלה?“ „חתן־כּלה, זאָגט ער, װײסט איר נישט װאָס הײסט? חתן־כּלה הײסט, זאָגט ער, איך בין איר חתן, זי איז מײַן כּלה“. אַזױ מאַכט ער צו מיר, פֿעפֿערל הײסט דאָס, און קוקט מיר דװקא גלײַך אין די אױגן אַרײַן. איך קוק אים אָבער אױך גלײַך אין די אױגן אַרײַן און מאַך צו אים: „װען איז געװען באַ אײַך, זאָג איך, דאָס קנס־מאָל? און פֿאַרװאָס האָט איר נישט גערופֿן מיך אױך אַף דער שׂמחה? איך קער מיך, דאַכט זיך, אָן דאָ אַ שטיקל מחותּן, צי נײן?“... איר פֿאַרשטײט, איך לאַך און װערעם עסן מיך, טאָטשען מײַן לײַב. נאָר גאָרנישט, טבֿיה איז נישט קײן ייִדענע, טבֿיה האָט ליב אױסהאָרכן ביזן סוף... רוף איך מיך אָן צו זײ: „איך פֿאַרשטײ ניט ― אַ שידוך אָן אַ שדכן, אָן תּנאָים?“ „װאָס דאַרפֿן מיר, מאַכט ער, פֿעפֿערל הײסט דאָס, שדכנים? מיר זײַנען שױן לאַנג, זאָגט ער, חתן־כּלה“. „אַזױ? גאָטס נסים! װאָס־זשע האָט איר, זאָג איך, געשװיגן ביז אַהער?“ „װאָס זאָלן מיר, זאָגט ער, שרײַען? מיר װאָלטן אײַך הײַנט אױך נישט דערצײלט, נאָר אַזױ װי מיר האַלטן אין גיכן באַ צעשײדן זיך, איז באַ אונדז געבליבן, מיר זאָלן שטעלן פֿריִערט אַ חופּה“... דאָס האָט מיך שױן פֿאַרדראָסן, װי זאָגט איר: ב א ו מ י ם ע ד נפֿש ― דערלאַנגט אין בײן אַרײַן! מילא, װאָס ער זאָגט: חתן־כּלה ― איז נאָך צו דערלײַדן, װי שטײט דאָרטן געשריבן: אָ הבתּי ― ער װיל זי, זי װיל אים. אָבער חופּה? װאָס איז דאָס פֿאַר װערטער: שטעלן אַ חופּה? עפּעס תּרגום־לשון!... װײַזן װײַזט אױס, אַז מײַן חתן האָט פֿאַרשטאַנען, אַז איך בין פֿון דער מעשׂה אַביסל מטושטש; רופֿט ער זיך אָן צו מיר: „פֿאַרשטײט איר, רב טבֿיה, די מעשׂה דערפֿון איז אַזױ: איך האַלט באַ אָפּפֿאָרן פֿון דאַנען“. „װען פֿאָרסטו?“ „אין גיכן“. „װוּהין, אַ שטײגער?“ „דאָס קאָן איך אײַך, מאַכט ער, נישט זאָגן, ס'איז, זאָגט ער, אַ סוד“... איר הערט? ס'איז אַ סוד! װי געפֿעלט דאָס אײַך, אַ שטײגער? קומט צו גײן אַ פֿעפֿערל, אַ קלײנס, אַ שװאַרץ, אַ פֿאַרזעעניש, פֿאַרשטעלט זיך פֿאַר אַ חתן, װיל שטעלן אַ חופּה, האַלט באַ אַװעקפֿאָרן און זאָגט ניט װוּהין! קאָן ניט צעזעצט װערן די גאַל? „מילא, זאָג איך צו אים, אַ סוד איז אַ סוד; באַ דיר איז גאָלע סודות... גיב מיר אָבער צו פֿאַרשטײן, ברודערל, אָט דאָס: דו ביסט דאָך אַ מענטש, זאָג איך פֿון סאַמע יושר און ביסט אײַנגעטונקען אין מענטשלעכקײט פֿון אױבן ביז אַראָפּ, ― װי קומט דאָס, זאָג איך, צו דיר, אַז דו זאָלסט פּלוצעם אין מיטן דרינען צונעמען באַ טבֿיהן אַ טאָכטער און מאַכן זי פֿאַר אַן עגונה? אָט דאָס הײסט באַ דיר יושר? מענטשלעכקײט? אַ שטיקל גליק, זאָג איך, װאָס דו האָסט מיך נישט באַגנבֿהט, אָדער אונטערגעצונדן“... „טאַטע! ― זאָגט זי צו מיר, האָדל הײסט דאָס. ― דו װײסט גאָרניט, װי גליקלעך מיר זײַנען, איך און ער, װאָס מיר האָבן דיר אױסגעזאָגט פֿונעם סוד. ס'איז באַ אונדז, זאָגט זי, אַראָפּ אַ שטײן פֿונעם האַרצן. קום אַהער, לאָמיר זיך צעקושן“. און נישט לאַנג געטראַכט, כאַפּן זײ מיך אַרום בײדע, זי פֿון אײן זײַט, ער פֿון דער אַנדערער זײַט, און מע הײבט מיך אָן קושן און האַלדזן, זײ מיך און איך זײ, און פֿון גרױס אימפּעט, אַפּנים, זײ בײדע צװישן זיך דאַװאַי קושן זיך! אַ באַשרײַבונג, זאָג איך אײַך, אַ טע־יאַטער מיט זײ! „טאָמער װאָלט שױן געװען, זאָג איך, גענוג קושן זיך? צײַט עפּעס רעדן מכּוח תּכלית“. „מכּוח װאָסער תּכלית?“ זאָגן זײ. „מכּוח נדן, זאָג איך, מלבושים, הוצאָות־החתונה, דאָס, יענץ, לאָקש, בױדעם, ציבעלע“... „מיר דאַרפֿן נישט, זאָגן זײ, גאָרנישט ניט, נישט קײן לאָקשן, נישט קײן בױדעם, נישט קײן ציבעלעס“. „װאָס־זשע דען, זאָג איך, דאַרפֿט איר יאָ?“ „מיר דאַרפֿן, זאָגן זײ, נאָר חופּה וקידושין“... איר הערט װערטער...
בקיצור, איך װעל אײַך נישט מאריך זײַן, עס האָט מיר געהאָלפֿן, װי דער פֿאַראַיאָריקער שנײ ― מע האָט געשטעלט אַ חופּה. אַלץ הײסט אַ חופּה! אַװדאי, װאָס זאָלט איר קלערן, נישט אַזאַ חופּה, װי טבֿיהן שטײט אָן. אױך מיר אַ חופּה!... אַ שטילע חתונה... אָך און װײ!... און דערצו איז נאָך פֿאַראַן אַ װײַב, װי זאָגט איר: אַף אַ מכּה אַ בלאָטער. מוטשעט זי, איך זאָל איך נאָר זאָגן, װאָס איז דאָס עפּעס אַזױ כאַפּ־לאַפּ, בחפּזונדיק? נו, גײט גיט צו פֿאַרשטײן אַ ייִדענע, אַז סע ברענט! װאָס טױג אײַך, איך האָב איר געמוזט אָפּטאָקן פֿון דרך־שלום װעגן אַ ליגן הגדול הגיבור והנורא, אַ מעשׂה מיט אַ ירושה, אַ רײַכע מומע פֿון יעהופּעץ, נעכטיקע טעג ― אַבי זי זאָל מיך לאָזן צורו. און טאַקע באותו היום, דאָס הײסט אַ פּאָר שעה נאָך דער שײנער חופּה, שפּאַן איך אײַן דאָס פֿערד־און־װעגעלע, און מיר זעצן זיך אױף זאַלבעדריט, דאָס הײסט: איך און זי און ער, דער גענײדעם מײַנער, און הלך משה מרדכ י ― מאַרש צום באַן קײן בױבעריק. זיצנדיק אַזױ מיט מײַן פּאָרפֿאָלק אין װעגעלע, כאַפּ איך מיר אַ קוק מן הצד אַפֿן דאָזיקן פּאָרל און טראַכט מיר: װאָס פֿאַר אַ גרױסן גאָט מיר האָבן און װי מאָדנע שײן ער פֿירט זײַן װעלטל! און װאָס פֿאַר מיני משונה נפֿשות, װילדע ברואים, עס געפֿינען זיך באַ אים! אָט האָט איר אײַך אַ פּאָרפֿאָלק נאָרװאָס פֿון דער נאָדל אַרױס: פֿאָרט ער אַװעק, דער גוטער יאָר װײס אים װוּהין, און זי בלײַבט איבער דאָ ― און מע זאָל דאָס לאָזן אַפֿילו אַ טרער, כאָטש פֿון יוצא װעגן! נאָר גאָרנישט, טבֿיה איז נישט קײן ייִדענע. טבֿיה האָט צײַט, קוקט און שװײַגט, װאָס װעט דאָ זײַן... זע איך עפּעס אַ פּאָר יונגעלײַטלעך, גוטע כּתריליקעס, מיט אױסגעטראָטענע שטיװל, זײַנען אַרױסגעקומען אַפֿן באַן זיך געזעגענען מיט מײַן שפּיל־פֿױגל. אײנער פֿון זײ איז געגאַנגען עפּעס װי אַ שײגעץ, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, מיטן העמדל איבער די הױזן, און האָט עפּעס געשושקעט זיך מיט מײַנעם שטילערהײט. „זע נאָר, טבֿיה, טראַכט איך מיר, צי האָסטו זיך ניט אַרײַנגעכאַפּט דאָ צװישן חבֿרה פֿערד־גנבֿים, בײַטל־שנײַדערס, שלע־סער־ברעכער, אָדער פֿאַלשע מאָנעטשיקעס?“...
פֿאָרנדיק צוריק מיט מײַן האָדלען פֿון בױבעריק אַהײם, קאָן איך מיך נישט אײַנהאַלטן און זאָג איר אַרױס דעם דאָזיקן געדאַנק גאַנץ אָפֿנטלעך. צעלאַכט זי זיך און װיל מיך אײַנרעדן, אַז ס'איז לױטער פֿײַנע מענטשלעך, ערלעכע, לעצט־ערלעכע לײַט, װאָס זײער גאַנץ לעבן איז נאָר פֿון יענעמס װעגן, זיך האָבן זײ נישט אין זינען, אַפֿילו אין דער לינקער פּיאַטע... „אָט אַ יענער, זאָגט זי, װאָס מיטן העמדל, דער איז גאָר אַ טאַטנס אַ קינד; ער האָט, זאָגט זי, אַװעקגעװאָרפֿן רײַכע טאַטע־מאַמע אין יעהופּעץ, װיל נישט נעמען באַ זײ קײן צעבראָכענעם גראָשן“. „אַזױ? גאָטס װוּנדער! ― זאָג איך... טאַקע זײער אַ פֿײַן בחורל, כלעבן! צום העמדל, װאָס ער גײט איבער די הױזן, מיט די לאַנגע האָר, װען גאָט העלפֿט אים נאָך אַ האַרמאָניע, אָדער אַ הונט זאָל אים נאָכלױפֿן פֿון הינטן, דעמאָלט האָט דאָס שױן גאָר דעם זיבעטן חן!“... אָט אַזױ רעכן איך זיך אָפּ מיט איר שױן פֿאַר אים אױך, און לאָז אױס מײַן גאַנץ ביטער האַרץ, הײסט דאָס, צו איר נעבעך... און זי? גאָרנישט! אין אסתּר מגדת ― מאַכט זיך תּמעװאַטע. איך איר: „פֿעפֿערל“, און זי מיר: „טובֿת־הכּלל, אַרבעטער, נעכטיקע טעג“... „װאָס טױג מיר, זאָג איך, אײַער טובֿת־הכּלל מיט אײַער אַרבעטן, אַז עס גײט צו באַ אײַך בסוד? פֿאַראַן, זאָג איך, אַ שפּריכװאָרט: װוּ אַ סוד, דאָרט איז אַ גנבֿה... אַמער זאָג מיר גלײַך, װאָס איז ער געפֿאָרן, פֿעפֿערל, און װוּהין?“... „אַלצדינג יאָ, זאָגט זי, נאָר דאָס נישט. פֿרעג זיך, זאָגט זי, בעסער נישט נאָך; גלײב מיר, זאָגט זי, װעסט מיט דער צײַט אַלײן אַלצדינג װיסן. װעסט, אם־ירצה־השם, הערן, און אפֿשר אין גיכן, פֿיל נײַס, פֿיל גוטס!“... „אָמן, הלװאַי, זאָג איך, פֿון דײַן מױל אין גאָטס אױערן. נאָר אונדזערע שׂונאים, זאָג איך, זאָלן אַזױ װיסן פֿון זײער געזונט, װי איך הײב אָן צו פֿאַרשטײן, װאָס דאָ טוט זיך באַ אײַך און װאָס באַדײַט די שפּיל!“... „אָט דאָס איז טאַקע, זאָגט זי, דער אומגליק, װאָס דו װעסט דאָס ניט פֿאַרשטײן“. „װאָס־זשע, ס'איז אַזױ טיף? מיר דאַכט, זאָג איך, אַז איך פֿאַרשטײ, מיט גאָטס הילף, גרעסערע זאַכן“... „דאָס לאָזט זיך ניט, זאָגט זי, פֿאַרשטײן מיטן שׂכל אַלײן, דאָס דאַרף מען, זאָגט זי, פֿילן, פֿילן מיטן האַרצן“... אַזױ זאָגט זי צו מיר, האָדל הײסט עס, און דאָס פּנים באַ איר בשעת־מעשׂה פֿלאַמט און די אױגן ברענען. ניט געדאַכט זאָלן זײ װערן, די טעכטער מײַנע! פֿאַרקאָכן זײ זיך אין עפּעס, איז מיט האַרצן און מיט לײַב און לעבן און מיטן גוף און מיט דער נשמה!
בקיצור, װעל איך אײַך דערצײלן, עס גײט אַװעק אַ װאָך און צװײ און דרײַ און פֿיר און פֿינף און זעקס און זיבן― אין קול ואי ן כּ סף ― נישטאָ ניט קײן בריװ, ניט קײן ידיעה. „פֿאַרפֿאַלן, זאָג איך, פֿעפֿערל!“ ― און כאַפּ אַ קוק אַף מײַן האָדלען. נעבעך קײן טראָפּן בלוט נישטאָ אין פּנים, זוכט אױף אַלע מאָל אַן אַנדער שטיקל אַרבעט אין שטוב, װיל, װײַזט אױס, פֿאַרגעסן דורך דעם די גרױסע צרות אירע, נאָר, איר זאָלט זאָגן, זי זאָל דאָס אים אַפֿילו דערמאָנען! שאַ, שטיל, גלײַך װי ס'איז גאָר קײנמאָל נישט געװען קײן פֿעפֿערל אַף דער װעלט! נאָר אײנמאָל טרעפֿט זיך אַ מעשׂה, איך קום צופֿאָרן אַהײם, איך זע ― מײַן האָדל איז פֿאַרװײנט, גײט אַרום מיט אָנגעשװאָלענע אױגן. הײב איך מיך אָן צו דערפֿרעגן, װער איך געװאָר, אַז דאָ איז נישט לאַנג געװען עפּעס אײנער אַ שלימזל מיט לאַנגע האָר און געסודעט זיך עפּעס מיט איר, מיט האָדלען הײסט עס. „אַהאַ! ― טראַכט איך מיר. ― דאָס איז יענער חבֿרה־מאַן, װאָס האָט אַװעקגעװאָרפֿן רײַכע טאַטע־מאַמע און האָט אַראָפּגעלאָזט דאָס העמדל איבער די הױזן“... און נישט לאַנג געטראַכט, רוף איך אַרױס מײַן האָדלען פֿון שטוב אין הױף אַרױס און טו זי אַ כאַפּ גלײַך אַף דער װענטקע: „זאָג מיר נאָר, טאָכטער, האָסט שױן פֿון אים אַ גרוס?“ „יאָ“. „װוּ איז ער ערגעץ, דײַן באַשערטער?“ „ער איז, זאָגט זי, װײַט“. „װאָס טוט ער?“ „ער זיצט!“ „ער זיצט?“ „ער זיצט“... „װוּ זיצט ער? פֿאַרװאָס זיצט ער?“ ― שװײַגט זי. קוקט מיר גלײַך אין די אױגן אַרײַן און שװײַגט. „זאָג מיר נאָר, זאָג איך, טאָכטער מײַנע, װעדליק איך פֿאַרשטײ, זיצט ער נישט פֿאַר קײן גנבֿה; פֿאַרשטײ איך ניט דעם שׂכל, אַז װי באַלד קײן גנבֿ ניט און קײן שװינדלער ניט, הײַנט פֿאַרװאָס־זשע זיצט ער, פֿאַר װאָסערע מעשׂים טובֿים?“... שװײַגט זי ― אין אסתּר מגדת... האָב איך מיך מײשבֿ געװען: זאָגסט ניט, דאַרף מען ניט; ער איז דאָך דײַן שלימזל, ניט מײַנער. אַ שײנע רײנע כּפּרה! נאָר אינעװײניק אין האַרצן טראָג איך אַ װײטיק, איך בין פֿאָרט אַ פֿאָטער, װי מיר זאָגן אינעם דאַװענען: כּרחם אָ בֿ ע ל בניםאַ ― פֿאָטער בלײַבט אַ פֿאָטער.
בקיצור, געװען איז דאָס הושענא־רבה אַף דער נאַכט. יום־טובֿ איז באַ מיר אַ מנהג, איך רו מיך אָפּ, און אױך דאָס פֿערדל רוט זיך באַ מיר אױס, װי אין דער תּורה שטײט געשריבן: אַתּה ― דו, ושור ך ― און דײַן װײַב, וחמורך ― און דײַן פֿערדל... און אַגבֿ איז שױן אין בױבעריק כּמעט נישטאָ װאָס צו טאָן: טוט מען אַ בלאָז מיטן שופֿר, אַזױ צעלױפֿן זיך אַלע דאַטשניקעס, װי די מײַז אין אַ הונגער, און בױבעריק װערט אַ פּוסטקע. דעמאָלט האָב איך ליב צו זיצן אין דער הײם, באַ זיך אַף דער פּריזבע. פֿאַר מיר איז עס דאָס בעסטע שטיקל צײַט. די טעג זײַנען געשענקטע. די זון באַקט שױן ניט, װי אַ קאַלך־אױװן, נאָר זי גלעט מיט אַ מין װײכקײט, מחיה נפֿשות. דער װאַלד איז אַלץ נאָך גרין, די סאָסנעס הערן ניט אױף צו שמעקן מיט סמאָלע, און עס דאַכט זיך מיר, אַז דער װאַלד קוקט יום־טובֿדיק, װי גאָטס אַ סוכּה, אַ סוכּה פֿון גאָט. אָט דאָ, טראַכט איך מיר, האַלט גאָט סוכּות; דאָ, ניט אין שטאָט, װוּ סע טאַרעראַמט, און מענטשן לױפֿן הין און הער, פּינען מיט דער נשמה, יאָגן זיך נאָכן שטיקל ברױט, און מע הערט נאָר געלט און געלט און געלט!... און װער שמועסט אַף דער נאַכט, הושענא־רבה, למשל, ― איז דאָך גאָר אַ גן־עדן: דעמאָלט איז דער הימל בלױ, די שטערן פֿינקלען, שעמערירן, בײַטן זיך, פּינטלען, װי, להבֿדיל, אַ מענטש מיט די אױגן; און אַמאָל, מאַכט זיך, פֿליט דורך אַ שטערן פֿײַל אױסן בױגן, לאָזט איבער נאָך זיך אַף אַ רגעלע אַ גרינעם פּאַס ― דאָס האָט זיך אַראָפּגעלאָזט אַ שטערנדל, געפֿאַלן עמעצנס מזל. װאָרעם װיפֿל שטערן, אַזױפֿיל מזלות... ייִדישע מזלות... „עס זאָל כאָטש ניט זײַן מײַן פֿינצטער מזל“, ― טראַכט איך מיר, און עס קומט מיר אַפֿן געדאַנק האָדל. שױן פֿון עטלעכע טעג, אַז זי איז עפּעס װי אױפֿגעמונטערט, לעבעדיקער געװאָרן, גאָר אַן אַנדער פּנים באַקומען. עמעצער האָט איר געבראַכט אַ בריװל, אַפּנים, פֿון אים טאַקע, פֿון איר שלימזל. װילן װילט זיך מיר זײער װיסן, װאָס ער שרײַבט איר, נאָר פֿרעגן װיל איך נישט; זי שװײַגט, שװײַג איך אױך, פּתח שין שאַ! טבֿיה איז נישט קײן ייִדענע; טבֿיה האָט צײַט...
דערװײַל, אַזױ װי איך טראַכט פֿון האָדלען, קומט זי אָן, האָדל הײסט עס, זעצט זיך צו לעבן מיר אַף דער פּריזבע, קוקט זיך אַרום אַף אַלע זײַטן און רופֿט זיך אָן צו מיר שטילערהײט: „הערסטו, טאַטע? איך דאַרף דיר עפּעס זאָגן: הײַנט געזעגענען מיר זיך אָפּ מיט דיר... אַף שטענדיק“...
אַזױ זאָגט זי צו מיר שטיל, קױם װאָס מע הערט, און קוקט אַף מיר מיט אַ מאָדנעם מין קוק, מיט אַזאַ קוק, װאָס איך װעל אים אײביק נישט פֿאַרגעסן. און בשעת־מעשׂה פֿליט מיר דורך אַ מחשבֿה אין קאָפּ: „זי װיל זיך טרינקען“... װאָס איז מיר אײַנגעפֿאַלן טרינקען? װײַל עס האָט זיך געטראָפֿן, ניט דאָ געדאַכט, אַ מעשׂה: אַ מײדל נישט װײַט פֿון אונדז האָט זיך פֿאַרקאָכט אין אַ דאָרף־שײגעץ און האָט זיך צוליב דעם דאָרף־שײגעץ... איר װײסט דאָך שױן װאָס. איז די מאַמע פֿאַר צרות קראַנק געװאָרן און איז געשטאָרבן, און דער טאַטע האָט זיך אױסגעבראַכט, געװאָרן אַ קבצן. און דער דאָרף־שײגעץ האָט זיך מײשב געװען און האָט חתלירע געהאַט פֿאַר אַן אַנדערע. איז זי אַװעקגעגאַנגען צום טײַך, דאָס מײדל הײסט דאָס, און האָט זיך אַרײַנגעװאָרפֿן אין װאַסער אַרײַן און האָט זיך דערטרונקען...
„װאָס הײסט, זאָג איך, דו געזעגנסט זיך אָפּ מיט מיר אַף שטענדיק?“ ― אַזױ מאַך איך צו איר און קוק אַראָפּ, זי זאָל ניט זען, װי איך בין טױט. „דאָס הײסט, זאָגט זי, איך פֿאָר, זאָגט זי, אַװעק, מאָרגן, זאָגט זי, גאַנץ פֿרי, מיר װעלן זיך שױן מער קײנמאָל ניט זען... קײנמאָל ניט“...
דערהערט די דאָזיקע װערטער, איז מיר געװאָרן אַביסל גרינגער אַף דער נשמה. דאַנקען גאָט כאָטש דערפֿאַר, טראַכט איך מיר, װי זאָגט ער: ג ם ז ו לטובֿה ― עס קאָן זײַן ערגער, בעסער האָט קײן שיעור ניט... „װוּהין, למשל, פֿאָרסטו, אױב איך האָב, זאָג איך, די זכיה צו װיסן?“ „איך פֿאָר, זאָגט זי, צו אים“. „צו אים? ― זאָג איך. ― װוּ איז ער דען אַצינדערט?“ „לעת־עתּה, זאָגט זי, זיצט ער נאָך; נאָר אין גיכן שיקט מען אים אַװעק“. „פֿאָרסטו, הײסט דאָס, זיך געזעגענען מיט אים?“ ― אַזױ זאָג איך צו איר און מאַך זיך תּמעװאַטע. „נײן, זאָגט זי, איך גײ אים נאָך גלײַך אַהין“. „אַהין? ― זאָג איך. ― װער איז געװען דער אַהין? װי אַזױ הײסט דאָס אָרט?“ „מע װײס נאָך נישט אַקוראַט, זאָגט זי, װי אַזױ דאָס אָרט הײסט, נאָר װײַט איז דאָס זײער, זאָגט זי, װײַט מיט סכּנת־נפֿשות“...
אַזױ זאָגט זיך צו מיר, האָדל הײסט עס, און עס מאָלט זיך מיר אױסעט, אַז זי רעדט דאָס מיט גדלות, מיט גרױסקײט, גלײַך װי ער װאָלט דאָ אָפּגעטאָן עפּעס אַזעלכעס, װאָס סע קומט אים דערפֿאַר אַ מעדאַל פֿון אַ פּוד אײַזן!... װאָס ענטפֿערט מען איר, למשל, אַף אַזאַ זאַך? פֿאַר אַזאַ זאַך נעמט אַ פֿאָטער און בײזערט זיך אױס אַף אַ קינד, שענקט אַ פּאָר פּעטש, אָדער ער בײַטלט אױס אַלע בײזע װיסטע חלומות. טבֿיה איז אָבער ניט קײן ייִדענע. איך גײ מיט דעם גאַנג, אַז כּעס איז עבֿודה־זרה. רוף איך מיך אָן צו איר מיט אַ פּסוק, װי געװײנלעך: „איך זע אַרױס, זאָג איך, טאָכטער מײַנע, אַז דו ביסט מקײם, װי אין דער הײליקער תּורה שטײט געשריבן: ע ל כּ ן יעזבֿ ― װאַרפֿסט אַװעק, זאָג איך, צוליב אַ פֿעפֿערל, טאַטע־מאַמע, זאָג איך, און לאָזט זיך אַװעק אין אַן אָרט, װאָס מע װײס ניט װוּ, ערגעץ אין די מדבריות, אַפּנים, אַפֿן פֿאַרגליװערטן ים, דאָרט, װוּ אַלכּסנדר מוקדון, זאָג איך, איז געפֿאָרן אַפֿן אָקרענט און פֿאַרבלאָנזעט אַף אַ װײַטער װיספּע, זאָג איך, צװישן װילדע מענטשן, װי איך האָב געלײענט, זאָג איך, אַמאָל אין אַ מעשׂה־ביכל“...
אַזױ זאָג איך צו איר האַלב אַף קאַטאָװעס און האַלב מיט כּעס, און דאָס האַרץ בשעת־מעשׂה װײנט. נאָר טבֿיה איז נישט קײן ייִדענע. טבֿיה האַלט זיך אײַן. און זי, האָדל הײסט עס, פֿאַלט נישט אַראָפּ באַ זיך; ענטפֿערט מיר אָפּ על ראשון ראשון, און שטיל, נישט געכאַפּט, און באַטראַכט. טבֿיהס טעכטער קאָנען רעדן...
און כאָטש איך האַלט דעם קאָפּ אַראָפּ און די אױגן צו, פֿונדעסטװעגן דאַכט זיך מיר, אַז איך זע זי, האָדלען הײסט דאָס, איך זע ― איר פּנים איז פּונקט אַזױ װי די לבֿנה, בלאַס און מאַט, און דאָס קול אירס, מאָלט זיך מיר אױס, איז עפּעס װי פֿאַרדומפּן, ציטערט... זאָל איך איר, אַ שטײגער, פֿאַלן אַפֿן האַלדז, בעטן, חלשן פֿאַר איר, זי זאָל נישט פֿאָרן? װײס איך, אַז ס'איז אַרױסגעװאָרפֿן. ימח שמם זאָלן זײ װערן, טאַקע די טעכטער מײַנע, ― פֿאַרקאָכן זײ זיך אין עמעצן, איז מיטן גוף און מיט דער נשמה און מיטן האַרצן און מיט לײַב און לעבן!
בקיצור, מיר זײַנען אָפּגעזעסן אַזױ אַף דער פּריזבע אַ היפּשע שטיק צײַט, לאָז זיך אײַך דאַכטן, כּמעט די גאַנצע נאַכט. מער געשװיגן װי גערעדט, און דאָס, װאָס מיר האָבן גערעדט, איז אױך געװען כּמעט װי נישט גערעדט, האַלבע װערטער... זי האָט גערעדט, און איך האָב גערעדט. איך פֿרעג זי נאָר אײן זאַך: װוּ איז דאָס געהערט געװאָרן, אַ מײדל זאָל נעמען און חתונה האָבן פֿאַר אַ בחור צוליב דעם, זי זאָל אים קאָנען נאָכגײן ערגעץ אין אַלדי שװאַרצע יאָר? ענטפֿערט זי מיר: „מיט אים איז אַלץ אײנס, אַפֿילו אין אַלדי שװאַרצע יאָר“... גיב איך איר, געװײנלעך, צו פֿאַרשטײן מיטן שׂכל, װי נאַריש דאָס איז. גיט זי מיר צו פֿאַרשטײן מיט איר שׂכל, אַז איך װעל דאָס קײנמאָל ניט פֿאַרשטײן. ברענג איך איר אַ משל מיט אַ הון, אַ קװאָקע, װאָס האָט אױסגעזעסן קאַטשקעלעך. די קאַטשקעלעך האָבן זיך נאָר אױפֿגעכאַפּט אַף די פֿיסלעך, האָבן זײ זיך געלאָזט אַפֿן װאַסער, און די קװאָקע נעבעך קװאָקעט. „װאָס, זאָג איך, װעסטו זאָגן, דערױף, טאָכטער לעבן?“ „װאָס, זאָגט זי, זאָל איך דערױף זאָגן? ס'איז אַװדאי אַ רחמנות, זאָגט זי, אַף דער קװאָקע; נאָר צוליב דעם, זאָגט זי, װאָס די קװאָקע קװאָקעט, זאָלן די קאַטשקעלעך ניט שװימען?“... איר פֿאַרשטײט דיבורים? טבֿיהס טאָכטער רעדט נישט גלאַט...
און דערװײַל די צײַט שטײט נישט. עס הײבט שױן אָן צו שאַריען אַף טאָג. די אַלטע אין שטוב װאָרטשעט. זי האָט שױן עטלעכע מאָל געשיקט זאָגן, אַז ס'איז שױן צײַט מאַכן נאַכט, און געזען, אַז עס העלפֿט זיך נישט, האָט זי אַרױסגעשטעקט דעם קאָפּ דורכן פֿענצטער און מאַכט צו מיר, מיט אַ שײנעם יבֿרכך, געװײנלעך: „טבֿיה! װאָס טראַכטסטו זיך?“ „לאָז זײַן שטיל, זאָג איך, גאָלדע, װי אין פּסוק שטײט: ל מ ה רגש ו! האָסט פֿאַרגעסן, אַפּנים, אַז ס'איז הײַנט הושענה־רבה? הושענה־רבה, זאָג איך, װערט אונדז אָנגעחתמעט דאָס גוטע קװיטל, הושענה־רבה דאַרף מען זײַן אױף. פֿאָלג מיך, גאָלדע, זאָג איך, דו נעם, זײַ מוחל, צעבלאָז נאָר דעם סאַמאָװאַר, זאָג איך, און לאָז זײַן טײ, און איך װעל גײן דערװײַלע שפּאַנען דאָס װעגעלע. מיר פֿאָרן מיט האָדלען צום באַן“. און װי דער שטײגער איז, טאָק איך איר אָפּ אַ שפּאָגל־נײַעם ליגן, אַז האָדל פֿאָרט אַװעק קײן יעהופּעץ, און פֿון דאָרטן נאָך װײַטער, אַלץ מכּוח יענעם עסק, מכּוח דער ירושה הײסט דאָס, און עס קאָן געמאָלט זײַן, זאָג איך, אַז זי זאָל שױן דאָרטן בלײַבן איבערן גאַנצן װינטער, און אפֿשר איבערן װינטער מיטן זומער מיט נאָך אַ װינטער; לכן דאַרף מען איר, זאָג איך, מיטגעבן צידה לדרך, אַביסל גרעט, אַ קלײדל, אַ פּאָר קישנס, ציכלעך, דאָס, יענץ און שאַר־ירקות.
אַזױ קאָמאַנדעװע איך און זאָג אָן, ס'זאָל נישט זײַן קײן געװײנען, ס'איז הושענה־רבה אַף דער װעלט. „הושענה־רבה, זאָג איך, טאָר מען ניט װײנען, ס'איז אַ בפֿירושער דין!“ הערט מען דאָך מיך מיטן דין מסתּמא, װי די קאַץ, און מע װײנט דװקא יאָ, און אַז סע קומט צום געזעגענען זיך, װערט אַ יללה, אַלע װײנען ― די מאַמע, די קינדער, און טאַקע זי אַלײן, האָדל הײסט דאָס, און ועל כּולם, אַז ס'איז געקומען צו דער עלטערער טאָכטער מײַנע, צײטל מײן איך (אַף יום־טובֿ קומט זי צו מיר מיט איר באַשערטן, מיט מאָטל קאַמזױל), האָבן זיך בײדע שװעסטער אַ װאָרף געטאָן אײנע דער אַנדערער אַפֿן האַלדז ― מע האָט זײ קױם אָפּגעריסן...
נאָר איך אײנער האָב מיך געהאַלטן שטאָל און אײַזן; דאָס הײסט, עס רעדט זיך נאָר אַזױ ― שטאָל און אײַזן; אינעװײניק קאָכט װי אַ סאַמאָװאַר, נאָר יענעם אַרױסבאַװײַזן ― פֿע! טבֿיה איז דאָך נישט קײן ייִדענע... דעם גאַנצן װעג קײן בױבעריק שװײַגט מען, און אַז מיר האַלטן שױן נישט װײַט פֿון דער באַן, רוף איך מיר אָן צו איר, זי זאָל מיר זאָגן דאָס לעצטע מאָל, װאָס פֿאָרט האָט ער געטאָן אַזעלכעס, פֿעפֿערל הײסט דאָס?... „איטלעכע זאַך, זאָג איך, באַדאַרף דאָך האָבן עפּעס אַ טעם“... װערט זי אָנגעצונדן און שװערט מיר מיט כּל השבֿועות שבעולם, אַז ער איז רײן, װי גין־גאָלד. „ער איז, זאָגט זי, אַ מענטש, װאָס קאַטאָרי פֿאַר זיך אַרט אים נישט, דאָס גאַנצע טועכץ זײַנס איז נאָר, זאָגט זי, יענעמס טובֿה, דער װעלטס טובֿה ― און דער עיקר פֿאַר יגיע־כּפּימניקעס, די בעלי־מלאָכות“ ― און גײט זײַט אַ חכם און טרעפֿט, װאָס דאָס הײסט! „זאָרגט ער זיך, זאָג איך צו איר, הײסט דאָס, פֿאַר דער װעלט? למאַי־זשע, זאָג איך, זאָרגט זיך נישט די װעלט פֿאַר אים, אַז ער איז יאָ אַזאַ װױלער בחור? זאָלסט אים כאָטש לאָזן גריסן, זאָג איך, דעם אַלכּסנדר מוקדון דײַנעם, זאָלסט אים זאָגן, זאָג איך, אַז איך פֿאַרלאָז מיך אַף זײַן יושר, ער איז דאָך אַ מענטש פֿון סאַמע יושר, זאָג איך, אַז ער װעט מײַן טאָכטער מסתּמא נישט פֿאַרפֿירן, און שרײַבן אַמאָל, זאָג איך, אַ בריװל דעם אַלטן טאַטן“...
און אַזױ װי איך רעד, פֿאַלט זי מיר נישט פּלוצעם אַפֿן האַלדז און הײבט נישט אָן צו װײנען? „לאָמיר זיך, זאָגט זי, געזעגענען. זײַ געזונט, טאַטע, גאָט װײס, זאָגט זי, װען מיר װעלן זיך זען!?“... אַן עק! אָט דאָ האָב איך מיך שױן נישט געקאָנט אײַנהאַלטן... עס איז מיר געקומען אַפֿן געדאַנק, פֿאַרשטײט איר, טאַקע די אײגענע האָדל, בשעת זי איז נאָך געװען אַ ברעקל... אַ קינד הײסט דאָס... זי געהאַלטן אַף די הענט... אַף די הענט געהאַלטן... האָט קײן פֿאַריבל נישט, פּאַניע, װאָס איך האָב מיך... מעשׂה ייִדענע... איר זאָלט װיסן, הערט איר, װאָס דאָס איז פֿאַר אַ האָדל, דאָס איז!.. איר זאָלט זען די בריװלעך, װאָס זי שרײַבט... ס'איז אַ האָדל פֿון גאָט!... זי איז באַ מיר אָט־אַ־דאָ־אָ, איז זי באַ מיר... טיף, טיף... איך קאָן עס אײַך אַזױפֿיל נישט אַרױסגעבן................................... . ............................................... .
װײסט איר װאָס, פּאַניע שלום־עליכם? לאָמיר בעסער רעדן פֿון
עפּעס פֿרײלעכערס: װאָס הערט זיך עפּעס מכּוח דער כאָליערע אין אַדעס?...
געשריבן אין יאָר 1906.
― הודו ל ה' כּ י טובֿ ― װי אַזױ גאָט פֿירט, אַזױ איז גוט. דאָס הײסט, עס באַדאַרף זײַן גוט, װאָרעם פּרוּװט זײַט אַ חכם און מאַכט בעסער! אָט האָב איך געװאָלט זײַן אַ קלוגער, געדרײט דעם פּסוק אַהער, געדרײט דעם פּסוק אַהין, געזען, עס העלפֿט נישט, האָב איך צוגענומען די האַנט פֿונעם האַרצן און האָב געזאָגט צו זיך אַלײן: טבֿיה, ביסט אַ נאַר! דו װעסט די װעלט נישט איבערמאַכן. דער אײבערשטער האָט אונדז געגעבן צער־גידול־בנים, איז די טײַטש: פֿון קינדער האָט מען צרות און מע מוז דאָס אָננעמען פֿאַר ליב. אָט, למשל, האָט זיך מײַן עלטערע טאָכטער, צײטל הײסט עס, פֿאַרקאָכט אינעם חײט מאָטל קאַמזױל, האָב איך עפּעס צו איר? אמת, ער איז טאַקע אַ פּראָסטער נפֿש, פֿאַרשטײט נישט אַזױ שטאַרק דריבניטשקע, די קלײנע אותיות, הײסט עס, נאָר װאָס קאָן מען טאָן? די גאַנצע װעלט, װי זאָגט איר, קאָן דאָך ניט זײַן געבילדעט! דערפֿאַר איז ער אַן ערלעך מענטשל און האָרעװעט נעבעך מיטן בלוטיקן שװײס. זי האָט שױן מיט אים, איר זאָלט אָנקוקן, קײן עין־הרע, אַ פֿולע שטוב מיט פּיפּקעס, און בײדע װערן זײ פֿאַרשװאַרצט אין עושר און אין כּבֿוד ― און רעדט מיט איר, זאָגט זי, אַז ס'איז איר, קײן עין־הרע, גוט װי די װעלט, עס קאָן גאָר, זאָגט זי, ניט זײַן בעסער. אײן שטיקל חסרון נאָר, װאָס ס'איז קײן ברױט נישטאָ... ע ד כּאן הקפֿה א' ― דאָס האָט איר אײַך נומער אײנס. נו, און פֿון דער צװײטער טאָכטער, פֿון האָדלען הײסט דאָס, באַדאַרף איך אײַך ניט דערצײלן, איר װײסט שױן. זי האָב איך פֿאַרשפּילט, פֿאַרלאָרן אַף אײביק! גאָט װײס, אױב מײַנע אױגן װעלן זי אַמאָל זען, סײַדן אַף יענער װעלט שױן, איבער הונדערט און צװאַנציק יאָר... רעד איך פֿון איר, פֿון האָדלען הײסט עס, קאָן איך נאָך עד־היום נישט קומען צו זיך, ס'איז אַן עק פֿון מײַן לעבן! פֿאַרגעסן, זאָגט איר? װי קאָן מען פֿאַרגעסן אַ לעבעדיקן מענטשן? ובפֿרט אַזאַ קינד, װי האָדל? איר זאָלט זען די בריװלעך, װאָס זי שרײַבט צו מיר, קאָן מען צעגײן. עס גײט זײ, שרײַבט זי מיר, דאָרטן זײער גוט. ער זיצט, און זי פֿאַרדינט. זי װאַשט גרעט און לײענט ביכלעך און זעט זיך מיט אים אַלע װאָך, און האָט, זאָגט זי, אַ האָפֿענונג, אַז עס װעט זיך דאָ, באַ אונדז, איבערקאָכן, עס װעט אױפֿגײן די זון און עס װעט װערן ליכטיק, װעט מען אים אומקערן צוריק מיט נאָך אַ סך אַזעלכע, װי ער, און דעמאָלט װעלן זײ זיך ערשט, זאָגט זי, נעמען צו דער רעכטער אַרבעט און איבערקערן די װעלט מיטן קאָפּ אַראָפּ, מיט די פֿיס אַרױף. נו? װי געפֿעלט דאָס אײַך? גוט? האַ?... װאָס־זשע טוט אָבער דער רבונו־של־עולם? ער איז דאָך, װי זאָגט איר, אַן אל רחום וחנון, זאָגט ער צו מיר: „װאַרט אױס, טבֿיה, אָט מאַך איך אַזױ, אַז דו װעסט פֿאַרגעסן אָן אַלע דײַנע צרות!“... און כּך־הװה, איר מעגט דאָס האָרכן. קײן אַנדערן װאָלט איך עס ניט דערצײלט, װאָרעם דער װײטיק איז גרױס און דער בזיון איז נאָך גרעסער! נאָר, װי שטײט דאָרט באַ אונדז געשריבן: המכסהאַנימאַבֿרהם ― פֿאַר אײַך איז דען פֿאַראַן באַ מיר אַ סוד? װאָס איך האָב ― דערצײל איך אײַך. נאָר װאָס דען? אײן זאַך װעל איך אײַך בעטן: צװישן אונדז זאָל דאָס בלײַבן. איך זאָג אײַך נאָך אַמאָל: דער װײטיק איז גרױס, נאָר דער בזיון איז נאָך גרעסער!
בקיצור, װי אַזױ שטײט דאָרט אין פּרק: רצההקדושברו ך ה ואלזכּות ― גאָט האָט געװאָלט אַ טובֿה טאָן טבֿיהן, גײט ער און בענטשט אים מיט זיבן קינדער נקבֿות, טעכטער הײסט עס, אַלע אױסגעשפּילטע, געראָטענע, קלוגע און שײנע, פֿרישע, געזונטע, איך זאָג אײַך ― סאָסנעס! אױ, הלװאַי װאָלטן זײ בעסער געװען מיאוסע פּאַסקודניצעס, װאָלט אפֿשר געװען בעסער פֿאַר זײ און געזינטער פֿאַר מיר. װאָרעם װאָס קומט אַרױס, איך בעט אײַך, פֿון אַ גוט פֿערדל, אַז סע שטײט אין שטאַל? װאָס קומט אַרױס פֿון שײנע טעכטער, אַז מע ליגט פֿאַרשטעקט מיט זײ אין אַ העק און מע קוקט נישט אָן קײן לעבעדיקן מענטשן, אַ חוץ אַנטאָן פּאָפּערילע, דעם גױיִשן ראָש־הקהל פֿון דאָרף, און דעם שרײַבער כװעדקע גאַלאַגאַן, אַ הױכער גױעץ מיט אַ פּאַטלע און מיט לאַנגע שטיװל, און דעם גלח, ימח שמו וזכרו. איך קאָן נישט הערן דעם נאָמען זײַנעם, נישט מחמת דעם, װאָס איך בין אַ ייִד און ער איז אַ גלח; אַדרבה, מיר זײַנען זײער גוט באַקאַנט צװישן זיך שױן אַ שאָק מיט יאָרן, דאָס הײסט, אַף קײן שׂימחות אײנס צום אַנדערן גײט מען נישט, און גוט־יום־טובֿ בעטן אַװדאי ניט; גאָרנישט, מהיכא־תּיתי, מע באַגעגנט זיך, גוט־מאָרגן, גוט־יאָר, װאָס הערט זיך עפּעס אַף דער װעלט? אַרײַנלאָזן זיך מיט אים אין װײַטע דרכים האָב איך פֿײַנט, װאָרעם באַלד עפּעס, הײבט זיך אָן אַ סדרה: אײַער גאָט, אונדזער גאָט. לאָז איך מיך ניט און שלאָג אים איבער מיט אַ גלײַכװערטל און זאָג אים, אַז ס'איז פֿאַראַן באַ אונדז אַ פּסוק; שלאָגט ער מיך איבער מסתּמא און זאָגט, אַז אַ פּסוק װײס ער גלײַך מיט מיר, און אפֿשר נאָך בעסער, און הײבט אָן צו זעצן אַף אױסנװײניק אונדזער חומש, װי געװײנלעך, אַ גױ: „בערעשיט באַראַ אַלאָקים“ ― אַלעמאָל, אַלעמאָל דאָס אײגענע. שלאָג איך אים איבער מסתּמא און זאָג אים, אַז ס'איז פֿאַראַן באַ אונדז אַ מדרש. „אַ מדרש, זאָגט ער, װערט שױן אָנגערופֿן תּלמו ־ ד, און תּלמוד ־ האָט ער פֿײַנט, װײַל תּלמוד ־ איז, זאָגט ער, לױטער שװינדל“... װער איך דאָך מסתּמא רעכט אין כּעס און הײב אים אָן אױסצולאמרן װאָס עס קומט מיר אַף דער צונג. מײנט איר, אַז עס אַרט אים עפּעס? גאָרנישט; קוקט אַף מיר און לאַכט, און קעמט זיך בשעת־מעשׂה די באָרד. נישטאָ, הערט איר, קײן ערגערס אַף דער װעלט, װי אַז איר זידלט אַ מענטשן, מאַכט אים מיט דער בלאָטע גלײַך, און ער שװײַגט. אין אײַך װערט די גאַל צעפּיקעט, און יענער זיצט און שמײכלט! דעמאָלט האָב איך דאָס ניט פֿאַרשטאַנען, נאָר אַצינד װײס איך, װאָס דאָס שמײכל האָט באַדײַט...
בקיצור, איך קום צו פֿאָרן אײנמאָל אַהײם, אַרום פֿאַרנאַכטלעך שױן, באַגעגן איך דעם שרײַבער כװעדקע שטײט אין דרױסן מיט מײַן חוה, די דריטע טאָכטער מײַנע, די צװײטע פֿון האָדלען הײסט עס. מיך דערזען, האָט זיך מײַן בחור געגעבן אַ דרײ־אױס, אַראָפּגענומען פֿאַר מיר דאָס היטל און אַװעק. רוף איך מיך אָן צו מײַן חוהן: „װאָס האָט דאָ געטאָן כװעדקע?“ זאָגט זי: „גאָרניט“... זאָג איך: „װאָס הײסט גאָרניט?“... זאָגט זי: „מיר האָבן געשמועסט“... זאָג איך: „װאָס פֿאַר אַ מחותּן ביסטו מיט כװעדקען?“... זאָגט זי: „מיר זײַנען באַקאַנט שױן פֿון לאַנג“... זאָג איך: „מזל־טובֿ דיר מיט דײַן באַקאַנטשאַפֿט! אַ שײנער חבֿר כװעדקע!“... זאָגט זי צו מיר: „דו קענסט אים דען? דו װײסט דען װער ער איז?“... זאָג איך צו איר: „װער ער איז, װײס איך ניט, כ'האָב זײַן ייִחוס־בריװ ניט געזען; נאָר פֿאַרשטײן פֿאַרשטײ איך, אַז ער דאַרף שטאַמען פֿון סאַמע גדולים; דער טאַטע זײַנער, זאָג איך, האָט געמוזט זײַן אָדער אַ פּאַסטעך, אָדער אַ סטרוזש, אָדער אַזױ אַ שיכּור“... רופֿט זי זיך אָן צו מיר, חוה הײסט עס: „װאָס זײַן טאַטע איז געװען װײס איך ניט און װיל ניט װיסן, באַ מיר זײַנען אַלע מענטשן גלײַך; נאָר אַז ער אַלײן איז אַ מענטש ניט קײן געװײנלעכער ― דאָס װײס איך פֿאַר געװיס“... „דהײַנו, זאָג איך, װאָס פֿאַר אַ מין סאָרט מענטש איז ער? לאָם איך הערן“... „איך װאָלט דיר, זאָגט זי, געזאָגט, װעסטו ניט פֿאַרשטײן. כװעדקע, זאָגט זי, דאָס איז דער צװײטער גאָרקי“... „דער צװײטער גאָרקי?“ ― זאָג איך. ― „װער־זשע איז געװען, זאָג איך, דער ערשטער גאָרקי?“... „גאָרקי, זאָגט זי, דאָס איז הײַנט כּמעט דער ערשטער מענטש אַף דער װעלט“... „װוּ זיצט ער, זאָג איך, דער תּנא דײַנער, װאָס איז זײַן געשעפֿט און װאָס פֿאַר אַ דרשה האָט ער געדרשנט?“... מאַכט זי צו מיר: „דער גאָרקי ― דאָס איז אַ באַרימטער שרײַבער, אַ שריפֿטשטעלער, אַ מענטש, הײסט דאָס, װאָס מאַכט ביכער, און אַ טײַערער, אַ זעלטענער, אַן ערלעכער מענטש, שטאַמט אױך פֿון פּראָסטן שטאַנד, נישט געלערנט אין ערגעץ, נאָר פֿון זיך אַלײן... אָט דאָס איז זײַן בילד“... אַזױ מאַכט זי צו מיר, חוה הײסט עס, און נעמט אַרױס פֿון קעשענע אַ פּאַרטרעטל און װײַזט דאָס מיר. „אָט דאָס איז ער, זאָג איך, דער צדיק דײַנער, רב גאָרקי? איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז איך האָב אים ערגעץ געזען, זאָג איך, אָדער באַ דער באַן טראָגן זעק, אָדער אין װאַלד שלעפּן קלעצער“... ,,איז דאָס באַ דיר, זאָגט זי, אַ חסרון, זאָגט זי, אַז אַ מענטש האָרעװעט מיט זײַנע אײגענע הענט? דו אַלײן האָרעװעסט דען ניט? און מיר האָרעװען ניט?“ „יאָ, יאָ, זאָג איך. ביסט גערעכט, זאָג איך, ס'איז אַ בפֿירושער פּסוק באַ אונדז: יגיעכּפּי ך כּ י תאכל ― אַז דו װעסט ניט האָרעװען, װעסטו ניט עסן... נאָר פֿונדעסטװעגן, זאָג איך, פֿאַרשטײ איך ניט, װאָס האָט דאָ צו טאָן כװעדקע? איך װאָלט בעסער, זאָג איך, געװען צופֿרידן, װען דו זאָלסט זײַן באַקאַנט מיט אים פֿון דערװײַטן; דו באַדאַרפֿסט ניט פֿאַרגעסן, זאָג איך, מאַין באָת ולאָן אַתּה הולך ― װער ביסטו און װער איז ער“... מאַכט זי צו מיר: „גאָט האָט באַשאַפֿן אַלע מענטשן גלײַך“... „יאָ, יאָ, זאָג איך, גאָט האָט באַשאַפֿן אָדם הראשונען נאָך זײַן געשטאַלט; מע טאָר אָבער ניט פֿאַרגעסן, אַז איטלעכער דאַרף זוכן זײַן גלײַכן, װי אין פּסוק שטײט באַ אונדז געשריבן: איש כּמתּנ ת י ד ו “... „אַן אַנטיק!“ ― זאָגט זי צו מיר. ― „אַף אַלצדינג האָסטו אַ פּסוק! אפֿשר געפֿינט זיך, זאָגט זי, באַ דיר אַ פּסוק װעגן דעם, װאָס מענטשן, זאָגט זי, האָבן גענומען און האָבן זיך אַלײן, זאָגט זי, אײַנגעטײלט אַף ייִדן און גױים, אַף בעלי־בתּים און קנעכט, אַף פּריצים און בעטלערס?“... „טע־טע־טע! ― זאָג איך ― ביסט מיר שױן, דאַכט מיר, פֿאַרפֿאָרן, טאָכטער, אין אלף השישי אַרײַן!“ און איך גיב איר צו פֿאַרשטײן, אַז אַזױ פֿירט זיך שױן אַף דער װעלט מששת ימי בראשית. פֿרעגט זי מיך: „למאַי זאָל זיך אַזױ פֿירן אַף דער װעלט?“... זאָג איך: „דערפֿאַר, װאָס אַזױ האָט גאָט באַשאַפֿן זײַן װעלט“... זאָגט זי: „למאַי האָט גאָט אַזױ באַשאַפֿן זײַן װעלט?“... זאָג איך: „ע! אַז מיר װעלן אָנהײבן פֿרעגן קשיות ― למאַי אַזױ און למאַי אַזױ, איז אין לדבֿ ר ס וףאַ ― מעשׂה אָן אַן עק!“... זאָגט זי מיר: „דערױף האָט דאָך אונדז גאָט געגעבן אַ פֿאַרשטאַנד, אַז מיר זאָלן פֿרעגן קשיות“... זאָג איך: „באַ אונדז איז פֿאַראַן אַ מינהג אַזעלכער, אַז אַ הון, זאָג איך, הײבט אָן צו קרײען װי אַ האָן, זאָל מען זי באַלד אַװעקטראָגן צום שוחט, װי מיר זאָגן די ברכות: הנותן לשׂכוי בינה “. ― „טאָמער װאָלט אפֿשר גאָר געװען גענוג זיך צו גאָרגלען דאָרטן? ― רופֿט זיך אָן מײַן גאָלדע פֿון שטוב אַרױס. ― דער באָרשט, זאָגט זי, שטײט אַפֿן טיש שױן פֿון אַ שעה, און ער זינגט גאָר זמירות!“... „אָט האָסטו דיר, זאָג איך, די אַנדערע טעג יום־טובֿ! ניט אומזיסט, זאָג איך, האָבן אונדזערע חכמים געזאָגט: שבֿעה דבֿרים בגולםאַ ― ייִדענע האָט אין זיך נײַן מאָס רײד. מע רעדט תּוך־זאַכן, איז זי דאָ מיט איר מילכיקן באָרשט!“... רופֿט זיך אָן צו מיר גאָלדע: „דער מילכיקער באָרשט, זאָגט זי, איז אפֿשר אַזאַ תּוך־זאַך, װי אַלע דײַנע תּוך־זאַכן“... „מזל־טובֿ! האָט איר אײַך, זאָג איך, אַ נײַעם פֿילאָזאָף, גלײַך פֿון אונטערן אױװן אַרױס! קאַרג, זאָג איך, װאָס די טעכטער זײַנען געװאָרן אױפֿגעקלערטע קעפּ, האָט שױן טבֿיהס װײַב אױך אָנגעהױבן פֿליִען דורכן קױמען אין הימל אַרײַן!“... „אַז ס'איז יאָ, זאָגט זי, געקומען צו רײד הימל, טאָ ליג שױן אין דער ערד!“... װי געפֿעלט אײַך, אַ שטײגער, אַזאַ מין ברוך־הבאָ אַפֿן ניכטערן האַרצן?...
בקיצור, לאָמיר, װי זאָגט איר, איבערלאָזן דעם בן־מלך און זיך נעמען צו דער בת־מלכּה, איך מײן דעם גלח, ימח שמו וזכרו! אײנמאָל פֿאַרנאַכט פֿאָר איך מיר אַהײם מיט די לײדיקע קריגלעך און האַלט שױן באַם אַרײַנפֿאָרן אין דאָרף אַרײַן, באַגעגן איך אים פֿאָרן מיט זײַן אײַזערנער געקאָװעטער בריטשקע, טרײַבט אָן אַלײן מיט זײַן כּבֿוד די פֿערדלעך, און די צעקעמטע באָרד זײַנע איז צעשמיסן פֿונעם װינט. „צו דײַן קאָפּ, טראַכט איך מיר, אַ שײן באַגעגעניש!“... „אַ גוטער אָװנט! ― מאַכט ער צו מיר. ― האָסט מיך ניט דערקענט, זאָגט ער, צי װאָס?“ „װעסט גיך רײַך װערן“, זאָג איך צו אים און נעם אַראָפּ דאָס היטל און װיל פֿאָרן װײַטער. מאַכט ער צו מיר: „שטײ אַ װײַלע, טעװעל, װאָס האָסטו קײן צײַט ניט? איך דאַרף דיר עפּעס זאָגן אַ צװײ װערטער“. „אָך, זאָג איך, אַבי נאָר עפּעס גוטס, איז מהיכא־תּיתי, און אױב נישט, מעג דאָס, זאָג איך, בלײַבן אַף אַן אַנדערש מאָל“... „װאָס הײסט, זאָגט ער, באַ דיר אַן אַנדערש מאָל?“... „אַן אַנדערש מאָל, זאָג איך, הײסט באַ מיר, ביז משיח װעט קומען“... „משיח, מאַכט ער צו מיר, איז דאָך שױן געקומען“... „דאָס האָב איך שױן געהערט, זאָג איך, פֿון דיר ניט אײן מאָל; דו זאָג מיר נאָר, פֿאָטערל, עפּעס נײַס“... „אָט דאָס, זאָגט ער, מײן איך טאַקע דיר זאָגן; איך װיל מיט דיר שמועסן, זאָגט ער, טאַקע פֿון דיר אַלײן, דאָס הײסט, פֿון דײַן טאָכטער“... דאָ האָט מיר באַלד אַ טיאָכקע געטאָן דאָס האַרץ: װאָס פֿאַר אַ מחותּן איז ער מיט מײַן טאָכטער? און איך רוף מיך אָן צו אים: „מײַנע טעכטער, זאָג איך, זײַנען חלילה נישט אַזעלכע, װאָס מע זאָל דאַרפֿן פֿאַר זײ רעדן; זײ קאָנען שױן, זאָג איך, אַלײן באַשטײן זײער שטעטל“... „דאָס איז, אָבער, מאַכט ער, אַזאַ מין ענין, װאָס זי אַלײן קאָן נישט רעדן, עס מוז רעדן אַן אַנדערער, מחמת דאָ האַנדלט זיך װעגן אַ תּוך־זאַך, זאָגט ער, טאַקע װעגן איר תּכלית“... „װעמען גײט עס אָן, זאָג איך, דער תּכלית פֿון מײַן קינד? מיר דאַכט, זאָג איך, אַז װי באַלד מע שמועסט פֿון תּכלית, בין איך מײַן קינד אַ פֿאָטער ביז הונדערט צװאַנציק יאָר, צי נײן?“... „אמת, זאָגט ער, דו ביסט דײַן קינד אַ פֿאָטער; דו ביסט אָבער, זאָגט ער, אַף דײַן קינד אַ בלינדער, דײַן קינד, זאָגט ער, רײַסט זיך אין אַן אַנדער װעלט אַרײַן, און דו פֿאַרשטײסט זי ניט, אָדער דו װילסט זי ניט פֿאַרשטײן“... „אױב איך פֿאַרשטײ זי ניט, זאָג איך, אָדער איך װיל זי ניט פֿאַרשטײן ― דאָס איז אַן אַנדער זאַך; װעגן דעם, זאָג איך, קאָנען מיר אַביסל שמועסן; נאָר װאָס קער זיך דאָס אָן, פֿאָטערל, מיט דיר?“... „עס קער זיך, זאָגט ער, מיט מיר אָן זײער שטאַרק, זאָגט ער, װײַל זי איז איצטער אין מײַן רשות“... „װאָס הײסט, זאָג איך, זי איז אין דײַן רשות?“... „דאָס הײסט, זי איז איצטער אונטער מײַן השגחה“, מאַכט ער און קוקט מיר גלײַך אין די אױגן אַרײַן און צעקעמט זיך די שײנע צעלאָזטע זקנה. טו איך מסתּמא אַ שפּרונג אונטער: „װער? מײַן קינד איז אונטער ד ײַ ן השגחה? מיט װאָס פֿאַר אַ רעכט?“ ― זאָג איך און פֿיל, אַז איך הײב אָן אַרײַן אין כּעס. מאַכט ער צו מיר גאַנץ קאַלטבלוטיק מיט אַ שמײכעלע: „נאָר ניט געהיצט זיך, טעװעל! פּאַװאָלי װעלן מיר, זאָגט ער, די זאַך זיך איבערלײגן. דו װײסט, איך בין דיר, זאָגט ער, חלילה קײן שׂונא נישט, כאָטש דו ביסט אַ ייִד; דו װײסט, זאָגט ער, אַז איך האַלט פֿון ייִדן, און עס טוט מיר װײ דאָס האַרץ אַף זײ פֿאַר זײער עקשנות, װאָס זײ האָבן זיך אײַנגעשפּאַרט און װילן ניט פֿאַרשטײן, אַז מע מײנט דאָס פֿון זײער טובֿה װעגן“... „פֿון טובֿות, זאָג איך, זאָלסטו מיט מיר, פֿאָטערל, איצטער נישט רעדן, מחמת איטלעכס װאָרט, װאָס איך הער פֿון דיר אַצינד, איז פֿאַר מיר אַ טראָפּן סם־המװת, זאָג איך, אַ פּיסטױל אין האַרצן אַרײַן. אױב דו ביסט מיר אַזאַ גוטער פֿרײַנט, װי דו זאָגסט, װעל איך פֿון דיר בעטן נאָר אײן טובֿה: מײַן טאָכטער זאָלסטו לאָזן צו רו“... „ביסט אַ נאַרישער מענטש, מאַכט ער צו מיר, עס װעט דײַן טאָכטער חלילה קײן שלעכטס ניט געשען; עס שטײט איר איצטער פֿאָר אַ גליק, זאָגט ער; זי נעמט, זאָגט ער, אַ חתן ― אַף מיר אַזאַ יאָר“... „אָמן! ― זאָג איך כּלומרשט מיט אַ געלעכטערל, און אין האַרצן ברענט אַ גיהנום! ― װער איז ער, למשל, דער חתן, זאָג איך, אױב איך בין זוכה, זאָג איך, צו װיסן?“... „דו דאַרפֿסט אים קענען, זאָגט ער, ער איז אַ בראַװער, אַן אָרנטלעך מענטשל, און גאַנץ פֿײַן געבילדעט, אַפֿילו פֿון זיך אַלײן, און איז פֿאַרקאָכט אין דײַן טאָכטער, און װיל מיט איר חתונה האָבן און קאָן נישט, װײַל ער איז נישט קײן ייִד“... „כװעד־קע!“... ― טראַכט איך מיר, און עס טוט מיר אַ זעץ אין קאָפּ אַרײַן אַ מאָדנע היץ, און עס באַשלאָגט מיך אַ קאַלטער שװײס, קױם װאָס איך זיץ אײַן אַפֿן װעגעלע. נאָר אַרױסבאַװײַזן דאָס פֿאַר אים ― נישט דערלעבן װעט ער דאָס! און איך נעם דאָס פֿערדל פֿאַר די לײצעס, טו דאָס אַ שמיצל פֿון אונטן אַרױף, און הלךמשהמרדכי ― פּאַשאָל אָן אַ זײַ־געזונט אַהײם... איך קום צו פֿאָרן אַהײם, אײַ־אײַ־אײַ, אַן איבערקערעניש! די קינדער ליגן מיט די פּנימער אין די קישנס און װײנען, מײַן גאָלדע איז מער אַף יענער װעלט אײדער אַף דער װעלט... איך זוך חוהן, װוּ איז חוה? ― נישטאָ חוה!... פֿרעגן װוּ איז חוה, װיל איך נישט. איך פֿאַרשפּאָר שױן פֿרעגן, אַז אָך און װײ איז מיר! און איך פֿיל דעם טעם פֿון חיבוט־הקבֿר, און עס ברענט אין מיר אַ פֿײַער, איך װײס ניט אַף װעמען... איך װאָלט עפּעס נאָר גענומען און זיך אַלײן אױסגעפּאַטשט... און איך צעשרײַ מיך אַף די קינדער און לאָז אױס מײַן ביטער האַרץ צום װײַב. איך קאָן מיר קײן אָרט נישט געפֿינען. גײ איך אַרױס אין שטאַל צום פֿערד, דעם געבן עסן, און טרעף דאָס שטײן אַריבערגעפֿוצעװעט מיט אײן פֿוס אַף יענער זײַט קלאָץ. כאַפּ איך אַ שטעקן און הײב דעם אָן אײַנטײלן, שײלן די פֿעל, ברעכן די בײנער: „פֿאַרברענט זאָלסטו װערן, שלימזל מײַנער! זאָלסטו אַזױ לעבן, װי איך האָב פֿון דײַנעטװעגן אַ האָבערל אַפֿילו! צרות, אױב דו װילסט, קאָן איך דיר געבן, שלעק, מיט אַנגסטן, מיט מכּות, מיט בכו־רות!“...
אַזױ רעד איך צום פֿערדל און באַטראַכט מיך אָבער באַלד, אַז ס'איז אַ צער־בעלי־חײם, גאָט די נשמה שולדיק, װאָס האָב איך צו דעם? און איך שיט דעם אונטער אַביסל געהאַקטע שטרױ און זאָג דעם צו, אם־ירצה־השם, שבת װײַזן אַ הא אין סידור, און קום אַרײַן צוריק אין שטוב אַרײַן, באַגראָב זיך און ליג אין געהאַקטע װוּנדן, און דער קאָפּ ― דער קאָפּ װערט מיר שיִער צעשפּרונגען, טראַכטנדיק און קלערנדיק דעם פּשט, װאָס זאָל דאָס באַדײַטן? „מ ה פּשעי ומה חטאָת י ― מיט װאָס האָב איך, טבֿיה, פֿאַרזינדיקט מער פֿון דער גאַנצער װעלט, װאָס מע באַשטראָפֿט מיך מער פֿון אַלע ייִדן? אױ, רבונו־של־עולם, רבונו־של־עולם! מ ה אָנו ומה חײנו ― װער בין איך אַזױנס, װאָס דו טראָגסט מיך אַפֿן קאָפּ כּסדר, האָסט מיך אין זינען און לאָזט נישט אױס װוּ ערגעץ אַ שלאַק, אַ צרה, אַן אָנשיקעניש?!“...
און אַזױ װי איך טראַכט מיר אַזױ, ליגנדיק אַף הײסע קױלן, הער איך, װי מײַן װײַב נעבעך קרעכצט, רײַסט אױס אַ שטיק האַרץ. „גאָלדע, זאָג איך, דו שלאָפֿסט?“... „נײן, זאָגט זי, װאָס איז דען?“... „גאָרנישט, זאָג איך, מיר זײַנען גוט אין דער ערד; אפֿשר װײסטו, זאָג איך, אַן עצה, װאָס טוט מען?“... „פֿרעגסט באַ מיר, זאָגט זי, עצות, אַז אָך און װײ איז מיר? אַ קינד שטײט אױף, זאָגט זי, אינדערפֿרי, אַ געזונטע, אַ שטאַרקע, טוט זיך אָן, זאָגט זי, פֿאַלט מיך אַרום קושן און האַלדזן און װײנען און זאָגט נישט װאָס; איך האָב געמײנט, זי איז חלילה פֿונעם זינען! פֿרעג איך זי: „װאָס איז דיר, טאָכטער?“ זאָגט זי גאָרנישט און כאַפּט זיך אַרױס אַף אַ װײַלע צו די בהמות און װערט פֿאַרשװוּנדן. איך װאַרט אַ שעה, איך װאַרט צװײ, איך װאַרט דרײַ ― װוּ איז חוה? נישטאָ חוה! רוף איך מיך אָן צו די קינדער: „אַנו, טוט נאָר אַ שפּרונג אַף אַ מינוטקעלע צום גלח“... „פֿון װאַנען, זאָג איך, האָסטו געװוּסט, גאָלדע, אַז זי איז באַם גלח?“... „פֿון װאַנען האָב איך געװוּסט? ― זאָגט זי. ― אַז אָך און װײ איז מיר! װאָס איז, זאָגט זי, איך האָב קײן אױגן ניט? צי איך בין איר קײן מאַמע ניט?“... „אַז דו האָסט אױגן, זאָג איך, און דו ביסט איר אַ מאַמע, װאָס־זשע האָסטו געשװיגן און האָסט ניט געזאָגט מיר?“... „דיר זאָל איך זאָגן? װען ביסטו אין דער הײם? ― זאָגט זי. ― און אַז איך זאָג דיר, הערסטו מיך דען? דיר אַז מע זאָגט, זאָגט זי, ענטפֿערסטו באַלד מיט אַ פּסוק; פֿאַרהאַקסט דעם קאָפּ מיט פּסוקים און דערמיט קומסטו אָפּ“...
אַזױ מאַכט זי צו מיר, גאָלדע הײסט עס, און איך הער, װי זי װײנט אין דער פֿינצטער... אַביסל איז זי גערעכט, טראַכט איך מיר, װאָרעם װאָס פֿאַרשטײט אַ ייִדענע? און עס טוט מיר װײ אַף איר דאָס האַרץ, איך קאָן נישט הערן, װי זי קרעכצט און װי זי װײנט. רוף איך מיך אָן צו איר: „זעסטו, גאָלדע, ביסט ברוגז, זאָג איך, למאַי איך האָב אַף אַלצדינג אַ פּסוק; עס שטײט באַ אונדז געשריבן, זאָג איך, כּ רחםאָבֿעלבניםאַ ― טאַטע האָט ליב אַ קינד. פֿאַרװאָס שטײט ניט, זאָג איך, כּרחםאםעלבנים ― אַז אַ מאַמע האָט ליב איר קינד? װײַל אַ מאַמע איז ניט קײן טאַטע; אַ טאַטע, זאָג איך, קאָן אַנדערש רעדן מיט אַ קינד. אָט װעסטו זען, זאָג איך, אם־ירצה־השם, מאָרגן זע איך מיך מיט איר“... „הלװאַי, זאָגט זי, זאָלסטו זיך קאָנען זען מיט איר, און מיט אים אױך, ער איז אַ מענטש, זאָגט זי, ניט קײן שלעכטער, כאָטש אַ גלח, נאָר אַף אַ מענטשן האָט ער, זאָגט זי, רחמנות. דו װעסט אים בעטן, פֿאַלן צו די פֿיס, אפֿשר װעט ער רחמנות האָבן“... „װער, זאָג איך, דער כּומר, ימח שמו?... איך זאָל מיך בוקן, זאָג איך, צום גלח? ביסט משוגע, זאָג איך, צי חסר־דעה? אַ לתּפֿתּחפּהלשׂטן , זאָג איך, ― ניט דערהערן װעלן דאָס מײַנע שׂונאים!“... „אָ! זעסטו? עס הײבט זיך אָן, זאָגט זי, מיט דיר!“... „װאָס דען, זאָג איך, האָסטו געמײנט? איך װעל מיך לאָזן פֿירן פֿון אַ ייִדענע? איך װעל, זאָג איך, לעבן מיט דײַן װײַבערשן שׂכל?“... אָט אין אַזעלכע שמועסן גײט אַװעק באַ אונדז די נאַכט. קױם דערלעבט דעם ערשטן קרײ פֿונעם האָן, הײב איך מיך אױף, דאַװן אָפּ, נעם מיט זיך די בײַטש און לאָז מיך אַװעק מסתּמא גלײַך צום גלח אין הױף אַרײַן. װי זאָגט איר, אַ ייִדענע איז טאַקע אַ ייִדענע, נאָר װוּהין דען האָב איך געזאָלט גײן? אין דער ערד אַרײַן?...
בקיצור, געקומען צו אים אין הױף אַרײַן, באַגעגענען מיך די כּלבֿים זײַנע מיט אַ שײנעם גוט־מאָרגן און װילן מיר צורעכט מאַכן די קאַפּאָטע און פֿאַרזוכן די ליטקע פֿון מײַנע ייִדישע פֿיס, צי זײ זײַנען עפּעס גוט פֿאַר זײערע הינטישע צײן?... אַ גליק, װאָס כ'האָב מיטגענומען די בײַטש, האָב איך זײ געגעבן צו פֿאַרשטײן דעם פּסוק ל א יחר ץ כּ ל בֿ לשונו ― נעכײַ סאָבאַקאַ דאַראָם נע ברעשע, דאָס הײסט: לאָז אַ הונט ניט בילן אומזיסט... אַף זײער געשרײ מיט מײַן געפּילדער איז אַרױסגעלאָפֿן דער גלח מיט דער גלחטע, קױם צעטריבן די פֿרײלעכע כאַליאַסטרע און אַרײַנגערופֿן מיך אין שטוב אַרײַן, מיך אױפֿגענומען פֿאַר זײער אַ שײנעם גאַסט, געװאָלט שטעלן פֿון מײַנעטװעגן דעם סאַמאָװאַר. זאָג איך, אַז דער סאַמאָװאַר איז לאַװ־דװקא, איך האָב מיט אים עפּעס צו רעדן, זאָג איך, אונטער פֿיר אױגן. האָט זיך דער כּומר אָנגעשטױסן, װאָס איך מײן, האָט אַ װוּנק געטאָן צו זײַן פּלוניתטע, זי זאָל מוחל זײַן צומאַכן די טיר פֿון יענער זײַט ― און איך בין צוגעטראָטן צום ענין גלײַך, אָן שום הקדמות, ער זאָל מיר זאָגן קודם, צי גלײבט ער אין גאָט?... און נאָכדעם זאָל ער מיר זאָגן, אױב ער פֿילט דעם טעם, װאָס הײסט צעשײדן אַ טאַטן מיט אַ קינד װאָס מען האָט דאָס ליב?... און װידער זאָל ער מיר זאָגן װעלכעס הײסט נאָך זײַן שׂכל אַ מיצװה און װעלכעס הײסט אַן עבֿירה?... און נאָך אַ זאַך װאָלט איך װעלן ער זאָל מיר קלאָר מאַכן: װאָס פֿאַר אַ פּנים האָט באַ אים אַ מענטש װאָס כאַפּט זיך אַרײַן צו יענעם אין שטוב אַרײַן און װיל מאַכן אַן איבערקערעניש, איבערשטעלן די בענקלעך, מיט די טישלעך, מיט די בעטן?...
אַװדאי בלײַבט ער זיצן געפּלעפֿט און מאַכט צו מיר: „טעװעל, זאָגט ער, ביסט אַ קלוגער מענטש, זאָגט ער, און נעמסט און שטעלסט אַװעק, זאָגט ער, מיטאַמאָל אַזױפֿיל שאלות און װילסט, זאָגט ער, איך זאָל דיר ענטפֿערן אין אײן קלאַפּ? האָב צײַט, זאָגט ער, איך װעל דיר ענטפֿערן על ראשון ראשון ועל אַחרון אַחרון“... „נײן, זאָג איך צו אים, דו װעסט מיר, פֿאָטערל געטרײַער, נישט ענטפֿערן קײנמאָל נישט. װײסטו, פֿאַרװאָס? װײַל אַלע דײַנע מחשבֿות װײס איך פֿון פֿריִער. דו ענטפֿער מיר, זאָג איך, בעסער דערױף: איך האָב נאָך אַ האָפֿענונג צו זען מײַן קינד צוריק, אָדער נײן?“... כאַפּט ער זיך אױף: „װאָס הײסט ― צוריק? דײַן טאָכטער װעט חלילה גאָרנישט געשען, אַדרבה!“... „איך װײס, זאָג איך, איך װײס, איר װילט זי מאַכן גליקלעך! איך רעד נישט פֿון דעם, זאָג איך; איך װיל װיסן, װוּ איז ערגעץ מײַן קינד, און צי קאָן איך זיך מיט איר זען?“... „אַלצדינג יאָ, מאַכט ער צו מיר, נאָר דאָס נישט“... „אָט אַזױ זשע רעד, זאָג איך, דבֿרים ברורים, קורצע דיבורים! זײַ געזונט, זאָג איך, און לאָז דיר גאָט באַצאָלן, זאָג איך, בכּפֿל־כּפֿלים!“...
און איך קום צוגײן אַהײם און טרעף מײַן גאָלדע ליגט צונױפֿגע־קוטשעבורעט, װי אַ שװאַרצער קנױל, אין בעט און האָט שױן מער קײן טרערן ניט אין די אױגן. רוף איך מיך אָן צו איר: „שטײ אױף, מײַן װײַב, טו אױס, זאָג איך, די שיך, און לאָמיר זיך אַװעקזעצן שיבֿעה, אַזױ װי גאָט האָט געבאָטן, ה' נתן ה' לקח ― מיר זײַנען ניט די ערשטע, מיר זײַנען ניט די לעצטע. עלעהײ, לאָז זיך אונדז אױסדאַכטן, זאָג איך, אַז מיר האָבן קײנמאָל נישט געהאַט קײן חוה, אָדער לאָז זיך אונדז דאַכטן, זאָג איך, עלעהײ האָדל, װאָס איז אַװעק פֿון אונדז הינטער די הרי־חושך, גאָט װײס, אױב מיר װעלן זי אַמאָל זען... גאָט, זאָג איך, איז אַן אל רחום וחנון, ער װײס װאָס ער טוט!“...
אַזױ רעד איך מיר אױס דאָס האַרץ און פֿיל, אַז די טרערן שטיקן מיך, שטײען מיר, װי אַ בײן אין האַלדז. נאָר טבֿיה איז ניט קײן ייִדענע, טבֿיה האַלט זיך אײַן! מאָלט אײַך, עס רעדט זיך נאָר אַזױ, װאָרעם, ערשטנס, דער בזיון!... והשנית, װי קאָן איך זיך אײַנהאַלטן, אַז מע פֿאַרלירט לעבעדיקערהײט אַזאַ קינד, אַזאַ באַרליאַנט, װאָס איז אַזױ אײַנגעבאַקן אין האַרצן אי באַ מיר, אי באַ דער מוטער, כּמעט מער װי אַלע קינדער, איך װײס ניט פֿאַרװאָס? אפֿשר דערפֿאַר, װאָס זי האָט קינדװײַז זײער אַ סך געקרענקט, איבערגעטראָגן אַף זיך כּל הצרות שבעולם; מיר זײַנען אַמאָל אױסגעזעסן איבער איר גאַנצע נעכט, עטלעכע מאָל אָפּגעשריגן, פּשוט אָפּגעשריגן פֿונעם טױט, אָפּגעחיהטשעט, װי מע חיהטשעט אָפּ אַ קלײן צעטראָטן הינדעלע, װאָרעם אַז גאָט װיל, מאַכט ער פֿון טױט לעבעדיק, װי מיר זאָגן אין הלל: לאאָמו ת כּ יאחיה ― אַז ס'איז ניט באַשערט שטאַרבן, שטאַרבט מען ניט... און אפֿשר איז דאָס דערפֿאַר, װאָס זי איז אַ גוט קינד, אַ געטרײַס, האָט אונדז פֿון תּמיד אָן ליב געהאַט בײדן דאָס חיות מיט דער נשמה. אײַ די קשיא: װי קומט דאָס, זי זאָל אונדז אַזעלכעס טאָן? איז, ערשטנס, אונדזער מזל אַזױ. איך װײס ניט, װי אַזױ איר ― איך גלײב אין השגחה. והשנית, איז דאָס אַ קליפּה, אַן אָפּגעטאָנענע זאַך, הערט איר, אַ מין כּישוף! איר מעגט אײַך לאַכן פֿון מיר, און איך זאָג אײַך, אַז איך בין גאָר ניט אַזאַ גראָבער נאַר, איך זאָל גלײבן אין שרעטעלעך, לצים, דאָמאָװיקעס וכדומה אַזעלכע שטותערײַען; נאָר אין כּישוף, זעט איר, גלײב איך, װאָרעם װאָס דען איז דאָס, אַז ניט קײן כּישוף? אָט װעט איר האָרכן װײַטער, װעט איר אַלײן אױך זאָגן דאָס אײגענע...
בקיצור, אַז די הײליקע ספֿרים זאָגן: בעלכּרחךאַתּהח י ― אַ מענטש נעמט זיך ניט אַלײן דאָס לעבן, איז דאָס נישט אומזיסט. ס'איז גאָר נישטאָ די מכּה אַף דער װעלט, װאָס זאָל זיך ניט פֿאַרהײלן, און אַזאַ צרה, װאָס מע זאָל זי נישט פֿאַרגעסן. דאָס הײסט, פֿאַרגעסן פֿאַרגעסט זיך נישט, נאָר װאָס זאָל מען טאָן? אָדםכּבהמ ה נ דמהאַ ― מענטש באַדאַרף אַרבעטן, האָרעװען, פֿאַרשװאַרצט און אױסגעריסן װערן צוליב דעם שטיקל ברױט. מיר האָבן זיך גענומען, װאָס טױג אײַך, אַלע צו דער אַרבעט, מײַן װײַב און קינדער צו די קריגלעך, איך צום פֿערד־און־װעגעלע, און עולםכּמנהגו ― די װעלט בלײַבט ניט שטײן. אָנגעזאָגט האָב איך אין שטוב, אַז חוה לא יזכר ולא יפּקד ― נישטאָ חוה! אױסגעמעקט ― און שױן! און כ'האָב מיר צונױפֿגעשלאָגן אַביסל מילכיקס, פֿרישע סחורה, און האָב מיך געלאָזט קײן בױבעריק צו מײַנע קונים.
געקומען קײן בױבעריק ― אַ שׂימחה, אַ גדולה: װאָס מאַכט אַ ייִד רב טבֿיה? פֿאַרװאָס זעט מען אײַך ניט? „װאָס זאָל איך מאַכן? ― זאָג איך. ― ס'איז חדשימינוכּקדם ― דער אײגענער שלימזל, װאָס פֿריִער; אַ בהמהלע, זאָג איך, איז באַ מיר געפֿאַלן“... „װאָס איז די מעשׂה, זאָגן זײ, װאָס מיט אײַך טרעפֿן זיך אַלע נסים?“ און דער עולם פֿרעגט מיך אױס, איטלעכער באַזונדער, װאָס פֿאַר אַ בהמהלע איז באַ מיר געפֿאַלן? װיפֿל האָט דאָס מיך געקאָסט? און װיפֿל בהמהלעך איז מיר נאָך געבליבן? און מע לאַכט, מען איז פֿרײלעך, װי, געװײנלעך, נגידים מאַכן זיך לוסטיק איבער אַן אָרעמאַן, אַ שלימזל, נאָכן עסן, אַז ס'איז גוט אַפֿן האַרצן און אין דרױסן איז שײן און הײס און גרין, און עס גלוסט זיך דרימלען... טבֿיה איז אָבער אַ מענטש, װאָס לאָזט זיך טרײַבן קאַטאָװעס. אַ קרענק װעט באַ מיר יענער װיסן, װאָס באַ מיר אַפֿן האַרצן טוט זיך! און אָפּגעפֿאַרטיקט זיך מיט אַלע קונים, לאָז איך מיך צוריק מיט די לײדיקע קריגלעך אַהײם, איבערן װאַלד, לאָז־אָפּ דאָס פֿערדל, ס'זאָל זיך גײן פּאַװאָליע און כאַפּן בגנבֿה אַ שטשיפּל גראָז, און אַלײן פֿאַרטיף איך מיך אין מײַנע מחשבֿות און געדאַנקען, טראַכט איבער פֿון װאָס איר װילט: פֿונעם לעבן און פֿונעם טױט, פֿון דער װעלט און פֿון יענער װעלט, און װאָס איז אַזעלכעס װעלט, און װאָס לעבט אַ מענטש, וכדומה אַזעלכע זאַכן, בכדי איך זאָל מיר צעשלאָגן די רעיונות, דאָס הײסט, איך זאָל נישט קלערן פֿון איר, פֿון חוהן הײסט עס. און װי אַף צו להכעיס, קריכט מיר אין קאָפּ אַרײַן דװקא זי, חוה הײסט עס. זי קומט מיר אַקעגן מיט איר געשטאַלט, הױך און שײן און פֿריש, װי אַ סאָסנע, אָדער גאָר װי זי איז נאָך געװען אַ קלײניטשקע, אַ קראַנקעטשקע, אַ פּגירהלע, װי אַן עופֿהלע באַ מיר אַף די הענט, דאָס קעפּל אַרױפֿגעװאָרפֿן אַף מײַנע פּלײצעס: „װאָס װילסטו, חוהלע? געבן דיר אַ שטיקעלע פּאַפּע? אַ ביסעלע מאָני?“... און איך פֿאַרגעס אַף אַ װײַלע, װאָס זי האָט אָפּגעטאָן, און עס ציט מיר צו איר דאָס האַרץ, און די נשמה נאָגט, בענקט נאָך איר... נאָר דערמאָן איך מיך, און עס גײט מיך איבער דער כּוח־הדם, און אַ פֿײַער צינדט זיך אָן באַ מיר אין האַרצן אַף איר און אַף אים און אַף דער גאַנצער װעלט און אַף זיך אַלײן, פֿאַרװאָס איך קען זיך נישט פֿאַרגעסן אַף קײן מינוט; פֿאַרװאָס זאָל איך זי נישט קאָנען אױסמעקן, אַרױסרײַסן פֿונעם האַרצן? זי האָט דאָס דען באַ מיר נישט פֿאַרדינט? דערױף טאַקע דאַרף טבֿיה זײַן אַ ייִד שבייִד, כּל ימיו פֿאַרשװאַרצט װערן, אַקערן מיט דער נאָז די ערד, מגדל זײַן קינדער, בכדי זײ זאָלן נאָכדעם נעמען מיט אײן מאָל און אָפּרײַסן זיך מיט גװאַלט, אָפּפֿאַלן, װי אַ שישקע פֿונעם בױם, און פֿאַרטראָגן װערן מיטן װינט און מיטן רױך?... אָט, למשל, ― אַזױ קלער איך מיר, ― װאַקסט אַ בױם, אַ דעמב אין װאַלד, קומט צוגײן אַ נפֿש מיט אַ האַק, נעמט אָפּ אַ צװײַג און נאָך אַ צװײַג און נאָך אַ צװײַג ― װאָס איז דער בױם אָן די צװײַגן, מישטײנס געזאָגט? נעם שױן בעסער, דו בן־אָדם, און האַק אונטער דעם בױם אינגאַנצן ― און אַן עק לאָז דאָס האָבן. צו װאָס זאָל סטאַרטשען אַ נאַקעטער דעמב אין װאַלד?!...
און אַזױ װי איך טראַכט מיר אַזױ די דאָזיקע מחשבֿות, דערפֿיל איך פּלוצעם, אַז מײַן פֿערדל האָט זיך אָפּגעשטעלט ― סטאָפּ! װאָס איז דאָס? איך הײב אױף די אױגן, איך טו אַ קוק ― חוה!... די אײגענע חוה, װאָס פֿריִער, נישט געמינערט אַ האָר, אַפֿילו די מלבושים נישט איבערגעביטן!... דאָס ערשטע, װאָס קומט מיר אַף די געדאַנקען ― איז אַראָפּשפּרינגען פֿון װאָגן און אַרומכאַפּן זי קושן... נאָר באַלד טוט מיך צוריק אַ צי אַ געדאַנק: „טבֿיה? װאָס ביסטו, אַ ייִדענע?“ און איך טו אַ צי דאָס פֿערדל: „װיאָ, שלימזל!“ ― און נעם מיך רעכטס. איך טו אַ קוק ― מײַנע אױך רעכטס, מאַכט עפּעס צו מיר מיט דער האַנט, װי אײנער רעדט: „שטײ אַ װײַלע, איך דאַרף דיר עפּעס זאָגן“... און עס טוט זיך מיר אַ ריס־אָפּ אינעװײניק און אַ צופּ באַם האַרצן, און איך לאָז־אָפּ הענט און פֿיס; אָט־אָט טו איך אַ שפּרונג אַראָפּ פֿונעם װאָגן! נאָר איך האַלט מיך אײַן, טו אַ צי דאָס פֿערדל און נעם מיך לינקס ― מײַנע אױך לינקס, קוקט אַף מיר משונה־װילד, דאָס פּנים טױט... װאָס טוט מען? ― טראַכט איך מיר. ― זאָל איך בלײַבן שטײן, צי איך זאָל פֿאָרן װײַטער? און אײדער איך קוק מיך נאָך אַרום ― אַהאַ, זי האַלט שױן דאָס פֿערדל באַם צױם און מאַכט צו מיר: „טאַטע! זאָל איך שטאַרבן, אױב דו װעסט זיך רירן פֿונעם אָרט! איך בעט דיך, הער מיך אױס פֿריִער, טאַטע־פֿאָטער!“... „ע! ― טראַכט איך מיר. ― װילסט מיך נעמען מיט גװאַלט? נײן, נשמה מײַנע! װי באַלד אַזױ, איז אַ סימן, אַז דו קענסט ניט דעם טאַטן דײַנעם“... ― און דאַװײַ שמײַסן דאָס פֿערדל אַף װאָס די װעלט שטײט. און מײַן פֿערדל פֿאָלגט, שפּרינגט, נאָר עס דרײט צוריק דעם קאָפּ, מאַכט בשעת־מעשׂה מיט די אױערן. „װיאָ, זאָג איך צו דעם, אַ ל תּ סתּכּל בקנקן ― קוק נישט, חכם מײַנער, אַהין, װוּ מע דאַרף ניט“... און אַלײן, מײנט איר, װילט זיך מיר ניט אױסדרײען דעם קאָפּ צוריק און אַ קוק טאָן, כאָטש אײן קוק טאָן אַהין, אַף יענעם אָרט, װוּ זי איז שטײן געבליבן?... נאָר נײן, טבֿיה איז ניט קײן ייִדענע. טבֿיה װײס, װי אַזױ מען איז זיך נוהג מיטן שׂטן מקטרג...
בקיצור, איך װיל אײַך נישט מער, װי זאָגט ער, מאריך ימים זײַן, אַן עבֿירה אײַער צײַט. אױב ס'איז מיר באַשערט געװען חיבוט־הקבֿר, בין איך שױן געװיס דערמיט אָפּגעקומען, און דעם טעם פֿון גיהנום מיט כּף־הקלע, מיט די אַלע איבעריקע געברענטע לײַדן, װאָס װערן באַשריבן באַ אונדז אין די הײליקע ספֿרים, פֿרעגט מיך, װעל איך אײַך זאָגן! דעם גאַנצן װעג, װאָס איך פֿאָר, װײַזט מיר אױס, אַז זי לױפֿט מיר נאָכן װאָגן און שרײַט: „הער מיך אױס, טאַטע־פֿאָטער!“... און עס פֿליט מיר דורך אַ געדאַנק: „טבֿיה! דו שטעלסט אַף זיך צופֿיל! װאָס װעט דיך אַרן, אַז דו װעסט זיך אָפּשטעלן אַף אַ װײַלע, אױסהערן װאָס װיל זי? אפֿשר האָט זי דיר צו זאָגן אַזעלכעס, װאָס דו דאַרפֿסט דאָס װיסן? אפֿשר, אַ קשיא אַף אַ מעשׂה, האָט זי חרטה און װיל זיך אומקערן צוריק? אפֿשר ליגט זי באַ אים אין דער ערד און בעט באַ דיר, דו זאָלסט איר העלפֿן אַרױס פֿון גיהנום?... אפֿשר און אפֿשר און נאָך אַ סך אַזעלכע אפֿשרס פֿליִען מיר דורך אין קאָפּ, און זי שטעלט זיך מיר פֿאָר אַלס אַ קינד, און איך דערמאָן מיך אָנעם פּסוק „כּרחם אָבֿ על בנים“ ― נישטאָ קײן שלעכט קינד באַ אַ טאַטן, און איך פּײַניק מיך, און איך זאָג אַף זיך אַלײן, אַז איך בין אָסורלרחם ― נישט װערט, װאָס די ערד טראָגט מיך! װאָס? װאָס קאָכסטו, דו משוגענער עקשן? װאָס טאַראַבאַניעסטו? נעם, דו אַכזר אײנער, פֿאַרקערעװע דאָס װעגעלע צוריק און בעט זיך מיט איר איבער, זי איז דײַן קינד, נישט קײנעמס!... און עס קריכן מיר אין קאָפּ אַרײַן משונה־מאָדנע מחשבֿות און געדאַנקען: װאָס איז דאָס אַזעלכעס ייִד און װאָס איז ניט ייִד?... און פֿאַרװאָס האָט גאָט באַשאַפֿן ייִדן און ניט־ייִדן?... און אַז גאָט האָט שױן יאָ באַשאַפֿן ייִדן און ניט־ייִדן, פֿאַרװאָס זשע זאָלן זײ זײַן אַזױ אָפּגעטײלט אײנס פֿון דאָס אַנדערע, נישט קאָנען אָנקוקן אײנס דאָס אַנדערע, גלײַך װי דער איז פֿון גאָט און יענער איז ניט פֿון גאָט?... און עס פֿאַרדריסט מיך, למאַי איך בין נישט אַזױ קלאָר, װי אַנדערע, אין ספֿרים און אין ביכער, איך זאָל קאָנען געפֿינען דערױף עפּעס אַ רעכטן תּירוץ... און בכדי זיך צעשלאָגן די רעיונות, הײב איך אָן אַף אַ ניגון: אַשרי יושבֿי בֿיתך עוד יהללוך סלה! איך דאַװן, הײסט דאָס, מינחה אַף אַ קול און מיט אַ ניגון, אַזױ װי גאָט האָט געבאָטן. נאָר װאָס קומט אַרױס פֿונעם דאַװענען און פֿונעם זאָגן, אַז אינעװײניק אין האַרצן זינגט זיך אַן אַנדער ניגון: „ח ־ ו ה! חו ־ ה! חוה ־ !“... און װאָס איך זינג העכער דעם „אַשרי“, זינגט זיך מיר „חוה“ נאָך העכער, און װאָס מער איך װיל זי פֿאַרגעסן, אַזױ מער און אַזױ שאַרפֿער שטײט זי מיר פֿאַר די אױגן, און עס דאַכט זיך מיר, אַז איך הער איר קול, װי זי רופֿט צו מיר: „הער מיך אױס, טאַטע־פֿאָטער!“... און איך פֿאַרשטעל מיר די אױערן, איך זאָל זי ניט הערן, און איך מאַך צו די אױגן, איך זאָל זי ניט זען, און איך זאָג די שמונה־עשׂרה און הער ניט, װאָס איך זאָג, און שלאָג זיך אָשמנו און װײס ניט, פֿאַרװאָס, און מײַן לעבן איז צערודערט, און אַלײן בין איך צערודערט, און זאָגן זאָג איך ניט קײנעם פֿון מײַן באַגעגעניש, און רעד נישט מיט קײנעם פֿון איר, און פֿרעג זיך ניט נאָך אַף איר באַ קײנעם, כאָטש איך װײס, איך װײס גאַנץ גוט, װוּ זי איז און װוּ ער איז און װאָס זײ טוען, נאָר אַ מכּה װעט באַ מיר עמעצער װיסן. ניט דערלעבן װעלן דאָס מײַנע שׂונאים, אַז איך זאָל מיך פֿאַר עמעצן באַקלאָגן. אָט אַזאַ מענטש איז טבֿיה!...
איך װאָלט אַ בעלן געװען װיסן, צי אַלע מאַנצבילן זײַנען אַזױ, צי נאָר איך בין אַזאַ משוגענער? אַ שטײגער, כּדומה למשל, אַמאָל טרעפֿט זיך... איר װעט ניט לאַכן פֿון מיר? איך האָב מורא, איר װעט לאַכן פֿון מיר... אַמאָל טרעפֿט זיך, איך טו מיך אָן אין דער שבתדיקער קאַפּאָטע, און לאָז מיך צו דער באַן, און בין שױן גרײט זיך אױפֿזעצן פֿאָרן אַהין, צו זײ, איך װײס, װוּ זײ זיצן... איך גײ צו צום קאַסיר און הײס מיר געבן אַ בילעט. פֿרעגט ער מיך: װוּהין? זאָג איך: קײן יעהופּעץ... זאָגט ער: אַזאַ שטאָט איז באַ מיר נישט פֿאַראַן... זאָג איך: בין איך ניט שולדיק... און איך קער מיך אום צוריק אַהײם, טו אױס די שבתדיקע קאַפּאָטע און נעם מיך צוריק צו דער אַרבעט, צום ביסל מילכיקס און צום פֿערד־און־װעגעלע, װי שטײט דאָרטן: איש לפֿעל ו ו אָדם לעבֿודתו ― דער שנײַדער צו דער שער און דער שוסטער צום װאַרשטאַט... אַיאָ, איר לאַכט פֿון מיר? װאָס האָב איך אײַך געזאָגט? איך װײס אַפֿילו, װאָס איר טראַכט; איר טראַכט זיך: „אָט דער טבֿיה איז טאַקע עפּעס נאָר אַ חושים!“... דערפֿאַר רעכן איך, אַז ע ד כּאן אומרים בשבת הגדול ― ס'זאָל זײַן הײַנטיקס מאָל גענוג, הײסט עס... זײַט מיר געזונט און שטאַרק און שרײַבט בריװלעך. נאָר למען־השם, ניט פֿאַרגעסן, װאָס כ'האָב אײַך געבעטן: אַז ס'זאָל זײַן פּתח שין שאַ, איך מײן, איר זאָלט ניט מאַכן דערפֿון קײן ביכל. און אױב עס װעט אײַך אױסקומען שרײַבן, זאָלט איר שױן שרײַבן פֿון אַן אַנדערן, ניט פֿון מיר; אָן מיר פֿאַרגעסט, װי אין פּסוק שטײט: וישכּחהו ― אױס טבֿיה דער מילכיקער!... געשריבן אין יאָר 1907.
― אײַך קומט אַ גרױסן, אַ ברײטן שלום־עליכם, פּאַניע שלום־עליכם, ― עליכם ועל בניכם! אַ שאָק מיט יאָרן, אַז מיר האָבן זיך ניט געזען! װײ־װײ, װיפֿל װאַסערן עס זײַנען אָפּגעלאָפֿן! װיפֿל אַנגסטן מיר בײדע און כּל ישׂראל זײַנען אױסגעשטאַנען אין די עטלעכע יאָר: אַ קעשעניװ, אַ קאָסנעטוציע, מיט פּאָגראָמען, מיט צרות, מיט שלעק ― אַך טי רבונו־של־עולם, גאָטעניו נאַש!... מיר איז נאָר אַ חידוש אַף אײַך, האָט קײן פֿאַריבל ניט, װאָס איך װעל אײַך זאָגן, איר זײַט דאָך נישט גערוקט אַף אַ האָר, קײן עין־הרע, קײן עין־הרע! טוט אָבער אַ קוק אַף מיר: הרי אַני כּבן שבֿעים ― איך בין נאָך ניט אַלט קײן זעכציק, און זעט, װי װײַס טבֿיה איז געװאָרן! ס'אַ װערטעלע צער־גידול־בנים, װאָס מע האָט פֿון קינדער! און װער האָט נאָך אַזױפֿיל צער־גידול־בנים פֿון קינדער װיפֿל איך? מיך האָט געטראָפֿן אַ נײַער שלאַק מיט מײַנע אַ טאָכטער שפּרינצע, װאָס גײט איבער אַלע צרות, װאָס איך האָב װען איבערגעהאַט ביז אַהער, און זעט, פֿונדעסטװעגן, גאָרנישט, מע לעבט, װי שטײט דאָרטן: בעל כּרחך אַ תּ ה ח י ― כאָטש װער צעזעצט, שׂונאי־ציון, זינגענדיק דאָס לידל:
װאָס טױג מיר מײַן לעבן, װאָס טױג מיר מײַן װעלט,
אַז כ'האָב נישט קײן מזל, אַז כ'האָב נישט קײן געלט ?...
בקיצור, װי אַזױ שטײט דאָרט אין פּרק: רצה הקדוש ברו ך ה ו א לזכּות ― גאָט האָט געװאָלט אַ טובֿה טאָן זײַנע ייִדן, האָט מען אָנגעשיקט אַף אונדז אַן אומגליק, אַ צרה, אַ קאָסנעטוציע! אײַ, אַ קאָסנעטוציע! עס איז געקומען מיטאַמאָל אַ מהומה אַף אונדזערע נגידים, אַ לױפֿעניש פֿון יעהופּעץ קײן אױסלאַנד, כּלומרשט אין די װאַרעמע בעדער, נערװן, זאַלץ־ביטלעך, נעכטיקע טעג... און װי באַלד מע צעפֿאָרט זיך פֿון יעהופּעץ, איז בױבעריק מיט איר לופֿט און מיט איר װאַלד און מיט אירע דאַטשעס טיף־טיף אין דער ערד, װי מיר זאָגן אין ברוך־שאָמר: ברוך מרחם ע ל האָר ץ... נאָר װאָס דען? ס'איז דאָך אָבער דאָ אַ גרױסער גאָט אַף דער װעלט, װאָס גיט אַכטונג אַף זײַנע אָרעמע לײַט נעבעך, זײ זאָלן זיך נאָך אַביסל מוטשען אַף דער װעלט, האָבן מיר געהאַט אַ זומער ― אײַ־אײַ־אײַ! איז מען זיך צונױפֿגעלאָפֿן צו אונדז קײן בױבעריק פֿון אַדעס, און פֿון ראַסטאָװ, און פֿון קאַטערינאָסלאַװ, און פֿון מאָהליװ, און פֿון קעשעניװ אַלפֿי אַלפֿים נגידים, גבֿירים אַדירים! אַפּנים, אַז דאָרט איז די „קאָסנעטו־ציע“ נאָך שטאַרקער, װי באַ אונדז אין יעהופּעץ, װאָרעם מע לױפֿט, מע הערט ניט אױף צו לױפֿן. אײַ, די קשיא: װאָס לױפֿן זײ עפּעס צו אונדז? איז דער תּירוץ: למאַי אונדזערע לױפֿן צו זײ? ס'איז שױן באַ אונדז געװאָרן, ברוך־השם, אַזאַ מנהג, אַז עס קומט די צײַט, װאָס מע הײבט אָן רײדן פֿון פּאָגראָמען, הײבן ייִדן אָן צו לױפֿן פֿון אײן שטאָט אין דער אַנדערער, װי אין פּסוק שטײט: ויסעו ויחנ ו, ו יחנו ויסעו ― איז די טײַטש: פֿאָר דו צו מיר, װעל איך פֿאָרן צו דיר... דערװײַל איז בױבעריק, װאָס אַרט אײַך, געװאָרן אַ כּרך, אָנגעפּאַקט מיט מענטשן, װײַבער און קינדער, און קינדער האָבן ליב פּיקן, און מילכיקס דאַרף מען, און װוּ קריגט מען מילכיקס, אַז ניט באַ טבֿיהן? װאָס טױג אײַך, טבֿיה איז אַרײַן אין דער מאָדע. פֿון אַלע זײַטן: טבֿיה און טבֿיה! רב טבֿיה, אַהער! רב טבֿיה, צו מיר! אַז גאָט װיל, װאָס פֿרעגט איר?
ױהי היום, טרעפֿט זיך אַ מעשׂה, ערבֿ־שבֿועות איז דאָס געװען, קום איך צו פֿאָרן מיט אַביסל מילכיקס צו אײנער פֿון מײַנע קונהטעס, אַ יונגע אַלמנה און אַ רײַכע פֿון קאַטערינעסלאַװ, װאָס איז געקומען צו פֿאָרן מיט איר זונדל, אַראָנטשיק הײסט ער, קײן בױבעריק אַפֿן זומער; און דאָס פֿאַרשטײט איר דאָך אַלײן, אַז דאָס ערשטע באַקאַנטשאַפֿט אירס אין בױבעריק איז געװען מסתּמא מיט מיר. „מע האָט מיר גערעקאָ־מאַנדירט, זאָגט זי, די אַלמנה הײסט דאָס, אַז באַ אײַך איז דאָס בעסטע מילכיקס“. „װי קאָן דאָס זײַן אַנדערש? ― זאָג איך צו איר, צו דער אַלמנה, הײסט דאָס. ― ניט אומזיסט, זאָג איך, זאָגט שלמה המלך, אַז אַ גוטער נאָמען לאָזט זיך הערן, װי אַ שופֿר, איבער דער גאַנצער װעלט, און אױב איר װילט, זאָג איך, װעל איך אײַך דערצײלן, װאָס עס זאָגט דערױף דער מדרש“. שלאָגט זי מיך איבער, די אַלמנה הײסט דאָס, און זאָגט צו מיר, אַז זי איז אַן אַלמנה, און איז אין די זאַכן, זאָגט זי, נישט געניט. זי װײס ניט, מיט װאָס מען עסט דאָס... דער עיקר, זאָגט זי, אַז די פּוטער זאָל זײַן פֿריש, און דער קעז זאָל זײַן געשמאַק... נו, גײט רעדט מיט אַ נקבֿה!...
בקיצור, איך האָב אָנגעהױבן אַרײַנקומען צו דער קאַטערינעסלאַװער אַלמנה, װאָס אַרט אײַך, צװײ מאָל אין דער װאָך; אַלע מאָנטיק און דאָנערשטיק, פּינקטלעך, װי אַ לוח, אַראָפּגעטראָגן דאָס ביסל מילכיקס, גאָרנישט אָנגעפֿרעגט זיך, צי מע דאַרף, צי מע דאַרף ניט, געװאָרן באַ איר אַ הײמישער מענטש, װי געװײנלעך, אָנגעהױבן זיך צוקוקן, װי אַזױ עס פֿירט זיך באַ איר, אַרײַנגעשמעקט אין קיך אַרײַן, געזאָגט אַ פּאָר מאָל, װאָס איך האָב געפֿונען פֿאַר נײטיק צו זאָגן, דאָס ערשטע מאָל, געװײנלעך, געכאַפּט אַ פּסק פֿון דער דינסט, איך זאָל זיך ניט מישן, ניט אַרײַנקוקן אין פֿרעמדע טעפּ, דאָס אַנדערע מאָל האָט מען זיך צו מײַנע װערטער צוגעהערט, און דאָס דריטע מאָל טאַקע געהאַלטן זיך מיט מיר אַן עצה, װאָרעם זי האָט אַרױסגעזען, די אַלמנה הײסט דאָס, װער טבֿיה איז. אַזױ לאַנג, אַזױ ברײט, ביז זי האָט מיר אַנטפּלעקט איר צרה, איר קרענק, איר אומגליק ― אַראָנטשיק! סטײַטש, ער איז שױן אַ בחור פֿון עטלעכע און צװאַנציק יאָר, זאָגט זי, און װײס נאָר פֿערדלעך, נאָר לאָסיפּעדן, נאָר כאַפּן פֿישלעך, און װײַטער, זאָגט זי, װײס ער גאָרנישט! ער װיל נישט הערן, זאָגט זי, פֿון געשעפֿט, פֿון געלט; ס'איז אים געבליבן פֿון זײַן טאַטן, זאָגט זי, אַ שײנע ירושה, כּמעט אַ מיליאָן, ער זאָל דאָס אַפֿילו, זאָגט זי, אַרײַנשמעקן! עס װײס נאָר אױסברענגען, זאָגט זי, אַן אָפֿענע האַנט באַ אים! „װוּ איז ער, זאָג איך, דער בחור? איר גיט אים נאָר, זאָג איך, אַהער צו מיר, איך װעל מיך מיט אים אַביסל, זאָג איך, דורכשמועסן, אים זאָגן אַביסל מוסר, אַ פּאָר פּסוקים, ברענגען אַ מדרש“... לאַכט זי: „װײס איך װאָס, זאָגט זי, איר ברענגט אים בעסער אַ פֿערדל, ניט קײן מדרש!“...
בתוך כּך, אַזױ װי מיר רעדן אַזױ, ויבֿוא הילד ― קומט אָן דער בחור, אַראָנטשיק הײסט דאָס, אַ בחורעץ אַ סאָסנע, אַ געזונטער יונגאַטש, בלוט און מילך, און אַ ברײטן פּאַס טראָגט ער, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, אַף די הױזן, מיט אַ זײגערל אַרײַנגעשטעקט אָט דאָ אין גאַרטל, מיט פֿאַרקאַטשעטע אַרבל אַריבער די עלנבױגנס. „װוּ ביסטו געװען?“ פֿרעגט אים די מוטער. „זיך געשיפֿט מיט אַ שיפֿל, זאָגט ער, געכאַפּט פֿיש“... „אַ שײנע עובֿדה, זאָג איך, פֿאַר אַזאַ בחורל, װי איר; דאָרט אין דער הײם װעט מען אײַך צעטראָגן, זאָג איך, די בײנער, און איר דאָ װעט כאַפּן פֿישלעך!“ איך טו אַ קוק אַף מײַן אַלמנה ― רױט װי אַ צװיק, אַלערלײ פֿאַרבן. זי האָט געװיס גערעכנט, אַז איר בן װעט מן הסתּם אָננעמען מיך פֿאַרן קאָלנער ביד חזקה אַחת, און װעט מיר געבן באותות ובֿמופֿתים שתּים ― צװײ פּעטש הײסט עס, און װעט מיך אַרױסװאַרפֿן כּחרס הנשבר! בלאָטע! טבֿיה האָט פֿאַר אַזעלכע זאַכן קײן מורא ניט! איך, אַז איך האָב עפּעס, זאָג איך!
כּך הװה. מײַן בחור, אַז ער האָט דערהערט פֿון מיר אַזעלכע דיבורים, איז ער נאָר אָפּגעטראָטן אַביסל, פֿאַרלײגט די הענט אַרונטער, מיך באַטראַכט פֿון סאַמע קאָפּ ביז צו די שפּיץ פֿיס, אַרױסגעלאָזט עפּעס אַ מאָדנעם פֿײַף און האָט זיך פּלוצעם אַזױ צעלאַכט, אַז מיר בײדע האָבן מורא געהאַט, צי איז דער בחור חלילה ניט משוגע געװאָרן אַף אַ מינוט? און װאָס זאָל איך אײַך זאָגן ― מיר זײַנען פֿון דעמאָלט אָן געװאָרן מיט אים חבֿר, די בעסטע גוטע פֿרײַנט! איך מוז אײַך זאָגן: מיר איז דער בחור געפֿעלן װאָס װײַטער אַלץ מערער; אַפֿילו אַ שאַרלאָט און אַן אױסברענגער, און אַ האַנט שױן צו אַן אָפֿענע, און אַ שטיקל חושים דערצו. למשל, באַגעגענען אַן אָרעמאַן, אַרײַנלײגן די האַנט אין קעשענע, אַרױסנעמען און אַװעקגעבן, נישט געצײלט. װער טוט עס?... אָדער אַראָפּנעמען פֿון זיך אַ גוטן פּאַליטאָ, אַ גאַנצן, אַ נײַעם, און אַװעקגעבן יענעם ― אַז מע שמועסט אַ חושימדיקער!... אַ גאָטס רחמנות געװען אַף דער מוטער! זי פֿלעגט זיך מיר קלאָגן: װאָס טוט מען? און בעטן מיך, איך זאָל מיט אים אַביסל שמועסן. האָב איך איר צוליב געטאָן: װאָס װעל איך איר זשאַלעװען? עס קאָסט מיך געלט? און איך האָב מיך אַװעקגעזעצט און איך האָב אים דערצײלט מעשׂיות, געבראָקט משלים, געריבן פּסוקים, געהאַקט מדרשים, אַזױ װי טבֿיה קאָן. און ער האָט דװקא ליב געהאַט מיך אױסהערן, אױספֿרעגן, װי אַזױ איך לעב, װי אַזױ איך פֿיל מיך אינדערהײם? „איך װאָלט אַ בעלן געװען, זאָגט ער, זײַן באַ אײַך, רב טבֿיה!“... זאָג איך צו אים: „אַז מען איז אַ בעלן זײַן באַ טבֿיהן, נעמט מען, זאָג איך, און מע פֿאָרט זיך דורך אַמאָל צו מיר אין כוטאָר אַרײַן; איר האָט דאָך, זאָג איך, גענוג פֿערדלעך, מיט לאָסיפּעדן. פֿאַר נױט, זאָג איך, זײַט איר ניט קלײן זיך דורכגײן מיט די רגלים, ס'איז ניט װײַט, זאָג איך, מע דאַרף נאָר דורכשנײַדן, זאָג איך, דעם װאַלד“ ... „װען, זאָגט ער, זײַט איר אינדער־הײם?“ „מיך קאָן מען טרעפֿן, זאָג איך, אינדערהײם נאָר שבת, אָדער יום־טובֿ. שאַט, זאָג איך, װײסט איר װאָס? אָט האָבן מיר, אם־ירצה־השם, איבעראַכטאָג פֿרײַטיק שבֿועות; אױב איר װילט, זאָג איך, מאַכן אַ שפּאַציר צו אונדז אין כוטאָר אַרײַן, װעט אײַך מײַן װײַב, זאָג איך, מכבד זײַן מיט מילכיקע בלינצעס אַזעלכע, אַשר לא בלינצו אַבֿותינו במצרים!“ פֿרעגט ער מיך: „װאָס הײסט דאָס? איר װײסט דאָך, זאָגט ער, אַז איך בין אַף פּסוקים שװאַך“... „איך װײס, זאָג איך, אַז איר זײַט שװאַך; איר זאָלט געװען, זאָג איך, לערנען אין חדר, אַזױ װי איך, װאָלט איר, זאָג איך, אױך געװוּסט מה דקאָמרי רביצין“... לאַכט ער און מאַכט צו מיר: „גוט, איר האָט מיך, זאָגט ער, פֿאַר אַ גאַסט; איך קום, זאָגט ער, צו אײַך, רב טבֿיה, דעם ערשטן טאָג שבֿועות, מיט אַ פּאָר באַקאַנטע, אַף בלינצעס, נאָר איר זאָלט זען, זײ זאָלן זײַן, זאָגט ער, הײס!“ „אש להבֿה, זאָג איך, מ ן השׂפֿ ה ו לחוץ ― פֿון דער סקאָװערדע גלײַך אין מױל אַרײַן!“... און איך קום צו פֿאָרן אַהײם און רוף מיך אָן צו מײַנער: „גאָלדע, זאָג איך, מיר האָבן געסט אַף שבֿועות!“ זאָגט זי: „מזל־טובֿ דיר, װעמען איז?“ זאָג איך: „דאָס װעסטו װיסן שפּעטער; דו גרײט נאָר צו אײער, זאָג איך, קעז און פּוטער איז דאָ, ברוך־השם, גענוג; װעסט מאַכן בלינצעס, זאָג איך, פֿאַר דרײַ פּאַרשױן, נאָר אַזעלכע פּאַרשױנען, זאָג איך, װאָס האַלטן פֿון דער אַכילה און הײבן נישט אָן צו װיסן, זאָג איך, װאָס רש″י מאַכט“... „אַװדאי, זאָגט זי, שױן צוגעטשעפּעט זיך אַ שלימזל פֿון הונגעריקן לאַנד?“ „ביסט אַ בהמה, זאָג איך, גאָלדע! ערשטנס, װאָלט נישט געװען, זאָג איך, אַזאַ אומגליק, װען מיר זאָלן חלילה אָנהאָדעװען, זאָג איך, אַן אָרעמאַן מיט שבֿועותדיקע בלינצעס; והשנית, זאָג איך, זײַ װיסן, זוגתי היקרה, הצנועה והחסידה מרת גאָלדע שתּחיה, אַז אײנער פֿון אונדזערע שבֿועותדיקע געסט װעט זײַן דער אַלמנהס זונדל, זאָג איך, אָט דער, װאָס מע רופֿט אים אַראָנטשיק, איך האָב דיר דערצײלט פֿון אים“. „אױב אַזױ, זאָגט זי, איז עפּעס אַנדערש“... דער כּוח פֿון מיליאָנען! אַפֿילו מײַן גאָלדע, אַז זי דערשמעקט געלט, װערט זי גאָר אַן אַנדער מענטש. ס'איז אַזאַ װעלט, װאָס זאָלט איר קלערן? װי שטײט דאָרטן אין הלל: כּסף וזהבֿ מעשׂי י ד י אָ דם ― געלט באַגראָבט אַ מענטשן...
בקיצור, ס'איז געקומען דער ליכטיקער גרינער יום־טובֿ שבֿועות, װי שײן, װי גרין, װי ליכטיק און װאַרעם באַ מיר אין כוטאָר איז, אַז עס קומט שבֿועות, באַדאַרף איך אײַך ניט דערצײלן. דער גרעסטער גבֿיר באַ אײַך װאָלט זיך װינטשן האָבן אַזאַ בלױען הימל, מיט אַזאַ גרינעם װאַלד, מיט אַזעלכע שמעקנדיקע סאָסנעס, מיט אַזאַ מחיהדיקן גראָז, פּאַשע פֿאַר די בהמהלעך, װאָס שטײען און קײַען און קוקן אײַך אין די אױגן אַרײַן, װי אײנער רעדט: „גיט אונדז נאָר אַלע מאָל אַזאַ גראָז, קײן מילך װעלן מיר אײַך ניט זשאַלעװען!“... נײן, זאָגט אײַך, װאָס איר װילט, גיט מיר די בעסטע פּרנסה, איך זאָל אַרױספֿאָרן פֿון דאָרף אין שטאָט אַרײַן, װעל איך מיך מיט אײַך ניט בײַטן. װוּ האָט איר אין שטאָט אַזאַ הימל? װי זאָגן מיר אין הלל: השמים שמים ל ה′ ― ס'איז אַ הימל פֿון גאָט!... אין שטאָט, אַז איר פֿאַררײַסט דעם קאָפּ, װאָס זעט איר? אַ מױער, אַ דאַך, אַ קױמען, אָבער װוּ האָט איר דאָרט אַזאַ בױם? און טאָמער האָט זיך פֿאַרװאַלגערט ערגעץ באַ אײַך אַ בײמעלע, האָט איר דעם אָנגעטאָן פֿון אױבן אַ קאַפּאָטע!... הכּלל, זײ האָבן זיך גאָרנישט געקאָנט אָפּװוּנדערן, מײַנע געסט, אַז זײ זײַנען געקומען צו מיר שבֿועות אין כוטאָר אַרײַן. אָנגעקומען זײַנען זײ, אַלע פֿיר בחורים, רײַטנדיק אַף פֿערדלעך, סוסים אײנס און אײנס! און װער שמועסט אַראָנטשיק ― איז געזעסן אַף אַ פֿערדל, זאָג איך אײַך, אַ סוס, אַן אמתער מערין! איר קױפֿט אים ניט פֿאַר קײן דרײַ הונדערט קאַרבן! „ברוך הבאָ, געסט! ― זאָג איך צו זײ. ― לכּבֿוד שבֿועות, זאָג איך, זײַט איר דאָס געקומען רײַטנדיק? נישקשה, זאָג איך, טבֿיה איז נישט פֿון די גרױסע צדיקים, און אַז מע װעט אײַך, זאָג איך, אם־ירצה־השם, שמײַסן אַף יענער װעלט, װעט מיר ניט װײ טאָן... עי, גאָלדע! זע נאָר, עס זאָלן זײַן פֿאַרטיק די בלינצעס, און לאָז מען, זאָג איך, אַרױסטראָגן דעם טיש אַהערצו אין דרױסן אַרױס, איך האָב, זאָג איך, אין שטוב גאָרנישט װאָס צו װײַזן פֿאַר די געסט... עי, שפּרינצע! טײַבל! בײלקע! װוּ זײַט איר דאָרט? רירט זיך!“... אָט אַזױ קאָמאַנדעװע איך מיט די קינדער, און עס װערט אַרױסגעטראָגן אַ טיש, מיט בענקלעך, מיט אַ טישטעך, מיט טעלער, לעפֿלען, גאָפּלען, זאַלץ, ― און טאַקע באַלד נאָך דעם קומט אָן גאָלדע מיט די בלינצעס, הײסע, זודיקע, פֿון דער סקאָװערדע, מחיהדיקע, פֿעטע, כּצפּיחית בדבֿש! און מײַנע אורחים קאָנען זיך גאָרנישט אָפּלױבן פֿון די בלינצעס...
„װאָס שטײסטו, זאָג איך צו גאָלדען, נעם, זאָג איך, חזר איבער
דעם פּסוק נאָכאַמאָל, ס'איז הײַנט, זאָג איך, שבֿועות, דאַרף מען, זאָג
איך, זאָגן צװײ מאָל „אודך““! און מײַן גאָלדע פֿױלט זיך ניט, פֿילט
אָן דעם פּאַלומעסיק נאָכאַמאָל, און שפּרינצע דערלאַנגט די בלינצעס
צום טיש. פּלוצעם, איך טו אַ קוק אַף מײַן אַראָנטשיקן, איך זע, ער האָט
זיך פֿאַרקוקט אַף מײַן שפּרינצען ― ער לאָזט נישט אַראָפּ קײן אױג
פֿון איר! װאָס האָט ער אַף איר אַזעלכעס דערזען?... „עסט, זאָג איך
צו אים, פֿאַרװאָס עסט איר נישט?“ ... מאַכט ער צו מיר: „װאָס דען
טו איך?“ „איר קוקט, זאָג איך, אַף מײַן שפּרינצען“... װערט אַ געלעכטער, אַלע לאַכן, און מײַן שפּרינצע לאַכט אױך. און ס'איז אַלעמען
פֿרײלעך, אַלעמען גוט ― אַ גוטער, אַ פֿרײלעכער שבֿועות אַף אַלעמען!... גײ טרעף, אַז פֿון דער פֿרײלעכקײט װעט זיך אױסלאָזן אַ צרה,
אַ שלאַק, אַ יללה, אַ גאָטס שטראָף אַף מײַן קאָפּ, פֿאַרװיסט און פֿאַרפֿינצטערט בין איך געװאָרן!... נאָר עט! אַ מענטש איז אַ נאַר!
אַ מענטש אַ בר־דעת טאָר זיך ניט צולאָזן צום האַרצן און דאַרף פֿאַרשטײן, אַז אַזױ װי עס איז, אַזױ באַדאַרף צו זײַן, װאָרעם װען עס זאָל
באַדאַרפֿן זײַן אַנדערש, װאָלט דאָך עס ניט געװען אַזױ װי עס איז!
זאָגן מיר דען ניט אין תּהילים: השלך ע ל ה′ ― פֿאַרלאָז דיך
נאָר אַף גאָט, ער װעט שױן מאַכן אַזױ, אַז דו זאָלסט ליגן טיף, נײַן
אײלן אין דער ערד, און באַקן בײגל, און נאָך זאָגן: גם זו לטובֿה!
הערט, װאָס עס קאָן זיך פֿאַרלױפֿן אַף אַ װעלט, נאָר מיט קאָפּ, װאָרעם
דאָ הײבט זיך ערשט אָן די רעכטע מעשׂה.
ױהי ערבֿ ױהי בֿוקר ― אײנמאָל פֿאַרנאַכט קום איך צופֿאָרן אַהײם אַ צעבראָטענער פֿונעם טאָג און אַן אױסגעמוטשעטער פֿונעם אַרומלױפֿן איבער די דאַטשעס אין בױבעריק, טרעף איך באַ מיר אין דרױסן באַ דער שטוב צוגעצױמט צו דער טיר אַ באַקאַנט פֿערד, איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז ס'איז אַראָנטשיקס סוס, דער מערין, װאָס איך האָב אים דעמאָלט אָפּגעשאַצט אין דרײַ הונדערט קאַרבן. גײ איך צו צום סוס און דערלאַנג אים מיט אײן האַנט אַ פֿליאַסק פֿון הינטן און מיט דער אַנדערער האַנט אַ קראַץ פֿון פֿאָרנט אין האַלדז און אַ טרײסל איבער דער גריװע. „ידידי,“ זאָג איך צו אים, „שײנער בחור מײַנער! װאָס טוסטו דאָ?“ דרײט ער אױס צו מיר די חנעװדיקע מאָרדע און טוט אַ קוק אַף מיר מיט די קלוגע אױגן, װי אײנער רעדט: „װאָס פֿרעגט איר מיך? פֿרעגט מײַן בעל־הבית“... און איך קום אַרײַן אין שטוב און טו אַ נעם מײַן װײַב: „זאָג מיר נאָר, גאָלדע קרױן, װאָס טוט דאָ אַראָנטשיק?“ ענטפֿערט זי מיר: „פֿון װאַנען זאָל איך װיסן? ער איז דאָך פֿון דײַנע לײַט!“ „װוּ איז ער ערגעץ?“ „ער איז, זאָגט זי, געגאַנגען מיט די קינדער אין װעלדל אַפֿן שפּאַציר“... „װאָס איז פּלוצעם גאָר פֿאַר אַ שפּאַציר?“ ― זאָג איך צו מײַן װײַב און הײס מיר געבן עסן. אָפּגעגעסן, באַטראַכט איך מיך: „װאָס ביסטו, טבֿיה, אַזױ אױפֿגעטראָגן? אַז אַ מענטש קומט צו דיר צו גאַסט, באַדאַרף מען זײַן אַזױ אָנגעדרודלט? אַדרבה“... און װי איך טראַכט מיר אַזױ, איך טו אַ קוק ― מײַנע מײדלעך גײען מיטן חבֿרה־מאַן, האַלטן אָנגעריסענע קװײטן, פֿריִער גײען צװײ ייִנגערע, טײַבל און בײלקע, און הינטן ― מײַן שפּרינצע מיט אַראָנטשיקן... „גוטן אָװנט!“ „גוט יאָר!“ מײַן אַראָנטשיק שטײט מיר עפּעס אַזױ מאָדנע, גלעט דאָס פֿערד, האַלט אַ גרעזל אין מױל און רופֿט זיך אָן צו מיר: „רב טבֿיה! איך װיל מיט אײַך מאַכן אַ געשעפֿט, לאָמיר זיך בײַטן מיט די פֿערדלעך“. „איר האָט נישט געפֿונען, זאָג איך, פֿון װעמען צו לאַכן?“ מאַכט ער צו מיר: „נײן, איך מײן דאָס ערנסט“. „אַזױ, זאָג איך, איר מײנט דאָס ערנסט? װיפֿל, למשל, קאָסט אײַער סוס?“ „אין װיפֿל, זאָגט ער, שאַצט איר אים?“ „איך שאַץ אים, זאָג איך, איך האָב מורא, אױב ניט דרײַ הונדערט קאַר־בױנים, און אפֿשר מיט אַ סמיטשיק“. צעלאַכט ער זיך און זאָגט, אַז ער קאָסט מער פֿון דרײַ מאָל אַזױפֿיל, און רופֿט זיך אָן צו מיר: „נו? מאַכן מיר אַ בײַט?“ מיר איז דער שמועס ניט געפֿעלן: װאָס הײסט, ער װעט אױסבײַטן זײַן סוס אַף מײַן שלימזל!... זאָג איך צו אים, אַז ער זאָל אָפּלײגן דאָס געשעפֿט אַף אַן אַנדערש מאָל, און איך פֿרעג אים אין אַ שפּאַס: צי איז ער טאַקע צוליב דעם געקומען? אױב אַזױ, איז אַן עבֿירה, זאָג איך, די הוצאָות... ענטפֿערט ער מיר גאַנץ ערנסט: „געקומען בין איך צו אײַך, אײגנטלעך, מכּוח אַן אַנדער זאַך; זײַט זיך מטריח, אױב איר װילט, װעלן מיר אַביסל שפּאַצירן“. װאָס פֿאַר אַ שפּאַציר איז דאָס אַף אים אָנגעקומען? ― טראַכט איך מיר, און לאָז מיך גײן מיט אים צום װעלדל צו. די זון האָט זיך לאַנג געזעצט, דאָס גרינע װעלדל זעט שױן אױס טונקל, די זשאַבעס פֿון דער גרעבליע קראַקען, און דאָס גראָז שמעקט מחיה נפֿשות! אַראָנטשיק גײט און איך גײ, ער שװײַגט און איך שװײַג. נאָכדעם שטעלט ער זיך אָפּ, טוט אַ הוסט און מאַכט צו מיר: „רב טבֿיה! װי װאָלט איר, אַ שטײגער, געזאָגט, װען איך זאָל אײַך זאָגן, אַז איך האָב ליב אײַער שפּרינצע און אַז איך װיל זי נעמען פֿאַר אַ כּלה?“ „װאָס איך װאָלט געזאָגט? ― זאָג איך. ― איך װאָלט געזאָגט, אַז מע זאָל אַ משוגענעם אױסמעקן און אײַך אַרײַנשטעלן“... קוקט ער מיך אָן און מאַכט צו מיר: „װאָס הײסט?“ זאָג איך: „אָט דאָס הײסט!“... זאָגט ער: „איך פֿאַרשטײ אײַך ניט“. זאָג איך: „איז אַ סימן, אַז איר זײַט ניט איבעריק קלוג, װי אין פּסוק, זאָג איך, שטײט: חכם עיניו בראשו , דאָס מײנט: אַ קלוגן זאָגט מען אַפֿן װוּנק, אַ נאַר גיט מען מיטן שטעקן“... מאַכט ער צו מיר ברוגזלעך: „איך רעד צו אײַך פּראָסט, און איר ענטפֿערט מיר מיט חכמות און מיט פּסוקים!“ זאָג איך: „איטלעכער חזן זינגט אַזױ, װי ער קאָן, און יעדער בעל־דרשן דרשנט פֿון זײַנעטװעגן; אױב איר װילט װיסן, װאָס פֿאַר אַ בעל־דרשן איר זײַט, רעדט איבער פֿריִער מיט אײַער מוטער, זי װעט אײַך שױן, זאָג איך, קלאָר מאַכן אַקוראַט“... „האַלט איר מיך, זאָגט ער, אַפּנים, פֿאַר אַ ייִנגעלע, װאָס דאַרף זיך אָנפֿרעגן באַ דער מאַמען?“... „געװיס, זאָג איך, דאַרפֿט איר זיך אָנפֿרעגן באַ דער מאַמע, און די מאַמע װעט אײַך געװיס זאָגן, אַז איר זײַט אַ חושים, און װעט זײַן גערעכט“... „און װעט זײַן גערעכט?“ ― מאַכט ער. „געװיס, זאָג איך, װעט זי זײַן גערעכט, װאָרעם װאָס פֿאַר אַ חתן זײַט איר, זאָג איך, פֿאַר מײַן שפּרינצען? װאָס פֿאַר אַ גלײַכן איז מײַן שפּרינצע צו אײַך? און דער עיקר, זאָג איך, װאָס פֿאַר אַ מחותּן בין איך מיט אײַער מוטער?“... „אױב אַזױ, מאַכט ער צו מיר, האָט איר שױן, רב טבֿיה, אַ גרױסן טעות! איך בין נישט קײן ייִנגעלע פֿון אַכצן יאָר, און זוך נישט קײן מחותּנים פֿאַר מײַן מוטער, און װײס װער איר זײַט, און װער אײַער טאָכטער איז, און זי געפֿעלט מיר, און אַזױ װיל איך, און אַזױ װעט דאָס זײַן!“... „האָט קײן פֿאַריבל ניט, זאָג איך, װאָס איך שלאָג אײַך איבער; איך זע, זאָג איך, אַז מיט אײן צד זײַט איר שױן פֿאַרטיק; זײַט איר, זאָג איך, באַװאָרנט אױך מיטן אַנדערן צד?“... זאָגט ער צו מיר: „איך װײס ניט, װאָס איר מײנט“... זאָג איך: „איך מײן דאָס די טאָכטער מײַנע, שפּרינצען מײן איך, צי האָט איר שױן, זאָג איך, מיט איר עפּעס גערעדט, און װאָס, זאָג איך, זאָגט זי?“... װערט ער אַזױ װי באַלײדיקט און מאַכט צו מיר מיט אַ שמײכל: „װאָס פֿאַר אַ פֿראַגע איז דאָס? געװיס האָב איך, זאָגט ער, מיט איר גערעדט, און ניט אײן מאָל ― עטלעכע מאָל, איך קום, זאָגט ער, אַהער אַלע טאָג“... איר הערט, ער קומט אַהער אַלע טאָג, און איך װײס נישט!... „בהמה בצורת מענטש! באַדאַרף מען דאָך דיר געבן קײַען שטרױ, טבֿיה! אַז דו װעסט זיך לאָזן אַזױ פֿירן אין באָד אַרײַן, װעט מען דאָך דיך קױפֿן און פֿאַרקױפֿן, דו פֿערדאַטש אײנער!“... אַזױ טראַכט איך מיר און גײ מיט אַראָנטשיקן צוריק, און ער געזעגנט זיך אָפּ מיט מײַן חבֿרה, כאַפּט זיך אַרױף אַפֿן סוס, און הלך משה מרדכי ― מאַרש קײן בױבעריק...
אַצינד װעלן מיר, װי זאָגט איר דאָס אין אײַערע ביכלעך, איבערלאָזן דעם בן־מלך און זיך נעמען צו דער בת־מלכּה, צו שפּרינצען הײסט עס... „זאָג מיר, טאָכטער, װאָס איך װעל דיך פֿרעגן, זאָג איך: דערצײל מיר נאָר, זאָג איך, װאָס דער אַראָנטשיק האָט מיט דיר אָפּגעשמועסט מכּוח אַזאַ זאַך, זאָג איך, גאָר אָן מײַן װיסן?“... ענטפֿערט עפּעס אָט דער בױם? אַזױ ענטפֿערט זי! געװאָרן רױטלעך, אַראָפּגעלאָזט די אױגן, װי אַ כּלה, אָנגענומען אַ פֿולן מױל מיט װאַסער ― און שאַ!... באַ! ― טראַכט איך מיר. ― װילסט ניט רעדן איצט, װעסטו רעדן שפּעטער אַביסל... טבֿיה איז ניט קײן ייִדענע; ער האָט צײַט! און איך װאַרט איבער אַ װײַלע, װי זאָגט מען, יבֿוא יומה, און טשאַטעװע אױס די מינוט, װאָס איך בלײַב מיט איר אַלײן, און רוף מיך אָן צו איר: „שפּרינצע, זאָג מיר, װאָס איך װעל דיך פֿרעגן: קענסטו אים כאָטש, אָט דעם אַראָנטשיקן?“... זאָגט זי: „געװיס קען איך אים“... „װײסטו, זאָג איך, אַז ער איז אַ סװישטשון?“... פֿרעגט זי מיך: „װאָס הײסט דאָס אַ סװישטשון?“ זאָג איך איר: „אַ פּוסט ניסל, װאָס סע פֿײַפֿט“... זאָגט זי: „האָסט אַ טעות, אַרנאָלד איז אַ גוטער מענטש“... „ער הײסט שױן, זאָג איך, באַ דיר אַרנאָלד, ניט אַראָנטשיק דער שאַרלאַטאַן?“ זאָגט זי: „אַרנאָלד איז ניט קײן שאַרלאַטאַן, אַרנאָלד האָט אַ גוט האַרץ; אַרנאָלד, זאָגט זי, געפֿינט זיך אין אַ שטוב פֿון פֿאַרדאָרבענע מענטשן, זאָגט זי, װאָס װײסן נאָר געלט און געלט“... „אַזױ, זאָג איך, ביסטו שױן, שפּרינצע, אױך געװאָרן אַן אױפֿגעקלערטע פֿילאָזאָפֿקע און האָסט שױן אױך פֿײַנט געקריגן געלט?“...
בקיצור, איך זע אַרױס פֿון דעם שמועס, אַז עס האַלט שױן באַ זײ װײַטלעך, און כאַפּן צוריק איז שױן אַביסל צו שפּעט, װאָרעם איך קען מײַנע לײַט. טבֿיהס טעכטער, האָב איך אײַך געזאָגט שױן אַמאָל, ניט געדאַכט זאָלן זײ װערן, אַז זײ קלעפּן זיך אײַן אין אַ מענטשן, איז
מיטן גאַנצן לעבן, מיטן חיות, מיט דער נשמה! און איך טראַכט מיר:
„שוטה! למאַי זאָלסטו װעלן זײַן, טבֿיה, מער חכם פֿון דער גאַנצער װעלט? אפֿשר איז דאָס אַ גאָטס זאַך? אפֿשר איז דאָס באַשערט, אַז דװקא דורך אָט דער שטילינקער שפּרינצע זאָלסטו געהאָלפֿן װערן, באַלױנט װערן פֿאַר אַלע דײַנע קלעפּ און װײטיקן, װאָס דו האָסט ביז אַהער איבערגעטראָגן, האָבן אַ גוטע עלטער, און אױך װיסן אַמאָל פֿון אַ לעבן אַף דער װעלט? אפֿשר איז דיר באַשערט האָבן אַ טאָכטער אַ מיליאָנש־טשיצע? װאָס איז? סע שטײט דיר ניט אָן?... װוּ שטײט דאָס געשריבן, אַז טבֿיה דאַרף זײַן אײביק אַ קבצן, אײביק אַרומשלעפּן זיך מיטן פֿערדל און מיט קעז און פּוטער צוליב די יעהופּעצער נגידים, זײ זאָלן האָבן װאָס צו פֿרעסן? װער װײס, אפֿשר איז מיר אָנגעצײכנט געװאָרן פֿון אױבן, אַז איך זאָל אַף דער עלטער עפּעס מתקן זײַן אַף דער װעלט, װערן אַ בעל־צדקה און אַ בעל־מכניס־אורח, און אפֿשר גאָר אַװעקזעצן זיך מיט ייִדן לומדים און לערנען תּורה?“... וכדומה אַזעלכע רײַכע, גאָלדענע מחשבֿות קריכן אין קאָפּ אַרײַן, װי אין „יהי כבֿוד“ שטײט געשריבן: רבות מחשבֿות בלבֿ איש ― זאָגט אַ גױ, להבֿדיל: „דוריען דומקאָיו באָגאַטיעעט!“... און איך קום אַרײַן אין שטוב אַרײַן און איך נעם אַװעק מײַן אַלטע און מאַך מיט איר אַ שמועס: „װאָס װאָלט זײַן, כּדומה למשל, זאָג איך, װען אונדזער שפּרינצע זאָל זײַן אַ מיליאָנשטשיצע?“ פֿרעגט זי מיך: „װאָס הײסט דאָס אַ מיליאָנשטשיצע?“ זאָג איך: „אַ מיליאָנשטשיצע הײסט אַ מיליאָנשטשיקס אַ װײַב“... פֿרעגט זי מיך: „װאָס הײסט אַ מיליאָנשטשיק?“ זאָג איך איר: „אַ מיליאָנשטשיק הײסט אַ מענטש, װאָס פֿאַרמאָגט אַ מיליאָן“... פֿרעגט זי מיך: „װיפֿל איז דאָס אַ מיליאָן?“ זאָג איך: „אַז דו ביסט אַ בהמה און װײסט ניט, װיפֿל איז אַ מיליאָן, הײַנט װאָס האָב איך מיט דיר װאָס צו רעדן?“... זאָגט זי: „װער בעט דיך, זאָלסט רעדן?“ ― איז זי אױך גערעכט.
בקיצור, עס גײט אַװעק אַ טאָג, איך קום צו פֿאָרן אַהײם: „געװען אַראָנטשיק?“ ― נײן, נישט געװען... עס גײט אַװעק נאָך אַ טאָג: „געװען דער בחור?“ ― נײן, נישט געװען... איך זאָל אַרײַנגײן צו דער אַלמנה מיט אַן אױסרײד, פּאַסט מיר ניט; איך װיל ניט, אַז זי זאָל מײנען, אַז טבֿיה שלאָגט זיך נאָכן שידוך... און אַגבֿ האָב איך געפֿילט, אַז איר באַדאַרף עס זײַן כּשושנה בין החוחי ם ― װי אַ פֿינפֿטער ראָד צום װאָגן. הגם איך פֿאַרשטײ ניט, פֿאַרװאָס? באשר איך האָב ניט קײן מיליאָן? האָב איך דאָך איצטער אַ מחותּנתטע אַ מיליאָנשטשיצע! און זי װעמען האָט פֿאַר אַ מחותּן? ― אַ ייִדן אַן אָרעמאַן, אַ קבצן, אַ טבֿיה דעם מילכיקן; הײַנט װער איז מער ייִחוס, איך צי זי?... איך װעל אײַך זאָגן דעם רײנעם אמת, איך האָב אָנגעהױבן װעלן דעם שידוך, נישט אַזױ צוליב דעם שידוך, װי צוליב נצחון אַלײן. „אַ רוח אין זײער פֿאָטער און מוטער אַרײַן, די יעהופּעצער גבֿירים, לאָזן זײ װיסן, װער טבֿיה איז!... ביז אַהער האָט מען מער ניט געהערט נאָר בראָצקי און בראָצקי, גלײַך װי די איבעריקע זײַנען גאָר קײן מענטשן ניט!“...
אַזױ טראַכט איך מיר, פֿאָרנדיק אַהײם פֿון בױבעריק, און קום אַהײם, גײט מיר מײַנע אַקעגן מיט אַ גדולה: „אַ שליח, אַן ערל איז נאָרװאָס געװען פֿון בױבעריק, פֿון דער אַלמנה, זאָלסט למען־השם באַלד קומען צופֿאָרן אַהין, עס מעג זײַן אַף דער נאַכט, זאָלסטו שפּאַנען דאָס פֿערדל און קומען צופֿאָרן, מע דאַרף דיך דאָרט זײער נײטיק האָבן!“... „װאָס האָט זײ, זאָג איך, אַזױ אָנגעשפּאַרט? װאָס האָבן זײ, זאָג איך, אַזױ קײן צײַט ניט?“ און איך כאַפּ אַ קוק אַף מײַן שפּרינצען ― זי שװײַגט, נאָר די אױגן אירע רעדן, אױ, רעדן זײ! קײנער פֿאַרשטײט ניט איר האַרץ, אַזױ װי איך... איך האָב די גאַנצע צײַט מורא געהאַט, אַ קשיא אַף אַ מעשׂה, טאָמער לאָזט זיך אױס דערפֿון אַ בױדעם, האָב איך אַף אים, אַף דעם אַראָנטשיקן, אױסגערעדט װאָס איך האָב געקאָנט, אַז ער איז אַזױ, און ער איז אַזױ ― איך האָב אָבער געזען, אַז ס'איז אַן אַרבעס אין װאַנט, מײַן שפּרינצע גײט אױס װי אַ ליכט. האָב איך אײַנגעשפּאַנט צוריק מײַן פֿערד־און־װעגעלע און האָב מיך געלאָזט שױן פֿאַרנאַכטלעך קײן בױבעריק. פֿאָרנדיק אַזױ, טראַכט איך מיר: „װאָס קאָנען זײ מיך רופֿן מיט אַזאַ מין אימפּעט? װעגן אַ װאָרט? װעגן אַ קנס־מאָל? װאָלט ער דאָך געקאָנט קומען צו מיר, דאַכט זיך, דערװײַל בין איך דער אַבֿי־הכּלה!“ און איך אַלײן צעלאַך מיך פֿון דעם געדאַנק: װוּ איז דאָס געהערט געװאָרן אין דער װעלט, אַז דער נגיד זאָל גײן צום קבצן? סײַדן ס'זאָל שױן װערן עק װעלט, משיחס צײַטן, אַזױ װי די יונגע לײַטלעך, די װײַסע־חבֿרהניקעס, װילן מיך אײַנרעדן, אַז באַלד װעט קומען אַ צײַט, װאָס דער נגיד מיטן קבצן װעלן זײַן גלײַך, שלי שלך, שלך שלי, מײַנס דײַנס, דײַנס מײַנס, הפֿקר ציבעלעס! דאַכט זיך, אַ קלוגע װעלט ― און אַזעלכע בהמות! עך־עך־עך!...
מיט די דאָזיקע געדאַנקען בין איך אָנגעקומען קײן בױבעריק און פֿאַרפֿאָרן גלײַך אַף דער דאַטשע צו דער אַלמנה, אַװעקגעשטעלט דאָס פֿערדל, ― װוּ איז די אַלמנה? נישטאָ קײן אַלמנה! װוּ איז דער בחור? ― נישטאָ קײן בחור! װער־זשע האָט מיך גערופֿן? „איך האָב אײַך גערופֿן!“ ― מאַכט צו מיר אַ קײַלעכיק געפּאַקט ייִדל מיט אַן אױסגעפֿליקט בערדל און מיט אַ גראָבער גאָלדענער קײט אַפֿן בײַכל. „װער־זשע, זאָג איך, זײַט איר?“ זאָגט ער: „איך בין דער אַלמנהס אַ ברודער און אַראָנטשיקס אַ פֿעטער... מע האָט מיך, זאָגט ער, אַרױסגערופֿן מיט אַ דעפּעש פֿון קאַטערינעסלאַװ, און איך בין נאָר-װאָס געקומען צופֿאָרן“... „װי באַלד אַזױ, נאַט־זשע אײַך אָפּ שלום“, ― זאָג איך און זעץ מיך אַװעק. דערזען, אַז איך האָב מיך אַװעקגעזעצט, מאַכט ער צו מיר: „זיצט“. זאָג איך: „אַ דאַנק, איך זיץ שױן. װאָס־זשע מאַכט איר, זאָג איך, װי אַזױ איז באַ אײַך, זאָג איך, די קאָסנעטוציע?“ ענטפֿערט ער מיר דערױף גאָרנישט ניט, צעלײגט זיך אַף אַ װיגשטול, די הענט אין די קעשענעס, שטעלט אַרױס די גאָלדענע קײט מיטן בײַכל און מאַכט צו מיר בזה־הלשון: „אײַך רופֿט מען, דאַכט זיך, טבֿיה?“... „יאָ, זאָג איך, צו דער תּורה, אַז מע רופֿט מיך אױף, רופֿט מען מיך אױף: „יעמוד ר ב טבֿיה ברב שניאור זלמן“. “.. „הערט אױס, מאַכט ער צו מיר, רב טבֿיה, װאָס איך װעל אײַך זאָגן. װאָס טױג אונדז לאַנגע דיבורים? לאָמיר, זאָגט ער, גײן גלײַך צום ענין, געשעפֿט הײסט עס“... „מהיכא־תּיתי, זאָג איך, שלמה המלך האָט שױן לאַנג געזאָגט: לכּל ז מ ן ― װען מע דאַרף רעדן געשעפֿט, איז געשעפֿט... איך בין, זאָג איך, אַ געשעפֿטסמאַן“... „דאָס זעט מען, זאָגט ער, אַז איר זײַט אַ געשעפֿטסמאַן, דערפֿאַר װיל איך טאַקע מיט אײַך רעדן סוחריש; איך װיל, איר זאָלט מיר זאָגן, אָבער אָפֿן געשמועסט, װיפֿל װעט דאָס אונדז קאָסטן אַרום און אַרום?... אָבער אָפֿן געשמועסט!“... „אױב, זאָג איך, אָפֿן געשמועסט, װײס איך ניט, װאָס איר רעדט“... „רב טבֿיה! ― מאַכט ער צו מיר נאָכאַמאָל און װיל נישט אַרױסנעמען די הענט פֿון די קעשענעס. ― איך פֿרעג אײַך, זאָגט ער, װיפֿל װעט אונדז קאָסטן אַרום און אַרום די חתונה?“ „עס װענדט זיך, זאָג איך, װאָס פֿאַר אַ חתונה איר מײנט? אױב איר מײנט אַ גרױסאַרטיקע חתונה, װי אײַך שטײט אָן, בין איך, זאָג איך, ניט אימשטאַנד“... שטעלט ער אָן אַף מיר אַ פּאָר עינים און מאַכט צו מיר אַזױ: „אָדער איר מאַכט זיך תּמעװאַטע, אָדער איר זײַט טאַקע אַ תּם... כאָטש אַפֿילו, זאָגט ער, איר זעט ניט אױס פֿון קײן תּם, װאָרעם איר זאָלט זײַן, זאָגט ער, אַ תּם, װאָלט איר ניט אַרײַנגעשלעפּט, זאָגט ער, מײַן פּלימעניק אין אַ בלאָטע, אים פֿאַרבעטן צו זיך כּלומרשט אַף שבֿועותדיקע בלינצעס, אים אונטערגעשטעלט דאָרט אַ שײן מײדל, צי יאָ אַ טאָכטער, צי ניט קײן טאָכטער, איך גײ ניט אַרײַן, זאָגט ער, אַזױ װײַט, און זי האָט זיך אים פֿאַרליובעט, זאָגט ער, דאָס הײסט, זי איז אים געפֿעלן, נו, און ער איר אַװדאי, פֿון דעם, זאָגט ער, רעדט מען ניט, איך װעל אײַך ניט זאָגן, זאָגט ער, עס קאָן זײַן, זי איז אַן אָרנטלעך קינד און מײנט דאָס נעבעך ערנסט, איך גײ נישט אַזױ װײַט... איר טאָרט אָבער ניט פֿאַרגעסן, זאָגט ער, װער א י ר זײַט און װער מיר זײַנען? איר זײַט דאָך, זאָגט ער, אַ ייִד אַ בר־דעת, װי קאָנט איר, זאָגט ער, גאָר דערלאָזן אַזעלכעס, אַז טבֿיה דער מילכיקער, װאָס פֿירט אונדז קעז און פּוטער, זאָל ער זײַן אונדזער מחותּן?... אײַ, זײ האָבן זיך, זאָגט ער, געגעבן אײנס דאָס אַנדערע דאָס װאָרט? װעלן זײ דאָס נעמען צוריק! קײן גרױס אומגליק, זאָגט ער, שטײט ניט דערבײַ. טאָמער דאַרף עפּעס קאָסטן, זאָגט ער, זי זאָל אים אַרױסלאָזן פֿון װאָרט, מהיכא־תּיתי, מיר האָבן, זאָגט ער, גאָרנישט קעגן דעם. אַ מײדל איז נישט קײן בחור, זאָגט ער. צי אַ טאָכטער, צי ניט קײן טאָכטער, זאָגט ער, איך װיל גאָר אַזױ װײַט נישט אַרײַנגײן“, זאָגט ער... „רבונו־של־עולם! ― טראַכט איך מיר ― װאָס װיל דער ייִד?“... און ער הערט נישט אױף צו רעדן איבער מײַן קאָפּ: איך זאָל גאָר ניט דענקען, זאָגט ער, טאָמער װעט מיר געראָטן מאַכן אַ סקאַנדאַל, אױספּױקן אומעטום, אַז זײַן פּלימעניק, זאָגט ער, האָט זיך געשדכנט צו טבֿיה דעם מילכיקנס טאָכטער... און איך זאָל זיך אַרױסשלאָגן פֿונעם קאָפּ, זאָגט ער, אַז זײַן שװעסטער איז אַ מענטש, װאָס קאַטאָרע מע קאָן פֿון איר פּאָמפּען געלט... מיט גוטן, זאָגט ער, מהיכא־תּיתי, קאָן מען, זאָגט ער, נעמען באַ איר עטלעכע קערבלעך; עלעהײ, זאָגט ער, אַ נדבֿה... מען איז דאָך, זאָגט ער, מענטשן, װאָס קאַטאָרע, מע דאַרף אַמאָל אױסהעלפֿן אַ מענטשן...
בקיצור, איר װילט װיסן, װאָס איך האָב אים געענטפֿערט? איך האָב אים, אַז אָך און װײ איז מיר, גאָרנישט געענטפֿערט. ס'איז מיר געװען, װי זאָגט איר, תּדבק לשוני ― עס האָט מיר װי אָפּגענומען דאָס לשון! איך האָב זיך אױפֿגעהױבן, זיך אױסגעדרײט מיטן פּנים צו דער טיר ― און נישטאָ מיך!... װי פֿון אַ שׂרפֿה האָב איך מיך אַרױסגעכאַפּט, װי פֿון אַ טורמע!... עס האָט מיר געזשומעט אין קאָפּ, געשעמערירט אין די אױגן און געטורקעט אין די אױערן די װערטער פֿון דעם ייִדן: „אָפֿן געשמועסט“... „אַ טאָכטער, ניט קײן טאָכטער“... „אַן אַלמנה אַף צו פּאָמפּען“... „עלעהײ אַ נדבֿה“... און בין צוגעגאַנגען צו מײַן פֿערד־און־װעגעלע, אַרײַנגעלײגט דאָס פּנים אין בריטשקע אַרײַן און ― איר װעט ניט לאַכן פֿון מיר? ― אַז איך האָב מיך צעװײנט, האָב איך געװײנט און געװײנט! און אַז איך האָב מיך גוט אױסגעװײנט און געזעסן אַף דער בריטשקע און אײַנגעטײלט מײַן פֿערדל נעבעך װיפֿל ס'איז אין אים אַרײַן, האָב איך ערשט דעמאָלט געפֿרעגט באַ גאָט אַ קשיא, אַזױ װי איובֿ האָט אַמאָל געפֿרעגט: װאָס האָסטו, גאָטעניו, אַזעלכעס דערזען אין דעם אַלטן איובֿן, װאָס דו לאָזט אים ניט אָפּ אַף קײן מינוט? ס'איז שױן מער ניטאָ קײן ייִדן אַף דער װעלט? און איך קום צו פֿאָרן אַהײם, טרעף איך מײַן כאַליאַסטרע, קײן עין־הרע, פֿרײלעך. מען עסט װעטשערע, נאָר אײן שפּרינצע איז נישטאָ. „װוּ איז שפּרינצע?“ ― פֿרעג איך. „װאָס הערט זיך, זאָגן זײ מיר, װאָס האָט מען דיך גערופֿן?“ זאָג איך נאָכאַמאָל: „װוּ איז שפּרינצע?“... ענטפֿערן זײ מיר נאָכאַמאָל: „װאָס הערט זיך?“... זאָג איך: „גאָרניט, װאָס זאָל זיך הערן? ס'איז, דאַנקען גאָט, שטיל, פֿון פּאָגראָמען הערט מען ניט“... באַ די װערטער קומט אָן שפּרינצע, טוט מיר אַ קוק אין די אױגן אַרײַן, זעצט זיך אַװעק צום טיש, גלײַך װי ניט זי מײנט מען, ניט פֿון איר רעדט מען... אַפֿן פּנים באַ איר קאָן מען נישט דערקענען גאָרנישט, נאָר דאָס שטילקײט אירס איז שױן צופֿיל, חוץ לדרך הטבֿע... הײַנט געפֿעלט מיר ניט דאָס זיצן אירס פֿאַרטראַכט און דאָס פֿאָלגן איר, װאָס מע הײסט איר; זאָגט מען איר: זיץ ― זיצט זי; זאָגט מען איר: עס ― עסט זי; הײסט מען איר גײן ― גײט זי; און אַז מע טוט זי אַ רוף, טוט זי זיך אַ װאָרף... איך קוק אַף איר, און עס פֿאַרקלעמט מיר דאָס האַרץ, און עס ברענט אין מיר אַ פֿײַער ― אַף װעמען װײס איך ניט... אַך טי רבונו־של־עולם, אלהינו נאַש! פֿאַרװאָס שטראָפֿסטו מיך אַזױ, פֿאַר װעמענס זינד?!
בקיצור, איר װילט װיסן דעם סוף? אַזאַ סוף װיל איך ניט װינטשן דעם ערגסטן שׂונא, און מע טאָר עס גאָר ניט װינטשן, װאָרעם די קללה פֿון קינדער איז די ערגסטע קללה פֿון דער תּוכחה! פֿון װאַנען װײס איך, אַז מיך האָט עמעצער נישט פֿאַרשאָלטן מיט קינדער? איר גלײבט ניט אין די זאַכן? װאָס־זשע דען איז דאָס? אַדרבה, לאָמיר האָרכן פֿון אײַך... נאָר צו װאָס נוצן אונדז חקירות? אַמער, הערט דעם סוף, װאָס איך װעל אײַך דערצײלן. אײנמאָל פֿאַרנאַכט פֿאָר איך אַהײם פֿון בױבעריק מיט אַ גוט האַרץ: באַרעכנט נאָר דעם פֿאַרדראָס, דעם בזיון; הײַנט דעם רחמנות פֿון קינד!... און די אַלמנה, װעט איר פֿרעגן? און דער זון? ― װער מיר אַלמנה? װאָס מיר זון? אַװעקגעפֿאָרן און אַפֿילו זיך ניט געזעגנט! ס'איז אַ בושה אױסצוזאָגן: ס'איז געבליבן שטײן באַ מיר אַף זײ אַ שטיקל חובֿ פֿאַר קעז און פּוטער... נאָר איך רעד נישט פֿון דעם, מסתּמא האָבן זײ פֿאַרגעסן... איך רעד פֿונעם געזעגענען זיך: אַװעקגעפֿאָרן און אַפֿילו זיך ניט געזעגנט!... װאָס דאָס קינד נעבעך האָט איבערגעטראָגן ― דאָס האָט ניט געװוּסט קײן בן־אָדם, אַחוץ מיר, װאָרעם איך בין אַ טאַטע, אַ טאַטנס האַרץ פֿילט... טאָמער מײנט איר, אַז זי האָט מיר געזאָגט אַפֿילו אַ חצי דיבור? באַקלאָגט זיך? אָדער געװײנט אַמאָל? ע! קענט איר דאָך ניט טבֿיהס טעכטער! שטיל, אין זיך, אײַנגעגאַנגען, געצאַנקט װי אַ ליכט! װען־ניט־װען אַרױסגעכאַפּט זיך מיט אַ זיפֿץ, נאָר אַזאַ מין זיפֿץ, װאָס רײַסט אַרױס אָט אַזאַ שטיק האַרץ! הכּלל, פֿאָר איך מיר אַזױ מיט מײַן פֿערדל אַהײם, פֿאַרטיפֿט אין טרױעריקע מחשבֿות און געדאַנקען, פֿרעג קשיות באַם רבונו־של־עולם און ענטפֿער מיר אַלײן. און עס אַרט מיך שױן ניט אַזױ אַף גאָט ― מיט גאָט האָב איך מיך שױן װי עס איז איבערגעבעטן; מיך אַרט אַף מענטשן: למאַי זאָלן מענטשן זײַן אַזױ שלעכט, אַז זײ קאָנען זײַן גוט? פֿאַרװאָס זאָלן מענטשן פֿאַרביטערן דאָס לעבן אי יענעם, אי זיך, אַז זײ האָבן ביד לעבן זיס און גליקלעך? געשיקט זיך עס, אַז גאָט האָט באַשאַפֿן דעם מענטשן צוליב דעם, ער זאָל אָפּקומען אַף דער װעלט?... װאָס האָט דאָס אים גענוצט?... מיט אַזעלכע געדאַנקען פֿאָר איך אַרײַן צו מיר אין כוטאָר אַרײַן, און דערזע פֿון דער־װײַטן, באַ דער גרעבליע, איז אַן אָנגעלױף פֿון מענטשן, גױים, גױעס, שיקסעס, שקצים און קלײנע שקצימלעך אָן אַ שיעור. װאָס קאָן דאָס זײַן? קײן שׂרפֿה ניט; מסתּמא אַ דערטרונקענער, עמעצער האָט זיך געבאָדן באַ דער גרעבליע און געפֿונען דעם טױט. קײנער װײס ניט, װוּ דער מלאך־המװת װאַרט אַף אים, װי מיר זאָגן אין „ונתנה תּוקף“... פּלוצעם זע איך מײַן גאָלדע לױפֿט, די שאַל צעלאָזט, די הענט אַרױסגעשטעלט אַף צופֿריִער, און פֿאַר איר מײַנע קינדער, טײַבל און בײלקע, און אַלע דרײַ מיט אַ געשרײ, מיט אַ יללה, מיט אַ יאָמער: „טאָכטער! שװעסטער! שפּרינצע!!“... אַראָפּגעשפּרונגען פֿון דעם װאָגן, װײס איך ניט, װי אַזױ איך בין ניט צעשפּרונגען געװאָרן, און אַז איך בין צוגעלאָפֿן צום טײַך, איז שױן געװען נאָך אַלע היומס... ―――――――――――――――――― ―
װאָס האָב איך אײַך געװאָלט פֿרעגן?... יאָ! האָט איר געזען װען
אַ געטרונקענעם? קײנמאָל נישט?... אַ מענטש, אַז ער שטאַרבט,
שטאַרבט ער מײסטנטײלס מיט צוגעמאַכטע אױגן... באַ אַ געטרונקענעם זײַנען די אױגן אָפֿן ― װײסט איר נישט דעם שׂכל, פֿאַרװאָס
דאָס איז?... האָט קײן פֿאַריבל נישט, איך האָב באַ אײַך צוגענומען
צײַט, און אַלײן איז מען אױך געבונדן: מע דאַרף גײן צום פֿערדל און
מע מוז צעפֿירן דאָס ביסל סחורה. די װעלט איז אױך אַ װעלט. מע
מוז אין זינען האָבן אַ קערבל אױך ― און פֿאַרגעסן װאָס ס'איז געװען.
װאָרעם דאָס, װאָס די ערד דעקט צו, מוז, זאָגט מען, פֿאַרגעסן װערן,
און אַז מען איז אַ לעבעדיקער מענטש, קאָן מען די נשמה ניט אױסשפּײַען. עס העלפֿט ניט קײן חכמות, און מיר מוזן זיך אומקערן צוריק
צום אַלטן פּסוק, אַז כּל זמן שהנשמה בקרבי, איז פֿאָר װײַטער, טבֿיה!...
זײַט מיר געזונט, און אַז איר װעט מיך דערמאָנען, זאָלט איר מיך ניט
דערמאָנען צו בײזן.
דערצײלט פֿון טבֿיה דעם מילכיקן, פֿאָרנדיק אין באַן.
געשריבן אין יאָר 1909.
― סקאָצל קומט! װאָס מאַכט אַ ייִד, רב שלום־עליכם? אָט אַ גאַסט! אַפֿילו נישט געחלומט זיך! נאַט־זשע אײַך אָפּ שלום־עליכם. איך האָב מיר אָבער אַלץ געטראַכט און געטראַכט: װאָס איז די מעשׂה, װאָס מע זעט אים נישט אַזאַ צײַט, ניט אין בױבעריק, ניט אין יעהופּעץ? אַ קשיא, װאָס סע מאַכט זיך: אפֿשר האָט ער אָפּגעזאָגט די עטלעכע גילדן און אַריבערגעפּעקלט זיך אַהין, װוּ מע עסט ניט קײן רעטעך מיט שמאַלץ? און צוריק טראַכט איך מיר: געשיקט זיך עס, ז ײ זאָלן טאָן אַזאַ נאַרישקײט? ז ײ זײַנען דאָך עפּעס אַ מענטש אַ בר־דעת, כלעבן! נו, דאַנקען השם־יתברך, װאָס מע זעט זיך געזונט, װי שטײט דאָרט אין פּסוק: טוראָ בטוראָאַ ― מענטש מיט אַ מענטשן... איר קוקט מיך אָן, פּאַניע, גלײַך, װי איר װאָלט מיך נישט דערקענט? דאָס בין איך, אײַער אַלטער גוטער פֿרײַנט טבֿיה. אַ ל תּסתּכּל בקנק ן ― קוקט נישט, װאָס אַ ייִד גײט אין אַ נײַער קאַפּאָטע. דאָס איז דער אײגענער שלימזל טבֿיה, װאָס אַמאָל, נישט געמינערט אַ האָר; נישמער, מע טוט זיך אָן שבתדיק, זעט מען אױס אַביסל דאָסיקער, מעשׂה נגיד, װאָרעם, אַז מע פֿאָרט אַרױס צװישן מענטשן, קאָן מען אַנדערש ניט, ובפֿרט, אַז מע פֿאָרט אַזאַ װײַטע נסיעה, קײן ארץ־ישׂראל, אַ קלײניקײט? איר קוקט מיך אָן און טראַכט זיך, װי קומט דאָס אַזאַ קלײן מענטשעלע, װי טבֿיה, װאָס האָט כּל־ימיו געהאַנדלט מיט מילכיקס, זאָל גאָר האָבן אַזאַ השׂגה, װאָס קאָן זיך פֿאַרגינען אַף דער עלטער סײַדן אַ מין בראָצקי? גלײבט מיר, פּאַניע שלום־עליכם, ס'איז כּול ו מ וקשה ― דער פּסוק איז רעכט אַרום און אַרום. רוקט נאָר אַװעק, זײַט מוחל, אײַער טשעמאָדאַנטשיקל אַביסל אַהין, װעל איך מיך אַװעקזעצן אַקעגן אײַך און װעל אײַך דערצײלן אַ מעשׂה, װעט איר האָרכן, װאָס גאָט קאָן.
בקיצור, איך מוז אײַך זאָגן קודם כּל הקודמס, אַז איך בין געבליבן, ניט פֿאַר אײַך געדאַכט, אַן אַלמן, געשטאָרבן גאָלדע מײַנע, עליו השלום. געװען אַ ייִדענע אַ פּראָסטע, אָן חכמות, אָן אײבערקעפּלעך, נאָר אַ גרױסע צדיקית. לאָז זי זיך מיִען דאָרט פֿאַר אירע קינדער, זי איז גענוג אױסגעשטאַנען צוליב זײ, און טאַקע אפֿשר איבער זײ געגאַנגען פֿון דער װעלט, נישט געקאָנט אַריבערטראָגן, װאָס זײ זײַנען זיך צעקראָכן אײנער קײן ליסי, דער אַנדערער קײן סטריסי. „מישטײנס געזאָגט, זאָגט זי, װאָס איז מײַן װעלט, זאָגט זי, אַז װי באַלד, זאָגט זי, נישט קײן קינד און נישט קײן רינד? להבֿדיל, אַ בהמה, זאָגט זי, בענקט אױך, זאָגט זי, אַז מע אַנטװײנט, זאָגט זי, פֿון איר דאָס קעלבל“... אַזױ זאָגט זי צו מיר, גאָלדע הײסט עס, און װײנט בעת־מעשׂה מיט ביטערע טרערן. און איך זע, אַז די ייִדענע גײט־אײַן פֿון טאָג צו טאָג, װי אַ ליכט, רעד איך איר אױס מסתּמא דאָס האַרץ פֿאַר רחמנות און איך זאָג צו איר אַזױ, זאָג איך: „עט, זאָג איך צו איר, גאָלדע סערצע, פֿאַראַן אַ פּסוק, זאָג איך, א ם כּבֿנים א ם כּעבדים ― װי מיט קינדער, אַזױ איז אָן קינדער, זאָג איך. מיר האָבן, זאָג איך, אַ גרױסן גאָט, זאָג איך, און אַ גוטן גאָט, און אַ שטאַרקן גאָט, זאָג איך, נאָר פֿונדעסטװעגן, זאָג איך, לאָם איך האָבן די ברכות, װיפֿל מאָל דער רבונו־של־עולם, זאָג איך, טוט אָפּ אַ שטיקל אַרבעט, מעגן שױן, זאָג איך, די שׂונאים האָבן אַזאַ יאָר“... איז זי דאָך אָבער, זאָל מיר מוחל זײַן, אַ נקבֿה, מאַכט זי צו מיר: „דו זינדיקסט, טבֿיה, מע טאָר נישט, זאָגט זי, זינדיקן“. „אָט האָסטו דיר, זאָג איך, איך זאָג דען עפּעס, זאָג איך, שלעכטס? איך גײ דען חלילה, זאָג איך, קעגן דעם אײבערשטנס גענג, זאָג איך? װאָרעם װי באַלד, זאָג איך, אַז ער האָט, זאָג איך, באַשאַפֿן אַזױ שײן זײַן װעלטל, זאָג איך, אַז קינדער זײַנען נישט קײן קינדער, זאָג איך, און טאַטע־מאַמע זײַנען בלאָטע, זאָג איך, װײסט ער דאָך מסתּמא, װאָס ער האָט צו טאָן“... פֿאַרשטײט זי נישט װאָס איך רעד און ענטפֿערט מיר בױדעם: „איך שטאַרב, זאָגט זי, אַװעק, טבֿיה, װער װעט דיר קאָכן װעטשערע?“... אַזױ מאַכט זי צו מיר שטיל און קוקט אַף מיר מיט אַזעלכע אױגן, אַז אַפֿילו אַ שטײן קאָן עס רירן. טבֿיה איז דאָך אָבער נישט קײן ייִדענע, ענטפֿער איך איר אָפּ מיט אַ װערטל, און מיט אַ פּסוק, און מיט אַ מדרש, און מיט נאָך אַ מדרש: „גאָלדע, זאָג איך, ביסט מיר געװען, זאָג איך, געטרײַ אַזױפֿיל יאָרן, װעסטו מיך אַף דער עלטער, זאָג איך, נישט מאַכן צום נאַר“, זאָג איך, און טו אַ קוק אַף מײַן גאָלדען ― פּיזעם! „װאָס איז דיר, זאָג איך, גאָלדע?“ „גאָרנישט“, מאַכט זי צו מיר, קױם־קױם װאָס זי רעדט. ע! איך זע, די שפּיל איז פֿאַרן טײַװל, נעם איך און שפּאַן אײַן דאָס פֿערדל און פֿאָר אַװעק אין שטאָט אַרײַן און ברענג אַראָפּ אַ דאָקטער, דעם בעסטן דאָקטער. איך קום צופֿאָרן אַהײם ― טע־טע־טע! מײַן גאָלדע ליגט שױן אַף דער ערד מיט אַ ליכטל צוקאָפּנס און זעט אױס, װי אַ בערגל ערד האָט מען צונױפֿגעשאַרט און איבערגעדעקט מיט שװאַרצן, און איך שטײ און טראַכט מיר: „ כּי ז ה כּ ל האָדם ― אָט דאָס איז דער סוף פֿונעם מענטשן? אַך טי, רבונו־של־עולם, װאָס דו טוסט אָפּ מיט דײַן טבֿיהן! װאָס װעל איך איצטער טאָן אַף דער עלטער, פֿאַרפֿינצטערט בין איך געװאָרן?“ און אַזױ האָב איך געגעבן אַ פֿאַל־צו צו דער ערד... נאָר גײ שרײַ חי־וקים! הערט איר, װאָס איך װעל אײַך זאָגן? אַז מע זעט פֿאַר זיך דעם טױט, מוז מען װערן אַן אַפּיקורס און מע הײבט אָן נאָכצוקלערן, מ ה אָנו מ ה חײנו ― װאָס איז אינגאַנצן אָט די װעלט מיט די גלגלים, װאָס זײ דרײען זיך, מיט די באַנען, װאָס לױפֿן משוגענערװײַז, מיט דעם גאַנצן טאַרעראַם אַרום און אַרום, און אַפֿילו בראָצקי מיט זײַנע מיליאָנען ― הכּל הבֿל, גאָרנישט שבגאָרנישט!
בקיצור, איך האָב איר געדונגען אַ קדיש, גאָלדען עליו השלום, באַצאָלט פֿאַר אַ גאַנץ יאָר פֿריִער. אַ ברירה האָב איך געהאַט, אַז גאָט האָט מיך געשטראָפֿט, נישט געגעבן מיר קײן זכרים, נאָר נקבֿות, נאָר טעכטער און טעכטער, קײן גוטער ייִד זאָל זײ נישט קענען! איך װײס נישט, צי אַלע ייִדן װערן אַזױ פֿאַרשװאַרצט מיט זײערע טעכטער, צי נאָר איך בין אַזאַ פֿינצטערער שלימזל, װאָס איך האָב צו זײ קײן גליק נישט? דאָס הײסט, צו די טעכטער אַלײן האָב איך גאָרנישט, און גליק איז באַ גאָט. װאָס זײ װינטשעװען מיר ― מעג עס מיר אָנקומען כאָטש האַלב. אַדרבה, זײ זײַנען שױן צו געטרײַ, און װאָס „צו“ איז איבעריק. אָט נעמט, למשל, די מיזינקע מײַנע, בײלקע רופֿט מען זי. װאָס װײסט איר, װאָס דאָס איז פֿאַר אַ קינד? איר קאָנט דאָך מיך, ברוך־השם, װי זאָגט איר, פֿון אַ יאָר מיט אַ מיטװאָך און װײסט, אַז איך בין נישט דער טאַטע, װאָס קאַטאָרי זאָל זיך אַװעקזעצן אָפּלױבן זײַנע קינדער, גלאַט אַזױ אין טאָג אַרײַן. נאָר אַז ס'איז געקומען צו רײד פֿון מײַן בײלקען, מוז איך אײַך זאָגן נישט מער, װי שלשה דבֿרי ם ― צװײ װערטער: זינט גאָט האַנדלט מיט בײלקעס, האָט ער נאָך אַ ז אַ בײלקע נישט באַשאַפֿן. מילא פֿון שײנקײט שמועסט מען נישט. טבֿיהס טעכטער, װײסט איר אַלײן, האָבן אַ שם אַף דער װעלט פֿאַר די שענסטע קראַסאַװיצעס. נאָר זי, בײלקע הײסט עס, װעט זײ אַלע פֿאַרשטעקן אין גאַרטל. אַז מע שמועסט יפֿיפֿית ― איז דאָך ניט שײך. אַקעגן מײַן בײלקען מוז מען טאַקע זאָגן מיט די װערטער פֿון אשת חיל: ש ק ר ה חן ― איך רעד נישט פֿון שײנקײט, איך רעד פֿון כאַראַקטער רעד איך. גאָלד, גינגאָלד, זאָג איך אײַך! פֿון תּמיד אָן בין איך באַ איר געװען דאָס אײבערשטע פֿון דער מילך, נאָר פֿון זינט מײַן גאָלדע עליו השלום איז, איר צו לענגערע יאָר, ניפֿטר געװאָרן, איז דער טאַטע געװאָרן באַ איר ― דאָס שװאַרצאַפּל פֿונעם אױג! קײן שטױב נישט דערלאָזן זאָל אַף מיר פֿאַלן. איך האָב שױן געזאָגט צו זיך אַלײן: דער רבונו־של עולם איז, װי מיר זאָגן אינעם וכל מאמינים שהוא: ומקדי ם ר חמים לרוגז ― ער שיקט צו די רפֿואה פֿאַר דער מכּה. נישמער, ס'איז שװער צו װיסן, װעלכעס איז ערגער, די רפֿואה, אָדער די מכּה? גײ זײַ אַ נבֿיא און טרעף, אַז בײלקע װעט צוליב מיר נעמען און פֿאַרקױפֿן זיך פֿאַר געלט און אָפּשיקן דעם טאַטן אַף די עלטערע יאָרן קײן ארץ־ישׂראל! מאָלט אײַך, עס רעדט זיך נאָר אַזױ. זי איז אין דעם אַזױ שולדיק, פּונקט אַזױ װי איך. אינגאַנצן איז דאָ שולדיק ער, איר אױסדערװײלטער, איך װיל אים ניט שילטן, אַ קאַזאַרמע זאָל אַף אים אײַנפֿאַלן! און אפֿשר, אַז מיר זאָלן װעלן גוט באַטראַכטן, גריבלען זיך אַביסל טיפֿער, קאָן זײַן, אַז איך אַלײן בין דאָ מער חײבֿ פֿון אַלעמען, װאָרעם ס'איז דאָך אַ בפֿירושע גמרא: חײבֿ אָ ד ם... נאָר ס'איז שײן, כלעבן, אַז איך דאַרף אײַך דערצײלן, װאָס די גמרא זאָגט!
בקיצור, איך װיל אײַך נישט לאַנג האַלטן. ס'איז אַװעקגעגאַנגען אַ יאָר און אַ יאָר, מײַן בײלקע איז אױסגעװאַקסן, געװאָרן, קײן עין־הרע, אַ מײדל צו לײַטן, און טבֿיה טוט זיך זײַן געשעפֿט, װי תּמיד, מיטן פֿערד־און־װעגעלע פֿירט ער אָפּ דאָס ביסל מילכיקס זומער קײן בױבעריק, װינטער קײן יעהופּעץ, אַ מבול זאָל אַף דעם קומען, װי אַף סדום! אָנקוקן קאָן איך נישט אָט די דאָזיקע שטאָט, און ניט אַזױ די שטאָט אַלײן, װי די מענטשן, און ניט אַלע מענטשן, נאָר אײן מענטש ― אפֿרים דעם שדכן, אַ רוח אין זײַן טאַטנס טאַטן אַרײַן! אָט װעט איר אומיסטנע הערן װאָס אַ ייִד אַ שדכן טוט אָפּ.
ױהי היום, קום איך צופֿאָרן אײנמאָל אַרום חצי אלול קײן יעהופּעץ מיט מײַן ביסל סחורה. איך טו אַ קוק― ויבֿוא המן ― אפֿרים דער שדכן גײט! איך האָב אײַך אַמאָל דערצײלט פֿון אים. אפֿרים איז אַפֿילו אַ ייִד אַן אײַנגעגעסענער, נאָר אַז מע דערזעט אים, מוז מען זיך אָפּשטעלן ― אָט אַזאַ מין כּוח האָט אין זיך אָט דער ייִד... „הער נאָר, חכם מײַנער, זאָג איך צו מײַן פֿערדל, שטײ אַ װײַלע, װעל איך דיר געבן עפּעס קײַען“. און איך שטעל אָפּ אפֿרים דעם שדכן און גיב אים אָפּ שלום און מאַך מיט אים אַ שמועס מן הצד: „װאָס הערט זיך עפּעס מכּוח פּרנסה?“ טוט ער אַ געשמאַקן זיפֿץ און מאַכט צו מיר: „ס'איז ביטער!“... זאָג איך: „דהײַנו?“ זאָגט ער: „נישטאָ װאָס צו טאָן“... זאָג איך: „לחלוטין?“ זאָגט ער: „לחלוטין!“... זאָג איך: „װאָס איז די מעשׂה?“... זאָגט ער: „די מעשׂה איז, װאָס שידוכים װערן שױן הײַנט ניט געשלאָסן מער אין דערהײם“... זאָג איך: „װוּ דען װערן זײ הײַנט געשלאָסן?“ זאָגט ער: „דאָרטן ערגעץ, אין אױסנלאַנד“... זאָג איך: „װאָס־זשע זאָל טאָן אַזאַ ייִד, װי איך, למשל, װאָס מײַן זײדנס באַבע איז דאָרט קײנמאָל נישט געװען?“... זאָגט ער צו מיר און דערלאַנגט מיר אַ שמעק טאַבעקע: „פֿאַר אײַך האָב איך, רב טבֿיה, אַ שטיקל סחורה דאָ אַפֿן אָרט“... זאָג איך: „דהײַנו?“... זאָגט ער: „אַ ייִדענע אַן אַלמנה אָן קינדער מיט ק″ן קערבלעך, געװען אַ קעכין אין אַלע גרעסטע הײַזער“... קוק איך אים אָן און זאָג צו אים: „רב אפֿרים, פֿאַר װעמען מײנט איר דאָס אַ שידוך?“ זאָגט ער: „פֿאַר װעמען זאָל איך מײנען? פֿאַר אײַך“... זאָג איך: „אַלע בײזע װיסטע חלומות זאָלן אױסגײן צו מײַנע שׂונאימס קעפּ!“ און נעם און דערלאַנג מײַן פֿערד אַ שמיצל און װיל פֿאָרן װײַטער. מאַכט צו מיר אפֿרים: „האָט קײן פֿאַריבל ניט, רב טבֿיה, אפֿשר האָב איך אײַך פּוגע בכּבֿוד געװען. זאָגט־זשע מיר, װעמען דען האָט איר געמײנט?“ זאָג איך: „װעמען דען זאָל איך מײנען, אַז ניט מײַן מיזינקע?“... טוט ער אַ שפּרונג אָפּ, דערלאַנגט זיך אַ פּאַטש אין שטערן: „שאַ! גוט װאָס איר האָט מיך דערמאָנט, לאַנג לעבן זאָלט איר, רב טבֿיה!“ זאָג איך: „אָמן, גם אַתּם, דערלעבט איר אױך ביז משיח װעט קומען. נאָר װאָס איז מיט אײַך, זאָג איך, אַזױ די גדולה?“... זאָגט ער: „ס'איז גוט, רב טבֿיה, ס'איז אױסגעצײכנט גוט, עס קאָן שױן גאָר בעסער נישט זײַן אין דער גאַנצער װעלט!“... זאָג איך: „דהײַנו, װאָס איז די גוטסקײט?“... זאָגט ער: „איך האָב פֿאַר אײַער מיזינקע אַ גלײַכס, אַ גליק, אַ הױפּט־טרעפֿער, אַ גבֿיר, אַן אַדיר, אַ מיליאָנשטשיק, אַ בראָצקי, אַ פּאָדראַטשיק איז ער און הײסן הײסט ער פּדהצור!“... זאָג איך: „פּדהצור? אַ קענטלעכער נאָמען פֿון חומש“... זאָגט ער: „װאָס מיר חומש? װער מיר חומש? ער איז אַ פּאָדראַטשיק, אָט דער פּדהצור, ער בױט הײַזער, מױערן, בריקן, געװען אין יאַפּאָניע באַ דער מלחמה, געבראַכט אַ מטמון מיט גאָלד, פֿאָרט אַרױס מיט ברענענדיקע סוסים, מיט קאַרעטעס, מיט לאַ־קײַען באַ דער טיר, מיט אַ בעדל באַ זיך אינעװײניק אין שטוב, מיט מעבל פֿון פּאַריזש, מיט אַ בריליאַנטענעם רינג אַף דער האַנט, נאָך גאָר נישט קײן אַלטער מאַן, אַ בחור, אַן אמתער, אַ „כאָלאָסטאָי“, פּרימאַ! און זוכן זוכט ער אַ שײן מײדל, מעג זײַן װער זי איז, אַ נאַקעטע, אַ באָרװעסע, אַבי אַ יפֿת־תּואר!“... „טפּררו! ― זאָג איך צו אים. ― אַז איר װעט אַזױ פֿליִען, זאָג איך, אָן אַ פּאָפּאַס, װעלן מיר פֿאַרפֿאָרן מיט אײַך, רב אפֿרים, קײן האָצעקלאָץ. אױב איך האָב קײן טעות נישט, זאָג איך, האָט איר מיר אַמאָל געהאַט גערעדט דעם אײגענעם שידוך, זאָג איך, פֿאַר מײַן עלטערע טאָכטער, פֿאַר האָדלען“, זאָג איך... דערהערט פֿון מיר די דאָזיקע װערטער, אַז ער כאַפּט זיך ניט, אפֿרים הײסט עס, באַ די זײַטן און הײבט אָן צו לאַכן, איך האָב געמײנט, דער ייִד װעט באַקומען די פּאָפּלעקציע. „אָהאָ, זאָגט ער, איר האָט זיך דערמאָנט, זאָגט ער, אַ מעשׂה, אַז מײַן באַבע איז געלעגן געװאָרן מיטן ערשטן קינד! יענער האָט אָנגעזעצט נאָך פֿאַר דער מלחמה און אַנטלאָפֿן קײן אַמעריקע!“... „זכר צדיק לבֿרכה, זאָג איך, אפֿשר װעט דער אױך, זאָג איך, אַװעק אַהין?“ װערט ער אױסער זיך, דער שדכן הײסט עס: „װאָס רעדט איר דאָס, רב טבֿיה? יענער איז געװען, זאָגט ער, אַ פֿײַפֿער, אַ שאַרלאַטאַן, אַן אױסברענגער, און דער איז אַ פּאָדראַטשיק, זאָגט ער, פֿון דער מלחמה, מיט געשעפֿטן, מיט אַ קאַנטאָר, מיט מענטשן, מיט... מיט... מיט...“. װאָס זאָל איך אײַך זאָגן, דער שדכן האָט זיך אַזױ צעהיצט, אַז ער האָט מיך אַראָפּגענומען פֿונעם װאָגן און ער האָט מיך אָנגענומען באַ די לאַצן און האָט מיך אַזױ לאַנג געטרײסלט, ביז ס'איז צוגעגאַנגען אַ גאָראָדאָװאָי און האָט אונדז בײדן געװאָלט אָפּפֿירן אין קאָטשומענט אַרײַן. אַ שטיקל גליק, װאָס איך האָב מיך דערמאָנט אינעם פּסוק: לנכרי תשיך ― מיט פּאָליציע דאַרף מען װיסן, װי אַזױ צו האַנדלען...
בקיצור, למאַי זאָל איך אײַך לאַנג האַלטן? אָט דער פּדהצור איז געװאָרן אַ חתן פֿאַר מײַן מיזינקע, בײלקע הײסט עס, און ל א אָרכ ו ה ימים ― ס'האָט אַביסל געדױערט ביז מיר האָבן געשטעלט אַ חופּה. פֿאַרװאָס זאָג איך, ס'האָט אַביסל געדױערט? װײַל זי, בײלקע הײסט עס, האָט נישט געװאָלט דעם שידוך, אַזױ װי מע װיל נישט שטאַרבן. װאָס מער אָט דער פּדהצור איז צו איר צוגעשטאַנען מיט מתּנות און מיט גילדענע זײגערלעך און מיט בריליאַנטענע פֿינגערלעך, איז ער איר אַלץ מער נימאס געװאָרן. מיר דאַרף מען קײן פֿינגער אין מױל נישט אַרײַנלײגן. איך האָב עס גאַנץ גוט אַרױסגעזען נאָך איר פּנים און נאָך אירע אױגן און נאָך איר װײנען, װאָס זי האָט געװײנט שטילערהײט. בין איך מיך מײשבֿ אײנמאָל און רוף מיך אָן צו איר אַזױ, פֿאַרבײַגײענדיק: „הערסטו, בײלקע, זאָג איך, איך האָב מורא, זאָג איך, אַז פּדהצור איז דיר אַזױ ליב, זאָג איך, און אַזױ זיס, אַזױ װי מיר?“... װערט זי רױט װי פֿײַער און מאַכט צו מיר: „װער האָט דאָס דיר געזאָגט?“ זאָג איך: „װאָס־זשע דען איז דער געװײן גאַנצע נעכט?“ זאָגט זי: „איך װײן דען?“ זאָג איך: „נײן, דו װײנסט נישט, נאָר דו כליפּעסט. דו מײנסט, זאָג איך, אַז דו באַהאַלטסט דעם קאָפּ אין קישן, װעסטו פֿון מיר פֿאַרדעקן, זאָג איך, דײַנע טרערן? דו מײנסט, זאָג איך, אַז דײַן טאַטע איז אַ ייִנגעלע, זאָג איך, אָדער דער מוח איז אים אױסגעטריקנט געװאָרן און ער פֿאַרשטײט ניט, זאָג איך, אַז דאָס טוסטו צוליב דײַן אַלטן טאַטן? דו װילסט אים, זאָג איך, פֿאַרזאָרגן מיט אַ גוט עלטער, ער זאָל האָבן װוּ דעם קאָפּ אָנצושפּאַרן, ער זאָל חלילה נישט דאַרפֿן גײן, זאָג איך, איבער די הײַזער? אױב דו מײנסט אַזױ, ביסטו, זאָג איך, אַ גרױסער נאַר, זאָג איך. מיר האָבן אַ גרױסן גאָט, זאָג איך, און טבֿיה איז ניט פֿון די עשׂרה בטלנים, זאָג איך, װאָס װעט זיך אַװעקזעצן, זאָג איך, אַף לאַסקאַװע ברױט, און געלט, זאָג איך, איז בלאָטע, זאָג איך, װי אין פּסוק שטײט. אַ סימן האָסטו, זאָג איך, אָט איז דײַן שװעסטער האָדל אַ גוטע אבֿיונטע, פֿונדעסטװעגן, זאָג איך, זע װאָס זי שרײַבט פֿון אַלדי שװאַרצע יאָר, זאָג איך, פֿון עק װעלט, און זי שעצט זיך גליקלעך, זאָג איך, מיט איר שלימזל פֿעפֿערל!“... אַנו, זײַט אַ חכם און טרעפֿט, װאָס ענטפֿערט זי מיר דערױף, בײלקע הײסט עס? „צו האָדלען, זאָגט זי, זאָלסטו מיך, זאָגט זי, ניט גלײַכן. האָדל איז געװען, זאָגט זי, אין אַזאַ צײַט, װען די גאַנצע װעלט, זאָגט זי, האָט זיך געװיגט, זאָגט זי, געהאַלטן אָט־אָט באַ איבערקערן זיך, האָט מען זיך געזאָרגט, זאָגט זי, פֿאַר דער װעלט, און זיך האָט מען פֿאַרגעסן; און איצט, זאָגט זי, אַז די װעלט איז אַ װעלט, זאָגט זי, זאָרגט זיך יעדער פֿאַר זיך און די װעלט האָט מען פֿאַרגעסן“... אָט אַזױ ענטפֿערט זי מיר דערױף, בײלקע הײסט עס, און גײט פֿאַרשטײט, װאָס זי מײנט!
נו? איר זײַט עפּעס אַ מבֿין אַף טבֿיהס טעכטער? איר האָט זי באַדאַרפֿט זען צו דער חופּה ― אַ פּרינצעסין! איך בין נאָר געשטאַנען און געשפּיגלט זיך אין איר און געטראַכט צו זיך אַלײן: „אָט דאָס איז בײלקע, טבֿיהס טאָכטער? װוּ האָט זי זיך אױסגעלערנט אַזױ שטײן, און אַזױ גײן, און אַזױ האַלטן דעם קאָפּ, און אַזױ אָנטאָן זיך, ס'זאָל אַף איר זײַן, װי אױסגעגאָסן?“... נאָר לאַנג שפּיגלען זיך אין איר האָט מען מיך נישט געלאָזט, װאָרעם דעם זעלבן טאָג פֿון דער חופּה, אַרום האַלב זעקס פֿאַרנאַכט, האָט זיך דאָס פּאָרל אױפֿגעהױבן, און ה ל ך משה מרדכי ― מען איז אַװעק מיטן קוריער צו אַלדי גוטע יאָר, קײן „נאַטאַליע“, װי די מאָדע איז באַ די גרױסע, און צוריק איז מען געקומען ערשט העט אַרום חנוכּה, און מע האָט געשיקט נאָך מיר, איך זאָל למען־השם תּיכּף־ומיד קומען צופֿאָרן קײן יעהופּעץ. איז דאָס מיר באַלד אַרײַן אין קאָפּ אַרײַן: ממה־נפֿשך, זײ זאָלן װעלן, איך זאָל גלאַט אַזױ קומען, װאָלטן זײ אָנגעזאָגט, איך זאָל קומען ― און אַ סוף. צו װאָס טױג נאָך דער „למען־השם“ מיטן „תּיכּף־ומיד“? מסתּמא מוז דאָך דאָ זײַן עפּעס אַ זאַך! פֿרעגט זיך אַ קשיא: װאָס פֿאַר אַ זאַך? און אַלערלײ מחשבֿות און געדאַנקען, גוטע און שלעכטע, קריכן מיר אין קאָפּ אַרײַן: אפֿשר האָט זיך שױן דאָס פּאָרפֿאָלק דאָרטן צעאַמפּערט, װי די קעץ, און עס האַלט באַ גטן זיך? און באַלד טאַקע שלאָג איך מיר אָפּ: ביסט אַ נאַר, טבֿיה, למאַי זאָלסטו װעלן אױסלײגן אַף שלעכטן? פֿון װאַנען װײסטו, װאָס מען רופֿט דיך? אפֿשר האָבן זײ זיך פֿאַרבענקט נאָך דיר און װילן דיך זען? אָדער אפֿשר װיל בײלקע אַז איר טאַטע זאָל זײַן נאָענט לעבן איר? אָדער אפֿשר װיל גאָר פּדהצור דיר געבן אַ שטעלע, דיך צונעמען צו זײַנע געשעפֿטן און מאַכן דיך פֿאַר אַ משגיח אַף זײַנע פּאָדראַדן? סײַ־װי־סײַ, פֿאָרן דאַרף מען. און איך זעץ מיך אױף און וילך חרנה ― איך פֿאָר קײן יעהופּעץ. פֿאָרנדיק אַזױ, גײט מיר איבער דער כּוח־הדם, און עס שטעלט זיך מיר פֿאָר, אַז איך האָב אַװעקגעװאָרפֿן דאָס דאָרף, פֿאַרקױפֿט די בהמהלעך, מיטן פֿערד־און־װעגעלע, מיט הכּל בכל, און בין אַריבערגעפֿאָרן אין שטאָט און בין געװאָרן באַ מײַן פּדהצורן פֿריִער משגיח, דערנאָך קאַסיר, דערנאָך כּל־ולך איבער אַלע זײַנע פּאָדראַדן, און דערנאָך אַ שותּף צו אַלע זײַנע געשעפֿטן גלײַך מיט אים, האַלב אַף האַלב, און פֿאָר אַרױס גלײַך מיט אים אַף אַ פּאָר ברענענדיקע סוסים, אײנער אַ בולאַנער, דער אַנדערער אַ קאַשטאַנעװאַטער, און איך װוּנדער מיך אַף זיך אַלײן: מ ה ז ה ו עלמהזה ― װי קום איך, אַזאַ שטיל מענטשל, װי טבֿיה, צו אַזעלכע גרױסע געשעפֿטן? װאָס טױג מיר דער טאַרעראַם מיטן יריד, מיטן הו־האַ, טאָג װי נאַכט, װי זאָגט איר: להושיבֿי ע ם נדיבֿי ם ― זיך טױטשען מיט די מיליאָנשטשיקעס? לאָזט מיך אָפּ, איך װיל האָבן אַ רויִק עלטער, אַרײַנקוקן אַמאָל אין אַ משניות, זאָגן אַ קאַפּיטל תּהילים, מע דאַרף דאָך אַמאָל אין זינען האָבן יענע װעלט אױך, צי נײן? װי זאָגט שלמה המלך: אַ מענטש איז אַ טשיסטע בהמה, ער פֿאַרגעסט, אַז װיפֿל ער זאָל ניט לעבן, מוז ער אַמאָל שטאַרבן... אָט מיט אַזעלכע געדאַנקען און מחשבֿות בין איך געקומען צופֿאָרן למזל קײן יעהופּעץ גלײַך צו מײַן פּדהצורן. מילא, איך זאָל מיך גײן באַרימען, דערצײלן אײַך רובֿ גדלו ורובֿ עשרו ― זײַן דירה מיט זײַן זיצעכץ, איז ניט שײך צו זאָגן. איך האָב נאָך קײנמאָל נישט געהאַט די זכיה צו זײַן באַ בראָצקין אין שטוב, נאָר איך בין מיר משער על־פּי שׂכל, אַז שענער װי באַ דעם פּדהצור קאָן שױן גאָרניט זײַן! איר קאָנט פֿאַרשטײן שױן פֿון דעם אַלײן, װאָס פֿאַר אַ דירה־מלוכה דאָס איז, אַז דער שומר, װאָס באַ דער טיר, אַ װערגעלעץ מיט זילבערנע קנעפּ, האָט מיך בשום אופֿן נישט געװאָלט אַרײַנלאָזן אינעװײניק, כאָטש גיב אים אַ קרענק. װאָס טוט זיך דאָ? די טיר איז אַ גלעזערנע טיר, זע איך, װי ער שטײט, אָט דער װערגעלעץ, ימח שמו וזכרו זאָל ער װערן, און רײניקט מלבושים. װינק איך צו אים, רעד מיט אים אַף שטום־לשון און באַװײַז אים מיט די הענט, אַז ער זאָל מיך אַרײַנלאָזן אינעװײניק, מחמת דעם בעל־הבית װײַב קער מיר אָן אַ לײַבלעכע טאָכטער... פֿאַרשטײט ער, אָבער, נישט אַפֿן װוּנק, אַ גױיִשער קאָפּ, װײַזט ער מיר אױך מיט די הענט, אױך אַף שטום־לשון, אַז איך זאָל גײן לעזאָזל ― נעמען דעם װעג הײסט עס. נאַט אײַך אַזאַ שלימזל! צו אַן אײגענער טאָכטער זאָל מען דאַרפֿן האָבן זכות־אָבֿות! „אַז אָך און װײ און צו דײַן גרױען קאָפּ, טבֿיה, צו װאָס דו האָסט זיך דערלעבט!“ ― אַזױ טראַכט איך מיר און קוק דורך דער גלעזערנער טיר און דערזע עפּעס אַ מײדל דרײט זיך אַרום. „אַפּנים, אַ פּאָקאָיאָװע זײערע“, טראַכט איך מיר, מחמת די אױגן אירע זײַנען װי באַ אַ גנבֿטע. אַלע פּאָקאָיאָװעס האָבן גנבֿהשע אױגן. איך בין אַן אײַנגײער אין אַלע נגידישע הײַזער און בין באַקאַנט מיט אַלע פּאָקאָיאָװעס... טו איך צו איר אַ װוּנק: „עפֿן אױף, קעצעלע!“ פֿאָלגט זי מיך און עפֿנט די טיר און מאַכט צו מיר דװקא אַף ייִדיש: „װעמען דאַרפֿט איר?“ זאָג איך: „דאָ זיצט פּדהצור?“ זאָגט זי צו מיר העכער: „װעמען דאַרפֿט איר?“ זאָג איך צו איר נאָך העכער: „אַז מע פֿרעגט דיך, זאָלסטו ענטפֿערן על ראשון ראשון; דאָ זיצט פּדהצור?“ זאָגט זי: „דאָ“... װי באַלד אַזױ, זאָג איך, ביסטו פֿון מײַנע מענטשן, זאָג איך; גײ, זאָג איך, זאָג דײַן מאַדאַם פּדהצור, זאָג איך, אַז זי האָט אַ גאַסט, זאָג איך, דער טאַטע אירער, טבֿיה, איז געקומען, זאָג איך, צוגאַסט און שטײט שױן, זאָג איך, אַ היפּשע װײַלע אין דרױסן, זאָג איך, כּעני בפּתח, װאָרעם ער האָט נישט זוכה געװען, זאָג איך, צו געפֿינען חן און לײַטזעליקײט אין די אױגן פֿון אָט דעם דאָזיקן עשׂו מיט די זילבערנע קנעפּ, די כּפּרה, זאָג איך, זאָל ער זײַן פֿאַר דײַן מינדסטן נאָגל!“ אױסגעהערט מײַנע דיבורים, האָט דאָס מײדל מיט אַ געלעכטער פֿון אַ משומדת פֿאַרהאַקט די טיר גלײַך מיר אונטער דער נאָז, אַװעקגעלאָפֿן אַרױף, אַראָפּגעלאָפֿן אַראָפּ, אַרײַנגעלאָזט און אַרײַנגעפֿירט מיך אינעװײניק אין אַ מין פּאַלאַץ, װאָס מײַנע אָבֿות אַבֿותינו האָבן עס נישט געזען אין חלום אַפֿילו. זײַד און סאַמעט און גאָלד און קרישטאָל, און אַז איר גײט, פֿילט איר נישט די טריט, מחמת איר שפּאַנט מיט די זינדיקע פֿיס אַף די טײַערסטע דיװאַנעס, װײך װי שנײ. הײַנט זײגערס, זײגערס! אַף די װענט זײגערס, אַף די טישן זײגערס, אָן אַ שיעור זײגערס! „רבונו יונה! האָסט אַ סך אַזױנע? צו װאָס דאַרף עס אַ מענטש אַזױפֿיל זײגערס?“ אַזױ טראַכט איך מיר און גײ מיר, די הענט פֿאַרלײגט אַרונטער, אַביסל װײַטער; איך טו אַ קוק ― עטלעכע טבֿיהס מיטאַמאָל שנײַדן זיך אַקעגן מיר פֿון אַלע זײַטן, אײן טבֿיה גײט אַהער, דער אַנדערער טבֿיה אַהין, אײנער צו מיר, דער אַנדערער פֿון מיר ― טפֿו זאָלסטו װערן! פֿון אַלע פֿיר זײַטן שפּיגלען! נאָר אַזאַ מין פֿױגל, װי אָט דער פּאָדראַטשיק, קאָן זיך פֿאַרגינען אַזױפֿיל זײגערס מיט אָזױפֿיל שפּיגלען!... און עס קומט מיר אַף די געדאַנקען פּדהצור, אַ גראָבס און אַ קײַלעכיקס, מיט אַ ליסינע איבערן גאַנצן קאָפּ, און סע רעדט הױך און סע לאַכט דריבניטשקע, און איך דערמאָן מיך, װי אַזױ ער איז געקומען צו מיר דאָס ערשטע מאָל אין דאָרף אַרײַן מיט די ברענענדיקע סוסים, זיך צעלײגט באַ מיר, װי באַ זײַן טאַטן אין װײַנגאָרטן, זיך באַקאַנט מיט מײַן בײלקען, מיך אַװעקגערופֿן אַף אַ זײַט און אײַנגערױמט אַ סוד אַפֿן אױער, נאָר אַזױ הױך, אַז מע האָט געקאָנט הערן אַף יענער זײַט יעהופּעץ. װאָס איז געװען דער סוד? דער סוד איז געװען, אַז מײַן טאָכטער איז אים געפֿעלן און ער װיל, אַז ס'זאָל זײַן אײנס־צװײ־דרײַ און אַ חופּה. מילא, מײַן טאָכטער איז אים געפֿעלן ― דאָס פֿאַרשטײט מען מיטן שׂכל, נאָר אָט דער אײנס־צװײ־דרײַ איז מיר אַרײַן כּחר בֿ פּ יפֿיות ― װי אַ טומפּער מעסער אין האַרצן אַרײַן. װאָס הײסט דאָס אײנס־צװײ־דרײַ און אַ חופּה? און װוּ בין איך? און װוּ איז בײלקע? אײַ, האָט זיך מיר געװאָלט אים אַרײַנהאַקן אַ פּאָר פּסוקים מיט אַ מדרש, ער זאָל מיך האָבן צו געדענקען! נאָר צוריק האָב איך מיך מײשבֿ געװען: „ל מ ה ז ה אָנכי ― װאָס דאַרפֿסטו זיך מישן, טבֿיה, צװישן קינדער? אַ סך האָסטו געפּועלט באַ דײַנע עלטערע טעכטער, אַז דו האָסט געװאָלט זאָגן דעות אַף זײערע שידוכים? האָסט זיך אָנגערעדט װי פּױק, אױסגעשאָטן די גאַנצע תּורה דײַנע, און װער איז געבליבן אַ נאַר? ― טבֿיה!“
הקיצור, לאָמיר אַװעקװאַרפֿן, װי זאָגט איר דאָרטן אין אײַערע ביכלעך, דעם בן־מלך און זיך נעמען צו דער בת־מלכּה. האָב איך זײ, הײסט דאָס, צוליב געטאָן און בין צו זײ געקומען קײן יעהופּעץ, און עס האָט זיך אָנגעהױבן אַ חתונה: שלום־עליכם! עליכם־שלום! װי גײט עס? װאָס מאַכט איר גוטס? זיצט! אַ דאַנק, מע קאָן באַשטײן! ― מיט די אַלע איבעריקע צערעמאָניעס, װי געװײנלעך. איך זאָל זײַן דער ערשטער אַפֿן אַרױספֿאָר, זײ אַ פֿרעג טאָן: מ ה יום מיומי ם ― װאָס איז דאָס רופֿן, װאָס איר האָט מיך גערופֿן? ― פּאַסט נישט. טבֿיה איז נישט קײן ייִדענע, ער האָט צײַט. דערװײַל קומט צו אַ פּאַרשױן מיט גרױסע װײַסע הענטשקעס און זאָגט, אַז דער אָנבײַסן שטײט שױן אַפֿן טיש, און מיר הײבן זיך אױף אַלע דרײַ, און מיר קומען אַרײַן אין אַ חדר אַרײַן פֿון גאָלע דעמב: דער טיש אַ דעמבענער, די בענקלעך דעמבענע, די װענט דעמבענע, די סטעליע דעמב, און אַלץ איז געשניצט און געפֿאַרבט און געמאָלט און געצאַצקעט, און אַפֿן טיש ― בגדי מלכות: טײ מיט קאַװע און מיט טשאָקאָלאַדע, און מיט פּוטער־געבעקס, און מיט גוטן קאָניאַק, און די בעסטע געזאַצלנס, און אַזעלכע מינים מאכלים, פּירות און אױבסן, ס'איז מיר אַ חרפּה אױסצוזאָגן, נאָר איך האָב מורא, אַז מײַן בײלקע האָט זײ באַ איר טאַטנס טיש קײנמאָל ניט געזען אַפֿילו. און מע גיסט מיר אָן אַ כּוסה און נאָך אַ כּוסה, און איך טרינק לחײם, און איך קוק אַף איר, אַף בײלקען הײסט עס, און איך טראַכט מיר: „האָסט זיך עס דערלעבט, טבֿיהס טאָכטער, װי מיר זאָגן אין הלל: מקימי מעפֿר דל ― אַז גאָט העלפֿט דעם אָרעמאַן, מ אַשפּות ירים אבֿיון ― איז אים גאָרנישט צו דערקענען. דאַכט זיך, בײלקע ― און פֿאָרט נישט בײלקע“. און איך דערמאָן מיך אָן יענער בײלקע פֿון אַמאָל און איך פֿאַרגלײַך זי מיט דער בײלקע, װאָס אַצינד, און עס טוט מיר האַרצעדיק באַנג ― גלײַך װי איך װאָלט עפּעס געמאַכט אַ שלעכט געשעפֿט, אָפּגעטאָן אַ זאַך, װאָס איז פֿאַרפֿאַלן, אַ שטײגער, כּדומה למשל, װי איך װאָלט אױסבײַטן מײַן האָרעפּאַשנעם פֿערדל אַף אַ לאָשיקל, װאָס מע װײס נאָך נישט, װאָס פֿון דעם װעט אַמאָל זײַן, אָדער אַ פֿערד, אָדער אַ דראָנג. „עך, בײלקע, בײלקע, טראַכט איך מיר, װאָס פֿון דיר איז געװאָרן! אַמאָל, געדענקסטו, װי דו פֿלעגסט זיצן באַנאַכט באַ אַ רײכערדיק לעמפּל און נײען און זינגען אַ לידל, אָדער נעמען אין אײן כּהרף־עין אױסמעלקן צװײ בהמהלעך, אָדער גאָר פֿאַרקאַטשען די אַרבל און אָפּקאָכן מיר אַ פּראָסטן מילכיקן באָרשט, אָדער טײגלעך מיט פֿאַסאָליעס, אָדער פּאַמפּעשקעס מיט קעז, אָדער שקצים מיט מאָן, און אַ זאָג טאָן צו מיר: „טאַטע, גײ װאַש זיך!“ ― איז דאָך עס געװען, װי דער בעסטער ניגון! איצטער זיצט זי מיט איר פּדהצורן, װי אַ בת־מלכּה, צװײ מענטשן דערלאַנגען צום טיש, קלאַפּן מיט די טעלער, און בײלקע? זי זאָל עס אױסרעדן אַפֿילו אַ װאָרט! זעט איר, ער, פּדהצור הײסט עס, רעדט שױן פֿאַר זײ בײדן, דאָס מױל מאַכט זיך אים נישט צו! זינט איך לעב האָב איך נישט געזען, אַ מענטש זאָל אַזױ ליב האָבן פּלאַפּלען און פּלױדערן, דער שװאַרץ יאָר װײס װאָס, און בשעת־מעשׂה לאַכן דריבניטשקע מיט אַ קלײן געלעכטערל. דאָס װערט אָנגערופֿן באַ אונדז: אַלײן געזאָגט אַ חכמה, אַלײן געלאַכט... אַחוץ אונדז דרײַ זיצט נאָך אײן פּאַרשױן באַם טיש, אַ נפֿש מיט רױטע באַקן, איך װײס נישט, װער ער איז און װאָס ער איז, נאָר אַן אַכלער, װײַזט אױס, דאַרף ער זײַן נישט קײן קלײנער, װאָרעם די גאַנצע צײַט, װאָס דער פּדהצור האָט גערעדט און געלאַכט, האָט ער געפּאַקט אין די באַקן, װי אין פּרק שטײט געשריבן: שלשה שאָכלו ― ער האָט געגעסן פֿאַר דרײַ... דער האָט געגעסן, און יענער האָט גערעדט, און אַלץ עפּעס אַזעלכע פּוסטע זאַכן, װאָס קריכן מיר נישט אין דער לינקער פּאה: פּאָדראַד, גובערנסקי פּראַװלעניע, אודעלני װעדאָמאָסט, קאַזנאַטשײסטװע, יאַפּאָניע... פֿון אַלצדינג האָט מיך אינטערעסירט נאָר אײן יאַפּאָניע, װײַל מיט יאַפּאָניע האָב איך מיך אָנגעקערט אַ שטיקל מחותּן. בשעת מלחמה, װײסט איר דאָך, זײַנען פֿערד געװאָרן בחשיבֿות גדול, מע האָט זײ געזוכט מיט ליכט, האָט מען געטראָפֿן מסתּמא צו מיר אױך און מע האָט גענומען מײַן פֿערדל צום סמיק, אױסגעמאָסטן מיט אַן אַרשין, אַ טרײַב געטאָן אַהין־אַהער און מע האָט דעם געגעבן אַ װײַסן בילעט. האָב איך זײ געזאָגט, זאָג איך: „איך האָב געװוּסט פֿריִער, זאָג איך, אַז ס'איז אומזיסט אײַער טירחה, װי אין פּסוק שטײט: יודע צדי ק נ פֿ ש בהמתו ― נישט טבֿיהס פֿערד גײט אַף מלחמה“... נאָר האָט קײן פֿאַריבל נישט, פּאַניע שלום־עליכם, איך מיש אײַך אײנס מיטן אַנדערן און קאָן אַזױ חלילה אַראָפּשלאָגן זיך פֿונעם שליאַך. װי זאָגט איר, נחזור לעניננו ― לאָמיר בעסער גײן צום עיקר המעשׂה.
בקיצור, האָבן מיר, הײסט עס, גאַנץ פֿײַן אױסגעטרונקען און פֿאַרביסן, אַזױ װי גאָט האָט געבאָטן, און אַז מען איז אױפֿגעשטאַנען פֿונעם טיש, נעמט ער מיך, פּדהצור הײסט עס, אונטער דער האַנט אין פֿירט מיך אַרײַן אין אַ באַזונדער קאַבינעט אַרײַן, אױסגעפּוצט כּיד המלך ― מיט ביקסן און מיט שפּיזן אַף די װענט און מיט האַרמאַטן אַפֿן טיש, און זעצט מיך אַװעק אין אַ מין דיװאַן, װײך װי פּוטער, און נעמט אַרױס פֿון אַ גאָלדענער פּושקע צװײ גרױסע גראָבע שמעקנדיקע ציגײַערן און פֿאַררײכערט, אײנע זיך, די אַנדערע מיר, און זעצט זיך אַװעק אַקעגן מיר, ציט אױס די פֿיס און מאַכט צו מיר אַזױ: „װײסט איר, װאָס איך האָב געשיקט נאָך אײַך?“ , אַהאַ! ― קלער איך מיר. ― אָט דאָס װיל ער מסתּמא אַ שמועס טאָן מכּוח אַכצן און דרײַצן“. נאָר איך מאַך מיך תּמעװאַטע און רוף מיך אָן צו אים אַזױ: „ה שומר אָ ח י אָ נכי ― פֿון װאַנען זאָל איך װיסן?“ מאַכט ער צו מיר: „איך האָב געװאָלט רעדן מיט אײַך טאַקע װעגן אײַך אַלײן“. „אַ סלוזשבע“, טראַכט איך מיר און טו אַ מאַך צו אים: „אַבי נאָר עפּעס גוטס, מהיכא־תּיתי, לאָמיר האָרכן“. נעמט ער אַרױס דעם ציגײַער פֿון די צײן, פּדהצור הײסט עס, און הײבט מיר אָן מיט אַ גאַנצער דרשה: „איר זײַט, זאָגט ער, אַ ייִד נישט קײן נאַר און װעט קײן פֿאַריבל נישט האָבן, װאָס איך װעל מיט אײַך רעדן אָפֿנטלעך. איר דאַרפֿט װיסן, זאָגט ער, אַז איך פֿיר גרױסע געשעפֿטן, און אַז מע פֿירט אַזעלכע גרױסע געשעפֿטן, װי איך...“ „יאָ, טראַכט איך מיר, דאָס מײנט ער מיך“, ― און איך האַק אים איבער אין מיטן און רוף מיך אָן צו אים: „װי די גמרא זאָגט, זאָג איך, שבת אין פּרק: מרבה נכסים מרבה דאג ה. װײסט איר, זאָג איך, דעם פּשט פֿון דער גמרא?“ ענטפֿערט ער מיר אָפּ גאַנץ אָפֿנטלעך: „איך װעל אײַך זאָגן, זאָגט ער, דעם רײנעם אמת, זאָגט ער, איך האָב, זאָגט ער, קײן גמרא קײנמאָל נישט געלערנט, זאָגט ער, און איך װײס אַפֿילו נישט, זאָגט ער, װאָסער אַ פּנים זי האָט“. אַזױ זאָגט ער צו מיר, פּדהצור הײסט עס, און צעלאַכט זיך דריבניטשקע מיט זײַן געלעכטערל. איר פֿאַרשטײט אַן עסק? דאַכט מיר, אַז גאָט האָט דיך געשטראָפֿט, ביסט אַן עם־האָרץ, טאָ לאָז כאָטש זײַן כאַטאַ פּאָקרישקע, װאָס דאַרפֿסטו זיך נאָך באַרימען דערמיט? אַזױ טראַכט איך מיר און מאַך צו אים: „איך האָב אײַך טאַקע אַזױ געשאַצט, זאָג איך, אַז צו די זאַכן זײַט איר נישט שײך, נאָר לאָמיר, זאָג איך, הערן װאָס װײַטער?“ מאַכט ער צו מיר: „װײַטער האָב איך אײַך געװאָלט, זאָגט ער, זאָגן, אַז צו מײַנע געשעפֿטן מיט מײַן נאָמען, זאָגט ער, מיט מײַן פּאָלאָזשעניע, פּאַסט מיר נישט, זאָגט ער, אָט דאָס, װאָס מע רופֿט אײַך, זאָגט ער, טבֿיה דער מילכיקער. איר דאַרפֿט װיסן, זאָגט ער, אַז איך בין באַקאַנט ליטשנע מיטן גובערנאַטאָר, זאָגט ער, און צו מיר אין שטוב אַרײַן, זאָגט ער, קאָן אַמאָל קומען אַ בראָצקי, אַ פּאָליאַקאָװ, און אפֿשר אַ רױטשילד אױך, טשעם טשאָרט ניע שוטיט?“... אַזױ מאַכט ער צו מיר, פּדהצור הײסט עס, און איך זיץ און קוק אַף זײַן גלאַנצנדיקע ליסינע און טראַכט מיר: „עס קאָן זײער זײַן, אַז דו קאָנסט זיך ליטשנע מיטן גובערנאַטאָר און אַז רױטשילד זאָל אַמאָל קומען צו דיר אין שטוב אַרײַן, נאָר רעדן רעדסטו, װי אַ כּלבֿ שבכּלבֿים“... און איך רוף מיך אָן צו אים שױן אַביסל מיט פֿאַרדראָס: „װאָס־זשע זאָג איך, טוט מען דערצו, טאָמער, זאָג איך, קומט טאַקע צו אײַך אַמאָל רױטשילד?“ מײנט איר דאָך, אַז ער פֿאַרשטײט דעם שטאָך? ל א ד ובים ולא יער ― עס הײבט זיך גאָרנישט אָן!
„איך האָב געװאָלט, זאָגט ער, אַז איר זאָלט אַװעקװאַרפֿן, זאָגט ער, אָט דאָס מילכיקס, און זאָלט זיך פֿאַרנעמען, זאָגט ער, מיט עפּעס אַנדערש“. „דהײַנו, זאָג איך, מיט װאָס?“ „מיט װאָס איר װילט, זאָגט ער, װינציק געשעפֿטן, זאָגט ער, פֿאַראַן אַף דער װעלט? איך װעל אײַך, זאָגט ער, אונטערהעלפֿן מיט געלט, װיפֿל מע װעט באַדאַרפֿן, אַבי, זאָגט ער, איר זאָלט װערן אױס טבֿיה דער מילכיקער. אָדער שאַט, זאָגט ער, װײסט איר װאָס? טאָמער װאָלט איר, זאָגט ער, גאָר אײנס־צװײ־דרײַ אַװעקגעפֿאָרן קײן אַמעריקע? האַ?“ אַזױ מאַכט ער צו מיר, רוקט אַרײַן דעם ציגײַער אין די צײן אַרײַן און קוקט מיר גלײַך אין די אױגן אַרײַן, און די ליסינע גלאַנצט... נו? װאָס ענטפֿערט מען אַזאַ גראָבן יונג? תּחילת האָב איך מיר געטראַכט: „װאָס זיצסטו, טבֿיה, װי אַ לײמענער גולם? הײב דיך אױף, טו אַ קוש די מזוזה, גיב אַ קלאַפּ מיט דער טיר און הלך לעולמו ― פּאַשאָל אָן אַ זײַ־געזונט!“... אַזױ שטאַרק האָט דאָס מיך אַ נעם געטאָן באַ דער לעבער!... „אַן עזות פֿון אַ פּאָדראַטשיק! װאָס הײסט, דו הײסט מיר אַװעקװאַרפֿן אַן ערלעכע בכּבֿודע פּרנסה און פֿאָרן קײן אַמעריקע? באשר טאָמער װעט צו דיר אַמאָל קומען רױטשילד, בכן דאַרף טבֿיה דער מילכיקער לױפֿן אין דער װעלט אַרײַן?!“... און דאָס האַרץ קאָכט אין מיר װי אַ קעסל, און אַביסל אױפֿגעטראָגן בין איך נאָך פֿון פֿריִער; מיך האָט געברענט אַף איר, טאַקע אַף מײַן בײלקען: „װאָס זיצסטו דאָרטן, װי אַ בת־מלכּה, צװישן די הונדערט זײגערס מיט די טױזנט שפּיגלען, בשעת מע טרײַבט דאָ דײַן טאַטן, טבֿיהן, קאָליסטראָי, אַף הײסע קױלן? לאָם איך האָבן די ברכות, טראַכט איך מיר, װאָס דײַן שװעסטער האָדל האָט בעסער געמאַכט פֿון דיר! װאָס אמת איז אמת, זי האָט נישט אַזאַ שטוב מיט אַזױפֿיל שמאָכטעליאַקעס, װי דו, דערפֿאַר האָט זי אָבער אַ מאַן, אַ פֿעפֿערל, איז ער דאָך אַ מענטש, װאָס קאַטאָרי ער אַלײן איז באַ זיך הפֿקר, און דער גאַנצער עיקר איז די װעלט... און דערצו האָט ער אַ קאָפּ אַף די פּלײצעס, נישט קײן לאָקשנטעפּל מיט גלאַנצנדיקער ליסינע, און אַ פּיסק האָט פֿעפֿערל ― איז דאָך עס גאָלד מיט גאָלד! אים, אַז איר זאָגט אַ פּסוק, גיט ער אײַך דרײַ פּסוקים סדאַטשע! װאַרט אױס, פּאָדראַטשיק מײַנער, אָט װעל איך דיר באַלד אַרײַנהאַקן אַ פּסוק, װעט דיר װערן פֿינצטער אין די אױגן!“... אַזױ טראַכט איך מיר און רוף מיך אָן צו אים בזה הלשון: „מילא, זאָג איך, װאָס די גמרא איז פֿאַר אײַך אַ סוד, בין איך, זאָג איך, אײַך מוחל; אַז אַ ייִד זיצט אין יעהופּעץ און הײסט פּדהצור און איז אַ פּאָדראַטשיק, מעג, זאָג איך, די גמרא ליגן אַפֿן בױדעם. אָבער אַ פּראָסטן פּסוק, זאָג איך, דאָס װעט דאָך שױן פֿאַרשטײן, זאָג איך, אַ גױ אין פּאָסטעלעס אױך. איר װײסט דאָך, זאָג איך, װאָס דער תּרגום אונקלוס זאָגט אַף לבֿן האַרמי: מזנבתּ אָ ד חזירתּאָ ל אָ מאַכאַנתָּ שטרײַמילתּ אָ?“... קוקט ער אַף מיר, װי אַ האָן אין בני־אָדם, און מאַכט צו מיר: „װאָס־זשע הײסט עס?“ „דאָס הײסט, זאָג איך, אַז פֿון אַ חזירשן עק קאָן מען קײן שטרײַמל נישט מאַכן“. „אַקעגן װאָס, זאָגט ער, זאָגט איר דאָס?“ „אַקעגן דעם, זאָג איך, װאָס איר הײסט מיר פֿאָרן קײן אַמעריקע“. צעלאַכט ער זיך דריבניטשקע און מאַכט צו מיר: „אַמעריקע ניט, איז אפֿשר קײן ארץ־ישׂראל? אַלע אַלטע ייִדן פֿאָרן קײן ארץ־ישׂראל“... אַזױ װי ער האָט דאָס מיר אױסגערעדט, אַזױ איז דאָס מיר אַרײַן, װי אַן אײַזערנער צװיאָק אין מוח אַרײַן: „שאַ! אפֿשר איז דאָס גאָרניט אַזױ קרום, טבֿיה, װי דו מײנסט? אפֿשר איז דאָס טאַקע אַ פּלאַן? װאָרעם אײדער האָבן אַזאַ נחת פֿון קינדער, װי דו האָסט, איז שױן אפֿשר גלײַכער ארץ־ישׂראל? בהמה! װאָס שטעלסטו דאָ אײַן און װעמען האָסטו דאָ? דײַן גאָלדע עליו השלום ליגט דאָך שױן במילא אין דער ערד, און דו אַלײן, נישט אױסגערעדט זאָל זײַן, ליגסט דען ניט נײַן אײלן אין דער ערד? ביז װאַנען איז דער שיעור צו טאָפּטשען זיך אַף דער װעלט?“... און אַגבֿ דאַרפֿט איר װיסן, פּאַניע שלום־עליכם, אַז מיך ציט שױן לאַנג אַהין, קײן ארץ־ישׂראל; איך װאָלט אַ בעלן געװען זײַן באַ דער כּותל מערבֿי, מערת־המכפּלה, דער מוטער רחלס קבֿר, אָנקוקן מיט מײַנע אױגן דעם ירדן, דעם באַרג סיני, דעם ים־סוף, פּיתום און רעמסס, װי זײ זעען אױס, וכדומה אַזעלכע זאַכן. און מײַנע מחשבֿות טראָגן מיך אַװעק אַהין, אינעם געבענטשטן לאַנד כּנען, װי זאָגט איר, ארץ זבֿת חלבֿ ודבֿש. שלאָגט ער מיר איבער, פּדהצור הײסט עס, מײַנע רעיונות סאַמע אין מיטן און רופֿט זיך אָן צו מיר: „נו? װאָס דאַרף מען דאָ, זאָגט ער, אַזױ לאַנג טראַכטן? אײנס־צװײ־דרײַ“... „באַ אײַך, זאָג איך, איז, ברוך־השם, אַלצדינג אײנס־צװײ־דרײַ, װי די גמרא זאָגט, זאָג איך: ה אָ גבֿראָ והאָ טרסק אָ... און באַ מיר, זאָג איך, איז דאָס אַ האַרב שטיקל משניות, װאָרעם אױפֿהײבן זיך, זאָג איך, און פֿאָרן קײן ארץ־ישׂראל, דאַרף מען, זאָג איך, האָבן מיט װאָס“... צעלאַכט ער זיך דריבניטשקע מיט זײַן קלײן געלעכטערל, שטײט אױף, גײט צו צום טיש, עפֿנט אױף אַ טישקעסטל און נעמט אַרױס פֿון דאָרטן אַ טײַסטער און צײלט מיר אָפּ אַחת ואַחת, לאָז זיך אײַך דאַכטן, אַ שײנע מטבע, און איך בין דװקא נישט פֿױל אַף דער פּען און נעם צונױף דאָס ביסל פּאַפּיר ― דער כּוח פֿון געלט ― און לאָז עס אַראָפּ העט־װײַט אין קעשענע, און װיל אים זאָגן כאָטש אַ פּאָר פּסוקים מיט אַ מדרש, װאָס זאָל פֿאַרענטפֿערן אַרום און אַרום, הערט ער מיך װי דעם קאָטער און מאַכט צו מיר: „אָט דאָס װעט אײַך זײַן, זאָגט ער, גענוג ביז אַהין איבערן קאָפּ, און אַז איר װעט קומען, זאָגט ער, אַפֿן אָרט און װעט דאַרפֿן געלט, זאָלט איר שרײַבן, זאָגט ער, אַ בריװ, װעט מען אײַך אײנס־צװײ־דרײַ באַלד אַרױסשיקן געלט. און דערמאָנען אײַך נאָכאַמאָל װעגן פֿאָרן, זאָגט ער, פֿאַרשפּאָרט מען דאָך, װאָרעם איר זײַט דאָך, זאָגט ער, עפּעס אַ ייִד מיט יושר און מיט סאָװעסט“... אָט אַזױ מאַכט ער צו מיר, פּדהצור הײסט עס, און צעלאַכט זיך דריבניטשקע מיט זײַן קלײן געלעכטערל, װאָס קריכט גלײַך אין די קישקעס אַרײַן. און עס פֿליט מיר דורך אַ מחשבֿה אין קאָפּ: „טאָמער װאָלסטו אים אַ שמיץ געטאָן דאָס געלט צוריק אין פּנים אַרײַן און אים דערצײלט דעם פּסוק, אַז טבֿיהן קױפֿט מען נישט פֿאַר געלט און מיט טבֿיהן שמועסט מען נישט פֿון יושר און פֿון סאָװעסט?“... נאָר אײדער איך עפֿן אַ מױל אַף צו רעדן, טוט ער אַ קלונג און רופֿט אַרײַן בײלקען און מאַכט צו איר: „דושענקע, דו װײסט? דײַן פֿאָטער װאַרפֿט דאָך אונדז אַװעק, ער פֿאַרקױפֿט אױס אַלץ, װאָס ער האָט, און פֿאָרט אַרױס אײנס־צװײ־דרײַ קײן ארץ־ישׂראל“... „ח לום חלמתּ י ו איני יודע ― װאָס ס'האָט זיך מיר געחלומט יענע נאַכט און הײַנטיקע נאַכט!“... אַזױ טראַכט איך מיר און קוק אַף מײַן בײלקען ― איר זאָלט זאָגן, זי זאָל זיך עס אַפֿילו פֿאַרקרימען. שטײט װי אַ בױם, קײן טראָפּן בלוט אין פּנים, קוקט פֿון אים אַף מיר, פֿון מיר אַף אים, און קײן אײנציק װאָרט! איך, אַף איר קוקנדיק, שװײַג אױך, שװײַגן מיר, הײסט עס, אַלע בײדע, װי אין תּהילים שטײט: תּדבק לשונ י ― עס האָט אונדז אָפּגענומען דאָס לשון. דער קאָפּ דרײט זיך מיר, די שלײפֿן קלאַפּן מיר, װי פֿון אַ טשאַד. פֿון װאָס זאָל עס זײַן? ― טראַכט איך מיר. ― אַפּנים, דאָס איז פֿונעם שײנעם ציגײַער, װאָס ער האָט מיר געגעבן רײכערן? אָט רײכערט דאָך אָבער ער אױך, פּדהצור הײסט עס! ער רײכערט און רעדט, דאָס מױל מאַכט זיך אים גאָרנישט צו, כאָטש די אײגלעך קלעפּן זיך אים, עס גלוסט זיך אים, װײַזט אױס, כאַפּן אַ דרימל. „פֿאָרן דאַרפֿט איר, זאָגט ער צו מיר, פֿון דאַנען קײן אַדעס, זאָגט ער, מיטן קוריער, און פֿון אַדעס מיטן ים אַזש ביז יאַפֿע, און פֿאָרן מיטן ים, זאָגט ער, איז די בעסטע צײַט נאָר איצט, װאָרעם, זאָגט ער, שפּעטער הײבן זיך אָן די װינטן מיט די שנײען, מיט די בערעס, מיט, מיט, מיט...“ אַזױ זאָגט ער און די צונג פּלאָנטעט זיך אים שױן, אַזױ װי אײנער, װאָס װיל שלאָפֿן, נאָר ער הערט נישט אױף צו קלאַפּן װײַטער: „און אַז איר װעט זײַן, זאָגט ער, פֿאַרטיק צו דער נסיעה, זאָלט איר אונדז, זאָגט ער, געבן צו װיסן, װעלן מיר אַרױספֿאָרן, זאָגט ער, בײדע צום װאָקזאַל מיט אײַך זיך אָפּגעזעגענען, װאָרעם װען קאָנען מיר זיך שױן זען?“ אַזױ לאָזט ער אױס, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, מיט אַ גרױסן גענעץ, שטײט אױף און רופֿט זיך אָן צו איר, צו בײלקען הײסט עס: „דושענקע, װעסט, זאָגט ער, זיצן דאָ אַביסל, און איך װעל, זאָגט ער, גײן זיך צולײגן אַ װײַלע“. „האָסט נאָך קײנמאָל אַזאַ גלײַכס נישט געזאָגט, װי איך בין אַ ייִד! אַצינד װעל איך כאָטש האָבן צו װעמען מײַן ביטער האַרץ אױסצולאָזן“. אַזױ טראַכט איך מיר און װיל מיך געבן אַ נעם צו מײַן בײלקען, איר אױס־לאמרן אַלצדינג, װאָס האָט זיך צונױפֿגעזאַמלט באַ מיר פֿאַר דעם גאַנצן פֿרימאָרגן, ― ערשט אַז זי טוט אַ פֿאַל צו מיר אַפֿן האַלדז, בײלקע הײסט עס, און הײבט אָן צו װײנען, אָבער װי אַזױ, מײנט איר, װײנען? מײַנע טעכטער, נישט געדאַכט זאָלן זײ װערן האָבן אַלע אַזאַ טבֿע: פֿריִער מענטשלען זײ זיך און בריהן זיך, און קומט צו עפּעס ― װײנט מען, װי אַ בערעזענע. אָט נעמט, למשל, מײַן עלטערע טאָכטער, האָדל הײסט עס: קאַרג האָט זי אײַנגעלײגט די װעלט אין דער לעצטער מינוט, בשעת זי האָט באַדאַרפֿט אַװעקפֿאָרן אָפּריכטן גלות מיט איר פֿעפֿערל אין די קאַלטע מדינות? נאָר װײס איך, ס'אַ דמיון! יענע דאַרף באַ איר הײצן די הרובע!
איך װעל אײַך זאָגן דעם רעכטן אמת: איך אַלײן, װי איר קענט מיך שױן אַביסל, בין נישט קײן מענטש פֿון טרערן. גוט װײנען האָב איך געװײנט נאָר אײן מאָל, בשעת מײַן גאָלדע עליו השלום איז געלעגן אַף דער ערד, און נאָך אײן מאָל האָב איך מיך גאַנץ געשמאַק אױסגעװײנט, בשעת האָדל איז אַװעקגעפֿאָרן צו איר פֿעפֿערל, און איך בין געבליבן אַפֿן װאָקזאַל, װי אַ גרױסער נאַר, אײנער אַלײן מיט מײַן פֿערדל, און נאָך עפּעס אַ פּאָר מאָל האָט זיך געטראָפֿן, װאָס איך האָב מיך אַביסל, װי זאָגט איר, צעיאַכמערט, און װײַטער געדענק איך עפּעס נישט, איך זאָל האָבן אַ טבֿע פֿון װײנען. נאָר בײלקע מיט אירע טרערן האָבן מיך אַזױ פֿאַרקלעמט באַ דער נשמה, אַז איך האָב מיך נישט געקאָנט אײַנהאַלטן, און איך האָב שױן נישט געהאַט דאָס האַרץ אַפֿילו, איך זאָל איר זאָגן אַ קרום װאָרט. מיט מיר באַדאַרף מען קײן סך נישט רעדן. איך הײס טבֿיה. איך האָב באַלד פֿאַרשטאַנען אירע טרערן. דאָס איז נישט געװען גלאַט אַזױ זיך טרערן. דאָס זײַנען געװען, פֿאַרשטײט איר מיך, טרערן פֿון ע ל חטא שחטאָתי לפֿניך בניש ט פֿ אָלגן אַ טאַט ן... און אַנשטאָט דעם, װאָס איך זאָל זי מכבד זײַן, װי זי איז װערט, און אױסגיסן כּל חמתי אַף איר פּדהצורן, האָב איך גאָר גענומען אױסרעדן איר דאָס האַרץ מיט אַזאַ משל און מיט אַזאַ משל, װי טבֿיה קאָן. הערט זי מיך אױס, בײלקע הײסט עס, און מאַכט צו מיר: „נײן, טאַטע, נישט דאָס, זאָגט זי, װײן איך. איך האָב צו קײנעם, זאָגט זי, קײן טענות נישט, נאָר אָט דאָס, זאָגט זי, װאָס דו פֿאָרסט אַװעק, זאָגט זי, איבער מיר און איך קאָן, זאָגט זי, דערצו גאָרנישט העלפֿן, אָט דאָס, זאָגט זי, בראָט מיך“... „גײ שױן, גײ, זאָג איך, דו רעדסט, זאָג איך, װי אַ קינד, האָסט פֿאַרגעסן, זאָג איך, אַז מיר האָבן נאָך אַ גרױסן גאָט און אַז דײַן טאַטע איז נאָך, זאָג איך, באַ אַלע חושים. באַ דײַן טאַטן, זאָג איך, שפּילט אַ ראָליע זיך דורכפֿאָרן קײן ארץ־ישׂראל און קומען צוריק, װי אין פּסוק, זאָג איך, שטײט געשריבן: ויסעו ויחנו ― טודאַ אי נאַזאַד“... אַזױ רעד איך איר אױס דאָס האַרץ, און אינעװײניק באַ זיך טראַכט איך מיר: „טבֿיה, דו לײַגסט! פֿאָרסטו אַװעק קײן ארץ־ישׂראל, איז עליו השלום ― אױס טבֿיה!“... און פּונקט װי זי װאָלט טרעפֿן מײַנע געדאַנקען, מאַכט זי צו מיר אַזױ: „נײן, זאָגט זי, טאַטע, אָט אַזױ טרײסט מען אַ קלײן קינד; מע גיט דעם, זאָגט זי, אַ ליאַלקע, אַ שפּילעכל אין די הענט אַרײַן און מע דערצײלט דעם, זאָגט זי, אַ שײנע מעשׂה פֿון אַ ציגעלע אַ װײַסע... אױב, זאָגט זי, שױן יאָ דערצײלן אַ מעשׂה, װעל איך, זאָגט זי, דיר דערצײלן, נישט דו מיר. נאָר די מעשׂה, װאָס איך װעל דיר דערצײלן, טאַטע, איז מער טרױעריק, װי שײן“.
אָט אַזױ מאַכט זי צו מיר, בײלקע הײסט עס; טבֿיהס טעכטער רעדן נישט גלאַט. און זי נעמט און זי לײגט אַװעק אַ מענה־לשון, אַ גאַנצע מגילה, אָדער אַ מעשׂה פֿון טױזנט־אײן־נאַכט, װי אַזױ דער פּדהצור אירער איז פֿון קלײן גרױס געװאָרן, אױסגעװאַקסן פֿון סאַמע נידעריקסטן גראַד, זיך אַלײן מיט זײַן אײגענעם שׂכל אַרױפֿגעשלאָגן אַף דער העכסטער מדרגה, און איצט װיל ער דערגרײכן דערצו, אַז צו אים אין שטוב אַרײַן זאָל קומען בראָצקי, שיט ער מיט נדבֿות, װאַרפֿט מיט טױזנטער. נאָר אַזױ װי געלט אַלײן איז נאָך װינציק, מע דאַרף נאָך האָבן ייִחוס אױך, לײגט ער אײַן די װעלט, פּדהצור הײסט עס, צו באַװײַזן, אַז ער איז נישט קײן אַבי װער, באַרימט זיך, אַז ער שטאַמט פֿון די גרױסע פּדהצורס, אַז זײַן טאַטע איז אױך געװען אַ באַרימטער פּאָדראַטשיק. ― „כאָטש, זאָגט זי, ער װײס גאַנץ גוט, אַז איך װײס, אַז ער איז געװען אַ כּלי־זמר. הײַנט, זאָגט זי, דערצײלט ער אַלעמען, אַז זײַן װײַבס טאַטע איז געװען אַ מיליאָנשטשיק“... „װעמען, זאָג איך, מײנט ער דאָס? מיך? אפֿשר איז מיר, זאָג איך, באַשערט געװען אַמאָל צו האָבן מיליאָנען, זאָג איך, זאָל איך דערמיט אָפּקומען“. „װאָס װײסטו, טאַטע, זאָגט זי צו מיר, װי עס פֿלאַמט מיר מײַן פּנים, אַז ער שטעלט מיך פֿאָר, זאָגט זי, פֿאַר זײַנע באַקאַנטע און הײבט זײ אָן דערצײלן גרױסקײט פֿון מײַן טאַטן און פֿון מײַנע פֿעטערס און פֿון מײַן גאַנצער משפּחה, אַזעלכע זאַכן, װאָס ניט געשטױגן, ניט געפֿלױגן, און מע מוז דאָס, זאָגט זי, אַלצדינג אױסהערן און מאַכן אַ שװײַג, װאָרעם ער איז, זאָגט זי, אַף די זאַכן אַ גרױסער קאַפּריזניק“. „באַ דיר, זאָג איך, הײסט דאָס אַ קאַפּריזניק, און באַ אונדז, זאָג איך, װערט דאָס אָנגערופֿן פּשוט אַ ניכפּהניק, זאָג איך, אָדער אַ מה־יעשׂהניק“. „נײן, זאָגט זי, דו קענסט אים ניט, ער איז גאָרניט אַזאַ שלעכטער, װי דו מײנסט; ער איז נאָר אַ מענטש, װאָס אַ מינוט איז ער אַזױ און אַ מינוט איז ער אַנדערש. ער האָט, זאָגט זי, אַ גוט האַרץ און אַ ברײטע האַנט. אים אַז מע מאַכט, זאָגט זי, אַ קרום פּנים, און אַבי מע טרעפֿט די גוטע מינוט, װעט ער אַװעקגעבן די נשמה, און װער שמועסט, זאָגט זי, פֿון מײַנעטװעגן ― איז דאָס טעלערל פֿונעם הימל! דו מײנסט, זאָגט זי, איך האָב אַף אים שױן גאָר קײן שום שליטה ניט? אָט האָב איך באַ אים נישט לאַנג געפּועלט אַרױסראַטעװען האָדלען מיט איר מאַן פֿון די װײַטע גובערניעס. ער האָט מיר, זאָגט זי, געשװאָרן, אַז ער װעט זיך לאָזן קאָסטן אַ סך טױזנטער, נאָר מיט אײן תּנאַי, אַז זײ זאָלן פֿון דאָרטן אַװעק גלײַך קײן יאַפּאָניע“. „װאָס עפּעס קײן יאַ־פּאָניע, זאָג איך, פֿאַרװאָס נישט קײן אינדיע, אָדער, למשל, קײן פּדן־אַרם צו דער מלכּה שבֿאָ?“ „װײַל אין יאַפּאָניע, זאָגט זי, האָט ער געשעפֿטן. אַף דער גאַנצער װעלט, זאָגט זי, האָט ער געשעפֿטן; װאָס אים קאָסט אָפּ, זאָגט זי, אַ טאָג נאָר דעפּעשן אַלײן, װאָלטן מיר אַלע, זאָגט זי, געהאַט אַף אַ האַלב יאָר צו לעבן. נאָר װאָס קומט מיר אַרױס, זאָגט זי, אַז איך בין נישט איך?“... „עס קומט אױס, װי מיר זאָגן, זאָג איך, אין פּרק: א ם אין אני ל י מ י לי ― איך בין נישט איך, דו ביסט ניט דו“... אָט אַזױ זאָג איך צו איר מיט אַ װערטל און מיט אַ פּסוק, כאָטש דאָס האַרץ װערט מיר צעריסן אַף שטיקער, זעענדיק, װי מײַן קינד װערט נעבעך פֿאַרשװאַרצט, װי זאָגט איר, אין עושר און אין כּבֿוד... „דײַן שװעסטער האָדל, זאָג איך, װאָלט נישט אַזױ געטאָן“... שלאָגט זי מיר איבער, בײלקע הײסט עס, און מאַכט צו מיך אַזױ: „איך האָב דאָך דיר געזאָגט, זאָגט זי, אַז צו האָדלען זאָלסטו מיך, טאַטע, נישט גלײַכן. האָדל האָט געלעבט, זאָגט זי, אין האָדלס צײַטן, און בײלקע, זאָגט זי, לעבט אין בײלקעס צײַטן... פֿון האָדלס צײַטן, זאָגט זי, ביז בײלקעס צײַטן, איז אַזױ װײַט, זאָגט זי, װי פֿון דאַנען קײן יאַפּאָניע“... איר פֿאַרשטײט דעם פּירוש־המילות פֿון אַזאַ מין תּרגום־לשון?
בקיצור, איך זע, איר כאַפּט זיך, פּאַניע; נאָך צװײ מינוט, און
אַ סוף צו אַלע מעשׂיות. אָנגעגעסן זיך זאַט מיט צרות און יסורים פֿון
מײַן גליקלעכער מיזינקע, בין איך אַרױסגעגאַנגען פֿון דאָרט אָ בֿ ל
ו חפֿוי ראָשאַ ― צעבראָכענער, אַ צעברעקלטער, און האָב געגעבן
אַ שלײַדער אין דער ערד אַרײַן דעם ציגײַער, װאָס האָט מיר פֿאַרטשאַדעט מײַן קאָפּ, און רוף מיך אָן צו אים, צום ציגײַער הײסט עס:
„גײן זאָלסטו כּף־הקלע, אַ רוח אין דײַן טאַטנס ערד אַרײַן!“ „װעמען
איז, רב טבֿיה?“ הער איך אַ קול הינטער מײַנע פּלײצעס. איך דרײ
אױס דעם קאָפּ, איך טו אַ קוק ― ס'איז ער, אפֿרים דער שדכן, פֿאַרכאַפּט זאָל ער װערן! „ברוך־הבאָ, אַ ייִד, זאָג איך, װאָס טוט איר דאָ?“
„װאָס, זאָגט ער, טוט איר דאָ?“ „געװען, זאָג איך, צוגאַסט באַ
מײַנע קינדער“. „װאָס, זאָגט ער, מאַכן זײ?“ „װאָס, זאָג איך, זאָלן
זײ מאַכן? חוץ זײער שאָדן אַף אונדז בײדן געזאָגט געװאָרן!“ „װי
איך זע, זאָגט ער, זײַט איר רעכט צופֿרידן מיט מײַן סחורה?“ „נאָך
אַ מין צופֿרידן, זאָג איך, גאָט זאָל אײַך ממלא זײַן, זאָג איך, בכּפֿל
כּפֿלים“. „אַ דאַנק אײַך, זאָגט ער, פֿאַר דער ברכה, אפֿשר װאָלט איר
מיר נאָך, זאָגט ער, צו דער דאָזיקער ברכה צוקױפֿן אַ מתּנה?“ „איר
האָט דען נישט גענומען, זאָג איך, קײן שדכנות?“ „נישט מער, זאָגט
ער, זאָל ער פֿאַרמאָגן, טאַקע אײַער פּדהצור אַלײן“. „װאָס איז דען,
זאָג איך, װינציקלעך רח″ש?“ „נישט אַזױ װינציק, זאָגט ער, װי מיט
אַ גוט האַרץ געגעבן“. „דהײַנו?“ „דהײַנו, ס'איז שױן נישטאָ, זאָגט
ער, אַ גראָשן“. „װוּ איז דאָס, זאָג איך, אַהינגעקומען?“ „חתונה געמאַכט, זאָגט ער, אַ טאָכטער“. „מזל־טובֿ אײַך, זאָג איך, לאָז גאָט געבן,
ס'זאָל זײַן מיט מזל, איר זאָלט אין זײ דערלעבן, זאָג איך, גרױס נחת“...
„אַ שײנעם נחת, זאָגט ער, האָב איך אין זײ דערלעבט. איך האָב, זאָגט
ער, דערטאַפּט אַן אײדעם אַ שאַרלאַטאַן, געהרגעט, זאָגט ער, געשלאָגן
די טאָכטער, צוגענומען די עטלעכע גילדן און אַװעק, זאָגט ער, קײן
אַמעריקע“. „למאַי האָט איר אים, זאָג איך, געלאָזט פֿאָרן אַזױ װײַט?“
„װאָס האָב איך אים, זאָגט ער, געזאָלט טאָן?“ „איר האָט געזאָלט,
זאָג איך, אים אָנזאַלצן אַפֿן עק“... „ס'איז אײַך, אַפּנים, זאָגט ער,
גוט אַפֿן האַרצן, רב טבֿיה?“ „הלװאַי, זאָג איך, אַף אײַך געזאָגט געװאָרן, רבונו־של־עולם, כאָטש האַלב!“ „אַזױ גאָר? און איך האָב אײַך,
זאָגט ער, געשאַצט, אַז איר זײַט אַ ייִד אַ נגיד; װי באַלד אַזױ, זאָגט
ער, טאָ נאַט־זשע אײַך אַ שמעק טאַבעקע“... אָפּגעפּטרט דעם שדכן
מיט אַ שמעק טאַבעקע, בין איך געקומען צו פֿאָרן אַהײם און האָב מיך
גענומען אױספֿאַרקױפֿן מײַן בעל־הבתּישקײט פֿון אַזױפֿיל יאָרן. מאָלט
אײַך, נישט אַזױ גיך טוט זיך עס, װי סע רעדט זיך. איטלעכס טעפּל
מיט איטלעכס נאַרישקײט האָט באַ מיר צוגענומען אַ שטיק געזונט. די
זאַך האָט מיר דערמאָנט גאָלדען עליו השלום, יענע זאַך האָט מיר דערמאָנט די קינדער, זײ צו לענגערע יאָר. נאָר קײן זאַך האָט מיר נישט
דערלאַנגט אַזױ טיף, װי דאָס פֿערדל מײַנס. אַקעגן מײַן פֿערדל האָב
איך מיך געפֿילט עפּעס חײבֿ... סטײַטש, אָפּגעהאָרעװעט מיט דעם
אַזױפֿיל יאָרן, אינאײנעם געבידעװעט, אינאײנעם פֿאַרשװאַרצט געװאָרן,
און פּלוצעם גענומען און פֿאַרקױפֿט! פֿאַרקױפֿן האָב איך דאָס פֿאַרקױפֿט
צו אַ װאַסער־פֿירער, װאָרעם פֿון די בעלי־עגלות קאָן מען נאָר מבֿוזה
װערן. איך קום צו זײ פֿאַרקױפֿן מײַן פֿערדל, מאַכן זײ צו מיר: „גאָט
איז מיט אײַך, רב טבֿיה, ס'איז דען באַ אײַך אַ פֿערד?“ „װאָס דען,
זאָג איך, איז דאָס, אַ הענגלײַכטער?“ „ס'איז באַ אײַך, זאָגן זײ, ניט
קײן הענגלײַכטער, נאָר אַ למד־װאָװניק“. „װאָס הײסט דאָס, זאָג איך,
אַ למד־װאָװניק?“ „דאָס הײסט, זאָגן זײ, אַ זקן פֿון זעקס און דרײַסיק
יאָר, אָן אַ סימן פֿון צײן, מיט אַ גרױע ליפּ, און טרײסלט מיט די זײַטן,
װי אַן אַלטע ייִדענע ערבֿ־שבת אַפֿן פֿראָסט“... געפֿעלט אײַך אַזאַ
מין בעל־עגלה־שפּראַך? איך װעל אײַך גײן שװערן, אַז דאָס פֿערדל
נעבעך האָט פֿאַרשטאַנען איטלעכס װאָרט, װי אין פּסוק שטײט: י ד ע
ש ו ר קונהואַ ― סקאָטינע פֿילט, אַז מע האַלט דאָס באַ פֿאַרקױפֿן.
אַ סימן האָב איך, אַז בשעת איך האָב צוגעקלאַפּט דעם װאַסער־פֿירער
און געזאָגט צו אים: „מיט מזל־ברכה“, האָט מײַן סוס פּלוצעם אױסגעדרײט צו מיר די חנעװדיקע מאָרדע און קוקט אַף מיר מיט שטומע
אױגן, װי אײנער רעדט: „ז ה חלקי מכּל עמלי ― אָט
אַזױ דאַנקסטו מיר אָפּ פֿאַר מײַן סלוזשבע?“... איך כאַפּ אַ קוק אַף
מײַן פֿערדל דאָס לעצטע מאָל, װי דער װאַסער־פֿירער האָט דאָס גענומען אין די הענט אַרײַן לערנען מיט דעם בלק, און איך בלײַב נאָכדעם
שטײן אײנער אַלײן און טראַכט מיר: „רבונו־של־עולם! װי שׂכלדיק דו
פֿירסט דײַן װעלטל! אָט האָסטו באַשאַפֿן אַ טבֿיהן און האָסט באַשאַפֿן,
להבֿדיל, אַ פֿערד, און בײדע האָבן זײ אײן מזל אַף דער װעלט... נישמער, אַ מענטש האָט אַ מױל און קאָן זיך כאָטש אױסטענהן, אױסרעדן
דאָס האַרץ, און אַ פֿערד, להבֿדיל, װאָס? מישטײנס געזאָגט, אַ שטומע
צונג, װי זאָגט איר: „ ומותר האָדם מ ן הבהמה “...
――――――― ――――――――――― ―
איר קוקט אַף מיר, פּאַניע שלום־עליכם, װאָס סע האָבן זיך מיר געשטעלט טרערן אין די אױגן, און איר טראַכט זיך אַװדאי: „אָט דער טבֿיה האָט זיך פֿאַרבענקט, אַפּנים, נאָך זײַן פֿערדל?“ װאָס עפּעס נאָכן פֿערדל, מענטש אײנער? אַלצדינג טוט מיר באַנג, און נאָך אַלעמען װעל איך בענקען. איך װעל בענקען נאָכן פֿערדל, איך װעל בענקען נאָכן דאָרף, איך װעל בענקען נאָכן סטאַראָסטע מיטן אוראַטניק, נאָך די בױ־בעריקער דאַטשניקעס, נאָך די יעהופּעצער נגידים, און אַפֿילו נאָך אפֿרים דעם שדכן, ס'זאָל אַף אים קומען אַ מגפֿה, װאָרעם סוף־כּל־סוף, אַז מע זאָל װעלן אַרײַנטאָן זיך אַביסל אין חקירה, איז ער דאָך נישט מער, װי אַ ייִד אַן אבֿיון, װאָס זוכט נעבעך פּרנסה. אם־ירצה־השם, אַז גאָט װעט מיך ברענגען בשלום אַהין, װוּ איך פֿאָר, װײס איך נאָך אַלײן נישט, װאָס איך װעל דאָרט טאָן, נאָר דאָס איז קלאָר, װי דער טאָג, אַז ראשית חכמה װעל איך זײַן באַ דער מוטער רחל אַפֿן קבֿר. איך װעל דאָרטן בעטן פֿאַר מײַנע קינדער, װאָס איך װעל זײ מן הסתּם שױן קײנמאָל נישט זען, װעל איך אים אױך אין זינען האָבן, אפֿרים דעם שדכן מײן איך, אים און אײַך און כּל ישׂראל. נאַט אײַך דערױף מײַן האַנט תּקיעת־כּף און זײַט מיר געזונט און פֿאָרט געזונט און לאָזט גריסן איטלעכן באַזונדער גאָר פֿרײַנטלעך. געשריבן אין יאָר 1914.
― אַ שײנער, אַ גוטער, אַ ברײטער שלום־עליכם אַף אײַך, פּאַניע שלום־עליכם! עליכם ועל בניכם! איך קוק שױן אַף אײַך לאַנג אַרױס, ס'האָט זיך אָנגעקלױבן באַ מיר אַ היפּש ביסל סחורה פֿאַר אײַך. איך פֿרעג מיך אַלץ נאָך: אַיכּה ― פֿאַרװאָס זעט מען אײַך ניט? זאָגט מען מיר, אַז איר פֿאָרט אַרום דאָרט איבער דער װעלט, אין די װײַטע לענדער ערגעץ, װי מיר זאָגן אין דער מגילה: שבֿע ועשׂרי ם ו מאה מדינה ... נאָר מיר דאַכט, אַז איר קוקט אַף מיר עפּעס מאָדנע? אַפּנים, איר קװענקלט זיך און טראַכט זיך בעת־מעשׂה: ס'איז ע ר , צי ניט ער ? ס'איז ער, פּאַניע שלום־עליכם, ס'איז ער! אײַער אַלטער פֿרײַנט טבֿיה, בכבֿודו ובעצמו, טבֿיה דער מילכיקער, דער אײגענער טבֿיה, נאָר אױס מילכיקער, גלאַט אַ ייִד, אַ ייִד פֿון אַ גאַנץ יאָר, אַ ייִד אַ זקן, װי איר זעט, כאָטש אַפֿילו אין יאָרן גאָר ניט אַזױ אַלט, װי מיר זאָגן אין דער הגדה: הרי אַני כּבֿן שבֿעים ― נאָך גאַנץ װײַט צו זיבעציק! אײַ, װאָס עפּעס אַזױ װײַס די האָר? גלײבט מיר, נישט פֿאַר תּענוג, ליבער פֿרײַנט. אַביסל אײגענע צרות, ניט צו פֿאַרזינדיקן, און אַביסל פֿונעם כּלל ישׂראל ― אַ שלעכטע צײַט! אַ ביטער שטיקל צײַט אַף ייִדן!... נאָר איך װײס, װאָס אײַך קװעטשט. אײַך קװעטשט אַן אַנדער זאַך: איר האָט זיך דערמאָנט מסתּמא, אַז מיר האָבן זיך אַמאָל געהאַט אָפּגעזעגנט, אײדער איך האָב באַדאַרפֿט אַװעקפֿאָרן קײן ארץ־ישׂראל. על־כּן רעכנט איר אַװדאי, אַז דאָס זעט איר שױן טבֿיהן צוריקװעגס, פֿון ארץ־ישׂראל הײסט עס, און איר גאַרט שױן מסתּמא האָרכן עפּעס נײַס, אָפּנעמען אַ גרוס פֿון דער מוטער רחלס קבֿר און פֿון דער מערת־המכפּלה און נאָך אַזעלכע זאַכן? באַדאַרף מען אײַך באַרויִקן, אױב איר האָט צײַט און װילט האָרכן חידושים, אָבער טאַקע האָרכן מיט קאָפּ, װי אין פּסוק שטײט: שמענ י, ― װעט איר שױן דעמאָלט אַלײן זאָגן, אַז אַ מענטש איז אַ בהמה און אַז מיר האָבן אַ שטאַרקן גאָט און ע ר פֿירט די װעלט.
בקיצור, װאָס פֿאַר אַ סדרה גײט באַ אײַך איצט? ױקרא? באַ מיר גײט אַן אַנדער סדרה: די סדרה לך־לך. לךלך― ־ האָט מען מיר געזאָגט ― דו זאָלסט אַרױסגײן, טבֿיה, מארצך ― פֿון דײַן לאַנד, וממולדתּך ― און פֿון דײַן דאָרף, װוּ דו ביסט געבױרן און אָפּגעלעבט אַלע דײַנע יאָרן, א ל האָרץ אַשר אַרא ך ― װוּהין די אױגן װעלן דיך טראָגן!... און װען דערמאָנט מען זיך צו זאָגן טבֿיהן דעם דאָזיקן פּסוק? אַקוראַט דעמאָלט, װען ער איז שױן אַלט און שװאַך און עלנט, װי מיר זאָגן ראָש־השנה אין די תּפֿילות: אַ ל תּשליכנו לעת זקנה !... נאָר איך כאַפּ אײַך אײנס פֿאַרן אַנדערן, שיִער פֿאַרגעסן, אַז מיר האַלטן נאָך גאָר פֿון פֿאָרנט און אַז איך האָב אײַך נאָך ניט דערצײלט, װאָס אין ארץ־ישׂראל הערט זיך. װאָס זאָל זיך דאָרטן הערן, ליבער פֿרײַנט? אַ לאַנד ― אַף אונדז בײדן אַזאַ יאָר! ארץ זבת חלבֿ ודבש ― שטײט נאָך אין דער תּורה געשריבן! אײן חסרון נאָר, װאָס ארץ־ישׂראל איז אין ארץ־ישׂראל, און איך בין, װי איר זעט אָטאָ, נאָך דערװײַל אין חוץ־לאָרץ... אַף טבֿיהן, הערט איר, איז, אַפּנים, געזאָגט געװאָרן דער פּסוק פֿון דער מגילה: כּאַשר אָבֿדתּי אָבֿדתּי ― געװען אַ שלים־מזל און אַ שלים־מזל װעל איך שױן שטאַרבן. דאַכט זיך, אָט־אָט שױן געשטאַנען כּמעט מיט אײן פֿוס אַף יענער זײַט, אינעם הײליקן לאַנד הײסט עס, געבליבן נאָר נעמען אַ בילעט, זיך אױפֿזעצן אַפֿן שיף און ― פּאַשאָל. װאָס־זשע טוט גאָט? איז זיך מײשבֿ, װעט איר הערן אַ שײנס, מײַן עלטערער אײדעם, מאָטל קאַמזױל, דער חײט פֿון אַנאַטעװקע, ניט דאָ געדאַכט, ניט פֿאַר קײן ייִדן געדאַכט, און לײגט זיך אַװעק אַ געזונטער, אַ שטאַרקער, און מאַכט אַ שטאַרב! דאָס הײסט, קײן גרױסער גבֿר איז ער ניט געװען קײנמאָל. משטײנס געזאָגט, אַ בעל־מלאָכה, געזעסן יומם ולילה ע ל התּורה ועל העבֿודה ― אַף דער נאָדל מיטן פֿאָדעם און געשטשאָבעט, מחילה, תּחתּונים. אַזױ לאַנג, אַזױ ברײט, אַז ער האָט באַקומען דאָס טרוקענע, אָנגעהױבן קאַכיקען, געקאַכיקעט און געקאַכיקעט, ביז ער האָט אױסגעשפּיגן דאָס לעצטע ביסל לונג ― עס האָט נישט געהאָלפֿן שױן ניט קײן דאָקטער, ניט קײן טאָטער, ניט קײן ציגן־מילך, ניט קײן טשעקאָלאַדע מיט האָניק. אַ װױלער יונגאַטש געװען, אַפֿילו אַ פּראָסטער, נישט קײן בן־תּורה, נאָר אַן ערלעכער, אָן חכמות, ליב געהאַט מײַן טאָכטער ― דאָס חיות! און מפֿקיר געװען זיך פֿאַר די קינדער, און פֿאַר מיר ― געװען גאָר די כּפּרה!
בקיצור, אָפּגעזאָגט דעם פּסוק: וימת משה ― געשטאָרבן מאָטל, האָט ער איבערגעלאָזט מיר אַ רעכטע באָמבע: װי האָב איך שױן געקאָנט אַפֿילו אין זינען האָבן דעמאָלט ארץ־ישׂראל? איך האָב שױן געהאַט אַ גוטן ארץ־ישׂראל באַ זיך אין דער הײם! װיִאַזױ לאָזט מען איבער, איך פֿרעג אײַך אַלײן, אַ טאָכטער אַן אַלמנה מיט פּיצלעך קינדער־יתומים אָן אַ שטיקל ברױט? כאָטש אַפֿילו אין פֿלוג, אַז מע װיל צוריק, װאָס קאָן איך איר העלפֿן ― אַ לעכערדיקער זאַק? איך װעל דאָך איר דעם מאַן אירן צוריק ניט לעבעדיק מאַכן, און אירע קינדער דעם טאַטן פֿון יענער װעלט ניט אומקערן, און אַלײן איז מען דאָך אױך נישט מער װי אַ זינדיקער מענטש, אַף דער עלטער װילט זיך אַביסל אױסרוען די בײנער, פֿילן, אַז מען איז אַ מענטש, ניט קײן סקאָט. גענוג געטאַרעראַמט! גענוג גע'עולם־הזהװעט! מע באַדאַרף שױן אַביסל אַ טראַכט געבן פֿון יענער װעלט אױך, שױן צײַט! ובפֿרט, אַז איך האָב שױן געמאַכט אַ תּל פֿון מײַן ביסל כודאָבע: דעם סוס, װי איר װײסט, לאַנג געגעבן דעם װעג, די בהמהלעך אױספֿאַרקױפֿט עד לפּ″ק, געבליבן נאָר אַ פּאָר ביקלעך, װאָס סע קאָן אַמאָל װערן פֿון זײ לײַט, אַז מע זאָל זײ גוט האָדעװען, ― און פּלוצים גײ װער אַף די עלטערע יאָרן אַן אַבֿי יתומים, אַ טאַטע פֿון קלײנע קינדער! זײַט איר שױן פֿאַרטיק? האָט צײַט! די רעכטע געדיכטע גײט ערשט װײַטער, װאָרעם באַ טבֿיהן, אַז עס טרעפֿט זיך אַ צרה, װײסט איר דאָך שױן, אַז סע שלעפּט זיך נאָך פֿון הינטן נאָך אַ צרה. אַ שטײגער, אַז ס'האָט זיך אַמאָל געמאַכט אַן אומגליק ― ס'איז געפֿאַלן באַ מיר אַ בהמהלע, האָט זיך באַלד פּאָװטירנע, ניט פֿאַר אײַך געדאַכט, אַװעקגעלײגט נאָך אַ בהמה... אַזױ האָט שױן גאָט באַשאַפֿן זײַן װעלטל, און אַזױ װעט דאָס שױן בלײַבן ― אַ פֿאַרפֿאַלענע זאַך!
בקיצור המעשׂה, מיט מײַן מיזינקע, מיט מײַן בײלקען הײסט עס, געדענקט איר דאָך די געשיכטע מיטן גרױסן געװינס, װאָס זי האָט געמאַכט, געפּאַקט אַ העכט, אַ פּדהצור, אַ קנאַקער, אַ פּאָדראַטשיק פֿון דער מלחמה, װאָס האָט געבראַכט צו פֿירן קײן יעהופּעץ פֿולע זעק און האָט זיך פֿאַרקאָכט אין מײַן טאָכטער, געװאָלט אַ שײנע, געשיקט צו מיר אפֿרים דעם שדכן ימח שמו, אױסגעשלאָגן אַ קניִע ערד, שיִער דעם שלאַק באַקומען, גענומען זי, װי זי שטײט און גײט, אָפּגעשיט פֿון אױבן ביז אַראָפּ מיט מתּנות, דימענטן און באַרליאַנטן ― דאַכט זיך, אַזאַ גליק, אַיאָ? נו, האָט זיך פֿון דעם גאַנצן גליק אױסגעלאָזט מסתּמא אַ טײַך, און נאָך װאָס פֿאַר אַ טײַך! אַ טײַך מיט אַ בלאָטע, דער אײבערשטער זאָל שומר ומציל זײַן! װאָרעם אַז גאָט הײסט, דאָס רעדל זאָל זיך געבן אַ דרײ־איבער צוריק, איז מיט דער פּוטער אַראָפּ, װי מיר זאָגן אין הלל: אָט, דאַכט זיך, נאָרװאָס איז געװען מקימי מעפֿר ד ל , און אײדער מע קוקט זיך אַרום, איז שױן טראַך: המשפּיל י ל ראות בשמים ובארץ ― אין דער ערד מיט די פּאָסטאָראָנקעס... גאָט האָט ליב שפּילן זיך מיט אַ מענטשן. אױ, האָט ער ליב שפּילן זיך! אַזױ האָט ער זיך געשפּילט מיט טבֿיהן װיפֿל מאָל: ע ולים ויורדים ― אַרױף און אַראָפּ! און אַזױ איז געװען אױך מיט מײַן פּאָדראַטשיק, מיט פּדהצורן. איר געדענקט דאָך מסתּמא דאָס גרױסקײט זײַנס מיטן הײַזל, מיט די דרײַצן דינסטן, מיט די שפּיגלען, און מיט די זײגערס, און מיט די צאַצקעס אין יעהופּעץ? פּי־פֿו־פֿאַ! געדענקט איר, איך האָב אײַך דערצײלט, דאַכט זיך, װיִאַזױ איך האָב צוגערעדט דעמאָלט מײַן בײלקען, געבעטן זיך באַ איר, זי זאָל זען, אַז ער זאָל איר אַװעקקױפֿן דאָס הײַזל, און למען־השם ― אַף איר נאָמען? נו, האָט מען דאָך מיך מסתּמא געהערט, װי המן דעם גראַגער ― װאָס פֿאַרשטײט אַ טאַטע? אַ טאַטע פֿאַרשטײט גאָרניט! װאָס־זשע, מײנט איר, איז געװען דער סוף? דער סוף איז געװען ― װוּ איר האָט ערגעץ אַ שׂונא: אַחוץ װאָס ער האָט זיך פֿונעם גאַנצן טראַסק געשטעלט, געבליבן דערונטער, אױספֿאַרקױפֿט אַלע שפּיגלען מיט אַלע זײגערס, מיטן װײַבס דימענטן און באַרליאַנטן, האָט ער זיך נאָך פֿאַרשמירט מיט סכּנת־נפֿשות, געמוזט װערן אַ בורח, ניט פֿאַר קײן ייִדן געדאַכט, און מאַכן אַן אָפּטריט און אַװעקפֿאָרן אַהין, װוּ דער ליבער שבת־קודש גײט אַװעק ― קײן אַמעריקע הײסט עס. אַהינצו־צו פֿאָרן דאָך אַלע שװערע הערצער, זײַנען זײ אױך געפֿאָרן אַהינצו־צו. די ערשטע צײַט גוט פֿאַרשװאַרצט געװאָרן, דאָס ביסל מזומנס, װיפֿל ס'איז געװען, האָט מען אױפֿגעגעסן, און אַז ס'איז ניט געװען מער װאָס צו קײַען, האָט מען נעבעך געמוזט נעמען זיך צו דער אַרבעט, געטאָן כּל עבֿודת־פּרך, װי די ייִדן אין מצרים, בײדע, אי ער, אי זי! איצט שרײַבט זי, אַז ס'איז זײ שױן, ברוך־השם, נישקשהדיק: זײ אַרבעטן זאָקן אַף אַ מאַשינע און מאַכן אַ לעבאַכץ... אַזױ רעדט זיך עס דאָרטן, אין אַמעריקע. אַף אונדזער לשון װעט עס הײסן: דאָס שטיקל ברױט שלעפּט זיך... דאָס גאַנצע שטיקל גליק, װאָס זײ זײַנען מער ניט װי צװײ מענטשן, שרײַבט זי, אָן אַ קינד, אָן אַ רינד ― גם זו לטובֿה! נו, פֿרעג איך אײַך, זאָל ניט אַ רוח אין זײַן פֿעטערס מומע אַרײַן געפֿלױגן געװאָרן?... איך מײן טאַקע אפֿרים דעם שדכן מײן איך, פֿאַרן שײנעם שידוך, װאָס ער האָט מיר נאַרײַעט, און פֿאַר דער בלאָטע, װאָס ער האָט מיך אַרײַנגעפֿירט! װאָס װאָלט איר געװען אַזױ ביטער, למשל, זי זאָל געװען חתונה האָבן פֿאַר אַ בעל־מלאָכה, װי צײטל, אָדער פֿאַר אַ לערער, װי האָדל? אײַ, די האָבן אױך ניט געמאַכט אַזאַ גליק? אײנע איז אַ יונגע אַלמנה, און די אַנדערע איז אין אַלדי גוטע יאָר ערגעץ פֿאַרשיקט אַף פּאָסעליעניע? איז דאָך עס אַ גאָט־זאַך ― װאָס קאָן אַ מענטש פֿאַרזאָרגן?... הערט איר, אַ חכמה אַ ייִדענע איז געװען טאַקע מײַנע, גאָלדע עליו השלום, דערמיט אַלײן שױן, װאָס זי האָט זיך באַצײַטנס אַרומגעקוקט, אָפּגעזעגנט זיך מיט דער נאַרישער װעלט און הלך לעולמו. װאָרעם, זאָגט שױן איר אַלײן, אײדער האָבן אַזאַ צער־גידול־בנים פֿון טעכטער, װי טבֿיה האָט, איז ניט גלײַכער טױזנט מאָל ליגן אין דער ערד און באַקן בײגל?... נאָר װי שטײט דאָרטן אין פּרק: בעלכּרחך ־ אַ תּ ה ח יאַ ― מענטש נעמט זיך ניט אַלײן, און אַז מע נעמט, גיט מען איבער די הענט, זאָגט איר... דערװײַלע האָבן מיר זיך אַראָפּגעשלאָגן פֿונעם שליאַך, איז דעריבער נחזור לעניננו הראשון ― לאָמיר איבערלאָזן, װי איר זאָגט אין אײַערע ביכלעך, דעם בן־מלך און זיך אומקערן צו דער בת־מלכּה. װוּ־זשע, הײסט עס, האַלטן מיר? באַ דער סדרה לך־לך. נאָר אײדער מיר װעלן צוקומען צו דער סדרה לך־לך, װעל איך אײַך בעטן זיך מטריח זײַן מיט מיר אָפּשטעלן זיך אַף אַ װײַלע באַ דער סדרה בלק. דער מנהג־העולם איז אַפֿילו פֿון זינט די װעלט שטײט, אַז פֿריִער לערנט מען לך־לך, דערנאָך בלק. מיט מיר האָט מען אָבער, פֿאַרקערט, פֿריִער געלערנט בלק, דערנאָך לך־לך. און געלערנט האָט מען מיט מיר בלק אַזױ שײן, אַז איר מעגט עס האָרכן. עס קאָן אײַך אַמאָל צונוץ קומען.
בקיצור, דאָס איז געװען שױן לאַנג, באַלד נאָך דער מלחמה איז דאָס געװען, אין דער סאַמע היץ פֿון קאָסנעטוציעס, בעת עס האָבן זיך אָנגעהױבן די ישועות ונחמות אַף ייִדן, פֿריִער אין די גרױסע שטעט, דערנאָך אין די קלײנע שטעטלעך, נאָר צו מיר איז דאָס ניט דערגאַנגען, און עס האָט ניט געקאָנט דערגײן בשום אופֿן. פֿאַרװאָס? פּשוט! מע זיצט אָפּ אַזאַ צײַט צװישן גױיִם, מיט סאַמע עשׂון, ― איז מען אױסגעבונדן מיט אַלע בעלי־בתּים פֿון דאָרף. ידיד נפֿש אַ בֿ הרחמ ן ― „באַטיושקאַ טעװעל“ איז באַ זײ דאָס אײבערשטע פֿונעם שטױסל! װאָס איז שײך? אַן עצה ― איז „יאַק טעװעל סקאַזשע“. אַ רפֿואה צו קדחת ― איז „דאָ טעװעליאַ“. אַ גמילות־חסד ― אױך באַ טבֿיהן. נו, האָב איך עפּעס באַדאַרפֿט אין זינען האָבן אַזעלכע זאַכן, פּאָגראָמען, נאַרישקײטן, אַז די גױיִם אַלײן האָבן מיר געזאָגט װיפֿל מאָל, אַז איך זאָל כּלל וכּלל קײן מורא ניט האָבן ― זײ װעלן ניט דערלאָזן!... און כּך הוה ― װעט איר הערן אַ שײנס.
בקיצור, איך קום צופֿאָרן אײנמאָל אַהײם פֿון בױבעריק ― איך בין נאָך דעמאָלט געװען בגדלותי ― אין די פֿעדערן, װי זאָגט איר, נאָך געהאַנדלט מיט מילכיקס, קעז און פּוטער און שאַר ירקות; אױסגעשפּאַנט דאָס פֿערדל, אונטערגעװאָרפֿן דעם הײ און האָבער, נישט צײַט געהאַט אַפֿילו זיך װאַשן צום עסן, איך טו אַ קוק ― אַ פֿולער הױף מיט גױיִם, די גאַנצע הראָמאַדע, אַלע פֿײַנסטע בעלי־בתּים, פֿונעם סטאַראָסטע איװאַן פּאָפּערילע ביז דעם לעצטן גױ, טראָכים דער טשערעדניק, און אַלע זעען זײ מיר אױס עפּעס מאָדנע, יום־טובֿדיק!... האָט מיר אַפֿילו תּחילת געגעבן אַ טיאָכקע אין האַרצן: װאָס פֿאַר אַ יום־טובֿ אינמיטן דרינען? צי איז מען ניט געקומען מיט מיר לערנען בלק?... נאָר צוריק טראַכט איך מיר: פֿע, טבֿיה! מעגסט זיך שעמען פֿאַר זיך אַלײן: כּל ימיו זיצסטו אײן ייִד, להבֿדיל, צװישן אַזױפֿיל גױיִם בשלום ושלװה, און מע האָט דיך ניט אָנגערירט, איר זאָלט זאָגן, אַף אַ האָר!... און איך נעם און גײ אַרױס צו זײ מיט אַ ברײטן שלום־עליכם: „ברוכים הבאָים, זאָג איך צו זײ, װאָס טוט איר דאָ, מײַנע ליבע בעלי־בתּים? און װאָס װעט איר עפּעס זאָגן גוטס? און װאָס װעט איר דערצײלן נײַס?“... טרעט אַרױס דער סטאַראָסטע, איװאַן פּאָפּערילע הײסט עס, און רופֿט זיך אָן צו מיר גאַנץ אָפֿנטלעך און גאָר אָן שום הקדמות: „מיר זײַנען געקומען, זאָגט ער, צו דיר, טעװעל, מיר װילן דיך שלאָגן“. װאָס זאָגט איר אַף דער שפּראַך? דאָס װערט אָנגערופֿן באַ אונדז „לשון סגי־נהור“ ― גערעדט פֿאַרשטעלט הײסט עס... מילא, װיִאַזױ מיר איז געװאָרן אַפֿן האַרצן ― קאָנט איר אײַך משער זײַן. נאָר אַרױסבאַװײַזן ― פֿע! אַדרבה ואַדרבה! טבֿיה איז ניט קײן ייִנגעלע... רוף איך מיך אָן צו זײ גאַנץ לעבעדיק: „מזל־טובֿ אײַך, זאָג איך, נאָר װאָס האָט איר זיך, קינדער, אַזױ שפּעט דערמאָנט? אין אַנדערע ערטער, זאָג איך, האָט מען שױן פֿון דעם כּמעט פֿאַרגעסן!“... רופֿט זיך אָן צו מיר איװאַן פּאָפּערילע, דער סטאַראָסטע הײסט עס, שױן דװקא גאַנץ ערנסט: „פֿאַרשטײסטו מיך, טעװעל, זאָגט ער, מיר האָבן זיך, זאָגט ער, אַלץ געישובֿט, צי מיר זאָלן דיך שלאָגן, צי ניט שלאָגן? אומעטום, אין אַלע ערטער, שלאָגט מען אײַך, פֿאַרװאָס, זאָגט ער, זאָלן מיר דיך דורכלאָזן?... איז געבליבן באַ דער הראָמאַדע, זאָגט ער, אַז מיר זאָלן דיך שלאָגן... נאָר װאָס דען, מיר װײסן נאָך אַלײן ניט, װאָס מיר זאָלן מיט דיר טאָן, טעװעל: צי מיר זאָלן דיר נאָר אױסהאַקן די שױבן, זאָגט ער, און צעטרענען די פּערינעס מיט די קישעלעך און אַרױסלאָזן די פֿעדערן, צי מיר זאָלן דיר פֿאַרברענען, זאָגט ער, די כאַטע מיט דער שטאַל, מיט דער גאַנצער כודאָבע דײַנער?“
דאָ איז מיר שױן געװאָרן גוט קאַלעמוטנע אַפֿן האַרצן, און איך באַטראַכט מײַנע לײַט, װי מע שטײט אָנגעלענט אַף די לאַנגע שטעקנס און מע שושקעט זיך מיר עפּעס שטילערהײט. משמעות הײסט עס, אַז ס'איז באַ זײ גאָר קײן קאַטאָװעס ניט? װיבאַלד אַזױ, טראַכט איך מיר, איז דאָך, װי מיר זאָגן אין תּהילים: באָו מים ע ד נפֿש ― ביסט דאָך טאַקע, טבֿיה, גוט אין דער אַרבעט! װאָרעם טאָמער אַ ל תּ פֿתּח פּ ה לשׂטןאַ ― קשיא אַף כרוקעלע? „ע, טבֿיה, קלער איך מיר, מיטן מלאך־המװת טאָר מען זיך ניט שפּילן ― מע באַדאַרף זײ עפּעס זאָגן!“... און װאָס זאָל איך אײַך לאַנג מאַריך בדרוש זײַן, ליבער פֿרײַנט, ס'איז באַשערט געװען, אַפּנים, אַ נס, האָט מיר דער אײבערשטער אַרײַנגעגעבן אַ זין, איך זאָל באַ זיך ניט אַראָפּפֿאַלן, און איך נעם מיך אָן מיט האַרץ און רוף מיך אָן צו זײ, צו די גױיִם הײסט עס, דװקא אין גוטן מוט: „שמעו־נאַ, רבותים, זאָג איך, הערט־זשע אױס, זאָג איך, מײַנע ליבע בעלי־בתּים, װיבאַלד, זאָג איך, אַז הראָמאַדע האָט אַזױ געפּסקנט, איז דאָך ניט שײך, זאָג איך, מסתּמא װײסט איר, זאָג איך, בעסער, אַז טבֿיה האָט באַ אײַך פֿאַרדינט, איר זאָלט מאַכן אַ תּל, זאָג איך, פֿון זײַן כודאָבע און פֿון זײַן גאַנץ פֿאַרמעגן... נאָר װאָס דען, זאָג איך, דאָס װײסט איר, זאָג איך, אַז ס'איז פֿאַראַן נאָך העכערס פֿאַר אײַער הראָמאַדע? איר װײסט, זאָג איך, אַז ס'איז דאָ אַ גאָט אַף דער װעלט? איך זאָג ניט, זאָג איך, מײַן גאָט, אײַער גאָט ― איך שמועס פֿון יענעם גאָט, זאָג איך, פֿון אונדזער אַלעמענס גאָט, װאָס זיצט, זאָג איך, אָט דאָרטן אױבן און זעט צו אַלע פּאָדלאָסטן, זאָג איך, אַז ער אַלײן האָט מיר אָנגעצײכנט, אַז איך זאָל געשטראָפֿט װערן אומזיסט־אומנישט דורך אײַך, דורך מײַנע בעסטע גוטע פֿרײַנט, און עס קאָן זײַן װידער, זאָג איך, אַקוראַט פֿאַרקערט, אַז ער װיל, אַדרבה, בשום אופֿן ואופֿן ניט, אַז מע זאָל טבֿיהן טאָן שלעכטס... װער־זשע, זאָג איך, קאָן דאָס װיסן, װאָס גאָט װיל? אַדרבה, זאָג איך, אפֿשר געפֿינט זיך דאָ צװישן אײַך אײנער, װאָס װעט זיך אונטערנעמען, זאָג איך, דערגײן דאָ אַ טאָלק?“...
בקיצור, זײ האָבן, אַפּנים, געזען, אַז מיט טבֿיהן װעלן זײ זיך ניט אױסטענהן, רופֿט זיך אָן צו מיר דער סטאַראָסטע, איװאַן פּאָפּערילע הײסט עס, בזה הלשון: „די מעשׂה, זאָגט ער, דערפֿון איז אַזױ. מיר האָבן צו דיר, טעװעל, אײגנטלעך, גאָרנישט ניט. דו ביסט, זאָגט ער, טאַקע אַ זשיד, נאָר ניט קײן שלעכטער מענטש. נאָר אײנס צום אַנדערן, זאָגט ער, געהער זיך ניט אָן ― שלאָגן דאַרף מען דיך; הראָמאַדע האָט אַזױ געפּסקנט ― פֿאַרפֿאַלן! מיר װעלן דיר, זאָגט ער, כאָטש אױסהאַקן די פֿענצטער. דאָס, זאָגט ער, מוזן מיר, װײַל טאָמער, זאָגט ער, פֿאָרט עמעצער דורך, טאָ לאָז מען, זאָגט ער, זען, אַז מע האָט דיך געשלאָגן, אַניט, זאָגט ער, װעט מען אונדז נאָך שטראַפֿירן“... אָט מיט די װערטער און מיט דעם לשון, װי איך דערצײל אײַך, גאָט זאָל מיר אַזױ העלפֿן בכל אַשר אפֿנה! נו, איצט פֿרעג איך אײַך, פּאַניע שלום־עליכם, איר זײַט דאָך עפּעס אַ ייִד װאָס קאַטאָרי איר פֿאָרט אױס די װעלט ― איז שױן טבֿיה גערעכט, װאָס ער זאָגט, אַז מיר האָבן אַ שטאַרקן גאָט?...
האָב איך אײַך, הײסט עס, שױן געפּטרט די סדרה בלק. אַצינד װעלן מיר זיך אומקערן צוריק צו דער סדרה לך־לך. די דאָזיקע סדרה האָט מען מיט מיר געלערנט אָט דאָ ערשט ניט לאַנג, און טאַקע אַף דעם רעכטן אמת. דאָ האָט שױן ניט געהאָלפֿן, פֿאַרשטײט איר מיך, קײן שום דרשות מיט קײן שום מוסר זאָגן. ומעשׂה שהיה כּך היה ― מע דאַרף עס אײַך איבערגעבן אַקוראַט, מיט אַלע פּישטשעװקעס, כּאַש ר אָ הבֿתּי ― אַזױ װי איר האָט ליב.
ױהי בימי מענדל בײליס ― דאָס איז געװען אַקוראַט אין יענער צײַט, װען מענדל בײליס, אונדזער כּפּרה־הינדל, איז אָפּגעקומען חיבוט־הקבֿר, געלײַטערט די נשמה פֿאַר פֿרעמדע זינד, און די װעלט איז געגאַנגען כאָדאָראָם, ― זיץ איך מיר אַזױ אײנמאָל אַף דער פּריזבע באַ מײַן שטוב פֿאַרטיפֿט אין מחשבֿות. זומער־לעבן. די זון באַקט, און דער קאָפּ טראָגט: „סטײַטש, סטײַטש, היתּכן! הײַנטיקע צײַטן! אַזאַ קלוגע װעלט! אַזעלכע גרױסע מענטשן! און װוּ איז גאָט? דער אַלטער ייִדישער גאָט? װאָס שװײַגט ער? װי דערלאָזט ער אַזאַ זאַך? סטײַטש און סטײַטש און װידעראַמאָל סטײַטש!“ און טראַכטנדיק אַזױ פֿון גאָט, פֿאַרטיפֿט מען זיך שױן אַגבֿ אין הימל־זאַכן און מע פֿאַלט אַרײַן אין חקירה: װאָס איז ד י װעלט? און װאָס איז יענע װעלט? און פֿאַרװאָס זאָל ניט קומען משיח? „אײַ, טראַכט איך מיר, װאָלט ער געטאָן, װי אַ חכם, טאַקע משיח מײן איך, װען ער כאַפּט זיך אַראָפּ צו אונדז אַצינדערט רײַטנדיק אַף זײַן װײַס פֿערדל! דאָס װאָלט געװען אַ שײנע זאַך! ער איז נאָך קײנמאָל, דאַכט מיר, אַזױ נײטיק ניט געװען פֿאַר אונדזערע אַחינו בני ישׂראל, װי הײַנט! איך װײס ניט, װיִאַזױ די נגידים, די בראָצקיס, למשל, אין יעהופּעץ, אָדער די רױטשילדס אין פּאַריז? סע קאָן זײַן, אַז זײ האָבן אים אין זינען אַקוראַט אין דער לינקער פּאה; נאָר מיר, ייִדן אָרעמעלײַט, פֿון כּתרילעװקע און פֿון מאַזעפּעװקע און פֿון זלאָדײעװקע, און אַפֿילו פֿון יעהופּעץ, און אַפֿילו פֿון אַדעס, קוקן אַרױס, אױ, קוקן מיר אַרױסעט אַף אים! ממש די אױגן קריכן אַזש פֿון קאָפּ! אונדזער גאַנצע האָפֿענונג אַצינד איז דאָך נאָר, טאָמער װעט גאָט טאָן אַ נס, עס װעט קומען משיח!“...
דערװײַל, אַזױ װי איך זיץ מיר פֿאַרטיפֿט אין די דאָזיקע רעיונות, איך טו אַ קוק ― אַ װײַס פֿערדל, און עמעצער זיצט אַף דעם רײַטנדיק, און גלײַך צום טױער פֿון מײַן שטוב! טפּרררו ― אָפּגעשטעלט זיך, אַראָפּגעקראָכן, צוגעבונדן דאָס פֿערדל צום טױער, און אַלײן גלײַך צו מיר: „זדראַסטאָי, טעװעל!“ „זדראַסטאָיטי, זדראַסטאָיטי, װאַשע בלאַ־האָראָדיע!“ ― ענטפֿער איך אָפּעט גאַנץ ברײטלעך, און אין האַרצן טראַכט איך מיר: ויבֿוא המן ― מאַכט רש″י: אַז מע קוקט אַרױס אַף משיחן, קומט דער אוראַטניק... און איך שטײ אױף אַקעגן אים, אַקעגן דעם אוראַטניק הײסט עס: „ברוך־הבא אַ גאַסט, זאָג איך, װאָס הערט זיך עפּעס אַף דער גרױסער װעלט און װאָס װעסטו, זאָג איך, עפּעס זאָגן גוטס, אַדוני פּריץ?“ און דאָס האַרץ פֿאַלט מיר שיִער ניט אַרױס ― איך װיל שױן װיסן, װאָס און װען? און ער, דער אוראַט־ניק הײסט עס, האָט זיך אָבער צײַט. ער פֿאַררײכערט זיך גאַנץ פֿײַן אַ פּאַפּירעסל, בלאָזט זיך דעם רױך, שפּײַט אױס און רופֿט זיך אָן צו מיר: „װיפֿל צײַט, אַ שטײגער, דאַרפֿסטו האָבן, טעװעל, זאָלסט קאָנען פֿאַרקױפֿן, זאָגט ער, דײַן כאַטע מיט דײַנע אַלע בעבעכעס?“ קוק איך אים אָן: „צו װאָס, זאָג איך, זאָל איך פֿאַרקױפֿן, זאָג איך, מײַן כאַטע? װעמען, למשל, מאַכט זי, זאָג איך, ענג?“ „ענג, זאָגט ער, מאַכט זי קײנעם ניט. נאָר איך בין געקומען, זאָגט ער, דיך אַרױסשיקן, זאָגט ער, פֿון דאָרף“. „סך־הכּל, זאָג איך, מער ניט? פֿאַר װאָסערע מעשׂים טובֿים? מיט װאָס, זאָג איך, האָב איך פֿאַרדינט באַ דיר אַזאַ כּבֿוד?“... „דאָס איז ניט איך שיק דיך אַרױס, זאָגט ער, די גובערניע שיקט דיך אַרױס“. „די גובערניע? ― זאָג איך. ― װאָס האָט זי אַזעלכעס דערזען אַף מיר?“ „נישט נאָר דיך אַלײן, זאָגט ער, און נישט נאָר פֿון דאַנען, נאָר פֿון אַלע דערפֿער אַרום און אַרום, פֿון זלאָדילעװקע, זאָגט ער, און פֿון ראַבילעװקע, און פֿון קאָסטאָלאָמעװקע, און אַפֿילו, זאָגט ער, אַנאַטעװקע, װאָס איז ביז אַהער געװען אַ שטעטל, װערט דאָס שױן איצטער אױך, זאָגט ער, אַ דאָרף, און מע װעט אַרױסטרײַבן פֿון דאָרט, זאָגט ער, אַלע ― אַלע אײַערע“... „אַפֿילו לײזער־װאָלף דעם קצבֿ, זאָג איך, אױך? און נפֿתּלי־גרשון דעם לומער אױך? און דעם דאָרטיקן שוחט? און דעם רבֿ?“ „אַלע! אַלע!“ ― זאָגט ער און טוט אַ מאַך מיט דער האַנט, װי אַ שנײַד־אָפּ מיט אַ מעסער... איז מיר אַפֿילו געװאָרן עפּעס װי אַביסל גרינגער, װי זאָגט איר: צרת רבים חצי נחמה. נאָר פֿאַרדריסן פֿאַרדריסט דאָס מיך, און אַ פֿײַער ברענט אין מיר, און איך בין מיך מײשבֿ אין רוף מיך אָן צו אים, צום אוראַטניק הײסט עס: „זאָג מיר, זאָג איך, דו װײסט כאָטש, זאָג איך, װאַשע בלאַהאָראָדיע, אַז איך זיץ דאָ אין דעם דאָרף אַ סך פֿריִער פֿון דיר? דו װײסט, זאָג איך, אַז אָט דאָ, אין דעם װינקל, איז נאָך מײַן טאַטע עליו השלום, זאָג איך, געזעסן, און מײַן זײדע עליו השלום, און מײַן באַבע עליו השלום?“ און איך פֿױל זיך ניט און רעכן אים אױס די גאַנצע משפּחה באַ די נעמען, װוּ װער ס'איז געזעסן און װוּ װער ס'איז געשטאָרבן... הערט ער מיך דװקא אױסעט, דער אוראַטניק הײסט עס, און אַז איך האָב געקאָנטשעט, מאַכט ער צו מיר: „דו ביסט אַ ציקאַװע ייִד, זאָגט ער, טעװעל, און דו האָסט אין זיך נײַן מאָס רײַד. צו װאָס טױגן מיר דײַנע מעשׂיות, זאָגט ער, פֿון דײַן באַבען מיט דײַן זײדן? לאָזן זײ, זאָגט ער, דיר האָבן אַ ליכטיקן גן־עדן! און דו, טעװעל, נעם, זאָגט ער, צונױף דײַנע בעבעכעס און פֿאָר־פֿאָר נאַ באַרדיטשעװ!“... פֿאַרדריסט עס מיך שױן נאָך מער: גענוג דו זאָגסט מיר אָן, עשׂו, אַזאַ גוטע בשׂורה טובֿה, מאַכסטו נאָך חוזק: פֿאָר־פֿאָר נאַ באַרדיטשעװ!... לאָם איך אים כאָטש אַביסל אױסלאמרן... און איך רוף מיך אָן צו אים: „װאַשע, זאָג איך, בלאַ־האָראָדיע! װיפֿל צײַט, זאָג איך, ביסטו שױן דאָ פּריץ, האָסטו עפּעס געהערט, זאָג איך, אַ סך מאָל, עמעצער פֿון די שכנים זאָל זיך אַף מיר באַקלאָגן, אַז טבֿיה האָט אים באַגנבֿהט, אָדער באַגזלט, אָדער אױסגענאַרט, אָדער אַזױ צוגענומען? אַנו, צעפֿרעג זיך אַקאָרשט באַ די בעלי־בתּים, זאָג איך, צי האָב איך ניט געלעבט מיט זײ אַ סך בעסער, זאָג איך, װי דער בעסטער בעל־הבית? צי בין איך ניט געװען, זאָג איך, אַדוני פּריץ, באַ דיר אַלײן, זאָג איך, װיפֿל מאָל בעטן דיך פֿאַר די גױיִם, זאָלסט זײ אַזױ ניט אָביזשאַיען?“ ... האָט דאָס אים שױן, אַפּנים, ניט געשמעקט! שטײט ער אױף, דער אוראַטניק, צעקװעטשט דעם פּאַפּיראָס מיט די פֿינגער, טוט אים אַ װאָרף־אָפּ און מאַכט צו מיר: „איך האָב, זאָגט ער, קײן צײַט ניט מיט דיר צו באַלאַקען פּוסטע רײד. ס'איז מיר אָנגעקומען, זאָגט ער, אַ פּאַפּיר ― און װײַטער גײט מיך ניט אָן! קום, זאָגט ער, װעסטו מיר, זאָגט ער, חתמענען דאָס פּאַפּיר, און צײַט אַף אַרױסצופֿאָרן גיט מען דיר, זאָגט ער, דרײַ טעג, זאָלסט קאָנען, זאָגט ער, אױספֿאַרקױפֿן אַלצדינג און צוגרײטן זיך אין װעג אַרײַן“. דערזען, ס'איז ביטער, רוף איך מיך אָן צו אים: „דו גיסט מיר, זאָג איך, דרײַ טעג גיסטו מיר? דרײַ יאָר זאָלסטו לעבן, זאָג איך, דערפֿאַר אין עושר און אין כּבֿוד. גאָט זאָל דיר, זאָג איך, צאָלן בכּפֿל כּפֿלים, זאָג איך, פֿאַר דער גוטער בשׂורה, װאָס דו האָסט מיר געבראַכט אין שטוב אַרײַן“... גוט־גוט אַרײַנגעזאָגט אים, װי טבֿיה קאָן! איך האָב מיך מײשבֿ געװען: ממה־נפֿשך, סײַ װי סײַ מאָטיע פּאַרך ― װאָס האָב איך דאָ אָנצוּװערן? װאָלט איך געװען ייִנגער כאָטש מיט אַ יאָר צװאַנציק, און װאָלט מיר געלעבט מײַן גאָלדע עליו השלום, און װאָלט איך געװען דער אײגענער טבֿיה דער מילכיקער, װאָס אַמאָל, אין די שנים קדמוניות, ― עהע־הע! װאָלט איך זיך אַזױ גיך ניט אונטערגעגעבן! איך װאָלט זיך געבאָרעט, געשלאָגן זיך ביזן בלוט אַרײַן! נאָר אַזױ ― װאָס? מ ה אָנו מ ה ח ײנו ― װאָס בין איך הײַנט און װער בין איך? אַ פּלג־גוף, אַ שבֿרי־כּלי, אַ צעבראָכענער שאַרבן! „אַך טי, רבונו־של־עולם, גאָטעניו! ― טראַכט איך מיר. ― װאָס האָסטו זיך עפּעס צוגעטשעפּעט צו טבֿיהן גראָד? פֿאַרװאָס זאָלסטו בעסער ניט אַ שפּיל טאָן זיך אַמאָל אַף אַ טשיקאַװעס, למשל, מיט אַ בראָצקין, אָדער מיט אַ רױטשילדן? פֿאַרװאָס לערנט מען מיט זײ ניט די סדרה לך־לך? זײ װאָלט, דאַכט מיר, בעסער אָנגעשטאַנען? ערשטנס, װאָלטן זײ דערפֿילט דעם אמתן טעם, װאָס הײסט אַ ייִד. והשנית, לאָזן זײ אױך זען, אַז מיר האָבן אַ שטאַרקן גאָט“...
בקיצור, דאָס איז אָבער אַלץ פּוסטע דיבורים. מיט גאָט טענהט מען זיך ניט אױס, און אים קײן עצות, װיִאַזױ צו פֿירן די װעלט, גיט מען ניט. ער, אַז ער זאָגט: ל י השמים ולי האָרץ ― קומט אױס, אַז ער איז בעל־הבית, און מיר דאַרפֿן אים פֿאָלגן. װאָס ער זאָגט, איז געזאָגט!... גײ איך אַרײַן אין שטוב אַרײַן און טו מיר אַ זאָג צו מײַן טאָכטער דער אַלמנה: „צײטל, זאָג איך, מיר קלױבן זיך אַרױס, זאָג איך, פֿון דאַנען ערגעץ אין אַ שטאָט אַרײַן. גענוג שױן געזעסן אין דאָרף, זאָג איך. משנה מקום, משנה מזל... דו נעם אַקאָרשט, זאָג איך, און הײב אָן באַצײַטנס זיך צו גרײטן מיטן בעטגעװאַנט, מיטן סאַמאָװאַר און מיט די שאַר ירקות, און איך װעל, זאָג איך, גײן פֿאַרקױפֿן די כאַטע. ס'איז אָנגעקומען זאָג איך, אַ פּאַפּיר, אַז מיר זאָלן אָפּרײניקן, זאָג איך, דאָס אָרט און אין דרײַ טעג אַרום זאָל דאָ אונדזער דעך ניט בלײַבן!“... דערהערט פֿון מיר אַזאַ בשׂורה, אַז זי מאַכט ניט קײן געװײן, די אַלמנה מײַנע, און די קינדערלעך אירע, אַף איר קוקנדיק, האָבן זיך גלאַט צעװײנט, און ס'איז געװאָרן, װאָס זאָל איך אײַך זאָגן, תּשעה־באָבֿ אין שטוב! װער איך שױן אין כּעס און לאָז אױס מײַן גאַנץ ביטער האַרץ אַף מײַן טאָכטער נעבעך: „װאָס האָט איר זיך גענומען, זאָג איך, אַף מײַן לעבן? װאָס האָט איר זיך, צעיאַכמערט פּלוצים אינמיטן דרינען, װי אַן אַלטער חזן צו די ערשטע סליחות?... װאָס בין איך עפּעס ― אַ בן־יחיד, זאָג איך, באַ גאָט? אַ ציטעריקער? קאַרג ייִדן, זאָג איך, װערן איצטער אַרױסגעטריבן פֿון די דערפֿער? גײ האָרך, זאָג איך, װאָס דער אוראַטניק דערצײלט זיך אָן! אַ סבֿרא, זאָג איך, אַז דײַן אַנאַטעװקע, װאָס איז ביז אַהער געװען אַ שטעטל, װערט דאָס שױן אױך, זאָג איך, מיט גאָטס הילף, אַ דאָרף, צוליב די אַנאַטעװקער ייִדן, זאָג איך, מע זאָל זײ קאָנען אַרױסטרײַבן אַלעמען. װיבאַלד אַזױ, זאָג איך, מיט װאָס־זשע, זאָג איך, בין איך ערגער פֿון אַלע ייִדן?“... אָט אַזױ רײד איך איר אױס דאָס האַרץ, דער טאָכטער מײַנער. איז דאָך עס אָבער אַ ייִדענע. זאָגט זי צו מיר: „װוּהין װעלן מיר זיך, זאָגט זי, קלױבן פּלוצים אינמיטן דרינען? װוּ װעלן מיר, זאָגט זי, גײן זוכן שטעט?“... „שטיא! ― זאָג איך. ― אַז גאָט איז געקומען, זאָג איך, צו אונדזער עלטער־עלטער־זײדן, צו אַבֿרהם אָבֿינון, און האָט אים געזאָגט, זאָג איך, ל ךלך ־ מאַרצך ― זאָלסט אַרױסגײן פֿון דײַן לאַנד, האָט אים דען אַבֿרהם, זאָג איך, איבערגעפֿרעגט דאָס אַנדערע װאָרט אַפֿילו: װוּהין?... גאָט האָט אים געזאָגט, זאָג איך, א ל האָרץ אַ ש ר א ראך ― איז דער פּשט: נאַ װסיע טשעטירע סטאָרעני... מיר װעלן גײן, זאָג איך, װוּהין די אױגן טראָגן, װוּהין אַלע ייִדן גײען! װאָס סע װעט זײַן, זאָג איך, מיט כּל ישׂראל, דאָס װעט זײַן מיט רב ישׂראל. און מיט װאָס, זאָג איך, ביסטו מער מיוחסת פֿון דײַן שװעסטער בײלקע, די נגידיתטע? איר שטײט אָן צו זײַן מיט איר פּדהצורן אַצינד אין אַמעריקע און מאַכן אַ לעבאַכץ, מעג דיר אױך, זאָג איך, אָנשטײן... דאַנקען השם־יתברך, זאָג איך, װאָס מיר האָבן כאָטש מיט װאָס צו רירן זיך. אַביסל, זאָג איך, איז נאָך דאָ פֿון פֿריִער, און אַביסל פֿון דער כודאָבע, װאָס מיר האָבן פֿאַרקױפֿט, און אַביסל װעט אַרײַנפֿאַלן פֿון דער כאַטע. פֿון אַביסל און אַביסל, זאָג איך, װערט אַ פֿולע שיסל ― און גם זו לטובֿה! און אַפֿילו מיר זאָלן, זאָג איך, חלילה גאָרנישט האָבן, איז אונדז, זאָג איך, נאָך אַלץ בעסער פֿון מענדל בײליס!“...
בקיצור, איך האָב באַ איר יאַקאָש געפּועלט, זי זאָל זיך ניט שטאַרק פֿאַרעקשנען. איך האָב איר געגעבן צו פֿאַרשטײן מיט אַ שׂכל, אַז דער אוראַטניק קומט און ברענגט אַ פּאַפּיר, אַז מע הײסט גײן, קאָן מען קײן חזיר ניט זײַן און מע דאַרף גײן. און אַלײן בין איך אַװעק אין דאָרף מאַכן אַ טאָלק מיט דער כאַטע, און גלײַך צו איװאַן פּאָפּערילע, צום סטאַראָסטע הײסט עס. ער איז אַ גױ אַ בעל־הגוף און פּגרט נאָך מײַן דירה! געקומען צו איװאַנען, דערצײל איך אים ניט פֿון קײן פּותר און פֿון קײן חלום ― אַ ייִד איז קליגער פֿון אַ גױ ― און איך זאָג אים, זאָג איך: „הנה זײַ װיסן, איװאַנו סערדצע, אַז איך װאַרף אײַך אַװעקעט“... זאָגט ער: „װאָס עפּעס?“ זאָג איך: „איך פֿאָר אַריבער, זאָג איך, אין שטאָט אַרײַן. איך װיל זײַן, זאָג איך, צװישן ייִדן. איך בין שױן ניט קײן יונגערמאַן, זאָג איך, טאָמער חלילה טוט מען אַ שטאַרב“... מאַכט צו מיר איװאַן: „פֿאַרװאָס־זשע זאָלסטו ניט שטאַרבן דאָ? װער לאָזט דיך ניט?“ דאַנק איך אים זײער און זאָג אים: „שטאַרבן דאָ שטאַרב שױן דו בעסער, זאָג איך, דו ביסט בילכער, און איך װעל בעסער גײן שטאַרבן, זאָג איך, צװישן מײַניקע... קױף אָפּ, איװאַנו, באַ מיר, זאָג איך צו אים, מײַן כאַטע מיטן גאָרטן. אַן אַנדערן װעל איך, זאָג איך, ניט פֿאַרקױפֿן, דיר ― יאָ“. „װיפֿל, זאָגט ער, װילסטו פֿאַר דײַן כאַטע?“ „װיפֿל, זאָג איך, גיסטו?“ אַהין־אַהער, ער מיר: „װיפֿל װילסטו?“ איך אים: „װיפֿל גיסטו?“ ― מע האָט זיך גענומען דינגען זיך, פּאַטשן אין די הענט אַרײַן, אַזױ לאַנג געדונגען זיך און געפּאַטשט זיך, אַ רענדל אַרױף, אַ רענדל אַראָפּ, ביז מע האָט זיך אױסגעדונגען פֿאַרן מקח, און טאַקע פּאָװטירנע גענומען באַ אים אַף דער יד אַ פֿײַנעם אַדערױף, ער זאָל זיך חלילה ניט אױפֿטרענען ― אַ ייִד איז קליגער פֿון אַ גױ, ― און אָט אַזױ האָב איך אױספֿאַרקױפֿט אין אײן טאָג, בחצי־חינם געװײנלעך, דאָס גאַנצע דאָברע־מזל, געמאַכט פֿון אַלצדינג גאָלד, און בין אַװעק דינגען אַ פֿור, פֿאַרנעמען דאָס איבערגעבליבענע ביסל אָרעמקײט ― װעט איר הערן נאָך אַ שײנס, װאָס באַ טבֿיהן קאָן זיך פֿאַרלױפֿן! איר לײגט נאָר צו קאָפּ, איך װעל אײַך שױן לאַנג נישט האַלטן, איבערגעבן עס אײַך, װי זאָגט איר, בשלש ה ד בֿרים ― אין צװײ װערטער.
בקיצור, פֿאַרן אַװעקפֿאָר קום איך אַהײם, טרעף איך שױן ניט קײן שטוב, נאָר אַ חורבֿה. די װענט נאַקעט, זײ װײנען ממש מיט טרערן! אַף דער ערד ― פּעקלעך מיט פּעקלעך מיט פּעקלעך! אַפֿן פּריפּעטשיק זיצט די קאַץ, װי אַ יתומה נעבעך, טרױװערדיק ― עס האָט מיך אַזש אַ נעם געגעבן באַם האַרצן און טרערן האָבן זיך מיר געשטעלט אין די אױגן ... איך זאָל מיך ניט שעמען פֿאַר מײַן טאָכטער, װאָלט איך מיך גוט־גוט אױסגעװײנט, װי זאָגט איר, פֿאָרט באַטקאָװשטשינע!... דאָ אױסגעװאַקסן, דאָ פֿאַרשװאַרצט געװאָרן כּל ימיו, און פּלוצים אינמיטן דרינען ― לך־לך! זאָגט אײַך, װאָס איר װילט, ס'אַ פֿאַרדראָסיקע זאַך!... טבֿיה איז דאָך אָבער ניט קײן ייִדענע, האַלט איך מיך אײַן און מאַך מיך פֿרײלעך און רוף מיך אָן צו מײַן טאָכטער דער אַלמנה: „קום נאָר אַהער, זאָג איך, צײטל, װוּ ביסטו ערגעץ?“ גײט זי אַרױס פֿון צװײטן אַלקער, צײטל הײסט עס, מיט רױטע אױגן און מיט אַ געשװאָלענער נאָז. אַהאַ, טראַכט איך מיר, מײַן טאָכטער האָט זיך דאָ שױן װידער צעיעלהט, װי אַ ייִדענע צו ונתנה־תּוקף! אָט די װײַבער, הערט איר, זײַנען אײַך קײן קאַטאָװעס ניט ― באַלד עפּעס, איז געװײנט! װאָלװעלע טרערן באַ זײ! „שטיא! ― זאָג איך איר. ― װאָס װײנסטו שױן װידער? ביסטו ניט קײן נאַר? ― זאָג איך. ― באַרעכן זיך נאָר, זאָג איך, דעם חילוק פֿון דיר ביז מענדל בײליס“... װיל זי ניט הערן און מאַכט צו מיר: „טאַטע, זאָגט זי, דו װײסט ניט װאָס איך װײן“... זאָג איך: „איך װײס גאַנץ גוט. פֿאַרװאָס זאָל איך ניט װיסן? דו װײנסט, זאָג איך, ס'טוט דיר באַנג די הײם... ביסט אָט דאָ, זאָג איך, געבױרן געװאָרן און אױסגעװאַקסן ― פֿאַרדריסט עס דיך!... גלײב מיר, זאָג איך, איך זאָל ניט זײַן טבֿיה, איך זאָל זײַן אַן אַנדערער, װאָלט איך אַלײן אױך, זאָג איך, געקושט אָט די נאַקעטע װענט מיט אָט די לײדיקע פּאָליצעס... איך װאָלט אַלײן אױך, זאָג איך, צוגעפֿאַלן צו אָט דער דאָזיקער ערד!... עס טוט מיר באַנג, זאָג איך, איטלעכס ברעקל גלײַך מיט דיר. נאַרעלע! אַפֿילו אָט די קאַץ, זאָג איך, זעסטו, אָן זיצט זי דאָרט אַ פֿאַריתומטע אַפֿן פּריפּעטשיק? אַ שטומע צונג, אַ חיה, זאָג איך, פֿונדעסטװעגן איז אַ רחמנות, זי בלײַבט אַלײן אָן אַ בעל־הבית ― צער־בעלי־חײם“... „ס'איז דאָ, מאָל דיר, זאָגט זי, אַ גרעסערער רחמנות“... „דהײַנו?“ „דהײַנו, אָט פֿאָרן מיר אַװעק, זאָגט זי, און לאָזן איבער דאָ אײן מענטשן אַלײן, עלנט װי אַ שטײן“. פֿאַרשטײ איך ניט, װאָס זי מײנט, און רוף מיך אָן צו איר: „װאָס באַלעבעטשעסטו, זאָג איך? װאָסערע פֿלאָמען? װאָס מענטש? װאָסער שטײן?“ מאַכט זי צו מיר: „טאַטע, איך רײד ניט פֿונעם װעג, איך רײד, זאָגט זי, פֿון אונדזער חוהן“... און װי זי האָט מיר אױסגערעדט דעם דאָזיקן נאָמען, איז שװער איך אײַך, װי מיט אַ הײסן אָקרעפּ, אָדער מיט אַ שײַט־האָלץ איבערן קאָפּ! און איך פֿאַל אָן אַף מײַן טאָכטער און גיב איר אַװעק אַ װיסטן סוף: „װאָס עפּעס פּלוצים אינמיטן דרינען חוה, זאָג איך? איך האָב דאָך אָנגעזאָגט, זאָג איך, װיפֿל מאָל, אַז חוה לא יזכר ולא יפּקד!“... מײנט איר, אַז זי שרעקט זיך איבער? אָבער גאָר לא! טבֿיהס טעכטער האָבן אין זיך אַ כּוח! „טאַטע, מאַכט זי צו מיר, דו בײזער זיך נאָר ניט אַזױ שטאַרק און דערמאָן זיך בעסער, װאָס דו אַלײן, זאָגט זי, האָסט געזאָגט װיפֿל מאָל, אַז סע שטײט געשריבן, אַז אַ מענטש דאַרף האָבן רחמנות אַף אַ מענטשן, װי אַ טאַטע אַף אַ קינד“... איר הערט װערטער? װער איך מסתּמא נאָך מער אױפֿגעקאָכט און גיב איר אַװעקעט אַ גאָב, װי איר קומט: „פֿון רחמנות, זאָג איך, רעדסטו מיט מיר? װוּ איז געװען, זאָג איך, איר רחמנות, אַז איך בין געלעגן װי אַ הונט פֿאַרן גלח, ימח שמו, אים געקושט די פֿיס, און זי איז אפֿשר געװען, זאָג איך, אין צװײטן חדר און אפֿשר געהערט איטלעכס װאָרט?... אָדער װוּ איז געװען, זאָג איך, איר רחמנות, אַז די מאַמע עליו השלום איז געלעגן, זאָג איך, ניט פֿאַר דיר געדאַכט, אָט דאָ אַף דער ערד מיט שװאַרצן איבערגעדעקט? װוּ איז זי דעמאָלט געװען?... און די נעכט, װאָס איך בין, זאָג איך, ניט געשלאָפֿן? און דאָס קרענקען, װאָס האָט מיך, זאָג איך, געקרענקט די גאַנצע צײַט ביז הײַנטיקן טאָג נאָך, אַז איך דערמאָן מיך, זאָג איך, װאָס זי האָט מיר אָפּגעטאָן, אַף װעמען זי האָט אונדז אױסגעביטן ― װוּ איז, זאָג איך, דער רחמנות אַף מיר?“... און עס פֿאַרבאַקט מיך באַם האַרצן און איך קאָן ניט רײדן מער... מײנט איר דאָך אַװדאי, אַז טבֿיהס טאָכטער האָט נישט געפֿונען, װאָס מיר דערױף אָפּצוענטפֿערן? „דו אַלײן, זאָגט זי, זאָגסט דאָך, טאַטע, אַז דער מענטש, װאָס האָט חרטה, איז אים אַפֿילו גאָט אַלײן אױך מוחל“... „חרטה? ― זאָג איך. ― צו שפּעט! דאָס צװײַגעלע, זאָג איך, װאָס האָט זיך אײנמאָל אָפּגעריסן פֿון בױם, מוז, זאָג איך, פֿאַרטריקנט װערן! דאָס בלעטל, זאָג איך, װאָס איז אָפּגעפֿאַלן, מוז פֿאַרפֿױלט װערן, און מער, זאָג איך, זאָלסטו מיט מיר ניט רײדן דערפֿון ― ע ד כּאַן אומרים בשב ת ה גדול !“...
בקיצור, דערזען, אַז מיט װערטער קאָן זי מיט מיר גאָרניט מאַכן, טבֿיה איז ניט דער מענטש, װאָס מע רעדט אים איבער, פֿאַלט זי צו מיר שױן גאָר צו און הײבט מיך גאָר אָן צו קושן אין די הענט אַרײַן און מאַכט צו מיר: „טאַטע, זאָגט זי, זאָל איך שלעכטס האָבן, זאָל איך שטאַרבן אָט־אָ־דאָ אַפֿן אָרט, אױב דו װעסט זי איצטיקס מאָל, זאָגט זי, אָפּשטױסן, װי דו האָסט זי אָפּגעשטױסן דעמאָלט אין װאַלד, אַז זי איז, זאָגט זי, צוגעפֿאַלן צו דיר, און דו האָסט פֿאַרקערעװעט, זאָגט זי, דאָס פֿערדל און ביסט אַנטלאָפֿן!“... „װאָס פֿאַר אַ פּריטשעפּע, זאָג איך, אַף מײַן קאָפּ? װאָס פֿאַר אַן אָנשיקעניש?! װאָס האָסטו זיך גענומען, זאָג איך, אַף מײַן לעבן?!''... לאָזט זי מיך ניט אָפּעט, האַלט מיך צו באַ די הענט און טענהט זיך אירס: „זאָל איך שלעכטס האָבן, זאָגט זי, זאָל איך שטאַרבן, אױב דו װעסט איר ניט מוחל זײַן, זאָגט זי, װאָרעם זי איז דיר אַ טאָכטער, זאָגט זי, גלײַך װי איך!“... „װאָס װילסטו, זאָג איך, פֿון מײַן לעבן? זי איז ניט מײַן טאָכטער מער! זי איז שױן, זאָג איך, לאַנג געשטאָרבן!“... „נײן, זאָגט זי, זי איז ניט געשטאָרבן און זי אין שױן צוריק דײַן טאָכטער, זאָגט זי, װי געװען, װאָרעם פֿון דער ערשטער מינוט, זאָגט זי, אַז זי איז געװױרע געװאָרן, אַז מע שיקט אונדז אַרױס, האָט זי געזאָגט צו זיך אַלײן, אַז דאָס שיקט מען אַרױס אונדז אַלעמען, זי אױך, הײסט עס. דאָרט װוּ מיר ― אַזױ האָט מיר חוה אַלײן געזאָגט ― דאָרט איז זי. אונדזער גלות ― דאָס איז איר גלות... אַ סימן, זאָגט זי, האָסטו, טאַטע, אָט איז אַפֿילו דאָס פּעקל אירס“... אַזױ מאַכט צו מיר מײַן טאָכטער, צײטל הײסט עס, אין אײן אָטעם, װי די עשׂרת בני המן אין דער מגילה, און לאָזט מיך אַפֿילו ניט אַ װאָרט אַרױסרײדן און טוט מיר אַ װײַז־אָן אַף עפּעס אַ פּעקל אין אַ רױטער פֿאַטשײלע אײַנגעװיקלט, און טאַקע פּאָװטירנע טוט זי אַן עפֿן־אױף די טיר פֿון צװײטן אַלקער און אַ רוף־אױס: „חוה!“ ― װי איר זעט מיך אַ ייִדן... און װאָס זאָל איך אײַך זאָגן, ליבער פֿרײַנט? טאַקע פּונקט אַזױ װי באַ אײַך אין די ביכלעך װערט באַשריבן, באַװײַזט זי זיך, חוה הײסט עס, פֿון אַלקער אַרױס ― אַ געזונטע, אַ גלאַטע, אַ שײנע, װי געװען, ניט געמינערט אַ האָר, נאָר דאָס פּנים אַביסל פֿאַרזאָרגט, די אױגן אַביסל פֿאַרצױגן, און דעם קאָפּ האַלט זי הױך, מיט גדלות, בלײַבט שטײן אַ װײַלע, קוקט אַף מיר, איך ― אַף איר. דערנאָך ציט זי אױס צו מיר בײדע הענט, און נאָר אײן װאָרט קאָן זי אַרױסרײדן, אײן־און־אײנציק װאָרט, און שטיל:
― טאַ־טע............ . ...................... . ...................... . ...................... .
האָט קײן פֿאַריבל ניט, אַז איך דערמאָן מיך, שטעלן זיך מיר נאָך איצט טרערן אין די אױגן. נאָר מײנט ניט פֿונדעסטװעגן, אַז טבֿיה האָט חלילה געלאָזט אַ טרער, אָדער אַרױסבאַװיזן, װי זאָגט איר, מיאַכקי לבֿבֿות ― בלאָטע!... דאָס הײסט, װאָס איך האָב געפֿילט בעת־מעשׂה אינעװײניק אין האַרצן ― דאָס איז עפּעס אַנדערש. איר זײַט דאָך אַלײן אױך אַ טאַטע פֿון קינדער און איר װײסט גלײַך מיט מיר דעם פּשט פֿונעם פּסוק „כּרחם אָבֿ על בנים“ און דעם טעם פֿון דעם, בעת אַ קינד, עס מעג זיך װי פֿאַרזינדיקן, נאָר אַז סע קוקט אײַך גלײַך אין דער נשמה אַרײַן און זאָגט אײַך: „טאַטע!“ ― אַנו, זײַט דעמאָלט אַ בריה, אַדרבה, און טרײַבט עס אָפּ!... און צוריק אָבער, דער כּוח־הדם אַרבעט, און עס קומען מיר אַקעגן באַלד דאָס שײנע שפּיצל, װאָס זי האָט מיר אָפּגעטאָן... כװעדקע גאַלאַגאַן, אײַנגעזונקען זאָל ער װערן... און דער גלח, ימח שמו... און מײַנע טרערן... און גאָלדע עליו השלומס טױט... נײן! זאָגט שױן איר אַלײן, װי קאָן מען דאָס פֿאַרגעסן, װי קאָן מען דאָס פֿאַרגעסן?... און װידער צוריק ― סטײַטש! פֿאָרט אַ קינד... כּרחם אָבֿ על בנים... װי טאָר אַ מענטש זײַן אַן אַכזר, אַז גאָט אַלײן זאָגט אַף זיך, אַז ער איז אַן אל ארך אַפּים!... ובפֿרט, זי האָט חרטה און װיל זיך אומקערן צוריק צו איר טאַטן און צו איר גאָט!... װאָס זאָגט איר, פּאַניע שלום־עליכם? איר זײַט דאָך עפּעס אַ ייִד, װאָס קאַטאָרי איר מאַכט ביכלעך און איר גיט דער װעלט עצות ― זאָגט שױן איר אַלײן, װאָס האָט טבֿיה באַדאַרפֿט טאָן? אַרומנעמען זי, װי אַן אײגענע, קושן זי און האַלדזן זי און זאָגן איר, װי מיר זאָגן יום־כּיפּור צו כּל־נדרי: סלחתּי כּדבֿריך ― קום צו מיר, דו ביסט מײַן קינד? צי אפֿשר פֿאַרקערעװען דעם דישל, אַזױ װי דעמאָלט, און זאָגן איר: לךלך― ־ גײ דיר געזונטערהײט פֿון װאַנען דו ביסט געקומען?... נײן, לאָז זיך אײַך דאַכטן, למשל, עלעהײ איר זײַט אַף טבֿיהס אָרט, און זאָגט מיר בהן שלי, נאָר אָפֿנטלעך, װי פֿאַר אַן אמתן גוטן פֿרײַנט: װיִאַזױ װאָלט איר זיך נוהג געװען?... און אױב איר קאָנט עס מיר ניט זאָגן באַלד, גיב איך אײַך צײַט אַף צו באַטראַכטן זיך... און דערװײַל דאַרף מען גײן ― די אײניקלעך װאַרטן שױן אַף מיר, קוקן אַרױס אַפֿן זײדן. איר דאַרפֿט װיסן, אַז אײניקלעך זײַנען נאָך טױזנט מאָל טײַערער און אײַנגעבאַקענער פֿון קינדער. בנים ובֿנ י ב ניםאַ ― קלײניקײט! זײַט מיר געזונט און האָט קײן פֿאַריבל ניט, איך האָב אײַך אָנגעקלאַפּט אַ קאָפּ ― איר װעט שױן דערפֿאַר האָבן װאָס צו שרײַבן... אַז גאָט װעט הײסן, װעלן מיר זיך נאָך זען מסתּמא. אַ גוטן! אַ פֿאַרשפּעטיקטע מעשׂה פֿון טבֿיה דעם מילכיקן, דערצײלט נאָך פֿאַר דער מלחמה, נאָר איבער דעם גלות און איבער דער מהומה האָט זי ביז אַהער ניט געקאָנט זען די ליכטיקע װעלט.
געשריבן אין די יאָרן 1914־1916.
― איר געדענקט דאָך מסתּמא, פּאַניע שלום־עליכם, װי איך האָב אײַך אַנומלטן אײַנגעטײַטשט די פּרשה „לך־לך“ מיט אַלע ל″ב פּירושים, דערצײלט, װיִאַזױ עשׂו האָט זיך פֿײַן צערעכנט מיט זײַן ברודער יעקבֿ, גוט באַצאָלט אים פֿאַר דער בכורה, אַרױסגעמשלחט מיך פֿונעם דאָרף מיט האַק און פּאַק, מיט קינדער און קינדס־קינדער און מיט די בעבעכעס, װי עס באַדאַרף צו זײַן, געמאַכט תּל־עולם פֿון דער גאַנצער כודאָבע מיטן ביסל אָרעמקײט, מיטן פֿערדל, להבֿדיל, פֿון װעלכן איך קאָן נאָך עד־היום ניט רײדן אָן טרערן אין די אױגן, װי מיר זאָגן תּשעה־באָבֿ אין די קינות: ע ל אלה אַני בוכיה ― עס האָט פֿאַרדינט מען זאָל נאָך דעם לאָזן אַ טרער... מילא, בין איך אײַך דאָס מוחל. װאָרעם, צוריק שמועסנדיק, איז דאָך װידעראַמאָל די אײגענע מעשׂה: מיט װאָס בין איך דאָס מער בן־יחיד באַ דעם רבונו־של־עולם פֿון אַלע אַנדערע אַחינו בני ישׂראל, װאָס פֿאָניע טרײַבט האַלדז־און־נאַקן פֿון די הײליקע דערפֿער, קערט און רױמט און רײניקט און קאָרעניִעט אױס מיטן װאָרצל װוּ נאָר ס'איז פֿאַראַן אַ סימן פֿון אַ ייִד, װי מיר זאָגן אין „יעלה ױבֿוא“: ויפּקד ויזכר ― עס זאָל קײן סליאַד ניט בלײַבן? מיט װאָס האָב איך דאָ, משטײנס געזאָגט, זיך איבערצונעמען פֿאַר גאָט מער פֿון אַלע אַרױסגעטריבענע דאָרפֿישע ייִדן, װאָס בלאָנקען זיך איצט אַרום אַף אַלע װעגן מיט װײַב און קינדער, װי די בלודנע שאָף, װײסן ניט װוּ אַ נאַכט איבערצונעכטיקן, האָבן ניט װוּ אַ קאָפּ אָנצושפּאַרן, ציטערן יעדע מינוט, טאָמער באַװײַזט זיך פֿון דער װײַטן אַ קנעפּל פֿון אַן אוראַטניק, אָדער גלאַט אַזױ אַ שװאַרציאָר, װי מיר זאָגן אין מעבֿיר סדרה זײַן: ישׂאָ ה′ עליך גוי ?... אײַ, װאָס? טבֿיה איז נישט קײן עם־האָרץ, װי אַנדערע דאָרפֿישע ייִדן, פֿאַרשטײט אַ קאַפּיטל תּהילים, איז נישט פֿרעמד אין אַ מדרש און קאָן אָפּ־דראַפּען, מיט גאָטס הילף, אַ פּרשה חומש מיט רש″י אױך? מילא בכן? װילט איר, אַז עשׂו זאָל דאָס אָפּשאַצן, װי עס געהער צו זײַן, און זאָל האָבן דרך־ארץ פֿאַר אַזאַ ייִדן? אָדער אפֿשר קומט מיר גאָר אַ דאַנק דערפֿאַר? כאָטש אין תּוך גערעדט, איז דאָ נישטאָ מיט װאָס צו שעמען זיך, און קײן חסרון איז דאָס אַװדאי ניט, ― איך מײן טאַקע דאָס, װאָס מען איז, גאָט צו דאַנקען, אַ ייִד מיט לײַטן גלײַך, מען איז ניט בלינד אין די שװאַרצע פּינטעלעך, מען איז באַהבֿינט אין אַ פּסוק און מע װײס, װוּ אײַן און װוּ אױס, װי אין פּרק שטײט געשריבן: ודע מ ה ש תּשיבֿ ― אַז װױל איז דעם װאָס װײס... איר מײנט אפֿשר, פּאַניע שלום־עליכם, איך זאָג דאָס אײַך גלאַט אַזױ, פֿונעם אַרבל? אָדער איך װיל זיך דאָ אױספֿײַנען פֿאַר אײַך, באַרימען זיך אינמיטן דרינען מיט מײַן גרױס קענטשאַפֿט און מיט מײַן לומדות? האָט קײן פֿאַריבל ניט, דאָס קאָן זאָגן נאָר אַזעלכער, װאָס קען ניט טבֿיהן. טבֿיה רעדט ניט גלאַט אַזױ אין דער װעלט אַרײַן, און קײן פּוסטער באַרימער, װײסט איר דאָך, איז ער קײנמאָל ניט געװען. טבֿיה האָט ליב צו דערצײלן אַ זאַך, װאָס טאַקע בעיני ראָיִתי ― ער אַלײן האָט דאָס דורכגעמאַכט, מיט אים אַלײן האָט זיך דאָס געטראָפֿן. זעצט אײַך צו אָט־אָ־דאָ אַף אַ װײַלעטשקע, װעט איר האָרכן אַ שײנס, װיִאַזױ עס קומט אַמאָל צוניץ אַ מענטשן, אַז מען איז ניט קײן פּראָסטער בשׂר ודגים און מע האָט אַ שטיקל באַגריפֿיע אױך אין די עולמות העליונים און מע װײס, װען און װוּ און װיִאַזױ אַרײַנצושרױפֿן אַ פּסוק, כאָטשבי פֿון אונדזער אַלטן תּהילים.
בקיצור, דאָס איז געװען, אױב איך האָב קײן טעות ניט, שױן לאַנג, גאָר לאַנג, איך האָב מורא, אױב נישט אין דער סאַמע היץ פֿון בימי ם ה הם ― פֿון פֿאָניעס רעװאָלוציעס מיט קאָסנעטוציעס בעת כרוקעלע האָט זיך אַ לאָז געטאָן איבער ייִדישע שטעט און שטעטלעך מיט אַ פֿרײַ געמיט און מיט אױפֿגעבונדענע הענט און גענומען מאַכן אַ תּכלית פֿון ייִדישן האָב־און־גוטס, כּכּתובֿ, װי אין סידור שטײט געשריבן: שובֿ ר א ויבֿים ומכניע זדים ― געבראָכן פֿענצטער און געריסן בעטגעװאַנט... איך האָב אײַך שױן, דאַכט זיך, אַמאָל געהאַט געזאָגט, אַז איך אַלײן װער ניט נתפּעל פֿון אַזעלכע זאַכן, און שרעקן שרעק איך מיך אױך ניט איבער, װאָרעם ס'איז דאָך אַ ממה־נפֿשך: איז דאָס אַ באַשערטע זאַך, אַ גזירה מן השמים, דאַרף איך דאָך ניט זײַן קײן אױסנאַם פֿונעם כּלל ישׂראל, װי מיר זאָגן אין פּרק: כּ ל ישׂראל י ש ל ה ם ח לק ? אלא װאָס דען? ס'איז גלאַט אַן עפּידעמיע, אַ מין אונטערגאַנג, רחמנא ליצלן, אַ שטורעמװינט, װאָס גײט פֿאַרבײַ, ― איז דאָך אַװדאי ניטאָ װאָס אַראָפּצופֿאַלן באַ זיך! דער שטורעמװינט װעט זיך אײַנשטילן, דער הימל װעט זיך אױסלײַטערן און עס װעט זײַן ח ד ש י מינו כּקדם . װי זאָגט דער גױ, להבֿדיל: „נע בולאָ או מיקיטע הראָשי אי נע בודע“...
און כּך הוה ― אַזױ איז געװען איצט אױך, אַז ס'איז געקומען צו מיר די הראָמאַדע פֿון דאָרף, װי איך האָב אײַך, דאַכט זיך, שױן געהאַט דערצײלט אַמאָל, און מיר אָנגעזאָגט די גוטע בשׂורה טובֿה, אַז מען איז דאָס געקומען צו מיר טאָן, װאָס מע טוט מיט כּל ישׂראל, דאָס הײסט, מקײם זײַן די מצװה פֿון „בעי זשידאָװ“. האָב איך דאָך מסתּמא, ראשית חכמה, אױסגעבטלט צו זײער קאָפּ אַלע בײזע װיסטע חלומות, גענומען טענהן און פֿרעגן קשיות, װי טבֿיה קאָן: סטײַטש, װיִאַזױ, און פֿאַר װאָס, און פֿאַר װען, און װאָס איז דאָס גלאַט פֿאַר אַ שטײגער אָנפֿאַלן אַף אַ מענטשן, זאָג איך, אינמיטן העלן טאָג און אַרױסלאָזן אים די פֿעדערן פֿון די קישנס?...
מילא, טענות אַהין, טענות אַהער ― איך זע, ס'איז אַרױסגעװאָרפֿן אַלע מײַנע רײד. כרוקעלע האָט זיך אײַנגעשפּאַרט. זײ מוזן, זאָגן זײ, יוצא זײַן פֿאַר נאַטשאַלסטװאָ. זײ האָבן מורא, זאָגן זײ, טאָמער טראָגט אָן דער רוח אַ קנעפּל, אַ שװאַרציאָר ― לאָז ער זען, זאָגן זײ, אַז זײ זײַנען לײַטן־גלײַך, ניט דורכגעלאָזט אַ ייִדן גלאַט אַזױ, אָן אַ שום סימן פֿון אַ פּאָגראָם. װאָס פֿאַר אַ פּנים, זאָגן זײ, װעלן זײ האָבן באַ נאַ־טשאַלסטװאָ?... על־כּן, זאָגן זײ, איז געבליבן באַ הראָמאַדע, אַז עפּעס טאָן מיט מיר ― דאָס מוזן זײ!...
האָב איך מיך מײשבֿ געװען סאַמע אין דער לעצטער מינוט: „װײסט איר װאָס, זאָג איך זײ, װיבאַלד אַז הראָמאַדע האָט אַזױ געפּסקנט, זאָג איך, איז דאָך ניט שײך. װאָס קאָן זײַן העכער פֿון הראָמאַדע? נאָר װאָס דען, זאָג איך, דאָס װײסט איר, זאָג איך, אַז ס'איז פֿאַראַן אַ זאַך, װאָס ס'איז נאָך העכער פֿון הראָמאַדע?“... זאָגן זײ: „דהײַנו, װאָס קאָן נאָך זײַן העכער?“ זאָג איך: „גאָט. איך מײן ניט, זאָג איך, אלהינו ― נאַש באָג, אָדער אלהיכם ― װאַש באָג. איך מײן, זאָג איך, א להינו ואלהי אבֿותינו ― אונדזער אַלעמענס גאָט... אָט יענער, זאָג איך, װאָס האָט באַשאַפֿן מיך און אײַך, להבֿדיל, און אײַער גאַנצע הראָמאַדע ― אָט, זאָג איך, װעמען איך מײן. איז באַ אים, זאָג איך, דאַרף מען אַ טאַפּ טאָן, אױב ער װיל, אױב ער הײסט, איר זאָלט מיר שלעכטס טאָן. װאָרעם עס קאָן זײַן, זאָג איך, אַז ער הײסט טאַקע אַזױ, און עס קאָן װידער צוריק זײַן, אַז ער װיל עס בשום אופֿן ואופֿן ניט. אײַ, װיִאַזױ קאָנען מיר עס װיסן? װעלן מיר װאַרפֿן, זאָג איך, גורל. אָט, זאָג איך, ליגט אַ תּהילים פֿון גאָט. איר װײסט דאָך, זאָג איך, װאָס תּהילים באַדײַט? באַ אונדז הײסט עס תּהילים, באַ אײַך הײסט עס פּסאַלטיר. אָט דער הײליקער פּסאַלטיר, זאָג איך, װעט זײַן צװישן אונדז דער שופֿט, דער מיראָװאָי סודיאַ הײסט עס. ער, זאָג איך, װעט פּסקענען, צי איר דאַרפֿט מיך שלאָגן, צי ניט“...
קוקן זײ זיך איבער ציקאַװע, און איװאַן פּאָפּערילע דער סטאַראָסטע גײט אַרױס פֿון אינמיטן און רופֿט זיך אָן צו מיר: „אַ שטײגער, זאָגט ער, װיִאַזױ װעט דאָס דער הײליקער פּסאַלטיר פּסקענען?“... זאָג איך: „אַז דו װעסט מיר געבן, איװאַנו, דײַן הן שלי און טאַקע דײַן האַנט תּקיעת־כּף, אַז הראָמאַדע װעט פֿאָלגן אַלץ, װאָס דער תּהילים װעט פּסקענען, װעל איך דיר, זאָג איך, דעמאָלט באַװײַזן“... נעמט איװאַן און ציט מיר אױס אַ יד און מאַכט צו מיר: „גערעדט איז גערעדט“. „אױב אַזױ, זאָג איך, איז גוט. איצט, זאָג איך, װעל איך אױפֿמישן אין תּהילים אַ בלעטל, און דאָס ערשטע װאָרט, זאָג איך, װאָס ס'װעט זיך מיר װאַרפֿן אין די אױגן, װעל איך אײַך זאָגן, און איר, זאָג איך, װעט אַזױ גוט און פֿרום זײַן דאָס מיר נאָכזאָגן. איז אױב, זאָג איך, עמעצער פֿון אײַך אָט־דאָ װעט עס קאָנען מיר נאָכזאָגן, איז אַ סימן, זאָג איך, אַז גאָט הײסט, איר זאָלט טאָן מיט טבֿיהן, װאָס איר װילט, און אױב, זאָג איך, ניט, איז אַ סימן, אַז גאָט הײסט ניט... זײַט איר מסכּים?“ קוקט זיך איבער איװאַן דער סטאַראָסטע מיט הראָמאַדע און מאַכט צו מיר: „לאַדנאָ“. „אױב אַזױ, זאָג איך, און גיב אַן עפֿן־אױף דאָס תּהילימל פֿאַר זײ, איז רעכט. אָט, זאָג איך, האָט איר עס: „ וחלקלקות “... קאָנט איר, זאָג איך, זיך אונטערנעמען מיר נאָכזאָגן דאָס װאָרט „וחלק־לקות“?... קוקן זײ אײנס אַף דאָס אַנדערע און אַלע אַף מיר און הײסן זיך איבערחזרן דאָס װאָרט נאָכאַמאָל. זאָג איך: „באַ מיר האָט איר געפּועלט כאָטש דרײַ מאָל, אױב איר װילט: „וחלקלקות! וחלקלקות! וחלקלקות!“... זאָגן זײ: „נײן, טעװעל, דו זאָג ניט: חאַל־חאַל־חאַל! דו, זאָגן זײ, זאָג אונדז מיט אַ מױל און מיט אַ טאָלק און פּאַװאָלינקע!“ זאָג איך: „אױך געפּועלט! איך װעל אײַך, זאָג איך, זאָגן מיט אַ מױל, און מיט אַ טאָלק, און פּאַװאָלינקע: ו־חלק־ל־קות! צופֿרידן?“...
האָט זיך היטשקע פֿאַרטראַכט אַ װײַלע און האָט זיך אַ נעם געטאָן צו דער אַרבעט, איטלעכער אַף זײַן שטײגער: אײנער האָט אַ זאָג געטאָן: „הײַדאַמאַקי“. דער אַנדערער: „לאָמאַקי“. באַם דריטן איז שױן גאָר אױסגעקומען: „חײַקאַליאַ“. װאָס איז אים עפּעס געפֿעלן „חײַקאַ־ליאַ“? נאָך חיה־לאה נפֿתּלי־גרשון דעם לומערס, װאָס אין אַנאַטעװקע. איך זע, ס'איז אַ מעשׂה אָן אַן עק, רוף איך מיך אָן צו זײ: „איר װײסט, זאָג איך, קינדער? איך זע, אַז די אַרבעט, זאָג איך, גײט באַ אײַך צו שװערלעך. אַפּנים, זאָג איך, אַז „וחלקלקות“ איז ניט פֿאַר אײַער קאָפּ; װעל איך אײַך געבן, זאָג איך, אַן אַנדער װאָרט, אױך פֿון אונדזער תּהילים: „ ממעמקים “... „ ממעמקים קראָתיך “...
האָט זיך דאָך מסתּמא װידעראַמאָל אָנגעהױבן די אײגענע חתונה: באַ אײנעם איז דאָס אױסגעקומען: „לאָכאַנקאַ קעראָסינאַ“. באַם צװײטן ― „קריװליאַקאַ בוזינאַ“. דער דריטער האָט גאָר אַ שפּײַ געטאָן: „טפֿו! נעכײַ טובי ליכאָ האָדינא!“...
בקיצור, זײ האָבן, אַפּנים געזען, אַז מיט טבֿיהן װעלן זײ זיך ניט אױסטענהן, רופֿט זיך אָן צו מיר דער סטאַראָסטע, איװאַן פּאָפּערילע הײסט עס, בזה הלשון: „די מעשׂה, זאָגט ער, דערפֿון איז אַזױ. מיר האָבן צו דיר, טעװעל, אײגנטלעך, גאָרנישט ניט. דו ביסט טאַקע אַ זשיד, נאָר ניט קײן שלעכטער מענטש. אײנס צום אַנדערן אָבער געהער זיך ניט אָן ― שלאָגן דאַרף מען דיך. הראָמאַדע האָט אַזױ געפּסקנט ― פֿאַרפֿאַלן. מיר װעלן דיר, זאָגט ער, כאָטש אױסהאַקן אַ פּאָר פֿענצטער. און פֿאַר נױט, זאָגט ער, קאָנסטו אַלײן זיך אױסהאַקן אַ פּאָר שױבן ― אַבי פֿאַרשטאָפּן זײ דאָס מױל, כאַפּט זײ דער שװאַרציאָר! טאָמער, זאָגט ער, פֿאָרט דורך נאַטשאַלסטװאָ, לאָזן זײ, זאָגט ער, זען, אַז מע האָט דיך ניט דורכגעלאָזט. אַניט, זאָגט ער, װעט מען איבער דיר אונדז נאָך שטראַפֿירן... און אַצינדערט, זאָגט ער, טעװעל, שטעל דעם סאַמאָװאַר און זײַ אונדז מכבד מיט טײ, און, פֿאַרשטײט זיך, אַ האַלב עמער בראָנפֿן פֿאַר הראָמאַדע, װעלן מיר נעמען צו גלעזלעך און טרינקען פֿאַר דײַן געזונט, װאָרעם דו ביסט, זאָגט ער, אַ קלוגער ייִד, פֿון גאָטס מענטשן“... אָט מיט די װערטער און מיט דעם לשון, װי איך דערצײל אײַך, גאָט זאָל מיר אַזױ העלפֿן מיט אײַך אינאײנעם בכל אַשר אפֿנה!
נו, איצט פֿרעג איך אײַך, פּאַניע שלום־עליכם, איר זײַט דאָך עפּעס
אַ ייִד, װאָס קאַטאָרי איר שרײַבט ― איז שױן טבֿיה גערעכט, װאָס ער
זאָגט, אַז מיר האָבן אַ שטאַרקן גאָט און אַז אַ מענטש, כּל־זמן ער לעבט,
טאָר באַ זיך קײנמאָל ניט אַראָפּפֿאַלן, ובפֿרט אַ ייִד, ובפֿרט אַזעלכער,
װאָס איז ניט פֿרעמד פֿון אַנשי שלומנו ― פֿון די שװאַרצע
פּינטעלעך! װאָרעם נאָך אַלעמען, הערט איר, קומט טאַקע פֿאָרט אױס,
װי מיר זאָגן אַלע טאָג אין דאַװענען: אַשרי יושבֿי ― אַז װױל
און אַז גוט איז דעם, װאָס קען. און װי מיר זאָלן זיך ניט קליגן און װי
מיר זאָלן ניט װעלן גײן מיט אײבער־הסבֿרות, מוזן מיר מודה זײַן, אַז
מיר ייִדן זײַנען פֿאָרט דאָס בעסטע און דאָס קליגסטע פֿאָלק פֿון אַלע
פֿעלקער, װי דער נבֿיא זאָגט: מ י כּעמך ישׂראל גוי א ח ד
― װי קאָן זיך גלײַכן אַ גױ צו אַ ייִדן? אַ גױ איז אַ גױ, און אַ ייִד איז
פֿאָרט אַ ייִד, װי איר אַלײן זאָגט אין אײַערע מעשׂה־ביכלעך, אַז אַ ייִד
באַדאַרף מען זײַן געבױרן... אַשריך ישׂראל ― אַז װױל איז
צו מיר, װאָס איך בין געבױרן געװאָרן אַ ייִד, װײס איך דעם טעם פֿון
גלות־יװן און פֿון אַרומשלעפּן זיך צװישן די פֿעלקער און פֿון ויסע ו
ו יחנו ― װוּ געטאָגט, דאָרט ניט גענעכטיקט, װאָרעם פֿון זינט מע
האָט מיט מיר געלערנט די סדרה „לך־לך“, ― געדענקט איר, איך האָב
אײַך אַמאָל געהאַט דערצײלט װעגן דעם באַריכות? ― האַלט איך נאָך
אַלץ אין אײן גײן, און איך װײס ניט פֿון קײן מקום־מנוחה איך זאָל
קאָנען זאָגן: „אָט־אָ־דאָ, טבֿיה, בלײַבסטו זיצן“. טבֿיה פֿרעגט ניט קײן
קשיות. מע האָט אים געזאָגט, ער זאָל גײן ― גײט ער... אָט האָבן
מיר זיך הײַנט באַגעגנט מיט אײַך, פּאַניע שלום־עליכם, אָט־דאָ, אַף דער
באַן. מאָרגן קאָן עס אונדז פֿאַרטראָגן קײן יעהופּעץ. איבעראַיאָר קאָן
עס אונדז פֿאַרשלײַדערן קײן אַדעס, קײן װאַרשע, אָדער גאָר קײן אַמעריקע ― סײַדן דער אײבערשטער זאָל זיך אַרומקוקן און זאָגן: „װײסט
איר װאָס, קינדערלעך? איך װעל אײַך גאָר אַראָפּברענגען משיחן!“...
הלװאַי טוט ער אונדז דעם צו־להכעיס, דער אַלטער רבונו־של־עולם!
דערװײַל זײַט מיר געזונט, פֿאָרט געזונטערהײט און לאָזן גריסן אונדזערע ייִדעלעך און זאָגט זײ דאָרטן, זײ זאָלן זיך ניט זאָרגן: אונ ־
ד זער אַלטער גאָט לעבט !...