יוגנט־ראָמאַנען: טײַבעלע

שלום עליכם (אַלע װערק)

עס איזט אײנע אַלטע געשיכטע,

דאָך בלײַבט זי איממער נײ:
אונד װעם זי יוסט פּאַסיערטע,
דעם בריכט דאַס חערץ ענטצװײ…
(הײנריך הײנע).

אין אַ קלײן ליכטיק צימער, בײַ אַ קלײן אָפֿן פֿענצטער, איז געזעסן טײַבעלע, אַ יונג מײדל פֿון אַ יאָר אַכצן. מיט אַן אַרבעט אין די הענט. איר שײן ליכטיק פּנים האָט באַװיזן, אַז זי איז צופֿרידן; אירע טונקעלע, גלענצנדיקע אױגן האָבן געברענט װי פֿײַער, אירע שװאַרצע געקרײַזלטע קורץ־אונטערגעשאָרענע האָר האָבן פֿאַרשטעלט פֿון בײדע זײַטן אירע פֿאַרפֿלאַמטע באַקן, און אױף איר קלײן מײַלכל האָט געשפּילט אַ צופֿרידענער שמײכל; מיט אירע קלײנע װײַסע הענטלעך האָט זי אַװעקגעלײגט די אַרבעט אָן אַ זײַט, האָט אַ װאָרף געטאָן מיט דעם קאָפּ, פֿאַרשאַרט די האָר, צונױפֿגעלײגט בײדע הענט אױף דעם האַרצן, און האָט געװאָרפֿן אירע שײנע שװאַרצע אױגן אױף דעם יונגן מאַן, װאָס איז געזעסן אַקעגן איר און האָט געלעזן אַ בריװ. דאָס איז געװעזן אַ הױכער שײנער מאַן פֿון אַ יאָר צװאַנציק, מיט אַ װײַס קײַלעכדיק געזיכט, מיט בלױע אױגן און בלאָנדע האָר. געקלײדט איז ער געװען זײער עלעגאַנט, אײראָפּעיִש, װי אונדזערע האַלב־אַריסטאָקראַטישע גבֿירישע קינדער; אַ שװערע מאַסיװע גאָלדענע קײט מיט זײער אַ טײַערן שטײן אײַנגעזעצט אין דעם רינג, װאָס ער האָט געטראָגן, און דערצו זײַן רײן װײַס געזיכט מיט זײַנע אױסגעגלעטע װײַסע הענט האָבן געװיזן, אַז ער איז געװאַקסן בײַ רײַכע עלטערן און האָט נאָך ניט געװוּסט װאָס הײסט אַרבעטן אין דער װעלט און פֿון װאַנען רײַכקײט נעמט זיך. דאָס איז געװיס אַ ייִדישער פֿינאַנץ־פּרינץ ― אײנער פֿון די, װאָס גלױבן ניט דעם, װאָס באַקלאָגט זיך אױף דער שלעכטער צײַט, און מײנט, אַז ער דאַרף אַזױ לעבן, און דער אַנדערער ― דער אַנדערער זאָל זיך לעבן, װי ער פֿאַרשטײט… נאָר מיר װעלן זיך נאָך באַקענען גאַנץ נאָענט מיט אונדזער העלד.

― מאָריץ! װאָס קלערט איר צו ענטפֿערן דער מוטער אױף דעם בריװ? ― האָט אים דאָס מײדל פּלוצעם אַ פֿרעג געטאָן. מאָריץ איז רױט געװאָרן און האָט איר ניט באַלד געקאָנט ענטפֿערן; ער איז אױפֿגעשטאַנען פֿון דעם בענקל און איז זיך אַ פּאָר מאָל דורכגעגאַנגען הין און צוריק; דערנאָך האָט ער זיך געזעצט נעבן דעם מײדל און האָט גענומען איר האַנט אין זײַנע הענט און האָט לאַנג געקוקט איר אין די אױגן. ער האָט געזאָגט צו איר:

― װאָס פֿרעגט איר מיך עפּעס הײַנט, װאָס איך קלער איר צו ענטפֿערן אױף איר בריװ? דאָס זעלבע װאָס אױף אַלע אירע בריװ…

דאָס מײדל האָט אַביסל נאָכגעטראַכט און האָט שטיל אַרױסגעצױגן איר האַנט פֿון זײַנע הענט און האָט אַראָפּגעלאָזט די אױגן. מאָריץ האָט זיך אײַנגעבױגן און האָט איר געװאָלט אַ קוק טאָן אין פּנים; זי האָט אים מיט בײדע הענט אַרומגעכאַפּט דעם האַלדז און האָט אים לאַנג געקושט אין קאָפּ און אין די אױגן.

― טײַערער, טײַערער מאָריץ, דו ביסט מײַן פֿרײַנט! טײַערער מאָריץ! זײַ מיר מוחל, איך בין אַ שלעכטע; באַשטראָף מיך, איך בין דיך ניט װערט: איך קלער אױף דיר שלעכטס… אַז דו גײסט אַװעק און איך זע דיך ניט, װערסטו בײַ מיר אָן דעם גאַנצן גלאַנץ; דו װײַזט מיר אױס קלײן, אָרעם, נידעריק, פֿאַלש, נאָך ערגער פֿון פֿאַלש ― שװאַך, שװאַך!! מאָריץ! איך האָב פֿײַנט אַ שװאַכן מענטשן אָן אַ כאַראַקטער, ― ערגער, הונדערט מאָל ערגער פֿון אַ פֿאַלשן, פֿון אַ מערדער; דער מערדער איז אַ שלעכטער מענטש, נאָר אַ מענטש; אָבער דער „בעזכאַראַקטערנע“ איז גאָר קײן מענטש ניט בײַ מיר ― אַ פֿליג, אַ װאָרעם…

בײַ די װערטער האָט טײַבעלע אַרױסגעלאָזט מאָריצן פֿון אירע אָרעמס און איז װידער געבליבן זיצן שטיל און האָט נאָר געקוקט אױף אים. מאָריץ איז געװען פֿאַרװוּנדערט איבער איר הײַנטיקער אױפֿפֿירונג; ער האָט געזען, אַז זי איז הײַנט צערודערט: אָט װערט זי לעבעדיק און מונטער, און אָט װערט זי פֿאַרטראַכט און עפּעס אַזױ אומעטיק, אַז דאָס האַרץ קאָן צעריסן װערן קוקנדיק אױף איר בלאַס געזיכט; עס איז עפּעס ניט כּדרך־הטבֿע.

― טײַבעלע! מײַן טײַערע! דו ביסט הײַנט ניט מיט אַלעמען. זאָג דעם אמת, װאָס איז מיט דיר? װאָס קלערסטו איצט? װאָס זײַנען דײַנע שײנע אױגן אַזױ פֿאַרטראַכט? װאָס באַדײַט דער װאָלקן, װאָס װערט פּלוצעם איבערגעצױגן אױף דײַן שײן געזיכט. איך קען דיך ניט פֿון נעכטן, דאַכט זיך, ― זאָג, װאָס איז מיט דיר? דו צװײפֿלסט אין מיר? אין דײַן מאָריצן? דו װײסט, װי אַזױ איך האָב דיך ליב, איך דאַרף דאָס דיר ניט דערצײלן…

― איר דאַרפֿט דאָס מיר ניט דערצײלן ― האָט טײַבעלע איבערגעזאָגט זײַנע װערטער פֿאַרטראַכט װי פֿריִער.

― װאָס זשע דען? װאָס זשע דען זאָל איך קלערן? מיר װעלן דאָך באַלד ― דו װײסט? ― מיר װעלן דאָך באַלד גליקלעך זײַן; מײַן מוטער װעט נאָר פֿון קאַרלסבאַד קומען, זאָג איך איר באַלד מײַנע פּלענער; זי װעט זיך דאָס דערפֿרײען; זי װעט דיך אַרומנעמען װי אַ קינד…

― אַך, מאָריץ, מאָריץ! איר זענט יאָ אַ קינד. און דערצו נאָך אַ פֿאַרצערטלט קינד! איר רעדט זיך אַלײן אײַן גאָט װײסט װאָס פֿאַר נאַרישקײטן, און װילט נישט קוקן אױף דער אַנדערער זײַט פֿון דעך מטבע… איר האָט דאָך ערשט אַלײן געלײענט איר בריװ! איר פֿאַרשטײט דען ניט, צוליב װאָס זי דולט אײַך אַ קאָפּ מיט דער פֿאַמיליע נאָטקין און מיט די זעלטענע מעלות פֿון דער מאַמזעל נאָטקין, װעלכע האָט זיך, נאָך די װערטער פֿון אײַער מוטער, כּמעט פֿאַרליבט אין אײַער פּאָרטרעט?…

― נו, װער הערט זי! ― האָט מאָריץ געענטפֿערט, אַרומגײענדיק איבער דעם צימער. ― איך לעב ניט מער מיט דער מאַמעס שׂכל, איך בין ניט דער „מאַמעס קינד“… זי װעט ניט װעלן? װאָס הײסט? פֿאַר װאָס זאָל זי ניט װעלן? װײַל מײַן כּלה האָט קײן געלט ניט? נאַרישקײטן! איך האָב אַלײן געלט און דאַרף גאָר ניט קײן געלט! ייִחוס? װאָס טױג מיר ייִחוס? זי װעט מורא האָבן פֿאַר ייִדישע מײַלער: מע װעט זאָגן, אַז מאָריץ, גאָלדע זילבערמאַנס בן־יחיד, האָט חתונה געהאַט פֿאַר אַן אָרעם מײדל, װאָס קײנער װײסט זי ניט? װער הערט זײ? װאָס בין איך ― אַ קינד? איך בין אַ מאַנספּאַרשױן! איך קאָן באַשטײן פֿאַר זיך! איך בין פֿרײַ: קײנער סמעיעט ניט מיר צו שטערן מײַן גליק, אַפֿילו מײַן מוטער! איך גײ באַלד אַהײם און שרײַב איר אַ בריװ… און שיק איר הײַנט אַ דעפּעש… איך גײ שױן, די רגע…

װאָס װײַטער מאָריץ האָט גערעדט, איז ער אַלץ מער פֿאַרפֿלאַמט געװאָרן. מען האָט געזען, אַז ער רעדט דאָס ערנסט, מיט געפֿיל, מיט דעם גאַנצן האַרצן, מיט דעם רעכטן אמת… טײַבעלע אָבער איז לאַנגזאַם צוגעגאַנגען צו אים און האָט אים אָנגערירט בײַ דער האַנט.

― מאָריץ, גענוג! אײַלט דאָך ניט אַזױ: מע דאַרף ניט טעלעגראַפֿירן קײן קאַרלסבאַד; אײַער מוטער דאַרף גיך קומען אַהײם; מיר װעלן נאָך האָבן צײַט איר צו זאָגן…

מאָריץ איז אַביסל געשטילט געװאָרן און האָט געזאָגט:

― נו, װעל איך איר כאָטש אַ בריװ שרײַבן, אַז איך בין אַזױ גליקלעך…

מאָריץ! מע דאַרף דאָס אױך ניט! זי װעט ניט פֿאַרשטײן אײַער גליק; זי קאָן דאָס ניט פֿאַרשטײן… אָבער אַז זי װעט קומען און איר װעט מיט איר פּערזענלעך רײדן, װעט דאָס אַנדערש זײַן… איצט גײט אַהײם: עס איז שױן זײגער צװײ. קומט ניט הײַנט, קומט מאָרגן פֿרי; איך בין הײַנט פֿאַרנומען אַ גאַנצן טאָג ― אַדיע!

מאָריץ האָט אױף זיך אַרױפֿגעװאָרפֿן דעם אױבערראָק, ער האָט אָפּגעזוכט דעם הוט מיט דעם שטעקן און האָט געקליבן אַװעקצוגײן; ער איז צוגעגאַנגען צו טײַבעלען און האָט איר געגעבן די האַנט.

― דו גלױבסט מיר? טײַערע!…

― מאָריץ! ― האָט זי אים געענטפֿערט, און אירע אױגן האָבן זיך װידער אָנגעצונדן. ― מאָריץ! איך גלױב דיר! טײַערער, טײַערער מאָריץ! זײַ מיר מוחל מײַנע נאַרישע געדאַנקען… איך גלױב דיר, מאָריץ, דו ביסט מײַן לעבן…

מאָריץ איז שױן געשטאַנען בײַ דער טיר; טײַבעלע האָט אים צוריק צוגערופֿן און האָט אים געזאָגט:

― מאָריץ! איך בין אינגאַנצן דײַנע… דו ביסט בײַ מיר אַלץ… אָן דיר בין איך גאָרנישט, מאָריץ! אַז דו גײסט נאָר אַרױס פֿון דער טיר,

װײַזט זיך מיר אױס, אַז איך װעל דיך שױן מער ניט זען… װאָס װעל איך טאָן? ― זײַ מיר מוחל, טײַערער פֿרײַנט מײַנער! דײַן טײַבעלע איז אַ נאַריש קינד, אַ קאַפּריזנע מײדל, כאַ־כאַ־כאַ!

מאָריץ איז אַװעקגעגאַנגען פֿאַרטיפֿט אין געדאַנקען: ער האָט גאָר ניט געקאָנט פֿאַרשטײן אירע װערטער, איר געלעכטער… ער װאָלט זיך אָבער נאָך מער פֿאַרװוּנדערט, װען ער זאָל זיך געװען אומקערן צוריק: ער װאָלט געטראָפֿן טײַבעלען אין בעט, באַגאָסן מיט הײסע ביטערע טרערן…

II

מאָריץ זילבערמאַן האָט אַמאָל, מיט אַ יאָר צען פֿריִער, געהײסן „מאיר“, און זײַן מוטער, גאָלדע רב מאירס, רופֿט אים נאָך הײַנט אױך „מאירל“. נאָר זינט די ציװיליזאַציע האָט אָנגעהױבן אַרײַנקוקן צו אונדזערע ברידער אױך, האָבן מיר זיך דערשראָקן פֿאַר איר, און האָבן באַלד זיך געכאַפּט צו די קלײדער מיט די נעמען: די אַטלעסענע זשופּיצע מיט דעם קײַלעכדיקן שטרײַמל איז פֿאַרביטן געװאָרן אױף אַ קורצן פֿראַק מיט אַ צילינדער־הוט, און דער נעכטיקער מאיר בערלס, זרח נפֿתּליס און קלמן רב װעלװלס זײַנען פּלוצעם געװאָרן מאָריץ באָריסאָװיטש, זאַכאַר פּאַנטעלעמאָנאָװיטש און קלימענטי װלאַדימיראָװיטש… מאירל, װעלכן מיר מוזן אָנרופֿן װי ער װיל ― „מאָריץ“, איז געװאַקסן אַ יתום בײַ זײַן רײַכער מוטער, גאָלדע זילבערמאַן, אָדער גאָלדע רב מאירס, ― איר פֿאָטער רב מאיר איז געװען זײער אַן „אדם חשובֿ“; אין די יונגע יאָרן איז ער געװען אַ פּשוטער אַרענדאַר, נאָר דער פּריץ האָט אים זײער ליב געהאַט, און האָט אים געמאַכט פֿאַר דעם ערשטן פֿאַקטאָר אין הױף. רב מאיר האָט באַקומען עטלעכע קערבלעך, און אַז דער פּריץ איז „מת“ געװאָרן און האָט קײן קינדער ניט איבערגעלאָזט, איז ער געװאָרן בײַ דער פּריצה אַ „בן־בית“, און האָט מיט איר אַזױ לאַנג געהאַנדלט, ביז רב מאיר איז געװאָרן דער פּריץ, און די פּריצה האָט גענומען בײַ אים פּענסיע. רב מאיר איז געװאָרן גרױס, האָט באַקומען אַ נאַמען, האָט אָנגעהױבן פֿאָרן צום רבין… אױף דער עלטער איז רב מאיר אַרױסגעפֿאָרן קײן נ., האָט אָנגעהױבן פּראַװען שלש־סעודותן, און „חבֿרה“ האָבן אים געמאַכט דעם נאַמען אַזױ גרױס, ביז ער האָט זיך משדך געװען מיט דעם רבינס אַ שװעסטער און האָט געקױפֿט פֿאַר הונדערט טױזנט רובל אַן אײדעם אַ צאַצקע פֿאַר זײַן בת־יחידה, גאָלדעניו, און איז באַרוט געשטאָרבן. דער אײדעם, די צאַצקע, רב מאָטעלע, איז טאַקע געװען אַ גילדערנער יונגערמאַן, אַ תּכשיט, און האָט ניט געװוּסט קײן צורת־מטבע. ער איז אָבער געװען אַ קראַנקער, האָט ער זיך אָפּגעמוטשעט עטלעכע יאָר און איז געשטאָרבן און איבערגעלאָזט גאָלדען אַ יונגע אַלמנה פֿון דרײַ און צװאַנציק יאָד מיט אַ קלײן קינד פֿון צװײ יאָר. גאָלדע האָט שױן דאָס צװײטע מאָל ניט געװאָלט חתונה האָבן (דאָס איז בײַ אונדז אַפֿילו זעלטן), כּדי איר מאירל זאָל ניט דאַרפֿן אָנקומען צו אַ שטיפֿפֿאָטער. זי האָט איר גאַנץ לעבן אַװעקגעשענקט מאירלען, װעלכער איז אױפֿגעצױגן געװאָרן אױף זײַד מיט אַלערלײ פֿאַרגעניגנס. ביז צען יאָר האָט מען אים געהאַלטן מלמדים, און מאירל האָט זײער גוט געלערנט. גאָלדע האָט אָבער געװאָלט, ער זאָל קענען אַלץ אױף דער װעלט. קײן געלט האָט זי ניט געקאַרגט. זי האָט געזען װי אַנדערע גבֿירים לאָזן לערנען זײערע קינדער, האָט זי אים אױך צוגענומען אַ פֿראַנצױז אין שטוב אַרײַן, מיט אַ לערער אױף רוסיש און דײַטש; מע האָט אים געלערנט פּיאַנאָ שפּילן, טאַנצן, רײַטן אױף אַ פֿערד און „עטיקעטע“ (דרך־ארץ) ― װי אַזױ צו גײן, צו רעדן און זיך צו באַנעמען צװישן מענטשן. גאָלדע האָט אָבער געװאָלט, ער זאָל דערצו זײַן אַן ערלעכער ייִד אױך. צו דער „בר־מיצװה“ האָט מאירל געזאָגט פֿאַר אַן עולם זײער אַ פֿײַנע דרשה, װעלכע האָט געקאָסט גענוג געלט און אױף װעלכער ער האָט נעבעך גענוג געהאָרעװעט, כאָטש ער האָט זי אַלײן װינציק־װאָס פֿאַרשטאַנען, און אַז ער איז געקומען סאַמע צום רעכטן שפּיץ, װוּ מע דאַרף אױסבײגן דעם גראָבן פֿינגער, האָט אים ליפּא־קנאָבל (אַזױ האָט געהײסן דער גמרא־מלמד) שיעור אײַנגעשלונגען, און רב געצל דער דײַן איז געזעסן אױף אַזאַ שטײגער, װי קאָפּערניק אין דער מינוט, װען ער איז געפֿאַלן אױף דער המצאה, אַז די ערד דרײט זיך. און גאָלדע? גאָלדע האָט געװײנט מיט זיסע גליקלעכע טרערן און האָט נאָכדעם דרײַ טעג כּסדר אַלע רגע געשיקט נאָך ליפֿשע די גראָבע, זי זאָל אָפּשפּרעכן מאירלען אַ גוט אױג… אַזױ איז ער געװאַקסן דאָס, װאָס בײַ אונדז האַלט מען פֿאַר אַן אידעאַל ― „אַביסל אַהין, אַביסל אַהער“, פֿון יעדער זאַך דאָס אױבערשטע, נאָר אין אמת אַרײַן ― אָן תּורה, אָן חכמה, אָן װיסנשאַפֿט, ניט אױסגעסװישטשעט, ניט אױסגעבילדט דעם שׂכל… אַלץ איז באַרעכנט צו גלאַנצן פֿון אױבן, כּדי מע זאָל קאָנען טאָן אַ שײנעם שידוך. דער שדכן שרײַבט אױף דעם חתן, אַז ער איז אַ „מושלם“, אַ „גאַנצער מענטש“, „צו גאָט און צו לײט“, מע גיט אים אַ סך נדן מיט אַ כּלה, און אַזױ גײט פֿאַרבײַ זײַן יוגנט, און אַז ער װערט עלטער און גײט אַרױס אױף דער װעלט, זעט מען ערשט דעמאָלט אַרױס, װי די דערציִונג האָט אױף אים געװירקט… מאירל האָט געהאַט אַזאַ דערציִונג ביז זיבעצן יאָר, ביז די געלעגנהײט האָט אים צוזאַמענגעבראַכט מיט פֿעלדמאַנען, מיט װעלכן מיר װעלן אונדזער לעזער באַלד באַקאַנט מאַכן.

III

מיכאַיִל פֿעלדמאַן איז געװען אײנער פֿון די, װאָס האָבן זיך געשלאָגן פֿאַר דער „השׂכּלה“ און זײַנען מיט גװאַלד געװאָרן „משׂכּילים“. זײ זײַנען געװעזן אַ גאַנצע קאַמפּאַניע יונגע לײַט, װאָס זײַנען געזעסן אױף קעסט און האָבן געשטודירט אין קלױז, אַלע אױף אײן פֿאַקולטעט: געריסן די גמרא, געבאַקן קאַרטאָפֿליעס, געגנבֿעט ליכט פֿון די יאָרצײַטן, געשמיסן דעם שמשׂ און געטאָן נאָך אַזעלכע װיכטיקע זאַכן… דאָס איז געװעזן אין דער צײַט, װאָס ייִדן האָבן נאָך פֿון קײן גימנאַזיעס ניט געהערט ― װער שמועסט אין די קלײנע שטעטלעך, װוּ מען האָט מאַפּוס מיט שולמאַנס ביכלעך געברענט, און װער עס האָט בגנבֿה געלײענט דעם „המגיד“, „המליץ“, „קול־מבֿשׂר“, דער האָט געהײסן „אַפּיקורס“… פֿעלדמאַן האָט ערגעץ געקראָגן דעם „תּעודה“ מיט דעם „זרובבֿל“ און האָט געלײענט פֿאַר די חבֿרים, ביז רב פֿײַװיש דער לאַנגער, װאָס פֿלעגט אױך לערנען אין קלױז, האָט זײ געמסרט צו דעם גבֿיר פֿון דער שטאָט, רב נחמן פֿליאַסק, און עס איז געװאָרן אַ װילדער כּעס אין שטאָט. רב נחמן איז געװען זײער אַ פֿרומער ייִד; ער האָט געלעבט פֿון פּראָצענט און פֿלעגט עסן אָרעמע לײַט מיט די בײנער, און אָפּשרײַבן אַן אָרעמאַן די בעבעכעס פֿאַר צען רובל פּראָצענט איז בײַ אים קײן נאָװינע ניט געװען, נאָר קײן עװלות האָט ער ניט געקאָנט לײַדן ― ער האָט די אַלע ביכלעך געהײסן פֿאַרברענען, און דעם „אפֿס דמים“ האָט ער פֿריִער אַלײן צעריסן אױף פּיץ־פּיצלעך און דערנאָך ערשט פֿאַרברענט. די יונגע לײַט האָט ער צעטריבן פֿון דער קלױז: אײניקע פֿון זײ האָט מען אָפּגעשיקט צום רבין אַ; תּיקון, און פֿעלדמאַנען, דעם רעכטן סם, האָט מען גענױט, ער זאָל גטן דאָס װײַב און פֿאָרן „װוּ דער שװאַרצער פֿעפֿער װאַקסט“… פֿעלדמאַן איז אַװעקגעפֿאָרן קײן זשיטאָמיר אין דער ראַבינער־שול; ער האָט דאָרט געענדיקט און איז אַװעק קײן פּעטערבורג אין דער אוניװערסיטעט. נאָר די לעבנס־מיטל מיט דעם פּעטערבורגער קלימאַט האָבן אים ניט דערלױבט צו לערנען װײַטער, איז ער געקומען קײן נ., װוּ עס קומט־פֿאָר אונדזער געשיכטע. ער האָט דאָ געהאַט אײניקע פֿרײַנט, גאַנץ רײַכע לײַט, נאָר ער האָט אָבער בײַ זײ ניט געװאָלט זײַן, און האָט געלעבט פֿון שטונדן. זײַן געזונט, װעלכער איז אָפּגעשװאַכט געװאָרן אין זשיטאָמיר פֿאַר די אַכט יאָר װאָס ער האָט דאָרט געליטן הונגער און קעלט, האָט זיך אין נ. אָנגעהױבן צו פֿאַרבעסערן, נאָר קײן פּעטערבורג האָבן אים די דאָקטױרים נאָך ניט געהײסן פֿאָרן, ביז ער װעט ניט אינגאַנצן געזונט װערן, און אַזױ זײַנען אַװעקגעגאַנגען דרײַ יאָר. אין דער צײַט האָט ער געהאַט אַ שטונדע בײַ דעם גראַף װ., װעלכער פֿלעגט לײַען געלט בײַ גאָלדע זילבערמאַן. אײנמאָל האָט דער גראַף זײער אָפּגעלױבט זײַן ייִדישן לערער פֿאַר גאָלדען. גאָלדע האָט געװאָלט, אַז איר מאירל זאָל בײַ אים אױך לערנען, האָט זי געשיקט נאָך אים די קאַרעטע, נאָר פֿעלדמאַן האָט געענטפֿערט, אַז ער קאָן קומען צו־פֿוס. און אַז ער איז געקומען, האָט ער מאירלען נישט געטראָפֿן. גאָלדע האָט אים געבעטן זיצן.

― װיפֿל װעט איר נעמען בײַ מיר פֿאַר מײַן זון? ― האָט אים גאָלדע געפֿרעגט.

― איך װיל פֿריִער זען אײַער זון און אים קענען.

― װאָס הײסט? איר קענט ניט מײַן מאירלען?…

בײַ די װערטער איז מאירל אַרײַנגעקומען, האָט אַ קוש געטאָן דער מוטער די האַנט, אױף פֿעלדמאַנען האָט ער װאָרף געטאָן אַן אױג און קױם אַ שאָקל געטאָן מיט דעם קאָפּ. פֿעלדמאַן איז געזעסן, װי אױף הײסע קױלן.

― מאירל! איך װיל דיר דינגען אָט דעם נײַעם לערער, ער לערנט מיט אונדזער גראַפֿס קינדער.

מאירל האָט אַפֿילו קײן קוק ניט געטאָן אױף אים און האָט נאָר אַ פֿרעג געטאָן די מוטער, צי זי האָט זיך שױן מיט אים באַדונגען. פֿעלדמאַן האָט זיך אױפֿגעכאַפּט פֿון דעם שטול און איז צוגעגאַנגען צו גאָלדען און האָט געזאָגט:

― איך האָב אײַך פֿריִער געזאָגט, אַז איך רעד ניט פֿון קײן געלט, ביז איך װעל זיך נישט באַקענען מיט דעם תּלמיד פּערזענלעך. אײַער זון דאַרף נאָך ניט קײן לערער: ער איז נאָך צו יונג און דאַרף זיך נאָך אַביסל צולערנען, װי אַזױ זיך צו באַגײן מיט מענטשן. ― מיט די װערטער איז ער אַװעק פֿון זילבערמאַנס הױז. גאָלדע האָט זיך געפֿונען שרעקלעך באַלײדיקט און האָט אים באַשיט מיט קללות, און מאירל איז אַרײַנגעגאַנגען צו זיך אין קאַבינעט און האָט אָנגעהױבן באַקלערן פֿעלדמאַנס װערטער: ער האָט צום ערשטן מאָל אױף זײַן לעבן געהערט אַזאַ מײנונג אױף זיך פֿון אַ פֿרעמדן מענטשן. דאָס ערשטע מאָל אױף זײַן לעבן האָט ער זיך געפֿרעגט, װאָס איז ער אַלײן פֿאַר אַ מענטש און װער איז דער גראָבער לערער? צװײ מאָל האָט ער זיך מיט אים באַגעגנט אין גאָרטן, און האָט קײן אױג ניט אַראָפּגעלאָזט פֿון פֿעלדמאַנען, װעלכער האָט אױף אים אַפֿילו קײן קוק ניט געטאָן. דאָס האָט אים נאָך ערגער געקרענקט, און ער האָט זיך אַנטשלאָסן אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל באַקאַנטשאַפֿט צו שליסן מיט אים און אין עטלעכע טעג אַרום איז ער צוגעפֿאָרן אין זײער אַ שײנער קאַרעטע מיט גרױס קוראַזש צו אַ קלײן אָרעם שטיבל, און האָט געטראָפֿן פֿעלדמאַנען בײַם טיש פֿאַרװאָרפֿן מיט ביכער און מיט פּאַפּירן, אַז מען האָט קױם אַרױסגעזען זײַן הױכן שטערן, די גרױע אױגן מיט זײַן אױסגעטריקנט אױסגעדאַרט געזיכט. אַז פֿעלדמאַן האָט דערזען דעם גאַסט, האָט זיך באַװיזן אױף זײַנע ליפּן אַזאַ זיסער ליבלעכער שמײכל ,אַז מאירל האָט זיך פֿאַרװוּנדערט. ער האָט זיך אָפּגערעקאָמענדירט. פֿעלדמאַן איז אַרױסגעגאַנגען פֿון דעם טיש און האָט אים מיט דעם זעלבן פֿרײַנטלעכן שמײכל געזאָגט:

― אַך, זײער אַנגענעם! איך געדענק אײַער נאָמען, עס פֿרײט מיך זײער, װאָס איך האָב די ערע אײַך צו זען בײַ זיך אין מײַן נאָרע; זיצט, איך בעט אײַך, זיצט בײַ אונדז… טײַבעלע, קום נאָר אַהער!…

בײַ דער זײַט האָט זיך אױפֿגעעפֿנט אַ קלײן װײַס טירל, און אױף דער שװעל האָט זיך באַװיזן אַ קלײן מײדל פֿון אַ יאָר פֿופֿצן און האָט אַ קוק געטאָן אױף פֿעלדמאַנען, דערנאָך אױף דעם גאַסט, און איז צוגעגאַנגען צום טיש.

― עס װעט באַלד זײַן טײ? ― האָט זי פֿעלדמאַן אַ פֿרעג געטאָן.

― די רגע! ― האָט טײַבעלע אַ װאָרף געטאָן מיט אירע שײנע האָר און איז אַװעקגעלאָפֿן צוריק אין דעם אַנדערן צימער. פֿעלדמאַן האָט זיך געזעצט נעבן דעם גאַסט און האָט אים געפֿרעגט: מיט װאָס קאָן ער אים דינען? מאירל האָט אים דערצײלט אַלץ, װאָס בײַ אים אױפֿן האַרצן האָט זיך אָנגעקליבן, זינט ער האָט אים געזען בײַ זיך. מאירל האָט זיך געפֿילט הײמיש מיט פֿעלדמאַנען, און האָט אים דערצײלט, װאָס פֿאַר אַ שׂינאה ער האָט אױף אים געטראָגן בײַ זיך אין האַרצן ביז הײַנטיקן טאָג. פֿעלדמאַן האָט זיך צעלאַכט און האָט אים געזאָגט:

― איר זענט נאָך גאָר װילד, מײַן ליבער גאַסט. איך װאָלט גערן געזען די חיות, מיט װעלכע איר זענט דערצױגן געװאָרן!…

טײַבעלע האָט דערװײַל אַרײַנגעטראָגן גלעזער מיט דעם סאַמאָװאַר און האָט פֿאַרקאָכט טײ. פֿעלדמאַן האָט אױסגעפֿרעגט בײַ מאירלען, װי אַזױ ער לעבט, װאָס ער לערנט, װער עס זײַנען זײַנע לערער, און צי איז ער צופֿרידן. מאירל האָט אים איבערגעגעבן װאָס ער האָט געװוּסט, און פֿעלדמאַן האָט אים אױסגעהערט מיט דעם זעלבן ליבלעכן שמײכעלע, ערטערװײַז האָט ער אים איבערגעשלאָגן מיט זײַנע פֿראַגן, און טײַבעלע האָט דערװײַל אָנגעגאָסן טײ. זי האָט זיך געזעצט אַקעגן דעם גאַסט און האָט זיך אױף אים לאַנג פֿאַרטראַכט. פֿעלדמאַן האָט אים אױסגעהערט ביזן סוף, און נאָך דער טײ האָט ער אים אַזױ געזאָגט:

― אױב איר װילט מיט מיר באַקאַנט זײַן, בעט איך אײַך מיר מוחל זײַן, װאָס איך רעד מיט אײַך אױפֿריכטיק; איר זענט געװױנט געװאָרן, אַז אײַערע לערערס, װאָס האָבן געלעבט פֿון אײַך, זאָלן אײַך חנפֿענען. זײ האָבן אײַך געזאָגט, אַז איר װײסט שױן און קענט שױן אַלץ, כאָטש אין אמתן זײַט איר נאָך אַ קינד. אײַער מוטער װיל, איר זאָלט זײַן אַ ייִדישער „מושלם“, דאָס הײסט, אַ ייִדישער ענציקלאָפּעדיסט, מיט פֿיל רוסישע, דײַטשע, פֿראַנצײזישע װערטער, נאָר אָן װיסנשאַפֿט. געלײענט האָט איר נאָך גאָר ניט. אױסגעװאַקסן זײַט איר אױף גרױס ראָסקאָש, און אױף אײַערע דערציִער האָט איר געקוקט װי אױף ניאַנקעס, משרתים. די אַלע מענטשן, מיט װעלכע איר זײַט אױסגעװאַקסן, נעמען אַראָפּ פֿאַר אײַך דאָס היטל, און יעדער װײַזט אױף אײַך מיט די פֿינגער: „אָט גײט דער יונגער מיליאָנער!“ איר זענט אױפֿגעװאַקסן, װי אַ געבלאָזענער פּרינץ, נאָך דעם פֿאַלשן אַריסטאָקראַטישן סיסטעם, און איר האָט געמײנט, אַן די אַלע מענטשן, װאָס איר זעט, דרײען זיך אַרום אױף דער װעלט נאָר צוליב אײַך…

מאָריצן איז פֿעלדמאַנס רעדע אַפֿילו ניט געפֿעלן, נאָר ער האָט זיך ניט װילנדיק צוגעהערט צו זײַנע װערטער, װעלכע האָבן זיך װי גענאָסן און זײַנען געװען אין אַזאַ טאָן, אַן ער האָט זיך ניט געקאָנט באַלײדיקן פֿון זײ. פֿעלדמאַן האָט פֿײַנט געהאַט אין זײַן רײדן אַרײַנצומישן הױכע װערטער. זײַן לשון איז געװען אײנפֿאַך, נאָר געגאַנגען גלײַך אין האַרצן, מיט אַ זעלטענער האַרמאָניע; אַז פֿעלדמאַן האָט נאָר אָנגעהױבן צו רײדן, האָט זיך געגלוסט הערן און הערן אָן אַ שיעור… אַז מאָריץ איז אַרױסגעגאַנגען פֿון פֿעלדמאַנען, האָט ער געפֿילט אין האַרצן עפּעס אַ נײַע אומבאַקאַנטע ליכטיקײט און װאַרעמקײט, און ער איז געקומען אַהײם אַזױ פֿרײלעך, לעבעדיק, אַז גאָלדע האָט אים אַרומגעכאַפּט קושן, און זײַן לאַקײ האָט אױף אים פֿאַרװוּנדערט געקוקט, װאָס ער גײט אַרום בײַ זיך אין קאַבינעט און זינגט… אױף מאָרגן איז ער װידער אַװעקגעגאַנגען צו פֿעלדמאַנען, און פֿון דעמאָלט אָן האָט מען שױן געזען מאָריצן אַלע טאָג גײן פֿון דאָרט מיט אַ בוך; אָפֿטמאָל האָט מען אים צוזאַמען מיט פֿעלדמאַנען געזען שפּאַצירן אין גאָרטן. גאָלדע איז ניט צופֿרידן געװען פֿון דעם, װאָס ער האָט זיך אַזױ פֿלײַסיק גענומען „צו די ביכלעך“, בײַ װעלכע ער פֿלעגט אױסזיצן גאַנצע נעכט, און פֿון דעם, װאָס ער פֿלעגט גאַנצע טעג פֿאַרברענגען מיט דעם אָרעמען לערער… אײנמאָל איז ער געפֿאַלן גאָלדען אױף דעם האַלדז:

― מאַמעניו! איך װיל ברענגען פֿעלדמאַנען! אָט װעסטו אַלײן זען, װאָס דאָס איז פֿאַר אַ מענטש…

עס פֿאַרשטײט זיך, אַז גאָלדע האָט אױף אים גאָרניט אַרױסגעזען „קײן פֿײגעלעך“, װי זי האָט נאָכדעם געזאָגט. דאָס האָט אָבער מאָריצן ניט געשטערט, ער זאָל זײַן בײַ פֿעלדמאַנען טאָג װי נאַכט. פֿעלדמאַן האָט אים ליב געקריגן פֿאַר זײַן פֿעיִקײט און פֿאַר זײַן װײכן גוטן כאַראַקטער, און האָט אים אַזױ צוגעבונדן צו זיך, אַז מאָריץ האָט אים אַלצדינג פֿאַרטרױט, און האָט קײן זאַך ניט געטאָן און ניט געקלערט, ביז ער האָט פֿריִער אים ניט דערצײלט. אײנמאָל איז פֿעלדמאַן שלאַף געװאָרן; מאָריץ האָט געשיקט זאָגן דער מוטער, אַז מען זאָל אױף אים ניט װאַרטן, ער װעט נעכטיקן בײַ דעם לערער, און האָט זיך געזעצט בײַ דעם בעט, װוּ מיכאַיִל איז געלעגן, און האָט אים מיט גרױס געטרײַשאַפֿט צוגעלײגט קאַלטע קאָמפּרעסן צום קאָפּ.

טײַבעלע איז אױך געזעסן און האָט זיך געביטן מיט מאָריצן. גאָלדע האָט זיך ניט געקאָנט אײַנהאַלטן און איז געקומען אַזײגער צװעלף באַנאַכט זען, װאָס טוט דאָ מאירל אַזױ שפּעט. זי האָט געטראָפֿן מאָריצן מיט טײַבעלען זיצן בײַם בעטל, אין װעלכן פֿעלדמאַן איז געלעגן אין גרױס היץ. זי איז אַרײַנגעקומען מיט אַ ליאַרעם, װי זי איז געװױנט געװאָרן. זײ בײדע האָבן איר געװיזן מיט דעם פֿינגער, אַז זי זאָל הױך ניט רײדן. זי איז צוגעגאַנגען צום בעט און האָט זיך אײַנגעבױגן צום קראַנקן. דאָס האַרץ האָט זיך איר אַ װאָרף געטאָן פֿאַר רחמנות: ער איז געװען בלאַס, געלבלעך, מיט דאַרע געלע הענט, װי בײַ אַ טױטן, נאָר אױף זײַנע ליפּן האָט געשפּילט אַ שװאַך שמײכל. גאָלדע האָט באַטראַכט דאָס קלײנע שטיבל מיט דעם אָרעמען מעבל, װעלכעס איז אַפֿילו גאַנץ רײן געװען; זי האָט אַ קוק געטאָן, װי די קינדער (מאָריץ מיט טײַבעלען) זיצן אַזױ ערנסט נעבן דעם חולה, איז זי צוגעגאַנגען צו טײַבעלען, האָט זי אַרומגענומען און האָט איר אַ קוש געטאָן אין קאָפּ. דער חולה האָט זיך איבערגעװאָרפֿן, האָט אױפֿגעעפֿנט די אױגן און האָט דערזען אַ פֿרעמדע פֿרױ בײַ זיך, איז ער אַביסל צעמישט געװאָרן. מאָריץ האָט דאָס פֿאַרשטאַנען, האָט זיך צו אים אָנגעבױגן און האָט געזאָגט, אַז דאָס איז זײַן מוטער.

― אפֿשר װאָלט איר געשיקט צו מײַן דאָקטאָר? ער װעט באַלד קומען. ― האָט אים גאָלדע געזאָגט פֿאַרזאָרגט.

― אַ דאַנק. ― האָט איר פֿעלדמאַן געענטפֿערט. ― אַ ביסל בין איך אַלײן אַ דאָקטאָר און אַביסל פֿאַרלאָז איך זיך אױף דער נאַטור: זי דאַרף אַלײן איבעראַרבעטן.

גאָלדע איז פֿאַרן אַװעקגאַנג צוגעגאַנגען צו טײַבעלען און האָט איר נאָך אַמאָל אַ קוש געטאָן. מאָריצס און טײַבעלעס אױגן האָבן זיך באַגעגנט, און זײ זײַנען בײדע רױט געװאָרן. אַז מיכאַיִלן איז גרינגער געװאָרן, זײַנען זײ זיך צעגאַנגען ― מאָריץ איז אַװעק אַהײם, און טײַבעלע צו זיך אין איר צימער ― יעדער מיט זײַנע געפֿילן אין האַרצן… מאָריץ איז געקומען אַהײם, און האָט זיך באַלד געלײגט שלאָפֿן. עס האָט זיך אים געחלומט, אַז ער ליגט אין בעט, און טײַבעלע האָט זיך אײַנגעבױגן צו אים, און מיט אירע שװאַרצע געקרײַזלטע האָר האָט זי אָנגערירט זײַן געזיכט, און אירע שײנע שװאַרצע אױגן קוקן אױף אים אַזױ טרױעריק, אַז עס גלוסט זיך צו װײנען… טײַבעלען האָט זיך אױך געחלומט, נאָר אױף אַן אַנדערן אופֿן: עס האָט זיך איר אױסגעװיזן, אַז מאָריץ האַלט זי שטאַרק מיט זײַנע װײכע װײַסע הענט, און זײ דרײען זיך בײדע אין אַ גרױסן זאַל אָן אַ שיעור. זי װיל אים כאַפּן בײַ דעם קאָפּ און געבן אַ קוש אין זײַן שײנעם ליכטיקן שטערן, רײַסט ער זיך אַרױס און לױפֿט אַװעק װײַט־װײַט! און קומט װידער, און נעמט זי אַרום אין זײַנע אָרעמס און רײַסט זיך װידער אַרױס און לױפֿט אַװעק…

IV

װער איז געװען טײַבעלע?

געבױרן פֿון אָרעמע, אָרעמע עלטערן. איר פֿאָטער איז געװען אַ בעל־מלאָכה, אַ שנײַדער. אַן ערלעכער. נאָר אַן אָרעמער. אַז טײַבעלע איז אַלט געװען פֿינף יאָר, פֿלעגט זי זײַן אַן עדות פֿון גאַנץ פֿײַנע סצענעס: איר מוטער איז געװען גאָר אַ יונגע און זײער אַ שײן װײַבל פֿון אַ יאָר פֿיר און צװאַנציק; זי איז געװען בײַ „יאָסל דעם קרומען“ (אַזױ האָט מען גערופֿן טײַבעלעס פֿאָטער) דאָס צװײטע װײַב. זי האָט אים ניט ליב געהאַט און געטריבן אין דער ערד אַרײַן; ער האָט געהאָרעװעט װי אַן אײזל טאָג װי נאַכט, און זי האָט געלעבט װי גאָט אין אָדעס: געגעסן און געטרונקען, און אים פֿלעגט זי פֿאַרשטאָפּן דאָס מױל מיט אַ שטיקל ברױט און מיט אַ שיסעלע קוליש פֿון פֿאַסאָליעס. זײַנע אַרבעטער פֿלעגן איר טראָגן שטילערהײט ניס מיט קאָנפֿעקטן, און די נאָענטע שכנות האָבן אױף איר אונטערגערעדט… דעם מאַן פֿלעגט זי רופֿן „קרומער הונט“, און קײן קללות האָבן זיך בײַ איר קײנמאָל ניט אױסגעלאָזט; יאָסל פֿלעגט איר אָבער ניט ענטפֿערן. אַז זי פֿלעגט זיך גוט צעשילטן, פֿלעגט ער זינגען שטיקלעך פֿון „כּתר“, פֿון „הלל“, פֿון „ויאתיו“, מיט זײער אַ טרױעריק קול, װעלכן טײַבעלע האָט ליב געהאַט צו הערן. די נאָדל פֿלעגט דעמאָלט פֿליִען גאַנץ הױך, און אין זײַנע שװאַרצע גרױסע אױגן פֿלעגט גלאַנצן אַ טרער… עס איז געװען שװער אים אין כּעס אַרײַנצוברענגען. נאָר אײן מאָל אױף איר לעבן געדענקט טײַבעלע אַזאַ סצענע: עס איז געװעזן „װיבאָרעס“выборы: װאַלן אין דער „כעצאָװאָי אופּראַװע“, יאָסל האָט זיך עפּעס פֿאַרזאַמט און איז געקומען אַהײם אַביסל פֿאַרשמאַכט…

― שיכּורניק!! ― איז אױף אים אָנגעפֿאַלן יענטל (אַזױ האָט מען גערופֿן טײַבעלעס מוטער). ― אַ שיכּור דאַרפֿסטו נאָך זײַן?! אָך און װײ איז מײַנע יונגע יאָר און טעג!…

זי האָט אים לאַנג געשאָלטן און האָט אים געװאָרפֿן די זיפּ מיט קלײַען אין קאָפּ אַרײַן. יאָסל האָט געהאַט שװאַרצע געקרײַזלטע האָר. די קלײַען האָבן אים געמאַכט װי אַ שד. יענטל האָט זיך צעלאַכט און האָט צונױפֿגערופֿן די אַרבעטער און טײַבעלען, זי זאָל אָנשפּײַען דעם טאַטן אין פּנים. טײַבעלע האָט נאָך ניט אוספּײעט צולױפֿן צום טיש, איז שױן יאָסל געשטאַנען מיט אױפֿגעהױבענע קולאַקעס; זײַנע אױגן זײַנען געװען אָנגעגאָסן מיט בלוט, זײַן פּנים איז געװעזן שרעקלעך; ער װאָלט געקאָנט צערײַסן יענטלען אױף שטיקלעך, װען טײַבעלע זאָל ניט געװען אונטערפֿאַלן אונטער זײַנע פֿיס מיט אַ געװײן. יאָסל איז געבליבן שטײן אױף אַ מינוט שטיל. נאָכדעם האָט ער זיך געכאַפּט מיט בײדע הענט פֿאַר די פּאות מיט דער באָרד און האָט זיך אױסגעריסן צװײ זשמעניעס האָר… שפּעטער מיט אַ פֿערטל שעה איז טײַבעלע געלעגן אין בעט פֿאַרכליפּעט, יענטל איז געזעסן אין אַ װינקעלע, אָנגעשפּאַרט אױף צװײ פֿינגער פֿון דער לינקער האַנט, און האָט געשאָלטן אױף דעם אַלטן שטײגער, און יאָסל איז געשטאַנען אײַנגעבױגן איבערן קינדס קאָפּ. אין די אױגן זײַנען אים געװעזן טרערן.

פּונקט אין אַזאַ פּאָזע געדענקט טײַבעלע איר אָרעמען פֿאָטער, װען איר מוטער איז געװען געפֿערלעך שלאַף, אַ האַלבע שעה פֿאַר דעם טױט. עס איז געװען אַ קאַלטער װינטער־טאָג; יאָסל האָט נאָר־װאָס אַרײַנגעטראָגן צװײ שײַטלעך האָלץ און האָט גענומען אײַנהײצן דעם אױװן; זײַן געקרײַזלטע באָרד און פּאות זײַנען געװען אָנגעפֿילט מיט פֿעדערן; דאָס פּנים איז אים געװען אױסגעצױגן, די אױגן רױט; ער איז אַרומגעלאָפֿן אַהין און אַהער מיט דעם פֿינגערהוט אױף דעם אױסגעבױגענעם פֿינגער און האָט געשלונגען די טרערן. טײַבעלע איז געזעסן אױף דעם אױװן און האָט געקוקט אַראָפּ, װי ער איז צוגעגאַנגען צו דער מוטער און האָט זיך אָנגעבױגן צו איר. יענטל האָט קױם אױפֿגעהױבן די האַנט און האָט אַ מאַך געטאָן אַרױף. יאָסל איז אָפּגעטראָטן אַביסל װײַטער. זי האָט אים עטלעכע מאָל געװיזן מיט דער האַנט אַרױף… זי האָט, אַ פּנים, געװאָלט, ער זאָל איר צוטראָגן דאָס קינד פֿאַר איר טױט. יאָסל האָט ניט פֿאַרשטאַנען װאָס זי מײנט. יענטל האָט אַ מאַך געטאָן מיט דער האַנט, האָט נאָך אַמאָל אַ קוק געטאָן אַרױף, האָט זיך איבערגעקערט אױף דער אַנדערער זײַט, און איז… אױסגעגאַנגען. יאָסל האָט זיך לאַנג ניט געמוטשעט אױף דער װעלט: ער האָט פֿאַר צרות אָנגעהױבן טרינקען, האָט אָפּגעלעבט צװײ יאָר, און איז געשטאָרבן.

V

טײַבעלע איז געבליבן עלנט װי אַ שטײן. זי איז אַלט געװען נײַן יאָר, און האָט זיך אַרומגעװאַלגערט איבער דער שטאָט, ביז פּעסי די מעקלערן האָט איר געפֿונען אַן אָרט בײַ צירעלע דער פּאַריקמאַכערין. צירעלע איז געװען זײער אַ פֿײַן װײַבל, אַ גרושה, אָן קינדער, און האָט זיך פֿאַרדינט איר שטיקל ברױט, ניט אַזױ פֿון דער אַרבעט, װי פֿון אַנדערע ספּעקולאַציעס… אונדזערע לעזער מײנען, אַז צירעלע איז געװען אַ סוחר, אָדער זי פֿלעגט פֿאַרלײַען געלט אױף משכּנות? חלילה! צירעלע איז געװען אַ װײַבל אַ גאַנץ סאָלידנע. בײַ איר האָבן זיך שטענדיק געפֿונען עטלעכע יונגע מײדלעך יתומות. זי פֿלעגט זײ אױסהאַלטן און זײער שײן קלײדן, און אַז זײ פֿלעגן אַלט װערן פֿופֿצן־זעכצן יאָך פֿלעגט זי אָנהײבן מיט זײ שפּאַצירן אין גאָרטן און װײַזן זײ דער װעלט… צירעלע איז באַקאַנט געװען מיט פֿיל יונגע לײט פֿון דער שטאָט און אױך מיט אַלע פּריצים. אונדזערע לעזער מײנען, אַז צירעלע איז געװען אַ הולטײַקע ― חס־ושלום! איר דאַװנען, איר ראָש־חודש בענטשן, איר קנײטלעך לײגן, איר תּחינות זאָגן האָבן געהאַט אַ שם! פֿאַרקערט, זי פֿלעגט נאָך זאָגן, אַז איר מעג מען טאַקע גאָט־ברוך־הוא העלפֿן פֿאַר איר חסד, װאָס זי טוט מיט די אָרעמע יתומות… טײַבעלע איז אָפּגעװען פֿיר יאָר בײַ צירעלען. זי האָט זיך אָנגעזען גאַנץ שײנע זאַכן, װאָס האָבן זיך אָפּגעטאָן מיט אירע עלטערע חבֿרטעס, פֿון װעלכע מיר װעלן אונדזערע לעזער באַפֿרײַען… זי איז אַלט געװאָרן דרײַצן יאָר און איז געװען שײן, װי דער זומער־טאָג. צירעלע האָט זיך געשפּיגלט אין איר. זי האָט זי ניט אָפּגעלאָזט פֿון די אױגן און פֿלעגט זי רופֿן „טאָכטער“, און האָט זי אױסגעקלײדט װי אַ גראַפֿין. טײַבעלע איז געװען צופֿרידן מיט צירעלעס באַהאַנדלונג. נאָר אײן זאַך האָט זי ניט געקאָנט איבערטראָגן: אױסרעדן די קאָמפּלימענטן פֿון די פֿרעמדע יונגעלײַט, װאָס פֿלעגן זיך צונױפֿקלײַבן בײַ צירעלען אַלע טאָג.

װער זײַנען די יונגעלײַט, װאָס פֿאַרברענגען בײַ איר די צײַט?… און װער איז דער יונגערמאַן, װאָס װױנט דאָ אױף דעם הױף, אין דעם קלײנעם שטיבל, און גײט אַלע טאָג אַװעק אױף עטלעכע שעה און קומט צוריק צו אַ געװיסער צײַט אַהײם, און זיצט אַמאָל אָפּ אַ גאַנצע נאַכט איבער ביכער? פֿאַרװאָס גײט ער אױך ניט צו צירעלען צו גאַסט, גלײַך מיט יענע יונגעלײַט? מען דאַרף פֿרעגן בײַ צירעלען. צירעלע האָט איר געזאָגט, אַז דאָס אין עפּעס אַ שלימזל, אַן אָרעמער לערער. ער הײסט פֿעלדמאַן. זי האַלט ניט פֿון אַזעלכע יונגעלײַט: זי האָט ליב שײנע, רײַכע, פֿרײלעכע, קלוגע…

פֿעלדמאַן האָט עטלעכע מאָל באַמערקט טײַבעלען אַרומגײן איבער דעם הױף אײנע אַלײן. פֿעלדמאַן האָט געװוּסט, װער צירעלע איז, און װאָס פֿאַראַ מענטשן עס גײען צו איר… אײנמאָל איז פֿעלדמאַן אַהײמגעקומען שפּעט פֿון די שטונדן און האָט געטראָפֿן טײַבעלען אַרײַנקוקן צו אים אין פֿענצטער. טײַבעלע האָט זיך אַביסל דערשראָקן, װאָס ער האָט זי אַזױ געטראָפֿן. עס האָט זיך צװישן זײ אָנגעהױבן אַזאַ געשפּרעך:

― איר האָט אַרײַנגעקוקט צו מיר אין מײַן חדר?

― יאָ… איר זענט הײַנט אַזױ שפּעט אַהײמגעקומען…

זײ זײַנען עטלעכע מינוט געשטאַנען שטיל און נאָר געקוקט אײַנער אױף דעם אַנדערן און זיך געמאָסטן מיט די אױגן. ענדלעך האָט זי פֿעלדמאַן אַ פֿרעג געטאָן:

― איר זײַט שױן לאַנג בײַ צירעלען?

― איר קענט זי? ― האָט אים טײַבעלע פֿאַרװוּנדערט געפֿרעגט.

― איך האָב געהערט פֿון איר.

― פֿאַרװאָס גײט איר קײנמאָל ניט אַרײַן צו אונדז, װי יענע יונגע לײַט? ― טײַבעלע האָט זיך אױסגעדרײט צו צירלס הױז און האָט אים געװיזן מיט דעם פֿינגער אױף דעם פֿענצטער, װאָס איז געװען שטאַרק באַלײַכט.

― איר װילט, איך זאָל אױך גײן אַהין? ― האָט זי פֿעלדמאַן געפֿרעגט האַלב לאַכנדיק.

― האַ? נײן! איך פֿרעג, פֿאַר װאָס איר גײט ניט אַהין?

― פֿאַרװאָס איך גײ ניט? קײן רעכטער מענטש גײט ניט צו צירעלען… ― פֿעלדמאַן האָט זיך פֿאַרכאַפּט. ― איך בין זײער אַ פֿאַרנומענער מענטש און האָט קײן צײַט ניט. טײַבעלע האָט זיך אַביסל פֿאַרטראַכט.

― פֿאַר װאָס־זשע זײַנען יענע ניט פֿאַרנומען? פֿאַרװאָס האָבן זײ יאָ צײַט? זײ זײַנען דען ניט קײן רעכטע מענטשן?…

פֿעלדמאַן האָט ניט באַלד געענטפֿערט.

― זײ האָבן ניט װאָס צו טאָן, זײ זײַנען לײדיקגײער, פּוסטע לײַט, נידעריקע מענטשן, זײ האָבן געלט און האָרעװען ניט דערױף, זײ מוזן ערגעץ פֿאַרברענגען די צײַט, כּדי זײ זאָלן ניט משוגע װערן פֿאַר ראָסקאָש.

― איך האָב אױך געטראַכט דאָס זעלבע, ― האָט טײַבעלע געזאָגט און אין צוגעגאַנגען נענטער צו פֿעלדמאַנען, ― נאָר צירעלע זאָגט, אַז דאָס זײַנען די פֿײַנסטע יונגעלײַט אין שטאָט, און לױבט זײ גאָר אָן אַ שיעור… אָט פֿון אײַך לאַכט זי דװקא: איר זײַט איר ניט געפֿעלן…

זײ האָבן זיך בײדע צעלאַכט.

― איר זײַט שױן לאַנג בײַ איר? ― האָט פֿעלדמאַן װידער געפֿרעגט.

― שױן פֿיך יאָר.

― איר זײַט צופֿרידן?

טײַבעלע האָט ניט געענטפֿערט אױף זײַן פֿראַגע און האָט נאָר אַ װאָרף געטאָן מיט אירע שװאַרצע געקרײַזלטע האָר, און אירע גרױסע שװאַרצע אױגן זײַנען געבליבן פֿאַרטראַכט.

― איר קלערט דאָרט לאַנג צו בלײַבן? ― האָט זי פֿעלדמאַן װײַטער געפֿרעגט.

טײַבעלע איז געשטאַנען אין דעך זעלביקער פּאָזע און האָט אים שטיל געענטפֿערט: ― איך קלער שױן אַלײן גאַנץ לאַנג דעריבער און קאָן גאָר ניט צוקלערן… קײן עלטערן האָב איך ניט, קײן פֿרײַנט אױך ניט ― און אַז איך דערמאָן זיך, װאָס מיט מײַן עלטערער חבֿרטע האָט זיך אױסגעלאָזט!… זי איז ניט לאַנג געקומען צו אונדז אַ צעהרגעטע, אַ פֿאַרשװאָלענע, הונגעריק װי אַ הונט… מיר האָבן זי קױם דערקענט!… צירעלע האָט זי צוריק ניט געװאָלט צונעמען. איך האָב זי געבעטן, מיר האָבן בײדע געװײנט פֿאַר איר, און זי װיל ניט און װיל ניט!… מיר האָט זי שטילערהײט געזאָגט, איך זאָל אַװעק פֿון דאַנען, װאָרעם עס קאָן מיט מיר אױך זײַן אַזאַ סוף, װי מיט איר… זי האָט זיך מיט מיר געזעגנט און האָט אַזױ געװײנט… פֿון טײַבעלעס שײנע אױגן האָבן זיך מיט אַמאָל אַ גאָס געטאָן טרערן. פֿעלדמאַן איז צוגעגאַנגען צו איר און האָט זי אָנגענומען בײַ דער האַנט. טײַבעלע האָט זיך אױסגעריסן און איז אַנטלאָפֿן.

פֿון יענעם טאָג אָן האָט זי פֿעלדמאַן ניט געזען אַ װאָך צװײ. ער האָט גערעכנט, אַז זי איז אַנטלאָפֿן פֿון צירעלען; נאָר װי גרױס איז געװען זײַן פֿאַרװוּנדערונג, אַז ער איז אײנמאָל געקומען אַהײם און האָט געטראָפֿן די טיר פֿון זײַן שטיבל אָפּגעשלאָסן און טײַבעלע איז געזעסן בײַם טיש און האָט געקוקט אין אַ בוך! אַז זי האָט אים דערזען, האָט זי געשװינד צוגעמאַכט דאָס בוך, איז אױפֿגעשטאַנען און איז געבליבן פֿאַרשעמט, װי אַ קלײן קינד, װאָס האָט זיך אַרײַנגעכאַפּט אין קעמערל, װוּ די עפּל מיט די באַרן ליגן, און פּלוצלינג איז אָנגעקומען די מוטער…

― איך האָב געװאַרט אױף אײַך אַ פּאָר שעה ― האָט זיך טײַבעלע פֿאַרענטפֿערט ― און האָב געזען, אַז איר קומט ניט, האָב איך גענומען דעם שליסל (איך האָב געזען װוּ איר באַהאַלט אים) און בין אַרײַנגעגאַנגען צו אײַך און זיץ שױן דאָ לאַנג. איך האָב דערװײַל געזען אײַערע ביכער; מײַן עלטערע חבֿרטע, פֿון װעלכער איך האָב אײַך דערצײלט, האָט מיך אױסגעלערנט לײענען רוסיש. איך בעט אײַך, איר זאָלט זיך אױף מיר ניט בײזערן. איך בין געקומען צו אײַך פֿרעגן אַן עצה…

פֿעלדמאַן איז געשטאַנען און האָט באַטראַכט דאָס יונגע אומגליקלעכע מײדל; אירע שײנע אױגן זײַנען געװען רױטלעך, װי בײַ אַ מענטשן, װאָס דערשלאָפֿט ניט אַ נאַכט, פֿון איר שײן װײַס געזיכט איז געװען צו זען, אַז עס איז איר ביטער אױפֿן האַרצן. פֿעלדמאַן האָט איר צוגעטראָגן אַ בענקל און האָט זי געבעטן זיצן.

― זאָגט, איך װעל אײַך העלפֿן מיט װאָס און װיפֿל איך קאָן.

טײַבעלע האָט זיך געזעצט און האָט אָנגעשפּאַרט איר קאָפּ אױף דער רעכטער האַנט, מיט דער לינקער האָט זי געבלעטערט דאָס בוך, װאָס זי האָט פֿריִער אַװעקגעלײגט, די אױגן מיט די לאַנגע ברעמען האָט זי אַראָפּגעלאָזט, און אױף אירע קלײנע רױטע ליפּן האָט געשפּילט אַ ביטער שמײכעלע.

― איך קאָן מער ניט זײַן בײַ צירעלען… איך…

― איר קאָנט דען ניט אַװעקגײן פֿון איר? ― האָט זי פֿעלדמאַן איבערגעשלאָגן. ― זי האָט אײַך דען געקױפֿט? זאָגט איר, אַז איר װילט מער ניט זײַן בײַ איר ― און גענוג.

טײַבעלע האָט אױפֿגעהױבן די אױגן אױף פֿעלדמאַנען.

― איך בין אַרױסגעגאַנגען הײַנט פֿון צירעלעס הױז, און מײַן פֿוס װעט שױן דאָרט ניט זײַן אַזױ לאַנג װי איך װעל לעבן!…

בײַ די װערטער האָט איר די אױבערשטע ליפּ אַ ציטער געטאָן און איר געזיכט האָט אױסגעװיזן בײז. פֿעלדמאַן האָט פֿון איר ניט אַראָפּגעלאָזט קײן אױג: אין אירע װערטער האָט ער גערעדט אַ קול פֿון אַ מענטשן, ניט װי פֿון אַ קינד. ער האָט זיך באַטראַכט, אַז עס איז גלײַכער זי ניט צו פֿרעגן די אורזאַך פֿון איר באַשלוס. ער האָט איר פֿאָרגעלײגט אַלערלײ פּלענער: אױב זי װיל, װעט ער איר אָפּזוכן אַן אָרט אױף צו לערנען זיך נײען און אַרבעטן, און אױב זי װיל, װעט ער זי לערנען לײענען און שרײַבן, און אױב ער װעט זען, אַז זי האָט דערצו אַ טאַלאַנט, װעט ער זי אַלץ לערנען װאָס מע דאַרף און װאָס ער קאָן. ער האָט איר געגעבן צו פֿאַרשטײן, אַז דאָס איז גאָר ניט אַזױ שװער װי זי מײנט; מע דאַרף נאָר האָבן גענוג געדולד. ער האָט איר געזאָגט, אַז אױב זי װיל, קאָן זי אַפֿילו הײַנטיקן טאָג איבערבלײַבן בײַ אים אין דעם צװײטן צימער באַזונדער, ביז זי װעט קאָנען אַלײן האָרעװען און זיך פֿאַרדינען צום לעבן און װעט ניט דאַרפֿן אָנקומען צו קײנעם. פֿעלדמאַן האָט געקאָנט רײדן: ער האָט איר געװיזן אַ בײַשפּיל פֿון זיך אַלײן, און האָט איר דערצײלט, װי עלנט און אומגליקלעך ער איז געװען, אַז מען האָט אים אַרױסגעטריבן פֿון זײַן שטאָט, װי אַזױ ער האָט באַדאַרפֿט גײן דאָס לעצטע מאָל צו רב נחמן פֿליאַסק בעטן בײַ אים אױף הוצאָות, און װי אַזױ רב נחמן האָט אים אױפֿגענומען: פֿריִער איז ער אַרױסגעגאַנגען אױף צװײ שעה, נאָכדעם איז ער אַרײַנגעגאַנגען אין שטוב, האָט אָפּגעשװענקט די הענט, האָט פֿאַרגלאָצט די אױגן און מיט גרױס כּװנה געזאָגט „אַשר יצר“… ער האָט געהײסן פֿעלדמאַנען שטײן אין הױז בײַ דער טיר, ביז ער װעט זיך אינגאַנצן אָפּפֿאַרטיקן, און ער האָט זיך געשטעלט דאַװנען, װעלכעס האָט אױך געדױערט צװײ שעה. נאָך דעם דאַװנען האָט ער געזאָגט אַ ביסל זוהר, האָט געמאַכט אַ כּוסע און האָט פֿאַרביסן מיט צװײ אָפּגעשײלטע אײער, גוט אײַנגעקאַטשעט אין זאַלץ. נאָכדעם האָט ער געהאַט אַ חשבון מיט אַ פֿאַרװײנטער אַלמנה, װעלכע האָט אים געבראַכט, אַ חוץ דעם זילבער, װאָס איז שױן לאַנג געלעגן פֿאַרזעצט בײַ אים פֿאַר צװאַנציק רובל, אַ זײַדן קלײד, װאָס זי האָט געמאַכט איר טאָכטער צו דער חתונה און האָט עס פֿאַרזעצט בײַ אים פֿאַר צען רובל, דערצו האָט זי זיך אונטערגענומען פֿערצן װאָכן אױסצוצאָלן צו צװײ רובל מיט אַ פֿערטעלע יעדע װאָך, נאָך דער פּרשה, און אַז עס װעט גײן חוקת מיט בלק און מטות־ומסעי צוזאַמען, דאַרף זי יענע װאָכן צאָלן דאָפּלט צו 4.50, און די װאָכן דאַרפֿן זיך אַלץ רעכענען אײנציקע. פֿון די צען רובל האָט ער דערװײַל אַראָפּגענומען פּראָצענט פֿאַר „יענער“ װאָך, אַ חוץ פֿופֿציק קאָפּיקעס אױף „לחם־אבֿיונים“. די װיסטע אַלמנה איז אַרױסגעגאַנגען װילד צופֿרידן, און רב נחמן האָט זיך געזעצט עסן אַלײן, און פֿעלדמאַן איז אַלץ געשטאַנען בײַ דער טיר, און האָט געהערט, װי רב נחמן האָט געשאָלטן די קעכין, פֿאַר װאָס דאָס טײגעכץ איז אױסגעקומען אַזױ לױז, און די פּאָלקע פֿון דעם עוף איז געװען אַ ביסל איבערגעבראָטן… נאָכדעם האָט ער געבענטשט אױפֿן קול, און צו „ובֿנה ירושלים“ האָט ער זיך צעװײנט, װי אַ קלײן קינד. נאָך דעם בענטשן האָט אים דאָס װײַב אַרײַנגעטראָגן צװײ געלע באַרן מיט אַ פֿלאַם־פֿײַערדיקן אַרבוז אָן קערלעך; ער האָט אים אױפֿגעגעסן אינגאַנצן, און האָט זיך צוגעלײגט אָפּרוען װידער אױף אַ שעה צװײ. אַז ער איז אױפֿגעשטאַנען, האָט ער זיך געװאַשן די הענט און אַרײַנגערופֿן פֿעלדמאַנען צו זיך, און האָט אים גענומען זאָגן מוסר, אַז דער גיהנום מיט אַלע זײַנע שטראָף איז קאַרג פֿאַר אַזאַ שײגעץ, װאָס האָט אַ העזה צו לײענען איטשע־בערס ביכלעך אין אַ מקום־קדוש, און האָט געװיזן מיט ראַיות־ברורות, אַז געבן אַזאַ הולטײַ אַ נדבֿה איז די גרעסטע עבֿירה, אַ סך ערגער װי צו הרגענען אַ מענטשן. דערמיט האָט ער אים אָפּגעלאָזט אױף אַלע פֿיר זײַטן. נאָר אַז פֿעלדמאַן איז פֿאַרביטערט אַרױסגעגאַנגען פֿון שטוב, האָט רב נחמן אַ קרעכץ געטאָן און האָט פֿאַרשריבן מיט רש″י־כּתבֿ אין „צעטל של הוצאָות והכנסה“: אַז דער שײגעץ, ימח־שמו, װאָס מען האָט בײַ אים געפֿונען דעם „אפֿס־דמים“, איז אַרױסגעגעבן געװאָרן פֿון לחם־אבֿיונים געלט 5 רו″כ על הוצאָות־הדרך…

פֿעלדמאַן האָט איר דערצײלט זײַן גאַנצע ביאָגראַפֿיע פֿון יענער צײַט אָן ביז ער איז אַרײַן אין פֿינפֿטן קלאַס ראַבינער־שול. ער האָט ניט פֿאַרגעסן צו דערצײלן די מעשׂה, װאָס האָט זיך מיט אים געטראָפֿן אין דער שטאָט „בלאָטע“. ער האָט געהאַט אַ רעקאָמענדאַציע צו דעם גבֿיר פֿון דער שטאָט „בלאָטע“ ― רב גרשון שפּרינגער, װעלכער האָט אים צוגענומען לערנען מיט זײַן בן־זקונים פֿײַטל. רב גרשון שפּרינגער איז רײַך געװאָרן פֿון אַ קלײניקײט: ער האָט אױסגעדונגען עטלעכע ייִדישע פֿאַמיליעס די מילן, װאָס דער גראַף האָט געהאַט אין דער שטאָט, און זײ גײען נאָך עד־היום אין די הײַזער, און אַלײן איז ער געװאָרן אַ גבֿיר, האָט געטאָן שאַרפֿן שידוכים און איז געװאָרן מיט חסידים אַ חסיד און מיט אַריסטאָקראַטן אַן אַריסטאָקראַט ― דאָס װאָס הײסט בײַ אונדז אַ מעורבֿ עם חבֿריות. ער האָט געקאָנט אױסקומען מיט דער גאַנצער װעלט, דאָס הײסט, יעדן באַזונדער אָפּנאַרן. ער האָט געװאָלט באַקומען אַ נאָמען אױף דער װעלט, פֿלעגט ער אַרײַנשיקן פֿון דער אימעניע צען װעגן שטרױ אין „הקדש“ אַרײַן, און זײַן „אײגענער“ קאָרעספּאָנדענט האָט צעבלאָזן אױף אַלע גאַזעטן, אַז הגבֿיר רב גרשון שפּרינגער באַהײצט װינטער אַלע אָרעמע לײַט אין דער שטאָט „בלאָטע“. און אַז דער אַנדערער גבֿיר אין דער זעלביקער שטאָט האָט באַדאַרפֿט שטאַרבן, און עס האָט זיך אים פֿאַרגלוסט דװקא אין גן־עדן אַרײַן, האָט ער איבערגעלאָזט זײַן גאַנצן קאַפּיטאַל אױף עולמות מיט גמילות־חסדים מיט תּלמוד־תּורה און האָט געמאַכט פֿאַר אײן אָפּעקון, פֿאַרשטײט זיך, רב גרשון שפּרינגער, װעלכער האָט דאָס געלט פֿאַרטאָן װוּהין ער האָט געװאָלט, און אַ „חשבון“, האָט ער געזאָגט, װעט ער װײַזן, אם ירצה השם, אַז משיח װעט קומען, װאָרעם איצט איז ער שטאַרק פֿאַרנומען מיט זײַנע אײגענע געשעפֿטן…

כאָטש רב גרשון איז געװען אַן עם־האַרץ און האָט קױם געקענט דאַװנען, נאָר „משׂכּילים האָט ער פֿײַנט געהאַט בתּכלית־השׂינאה, און פֿלעגט זײ רופֿן „זשוליקעס“, און „השׂכּלה“ האָט בײַ אים געהאַט אַ נאָמען ― „קראַנצעפֿאָליע“… )מיר האָבן געזוכט דאָס װאָרט „קראַנצעפֿאָליע“ אין אַלע נײַע און אַלטע װערטער־ביכער און האָבן אַזאַ װאָרט נישט געפֿונען: לכן בעטן מיר אונדזערע לעזער, זײ זאָלן אײַנחזרן דאָס װאָרט „קראַנצעפֿאָליע“, װעט דאָס אונדז בלײַבן לדור־ודור… דער פֿאַרפֿאַסער.)

זײַן בן־זקונים פֿײַטל װאָלט באַדאַרפֿט געבױרן װערן גאָר אַ גרױסער חכם, האָט אים רעד מלאך געגעבן צו אַ שטאַרקע שנאָל אונטער דער

נאָז, איז ער געװאָרן אַ טיפּש… ער איז אַלט געװען אַכצן יאָר און האָט זיך געריבן צװישן די „משׂכּילים“, און דער גמרא־מלמד פֿלעגט אים אַ מאָל פֿאַרשרײַבן אַ קאָרעספּאָנדענציע אין אַ לשון־קודש־צײַטונג, אױף װעלכער ער פֿלעגט שטעלן זײַן נאָמען. אַז פֿעלדמאַן איז אָנגעקומען צו אים פֿאַר אַ לערער, האָט ער זיך געפּרוּװט מיט אים אױך מאַכן די זעלבע שװינדלערײַען, האָט ער אים אָפּגעזאָגט. פֿײַטל איז ברוגז געװאָרן און האָט אים געזידלט, געמאַכט מיט דער בלאָטע. פֿעלדמאַן האָט אים מיט זײַנע דאַרע הענט, אַזױ װי מיט אַ צװאַנג, אָנגענומען בײַם גאָרגל און האָט אים אַרױסגעװאָרפֿן דורך דעם פֿענצטער… דערפֿאַר איז ער אָפּגעזעסן צװײ װאָכן אין פּאָליצײ און איז קױם מיטן לעבן אַנטלאָפֿן פֿון דער שטאָט „בלאָטע“.

טײַבעלע האָט מיט גרױס אינטערעס אױסגעהערט זײַן ביאָגראַפֿיע, װעלכע פֿעלדמאַן האָט געקאָנט דערצײלן און באַשײַנען מיט אַנעקדאָטן און משלים. ער האָט זי אױפֿגעקלערט, אַז אַ מענטש קאָן פֿון זיך מאַכן װאָס ער װיל, און קײן שום שלעכטע אומשטענדן קאָנען אים ניט שטערן צו זײן דער אָרנטלעכסטער מאַן אױף דער װעלט, אַבי ער קוקט נאָר אױף יעדער זאַך מיט אָפֿענע אױגן און מיט זײן אײגענעם שׂכל, מיט זײן אײגן געפֿיל. ער מוז האָרעװען צו װערן זעלבסטשטענדיק, צוליב זיך און צוליב דעם כּלל מענטשן.

טײַבעלע האָט אים אױך דערצײלט, װאָס איר יונגער שׂכל האָט געקאָנט באַמערקן אין איר לעבן. זי האָט אים פֿאַרשיט מיט פֿראַגן: פֿאַר װאָס איז דאָס אָדער יענץ אַזױ און ניט אַנדערש? און אַז עס איז שױן גאַנץ שפּעט געװאָרן און מען האָט שױן באַדאַרפֿט גײן שלאָפֿן, האָט זי פֿעלדמאַן אַרײַנגעפֿירט אין דעם צװײטן צימער און האָט שױן געװאָלט אַװעקגײן צו זיך אין צימער, האָט אים טײַבעלע אָפּגעשטעלט און האָט אים געגעבן איר האַנט מיט די װערטער:

― איר זענט ניט אַזױ, װי יענע יונגע לײט?… איר זענט באמת אַן אָרנטלעכער מאַן?

פֿעלדמאַן האָט אַ קוק געטאָן איר אין די אױגן מיט אַ שמײכל און האָט גאָרניט געענטפֿערט. טײַבעלע האָט אים די האַנט ניט אַרױסגעלאָזט און האָט אים װידער געפֿרעגט:

― איר שװערט בײַ אײַער לעבן?

― איך שװער בײַ מײַן לעבן!…

VI

די ערשטע צײַט האָט טײַבעלע געקוקט אױף פֿעלדמאַנען מיט צװײפֿל: זי האָט ניט געװוּסט, צי זאָל זי אים גלױבן, צי נײן. פֿעלדמאַן האָט דאָס פֿאַרשטאַנען, און טײַבעלע האָט אים אַמאָל אַלײן געזאָגט, װאָס עס מוטשעט זי. פֿעלדמאַן האָט איר דערױף געענטפֿערט, זי זאָל דאָס איבערגעבן דער צײַט, װאָס קאָן אַלץ איבערמאַכן און אױסזאָגן דעם רעכטן אמת. עס האָט אָבער לאַנג נישט געדױערט: אין אַ האַלב יאָר אַרום איז טײַבעלע צו אים צוגעבונדן געװאָרן, װי אַ שװעסטער; זי האָט אַלײן אַלץ געטאָן אין שטוב: געקאָכט, גערױמט, גרעט געװאַשן און נאָך אַזעלכע אַרבעט. אין לערנען האָט טײַבעלע באַװיזן אַזאַ פֿעיִקײט, אַז פֿעלדמאַן האָט זיך געװוּנדערט. ער האָט מיט איר געלערנט עטלעכע שעה אין טאָג; די איבעריקע צײַט האָט זי געלעזן ביכער. פֿעלדמאַנען האָט זי ניט געלאָזט אָטעמען: זי האָט אַלץ געװאָלט װיסן. עס איז פֿאַרגאַנגען נאָך אַ יאָר. עס האָט זיך געמאַכט אַזױ, אַז מען האָט פֿעלדמאַנען גערופֿן צו אַ רײַכן מאַן און מען האָט אים פֿאָרגעלײגט אַ שטונדע געבן אַ קלײן מײדעלע פֿון אַ יאָר צען; פֿעלדמאַן איז אָבער געװען זײער פֿאַרנומען, און האָט רעקאָמענדירט טײַבעלען. טײַבעלע האָט דאָרט אָנגענומען די לעקציע פֿאַר צװאַנציק רובל אַ חודש און איז פֿאַר פֿרײד שיעור ניט אַרױפֿגעפֿאַלן פֿעלדמאַנען אױף דעם האַלדז:

― נו, מיכאַיִל, הײַנט בין איך כּמעט אַזױ רײַך װי איר; איך האָב שױן קײן מורא ניט, טאָמער װעט איר מיך אַרױסטרײַבן…

יענעם אָװנט האָבן זײ לאַנג געפּלױדערט צוזאַמען. טײַבעלע האָט זיך געמאַכט נאַריש, װי אַ קלײן קינד, און פֿעלדמאַן האָט אָנגעקװאָלן פֿון איר, װי אַ גליקלעכער פֿאָטער. זײ האָבן אַזױ לאַנג גערעדט, ביז עס איז געקומען צו גאַנץ װיכטיקע זאַכן. טײַבעלע האָט אױפֿגעהערט צו לאַכן און האָט פֿאַרטראַכט געהערט פֿעלדמאַנען, װעלכער האָט אין דעם אָװנט אױסגעגאָסן פֿאַר איר אַלע זײַנע געפֿילן. טײַבעלע האָט אים ניט רעכט פֿאַרשטאַנען און געבעטן, ער זאָל איר זאָגן װאָס ער מײנט. פֿעלדמאַן האָט איר צום ערשטן מאָל אין די צװײ יאָר אױסגעזאָגט, אַז ער ליבט זי מער פֿון אַלץ אױף דער װעלט!… טײַבעלע איז רױט געװאָרן װי אַ רױז; זי איז צוגעגאַנגען צו אים. האָט גענומען זײַן האַנט צו זיך אין די הענט, האָט זיך אײַנגעבױגן צו אים און האָט אים לאַנג געקוקט אין די אױגן. פֿעלדמאַן האָט געפֿילט די װאַרעמקײט פֿון אירע קלײנע גלאַטע הענטלעך, מיט דעם ריח פֿון אירע האָר, װעלכע האָבן אָנגערירט זײַן געזיכט. זײ האָבן בײדע קײן װאָרט ניט אױסגערעדט, און אַזױ זײַנען זײ זיך צעגאַנגען אין זײערע צימערן, װי אַלע נאַכט. איבער טײַבעלעס בעט איז געהאַנגען פֿעלדמאַנס פּאָרטרעט; זי האָט אים אַראָפּגענומען, האָט צוגעשלאָסן די טיר און האָט געקוקט אױף דעם בילד:

― אָ, טײַערער מיכאַיִל, דו ביסט זײער אומערלעך!…

אין דער נאַכט האָט טײַבעלע געזען אַזאַ חלום:

אַ גרױסער, ברײטער, טיפֿער גרוב, אָן אַ גרונט; עס פֿליִען אַרום אין דער לופֿטן קלײנע מענטשעלעך, װאָס האָבן אַ פּנים פֿון שלאַנגען און יאָגן זיך אײנע נאָך די אַנדערע. זי האָט דאָרט דערקענט צירעלען, װעלכע האָט זיך מיט צעשפּרײטע אָרעמס און מיט אַ שמײכעלע געקאַטשעט און געדרײט אַהין און אַהער; אַרום איר האָבן זיך אַרומגעדרײט נאָך קלענערע מענטשעלעך מיט פֿאַרשײדענע פֿיזיאָנאָמיעס. זי האָט צװישן זײ דערקענט אײניקע יונגעלײַט, װאָס פֿלעגן זײַן פֿון צירעלעס געסט. אָן אַ זײַט האָט זי דערזען איר עלטערע חבֿרטע, װעלכע האָט אױף זיך געריסן די קלײדער און געװײנט, געיאָמערט מיט אַ משונה קול. זי האָט אױפֿגעהױבן די אױגן, האָט זי דערזען פֿעלדמאַנען אַזױ גרױס און שײן, אַז זי האָט שױן גאָר פֿאַרגעסן אָן די אַלע קלײנע מענטשעלעך; נאָר זײַן געזיכט איז געװען אַזױ װי מיט אַ װאָלקן באַדעקט; זײַנע אױגן האָבן געקוקט אױף איר מיט אַ געבעט, מיט רחמנות. זי האָט זיך געװאָלט אױפֿהײבן אַביסל העכער, נאָר זי האָט ניט געקאָנט, גלײַך װי עמעצער װאָלט זי צוגעהאַלטן. זי האָט געפֿילט, אַז זי פֿאַלט אַלץ נידעריקער און נידעריקער…

אױף מאָרגן, אַז פֿעלדמאַן האָט זי דערזען, האָט זיך אים אױסגעװיזן, אַז בײַ טײַבעלען זײַנען רױט די אױגן, גלײַך װי זי װאָלט געװײנט אַ גאַנצע נאַכט. ער האָט זי געװאָלט פֿרעגן, װאָס דאָס באַדײַט, נאָר ער האָט זי ניט געפֿרעגט. פֿון דעמאָלט אָן פֿלעגט טײַבעלע זײַן פֿאַרטראַכט און װי פֿאַרזאָרגט, און פֿעלדמאַן האָט ניט געהאַט קײן געלעגנהײט אױפֿמישן דאָס אַלטע געשפּרעך. אַזױ איז איבערגעלאָפֿן נאָך אַ האַלב יאָר. טײַבעלע איז שױן אַלט געװאָרן פֿופֿצן־זעכצן יאָר און איז געװען װי אַ בלום, װאָס הײבט נאָר אָן צו בליִען.

אונדזערע לעזער דאַרפֿן געדענקען, װי אַזױ עס איז געשלאָסן געװאָרן די ערשטע באַקאַנטשאַפֿט צװישן מיכאַיִל פֿעלדמאַן און מאָריץ זילבערמאַן. אױף דעם צװײטן טאָג האָט אים פֿעלדמאַן פֿאָרגעשטעלט פֿאַר זײַן שילערין טײַבעלע זאָנענשײַן, און אַזױ זײַנען די יונגע מענטשן באַקאַנט געװאָרן. זײ פֿלעגן זיך זען אַלע טאָג, צוזאַמען לערנען, ביכער לײענען, אָפֿטמאָל זיך קריגן איבער אַ בוך און גײן שפּאַצירן. עס איז איבערגעגאַנגען עטלעכע מאָנאַטן ביז דער צײַט, װאָס פֿעלדמאַן איז שלאַף געלעגן און גאָלדע זילבערמאַן איז בײַ אים געװעזן. ער איז אָפּגעלעגן נאָך פֿינף טעג און איז אינגאַנצן געזונט געװאָרן. מאָריץ מיט טײַבעלען זײַנען אַזױ פֿרײלעך געװען דערפֿון, אַז זײ האָבן באַשלאָסן צו מאַכן מיכאַיִלן אַ סורפּריז (איבערראַשונג). עס איז געװעזן חודש מײַ. זײ האָבן אָנגעקױפֿט פֿיל בלומען און האָבן באַהאָנגען די װענט פֿון זײַן צימער. אַז פֿעלדמאַן איז אַרײַנגעקומען, האָט ער זײ געדריקט די הענט און האָט זײ געדאַנקט פֿאַר זײער געטרײַשאַפֿט. דאָ האָבן זיך מאָריץ מיט טײַבעלען װידער באַגעגנט מיט די אױגן און זײַנען װי רױט געװאָרן. פֿעלדמאַן האָט דאָס באַמערקט און האָט זיך אַ ביסל פֿאַרקלערט דערױף. דעם גאַנצן טאָג האָט ער װינציק גערעדט און איז געװען פֿאַרטראַכט. טײַבעלע האָט זיך צו אים געטשעפּעט, װאָס איז מיט אים; ער האָט איר געזאָגט, אַז דער קאָפּ טוט אים אַ ביסל װײ, און איז אַװעקגעגאַנגען צו זיך אין צימער. מאָריץ האָט טײַבעלען נאָך קײן אײנציק װאָרט געזאָגט פֿון זײַנע געפֿילן צו איר. אײנמאָל זײַנען זײ געזעסן צוזאַמען בײַם טיש און האָבן געװאַרט אױף פֿעלדמאַנען און האָבן בײדע געשװיגן. מאָריץ האָט עפּעס יאָ געװאָלט זאָגן, נאָר ער האָט זיך גיך געכאַפּט און האָט אַ הוסט געטאָן. פֿעלדמאַן איז געקומען, און זײ זײַנען לעבעדיקער געװאָרן. נאָך דער לעקציע האָט זיך מאָריץ געקליבן אַװעקצוגײן און בײַם געזעגענען האָט טײַבעלע דערפֿילט אין דער האַנט אַ שטיקל פּאַפּיר. מאָריץ איז אַװעקגעגאַנגען, און טײַבעלע איז געװאָרן בלאַס, דאָס האַרץ האָט איר געקלאַפּט װי מיט אַ האַמער, די הענט האָבן איר געציטערט. זי האָט דאָס צעטעלע אַרײַנגעלײגט אין קעשענע און האָט גערעדט מיט פֿעלדמאַנען. פֿעלדמאַן האָט אָבער באַמערקט, אַז טײַבעלע ענטפֿערט ניט צו דער זאַך, האָט ער אױף איר פֿאַרװוּנדערט אַ קוק געטאָן. דאָס געזיכט האָט איר געפֿלאַמט, װי פֿײַער. ער האָט איר צוגעלײגט די האַנט צום שטערן: דער קאָפּ איז איר געװען הײס.

― טײַבעלע! װאָס איז מיט דיר?!

― גאָרניט, כ'לעבן, גאָרניט… ― האָט אים טײַבעלע געענטפֿערט און איז אַרױסגעגאַנגען צו זיך אין צימער, האָט אַרױסגענומען דאָס צעטעלע, װאָס מאָריץ האָט איר איבערגעלאָזט, און האָט איבערגעלײענט די װערטער:

„הײַנט, זײגער פֿינף, װעט איר זײַן אין שטאָט־גאָרטן אונטער דעם עפּלבױם. איך דאַרף אײַך זאָגן זײער אַ נײטיקע זאַך“.

זײגער פֿיר, אַז פֿעלדמאַן איז נאָך געװען אױף די שטונדן, האָט זיך טײַבעלע אָנגעטאָן, האָט פֿאַרשלאָסן די שטוב און איז געשװינד אַרױסגעגאַנגען. אױף דער גאַס האָט זי זיך אַנידערגעשטעלט און האָט זיך אַ כאַפּ געטאָן בײַם האַרץ, װעלכע האָט ניט אױפֿגעהערט צו קלאַפּן… אַז זי איז אַרײַנגעקומען אין גאָרטן, איז זי באַלד צוגעגאַנגען צו דעם עפּלבױם און האָט זיך צוגעזעצט אױף דער באַנק. די זון האָט דורכגעשלאָגן אירע שטראַלן דורך די געדיכטע צװײַגן פֿון די בײמער, דער סאָלאָװײ האָט געזונגען. טײַבעלע האָט אַרױפֿגעקוקט אױף דעם בױם און האָט באַמערקט, װי צװײ פֿײגעלעך האָבן זיך געשלאָגן; זײער מלחמה האָט זי אַזױ שטאַרק פֿאַראינטערעסירט, אַז זי האָט ניט געהערט, װי מאָריץ איז צוגעגאַנגען צו איר. ער איז געבליבן שטײן און האָט געקוקט אױף אירע שװאַרצע געקרײַזלטע האָר, װאָס דאָס װינטעלע האָט געשאָקלט; איר האַרץ האָט זיך געהױבן אַרױף און אַראָפּ, און איר מיט אַ װײַס זעקל באַדעקט קלײן פֿיסל האָט אַרױסגעשטאַרט פֿון דעם שװאַרצן קלײד און איז אַראָפּגעהאַנגען פֿון דער באַנק. מאָריץ האָט מורא געהאַט כאַפּן דעם אָטעם, ער זאָל זי ניט אױפֿװעקן. עס איז אַװעקגעגאַנגען נאָך צװײ מינוט. מאָריץ האָט שטילערהײט געזאָגט:

― טײַבעלע…

― אַך! מאָריץ?!… ― האָט זי זיך אױפֿגעכאַפּט און אין אײן אױגנבליק איז זי שױן געשטאַנען אױף די פֿיס. װי אַזױ דאָס איז געװאָרן ― געדענקען זײ ניט, נאָר מאָריץ האָט געהאַלטן טײַבעלען אין זײַנע אָרעמס און האָט איר װי פֿאַרטומלט געזאָגט:

― טײַערע, טײַערע טײַבעלע! איך האָב דיר שױן לאַנג געװאָלט זאָגן, נאָר איך האָב מורא געהאַט פֿאַר דײַנע שװאַרצע בײזע אױגן!…

און מיט די װערטער האָט ער צוגעדעקט מיט זײַנע הײסע קושן אירע אױגן, די ברעמען, דעם קאָפּ, די הענט… טײַבעלע האָט זיך ניט געפּרוּװט אױסרײַסן פֿון זײַנע הענט; זי האָט נאָר געזאָגט:

― שױן לאַנג, טײַערער מאָריץ?… זאָג: שױן לאַנג, שױן לאַנג?…

VII

דרײַ טעג איז טײַבעלע נאָכדעם אַרומגעגאַנגען צעטראָגן. זי האָט געשיקט צו מאָריצן אַזאַ צעטעלע:

„מײַן טײַערער! װאַרט נאָך אַ טאָג און גײ ניט צו אונדז: איך װיל ניט, איך קאָן ניט! איך װעל פֿאַרברענט װערן פֿאַר שאַנד, װאָס איך האָב גענאַרט אונדזער אײנציקן פֿרײַנט מיכאַיִל און האָב אים נאָך ביז הײַנט ניט אױסגעזאָגט מײַן גליק. הײַנט ― מאָרגן װעל איך אים דערצײלן. װאַרט נאָך אַ טאָג, נאָך אַ טאָג, ביז איך װעל דיר שרײַבן, דו זאָלסט קומען צו אונדז. איך װיל דיך שױן זען!“…

אין יענעם אָװנט, זײגער צװעלף, אַז פֿעלדמאַן האָט זיך שױן געקליבן לײגן שלאָפֿן, האָט אים טײַבעלע אַ קלאַפּ געטאָן אין דער טיר. ער האָט זיך שטאַרק פֿאַרװוּנדערט אױף איר שפּעטיקן װיזיט. טײַבעלע האָט זיך צוגעזעצט אַקעגן פֿעלדמאַנען מיט די װערטער:

― מיכאַיִל, איך האָב אײַך איצט אַ װיכטיקע זאַך צו זאָגן: מײַן האַרץ, װאָס איז ביז אַהער פֿרײַ געװעזן, איז ניט לאַנג געװאָר געװאָרן פֿון אַ נײַס…

פֿעלדמאַן האָט ברײט אױפֿגעעפֿנט די אױגן, און טײַבעלע האָט װײַטער גערעדט, גלײַך און רײן:

― איך האָב ביז אַהער ניט געװוּסט, אַז ליבע איז אַזױ שטאַרק, אַז זי װײסט ניט קײן גרענעץ, קײן שעמעװדיקײט.

פֿעלדמאַן האָט געהערט נײַע װערטער פֿון איר, און האָט זיך געקלערט: „דאָס איז זי געקומען אױפֿדעקן איר האַרץ פֿאַר מיר און אױסזאָגן, אַז זי ליבט מיך אױך, װי איך זי, שױן אַזױ לאַנג“…

― מײַן בעסטער פֿרײַנט מיכאַיִל! איך מוז אײַך דערצײלן, װאָס מיט מיר האָט פּאַסירט די לעצטע טעג: איך האָב ליב מאָריץ זילבערמאַן…

פֿעלדמאַן איז געװאָרן בלאַס, װי די װאַנט, און האָט זיך געריבן אײן האַנט אָן דער אַנדערער. ער האָט געװאָלט עפּעס זאָגן און האָט ניט געקאָנט… טײַבעלע האָט דאָס געזען און האָט װײַטער גערעדט:

― איך װײס, אַז דאָס זעט בײַ אײַך אױס קרום… מאָריץ איז ניט מײַן גלײַכן: ער איז אַ פּרינץ… נאָר װאָס זאָל איך אָבער טאָן מיט מײַן האַרץ? קאָן איך דען זאָגן: „שאַ, שװײַג שטיל“? נײן, איך בין ניט שולדיק. איך האָב אים ליב אַזױ פֿיל, אַז מער קאָן מען שױן קײן מענטשן ניט ליבן!…

― קינד, קינד! ― האָט איר פֿעלדמאַן געענטפֿערט. ― דו פֿאַרענטפֿערסט זיך אומזיסט: איך האָב שױן לאַנג אַרױסגעזען, אַז עס דאַרף גיך קומען די צײַט, װען דײַן האַרץ װעט אױך אָנהײבן צו רײדן. אמת, איך האָב ניט געװוּסט אױף װעמען דײַנע אױגן קוקן… (דאָ האָט זיך פֿעלדמאַן אַ ביסל פֿאַרהוסט). איך האָב ניט געװוּסט, אַז דו האָסט פֿאַר דײַנע אױגן אַזאַ מענטשן, װאָס זײַן שײן געזיכט מיט זײַן געשטאַלט קאָן האַרמאָניזירן מיט אַזאַ פֿרײַלין, װי דו…

טײַבעלען זײַנען די װערטער ניט געפֿעלן. זי האָט אים איבערגעשלאָגן:

― האָט קײן פֿאַראיבל ניט, מיכאַיִל, איר װילט מיר אַ פֿאָרװוּרף מאַכן, אַז איך האָב ליב געקריגן אַ שײן פּנים…

― טײַבעלע! דו קענסט מיך ניט פֿון נעכטיקן טאָג; דו װײסט, אַז מיר איז אױך ליכטיקער צו זען פֿון דער װײַטנס, אַז די ליבנדע זײַנען בײדע שײן און יונג; עס איז אַנגענעם צו זען אַזאַ פֿײַן פּאָר, װי דו מיט מאָריץ זילבערמאַן… נאָר זאָג מיר, טײַבעלע, װאָס איך װעל בײַ דיר פֿרעגן, און זאָלסט זיך ניט געפֿינען באַלײדיקט, װאָס איך מיש זיך אַרײַן אין אײַערע געשעפֿטן: צי קענסטו אים שױן גוט? צי האָט איר שױן גערעדט װאָס װײַטער װעט זײַן? צי האָט איר זיך געפֿרעגט, װוּהין דאָס װאַסער טראָגט אײַך?…

פֿעלדמאַן האָט נאָך לאַנג גערעדט איבער דעם ענין. טײַבעלע האָט אים ניט געענטפֿערט; זי איז געזעסן אָנגעשפּאַרט אױף בײדע הענט און האָט ניט אַראָפּגעלאָזט קײן אױג פֿון פֿעלדמאַנען, װעלכער איז אַרומגעגאַנגען אַהין און צוריק שטאַרק צעטראָגן איבער אַ האַלבע שעה, אין װעלכער ניט פֿעלדמאַן ניט טײַבעלע האָבן קײן װאָרט ניט גערעדט. ענדלעך איז פֿעלדמאַן צוגעגאַנגען צו איר, האָט אַרױפֿגעלײגט בײדע הענט אױף אירע אַקסלען און האָט איר געזאָגט מיט אַ שטיל קול:

― טײַבעלע! דו װײסט, אַז דו ביסט בײַ מיר טײַער… װי אַ שװעסטער, װי אַ קינד… פֿאַרלאָז זיך אױף מיר, איך װעל אײַך בײדע נוצלעך זײַן. נאָר דאָס בעט איך פֿון דיר: אױב, באַהיט גאָט, אונדזערע פּלענער װעלן ניט אױסגעפֿירט װערן און עס װעט זיך ניט גוט אױסלאָזן ― זאָלסטו זיך דערמאָנען אָן דײַן אײנציקן בעסטן פֿרײַנט, מיכאַיִל פֿעלדמאַן…

VIII

די גרעסטע שרײַבער, פּאָעטן, פּסיכאָלאָגן האָבן לאַנג געהאָרעװעט איבערצוגעבן אױף דעם פּאַפּיר די בעסטע מאָמענטן פֿון דער אמתער ליבע, נאָר דאָס קאָן נאָר פֿאַרשטײן דער, װאָס האָט אַלײן ליב געהאַט און איז געװען געליבט. נאָר ניט אַלע גליקלעכע ליבנדע טרינקען אַלע גלײַך פֿון דעם זעלטענעם טײַערן װײַן: אײנער פֿאַרזוכט דעם פֿאַרגעניגן אַ מינוט, אײן אױגנבליק; דער אַנדערער געניסט עס זײַן גאַנץ לעבן. מאָריץ מיט טײַבעלען האָבן זיך געבאָדן אין דעם ליכטיקן רײנעם װאַסער צװײ יאָר. צװײ יאָר גליק! צװײ יאָר כּסדר זען אַלע טאָג דעם מענטשן, װאָס מיט אײן קוק, מיט אײן װוּנק װערן באַלײַכט אַלע פֿאַרבאָרגענע װינקעלעך פֿון זײַן האַרצן, װאָס דערװעקט אונדזערע מענטשלעכע געפֿילן, װאָס קאָן אונדז איבעראַרבעטן אינגאַנצן. ― ליבער לעזער! איר װײסט, װאָס הײסט צװײ יאָר גליק? … אין די צװײ יאָר האָט עס מאָריצן װײַט געבראַכט: פֿעלדמאַן האָט אים צוגעגרײט אַרײַנצוטרעטן אין אוניװערסיטעט; טײַבעלע האָט נאָך בעסער געלערנט און האָט גערעכנט אין אַ יאָר אַרום אױך פֿאָרן לערנען אין דער שטאָט, װוּ מאָריץ װעט זײַן. װעלכע שײנע לופֿטשלעסער האָבן זיך די גליקלעכע געבױט! דאָס קינפֿטיקע גליק איז בײַ זײ שױן געװען באַשטימט. אױף דעם ערשטן בלאַט פֿון אונדזער דערצײלונג האָבן מיר איבערגעלאָזט טײַבעלען ליגן אין בעט באַגאָסן מיט טרערן. אונדזערע לעזער װילן שױן װיסן די אורזאַך, װאָס די איבערגליקלעכע טײַבעלע האָט געװײנט. מיר װעלן זײ באַלד דערקלערן:

גאָלדע זילבערמאַן איז קראַנק געװאָרן. די דאָקטױרים האָבן איר געהײסן פֿאָרן קײן קאַרלסבאַד. גאָלדע האָט געװאָלט מיטנעמען מאָריצן אױך קײן אױסלאַנד, נאָר ער האָט בשום־אופֿן ניט געװאָלט פֿאָרן. פֿון קאַרלסבאַד האָט אים גאָלדע געשיקט אַלע טאָג בריװ, אַז עס איז איר זײער שװער צו זײַן אַלײן אין אַ פֿרעמד לאַנד, און װען ניט די פֿאַמיליע נאָטקין, מיט װעלכער זי האָט זיך באַקענט, װאָלט זי שױן לאַנג געקומען צוריק אַהײם. ישׂראל נאָטקין איז געװען אַ רוסישער ייִד, זײער אַ רײַכער, און איז געקומען מיט דער גאַנצער פֿאַמיליע קײן קאַרלסבאַד אױף דעם גאַנצן סעזאָן. גאָלדע האָט זיך גאָרניט געקאָנט אָפּלױבן פֿון דער פֿאַמיליע, באַזונדערס פֿון רב ישׂראלס טאָכטער, אַ מאַמזעל פֿון אַ יאָר צװאַנציק, זײער אַ פֿײַנע, אַ געבילדעטע און מיט אַלע מעלות. גאָלדעס בריװ זײַנען געװען פֿול מיט קאָמפּלימענטן אױף דער מאַמזעל נאָטקין, װעלכע האָט נאָך פֿופֿציק טױזנט רובל נדן… זי האָט זיך געװוּנטשן, אַז גאָט זאָל איר צושיקן אַזאַ שנור… מאָריץ האָט זיך אױסגעלאַכט אױף אַלע אירע בריװ, און האָט זײ געװיזן טײַבעלען און פֿעלדמאַנען. ענדלעך האָט ער דערהאַלטן פֿון דער מוטער אַ בריװ, אין װעלכן זי מיט דער גאַנצער פֿאַמיליע נאָטקין בעטן אים, ער זאָל זיך דורכפֿאָרן קײן קאַרלסבאַד. אָט דאָס איז געװען דער בריװ, װאָס מאָריץ האָט געװיזן טײַבעלען, און דורך דעם האָט זיך בײַ זײ פֿאַרבונדן דער שמועס, װאָס איז שױן באַקאַנט אונדזערע לעזער פֿון דעם ערשטן קאַפּיטל פֿון אונדזער דערצײלונג. אַז מאָריץ איז אַװעקגעגאַנגען, איז פֿעלדמאַן געקומען און האָט געטראָפֿן טײַבעלען אין טרערן. האָט ער באַלד פֿאַרשטאַנען, אַז עס איז שױן עפּעס אַ נײַס געשען בײַ די ליבנדע. ער האָט זיך צוגעזעצט צו איר און האָט געװאַרט, װאָס װעט זי זאָגן.

― מיכאַיִל, איר װילט װיסן, װאָס איך װײן? גלױבט מיר, מײַן פֿרײַנט, אַז איך װײס אַלײן ניט, צי איז דאָס פֿאַר פֿרײד, צי פֿאַר צרות?… מאָריץ איז דאָ ערשט געװען… אַך, מיכאַיִל, איר זאָלט געװען זען, הערן, װי ער האָט גערעדט!… ער האָט געװאָלט שיקן אַ דעפּעש קײן קאַרלסבאַד, אַז די מוטער זאָל קומען…

― װאָס דאַרף ער די מאַמע? ― האָט זי פֿעלדמאַן מיט אַ שטאָך געפֿרעגט.

טײַבעלע איז פֿאַר כּעס אונטערגעשפּרונגען אױף דעם בעט:

― װאָס דאַרף ער די מאַמע? … מיכאַיִל, איר זײַט צו מאָריצן צו שטרענג: זי איז דאָך פֿאָרט אַ מוטער! זי דאַרף דאָך װיסן, װאָס איר אײנציקער זון טוט! זי איז אַ מוטער!…

― קינד מײַנס! ― האָט איר פֿעלדמאַן שטיל געענטפֿערט ― דו ביסט איצט צעטראָגן, װײסטו נישט װער עס זאָגט גלײַך ― איך, צי דו…

טײַבעלע האָט זיך נאָך ערגער צערײצט.

― איך בין צעטראָגן? רעכט!… נו, זאָגט־זשע איר בעסער, אַז איר קאָנט און װײסט!

טײַבעלע האָט זיך װידער באַגאָסן מיט טרערן. פֿעלדמאַן האָט זי אײַנגעשטילט, אײַנגענומען, װי אַ קלײן קינד; ער האָט זי אַרומגענומען און צוגעצױגן צו זיך. טײַבעלע האָט אָנגעהױבן שטילער װערן, און אין עטלעכע מינוט אַרום איז זי שױן װײַטער געװען מונטער, װי אַלע מאָל. זי האָט זיך אָפּגעװאַשן, אָנגעטאָן, גערעדט, געשפּעט און געלאַכט. אױף דעם קאָפּ האָט זי אָנגעטאָן אַ קרענצל פֿון רױזן, װאָס מאָריץ האָט איר געשענקט פֿון זײַן גאָרטן; די אױגן האָבן איר געברענט, װי צװײ בריליאַנטן בײַם ליכט. פֿעלדמאַן האָט אָנגעקװאָלן פֿון איר. ער האָט איר עפּעס געװאָלט זאָגן, נאָר אין מיטן האָט זיך אױפֿגעעפֿנט די טיר און עס איז אַרײַנגעקומען מאָריץ. ער איז געװען אָנגעטאָן רײַזע־פֿאַרטיק… טײַבעלע האָט געפֿילט, אַז עס האָט זיך איר אָפּגעריסן דאָס האַרץ; זי איז געבליבן שטײן אױף אַן אָרט, בלאַס װי דער טױט, און האָט ניט גע־קאָנט אױסרײדן קײן װאָרט. מאָריץ איז צוגעגאַנגען צו איר. פֿעלדמאַן האָט אים געבעטן זיצן. ער האָט זיך געכאַפּט און געזאָגט:

― טײַבעלע, מיכאַיִל, זײַט געזונט: איך פֿאָר קײן קאַרלסבאַד… אָט ערשט האָב איך דערהאַלטן אַ דעפּעש: די מאַמע איז שטאַרק שלאַף; מען רופֿט מיך אַהין… איך װעל אײַך אַלע טאָג שרײַבן בריװ… איך װעל גיך קומען צוריק… טײַבעלע! איך װעל רײדן מיט איר װעגן אונדז… זײַט געזונט, מײנע טײַערע…

פֿעלדמאַן האָט געזען, אַז טײַבעלע שטײט קױם אױף די פֿיס. ער איז צוגעגאַנגען צו איר און האָט איר שטיל געזאָגט:

― טײַבעלע! װאָס איז מיט דיר…

― האַ? איך? גאָרניט!… דו פֿאָרסט?… איר פֿאָרט?… ― האָט טײַבעלע געזאָגט און האָט אַרױפֿגעצױגן אַ פֿרײלעכע מאַסקע אױפֿן פּנים.

― נו, פֿאָרט געזונט! ― האָט אים פֿעלדמאַן געזאָגט. ― און פֿאַרגעסט אונדז ניט ― פֿאַר צרות, אָדער פֿאַר פֿרײד…

ער האָט אָפּגעזוכט דאָס היטל און איז אַרױסגעגאַנגען פֿון שטוב, בכדי די ליבנדע זאָלן זיך קאָנען געזעגענען אָן אַ דריטן. אַז מאָריץ איז איבערגעבליבן אַלײן מיט טײַבעלען, האָט ער איר געװאָלט פֿאַלן אױפֿן האַלדז; זי האָט אים אָבער אָפּגעהאַלטן.

― מאָריץ… דאָ ניט, דאָס דאַרף מען ניט… טײַערער, איך װעל דיך מאָרגן ניט זען? און איבערמאָרגן אױך ניט? און אפֿשר קײנמאָל ניט?…

― טײַבעלע! װאָס רעדסטו? איך װעל דיך גיך, גיך זען…

― מאָריץ! דו װײסט: איך בין דײַנע, דײַנע, מאָריץ!…

― דו ביסט מײַנע, מײַנע אױף אײביק! טײַבעלע, איך װעל דיך ניט פֿאַרגעסן אױף אַ מינוט!…

ער האָט זיך געצױגן צו איר און האָט זי געװאָלט אַרומנעמען; זי האָט אים לײַכט אָפּגעשטױסן פֿון זיך.

― נײן, מאָריץ, ניט דאָס, ניט דאָס… גיב מיר דײַן האַנט, אָט אַזױ, און שװער מיר בײַ מײַן נאָמען, דו הערסט? בײַ מײַן נאָמען, אַז װאָס עס זאָל זיך ניט מאַכן מיט דיר, זאָלסטו מיר שרײַבן… רעכט?

― רעכט!…

פֿעלדמאַן איז אַרײַנגעקומען מיט אַ פֿרײלעכער מינע:

― נו, שױן? גענוג אָנגערעדט זיך? האַ? הײַנט לאָזט מיך אױך אַביסל רײדן מיט אײַך, ברומענדיקע טײַבעלעך, אױסלענדישע פֿײגעלעך! טײַבעלע! שטעל אױף דעם סאַמאָװאַר: עס איז נאָך פֿרי צום פּאָיעזד, און מיר װעלן דערװײַל אַביסל שמועסן פֿון אונדזערע אינטערעסן…

מיט די װערטער האָט ער אַרײַנגעפֿירט מאָריצן צו זיך אין צימער און האָט זיך מיט אים פֿאַרשלאָסן.

― נו, מאָריץ, הײַנט מוזן מיר רײדן אַביסל אָפֿענער… מע רופֿט אײַך אַרױס אַהין מיט אַ דעפּעש, אַז אײַער מוטער איז שלאַף? עס איז אַ ליגן! מע רופֿט אײַך צו דער מאַמזעל נאָטקין: איר זײַט אַ בן־יחיד, אײַער מוטער איז רײַך, איר זײַט אַ װיגאָדנער חתן… געלט גײט צו געלט…

― מיכאַיִל! װאָס רעדט איר! איר מײנט, איך בין דערזעלבער מאָריץ, װאָס פֿריִער מיט דרײַ יאָר?

― אָ!… איך װײס, איך װײס!… איך קען אָבער אײַער װײך האַרץ, אײַער שװאַכן כאַראַקטער… אײַער מוטערס טרערן װעלן אױף אײַך װירקן… מיר זײַנען װײַט, און װער װײס, װאָס פֿאַר אַ פּאַני־בריה די מאַמזעל נאָטקין איז דאָרט! איר זײַט נאָך צו יונג…

― פֿאַר װעמען רעכנט איר מיך? איך װעל פֿאַרבײַטן טײַבעלען אױף… מיכאַיִל! איר באַלײדיקט מיך… איר װײסט מײַן ציל…

― מאָריץ! אױב איר געפֿינט זיך באַלײדיקט פֿון מײַנע װערטער, בעט איך אײַך מיר מוחל זײַן. נאָר איר דאַרפֿט פֿאַרשטײן מיט װעמען איר רעדט: איר רעדט מיט אַן עלנטן מענטשן, װאָס זײַן אומגליקלעך מזל האָט אים אָפּגעריסן פֿון דער פֿאַמיליע, פֿון פֿרײַנט, פֿון באַקאַנטע, כּמעט פֿון אונדזער גאַנצער נאַציע, און ער האָט אַרױסגעצױגן, גאָט װײס פֿון װעלכע הענט, אַ פֿרעמד עלנט קינד און האָט זי צוגעבונדן צו זיך, און איז אַלײן צו איר צוגעבונדן געװאָרן… מײַן לעבן איז שױן צוזאַמענגעװאַקסן מיט איר לעבן… אײַך ליבט זי גאָר אָן אַ ברעג!… אַז מיט אײַך װעט חלילה עפּעס פּאַסירן, הרגעט איר זי אַװעק, און מיך דעסגלײַכן… איר װײסט? איר װײסט? איך האָב אַמאָל געהאָפֿט, אַז מײַן ליבע צו איר (צו װאָס זאָל איך לײקענען?) װעט אפֿשר דערװעקן אין איר האַרץ אַזאַ געפֿיל, װי צו אײַך איצט… נאָר איך האָב שלעכט גערעכנט… װי קומט דאָס צו מיר?!… איך בין דערמיט געװען צופֿרידן, װאָס זי איז ביז אַהער אַזױ גליקלעך געװען מיט אײַך. איר לאָזט זי מיר הײַנט איבער אין אַ געפֿערלעכער לאַגע… געדענקט, מאָריץ, אײַער טײַבעלען ― זי איז אינגאַנצן אײַערע: איר זײַט דער אױסגעקליבענער…

מאָריץ האָט געװײנט, װי אַ קלײן קינד. דאָס האַרץ איז אים שיִער צעריסן געװאָרן אױף שטיקער. ער האָט נישט געקאָנט אױסרײדן קײן אײנציק װאָרט. ער האָט געכאַפּט פֿעלדמאַנען בײַ בײדע הענט און האָט זײ געקושט… פֿעלדמאַן האָט געפּינטלט מיט זײַנע גרױע אױגן און האָט געריבן צינד־העלצלעך, װעלכע האָבן זיך אַלץ פֿאַרלאָשן… ער האָט פֿאַררױכערט אַ ציגאַר און האָט געזאָגט:

― נו, גענוג, גענוג שױן, זילבערמאַן! װישט זיך אָפּ דאָס פּנים און זײַט אַ מאַנספּאַרשױן!

דאָס טײ־טרינקען איז איבערגעגאַנגען נישקשה. פֿעלדמאַן האָט געזאָגט װערטלעך, דערצײלט אַנעקדאָטן. אַלע האָבן געלאַכט. ער האָט מורא געהאַט, אַז טײַבעלע זאָל ניט מאַכן קײן סצענע אין די לעצטע מינוטן, פֿאַר מאָריצעס אָפּרײַזע. װי פֿאַרװוּנדערט איז ער אָבער געװעזן, אַז בשעת מאָריץ איז אױפֿגעשטאַנען צו פֿאָרן, איז טײַבעלע זײער פֿרײלעך געװען! איר געלעכטער האָט נאָך קײנמאָל אַזױ ניט געקלונגען, װי אין די מינוטן; זי האָט שױן צופֿיל געלאַכט און גערעדט… פֿעלדמאַן האָט פֿאַרשטאַנען, װאָס דאָס געלעכטער האָט געקאָסט; דאָס האַרץ האָט זיך אים צוזאַמענגעצױגן פֿאַר װײטיק… נאָך אַ מאָל אַדיע, נאָך אַ מאָל אַדיע… אָט זײַנען שױן די פֿערד… ער זיצט שױן אין װאָגן… דער קוטשער האָט אַ קנאַק געטאָן מיט דער לאַנגער בײַטש. די פֿערד האָבן אַ ריס געטאָן דעם װאָגן, און ער איז פֿאַרפֿאַלן געװאָרן אין דעם געדיכטן שטױב פֿון די גאַסן, װאָס פֿירן צום װאָקזאַל. נאָר אַ װײַס טיכעלע האָט זיך געזען אין דער הײך. דאָס פּאָסטגלעקל האָט נאָך געקלונגען עטלעכע מינוט אַלע מאָל שטילער, ביז עס האָט זיך גאָר פֿאַרלױרן אין דער װײַטער לופֿט, װוּ די זון האָט זיך אַראָפּגעלאָזט, װי אין װאַסער אַרײַן… שטיל און לײדיק איז געװאָרן בײַ פֿעלדמאַנען אין שטוב. שטיל און לײדיק בײַ טײַבעלען אין האַרצן…

IX

ליבער לעזער! מיר װעלן אײַך ניט פֿירן קײן קאַרלסבאַד זען, װאָס טוט דאָרט אונדזער העלד, מאָריץ זילבערמאַן. ער איז דאָס ערשטע מאָל אױף זײַן לעבן אַרױסגעפֿאָרן אױף דער װעלט. פֿון יעדער סטאַנציע, פֿון יעדן װאָקזאַל זײַנען געגאַנגען פֿון אים הײסע בריװ צו טײַבעלען. אַז ער איז אַריבער די גרענעץ, האָט זיך פֿאַר אים געעפֿנט אַ נײַע װעלט. ער האָט זײ צוגעזאָגט אַלצדינג צו שרײַבן, און ער האָט זײַן װאָרט געהאַלטן. נאָר פּלוצעם איז זײַן קאָרעספּאָנדענציע איבערגעריסן געװאָרן. מיר דאַרפֿן ניט דערצײלן, װאָס פֿאַר אַ שמערצן דאָס האָט צוגעטײלט דער אָרעמער טײַבעלע. איר קאָפּ האָט גענוג איבערגעטראַכט! פֿעלדמאַן האָט מורא געהאַט צו רײדן דערפֿון מיט איר: ער האָט געזען, אַז זי צאַנקט, װי אַ ליכט. און אַזױ זײַנען איבערגעגאַנגען צװײ חדשים, װעלכע האָבן זיך איר אױסגעװיזן װי צװײ יאָר, ביז דער פּאָסטטרעגער האָט איר אײנמאָל געבראַכט אַ גרױסן בריװ. דער שטעמפּל איז געװען פֿון קאַרלסבאַד. זי האָט באַלד דערקענט זײַן האַנטשריפֿט אױף דעם קאָנװערט. די הענט האָבן איר געציטערט: זי האָט קױם אױפֿגעריסן דעם קאָנװערט. פֿיר מאָל האָט זי אָנגעהױבן צו לעזן דעם בריװ און האָט ניט פֿאַרשטאַנען קײן װאָרט… אָט דאָס האָט איר מאָריץ געשריבן:

„טײַערע טײַבעלע! איך בין ניט װערט, אַז דײַנע הענט זאָלן האַלטן מײַן בריװ און דײַנע שײנע אױגן זאָלן קוקן אױף מײַן שריפֿט, װעלכע גיט דיר איבער מײַנע װערטער ניט מיט טינט אױף פּאַפּיר, נאָר מיט מײַן בלוט אױף מײַן אײגענער פֿעל. פֿאַרענטפֿערן זיך פֿאַר דיר ― װאָלט געװען די גרעסטע מערדערײַ מיט דער גרעסטער נידעריקײט פֿון מײַן זײַט, נאָר איך בעט דיך (דאָס לעצטע מאָל) אױסהערן דײַן מאָריצן, װאָס איז בײַ דיר אַמאָל געװען אַזױ טײַער! װײס, טײַערע טײַבעלע, אַז מאָריץ איז געפֿאַלן, אַז מאָריץ איז איצט דער אומגליקלעכסטער אױף דער גאַנצער װעלט! װאָס האָט איר מיך געלאָזט אַלײן אױף דעם װאַסער? איך זאָג דאָס דיר און אונדזער טײַערן מיכאַיִל. װאָס האָט איר מיך מפֿקיר געװען? איר האָט דען ניט געװוּסט, אַז שװימען אין דעם טיפֿן ים איז זײער אַ געפֿערלעכע זאַך פֿאַר דעם מענטשן, װאָס איז ניט געװױנט צו די גרױסע כװאַליעס? צום אָנפֿאַנג, אַז איך בין נאָך בײַ דעם ברעג געשװוּמען, איז מיר זײער אָנגענעם געװען צו קוקן, װי די בײזע װינטן פּליעסקען דעם ים. זײ האָבן מיך געטראָגן װײַטער און װײַטער… איך האָב געפּרוּװט אַמאָל אַרומקוקן זיך אױף דעם שטיק װעג, װאָס איך האָב שױן אָפּגעשװוּמען, האָב איך שױן ניט געקאָנט אָפּזוכן מיט די אױגן דאָס, װאָס איך האָב געװאָלט: איר האָט אױסגעװיזן װי צװײ ליכטיקע פּינטעלעך, װי צװײ גלאַנצנדיקע שטערן אױף דעם טונקעלן װײַטן הימל, און נאָכדעם זײַנען די צװײ פּינטעלעך אױך פֿאַרשװוּנדן געװאָרן… איך זוך איצט בײַ זיך אין קאָפּ און קאָן גאָר זיך ניט דערמאָנען, װוּ און װען בין איך געפֿאַלן… איך געדענק נאָר דער מוטערס טרערן, די ערשטע באַקאַנטשאַפֿט מיט דער פֿאַמיליע נאָטקין, מיט זײער טאָכטער, און נאָכדעם זײערע װיזיטן צו אונדז, און מײַנע װיזיטן צו זײ, אונדזערע שפּאַציר־גענג אין דעם שײנעם גאָרטן, אונדזער פֿאָרן אױף דער שיף, קלאַראַס (אַזױ רופֿט מען זײער טאָכטער) בלאָנדע האָר, בלױע אױגן, הױכע געשטאַלט, און איר שטאַרקע שטימע… צו דעם צװײטן װיזיט בײַ זײ האָט מען מיך געבעטן שפּילן פּיאַנאָ. איך האָב געשפּילט שובערטסFranz Schubert אַ מעלאָדיע, און קלאַראַ האָט מיר אַקאָמפּאַנירט. דער רעזאָנאַנס פֿון דעם זאַל איז געװען גרױס און ברײט, און עס האָבן זיך אַ גאָס געטאָן אַזעלכע פֿאַרשײדענע, װײכע, קלינגענדיקע, װאַרעמע טענער, אַזאַ זעלטענע האַרמאָניע!!… איך האָב אױפֿגעהױבן אױף איר די אױגן, איז זי װי אױסגעװאַקסן אױף אַ גאַנצן אַרשין, און זי האָט מיר אױסגעװיזן אַזױ שײן און רײן, װי אַ מלאך… אין מײַן האַרץ האָט זיך אָנגעצונדן אַ פֿײַער, װאָס האָט אין מיר געברענט, און איך האָב מורא געהאַט צוצוגײן צו איר. אַזאַ פּרוּװ האָב איך געליטן אַלע טאָג! זי האָט מיך געמוטשעט מיט איר קול, און עס איז מיר ליב געװען צו מוטשען זיך, אַבי נאָך און נאָך הערן איר געזאַנג… עס װײַזט אױס, אַז זי האָט געװוּסט װאָס מיט מיר טוט זיך, כאָטש איך האָב מיט איר דערפֿון ניט גערעדט. אײנמאָל איז זי געװען בײַ אונדז. מײַן מוטער איז געװען אין גאָרטן, און קלאַראַ איז געזעסן מיט מיר. איך בין געװען שטאַרק פֿאַרזאָרגט און פֿאַרטראַכט. זי האָט מיך געפֿרעגט די אורזאַך. איך האָב איר ניט געװאָלט ענטפֿערן, איז זי אױפֿגעשטאַנען און אָנגעהױבן זינגען אַ מעלאָדיע, בין איך װי באַטױבט געװאָרן… מײַן פֿאַנטאַזיע האָט מיך פֿאַרטראָגן װײַט! איך האָב זי גערעכנט העכער פֿון אַ מענטש ― איך בין אַנידערגעפֿאַלן פֿאַר איר!… איך געדענק ניט, װען און װי אַזױ איך בין געשטאַנען מיט קלאַראַן אונטער דער חופּה… דער פּרײדיקער האָט אַ רעדע געהאַלטן, זײַנע װערטער האָבן מיר לאַנג געקלונגען אין די אױערן, און עס האָט זיך מיר אױסגעװיזן, אַז ער זאָגט מיר: „געדענק װאָס דו טוסט“!… מײַן מוטער האָט געװײנט פֿאַר פֿרײד, און קלאַראַ האָט מיך געפֿרעגט, װאָס קלאַפּט בײַ מיר דאָס האַרץ… טײַבעלע! איך בין אומגליקלעך: דיך האָב איך אָנגעװאָרן, פֿאַרלאָרן אױף אײביק; זיך האָב איך פֿאַרקױפֿט אַ פֿרעמדער… זי איז װײַט פֿון מיר, װי דער הימל פֿון דער ערד… מײַן ציל קאָן איך שױן איצט ניט דערגרײכן: איך געהער הײַנט ניט זיך אַלײן; איך בין אַ קנעכט… איך האָב שױן מײַן ראָלע אָפּגעשפּילט גאַנץ קאָמיש! דער גרױסער זינדיקער קאָן מיט חרטה און מיט גוטע װערק נײַ געבאָרן װערן, אָבער ניט אַזאַ „װאָרעם“ װי איך… טײַבעלע! מיכאַיִל! פֿאַרגעסט אָן מיר: איך בין ניט װערט, איר זאָלט מיך גע־דענקען! זײַט גליקלעך, בײדע צוזאַמען!…“

X

פֿעלדמאַן איז נאָר־װאָס אַװעקגעגאַנגען אױף זײַנע שטונדן בעת טײַבעלע האָט דערהאַלטן דעם שײנעם בריװ פֿון קאַרלסבאַד. אַז זי האָט געענדיקט דעם בריװ צו לײענען איז זי געבליבן זיצן אַ קלײנע צײַט װי אַ פֿאַרשטײנערטע. אירע אױגן האָבן אַ װײַלע אָנגעװאָרן דעם גלאַנץ. נאָכדעם איז זי אױפֿגעשטאַנען, האָט אַ װאָרף געטאָן מיט דעם קאָפּ און האָט אָנגעהױבן אַרומצוגײן איבער דער שטוב פֿון אײן װינקעלע צום אַנדערן, צונױפֿגעלײגט די הענט אױף דעם האַרצן; די אױגן האָבן אָנגעהױבן צו באַקומען זײער פֿריִערדיקן גלאַנץ, איר געזיכט איז ליכטיקער געװאָרן, דאָס האַרץ האָט איר שטאַרק געקלאַפּט, דער קאָפּ האָט בײַ איר געאַרבעט. זי האָט אָפּגעזוכט אַ בײגעלע פּאָסט־פּאַפּיר און האָט זיך געזעצט שרײַבן. עס האָט געדױערט אַ האַלבע שעה. זי האָט צונױפֿגעלײגט דאָס בײגעלע פּאַפּיר מיט מאָריצס בריװ און האָט זײ אין אַ קאָנװערט אַנידערגעלײגט אױפֿן טיש. זי האָט אױפֿגעעפֿנט איר קעסטל, האָט אַרױסגענומען פֿון דאָרטן אַלע אירע זאַכן און האָט זײ אײַנגעפּאַקט אין אַ קלײן רײַזע־זעקל, האָט אַהין אַרײַנגעלײגט פֿעלדמאַנס פּאָרטרעט און האָט איבערגעצײלט איר געלט, װאָס זי האָט צונױפֿגעקליבן פֿון אירע שטונדן, ― דאָרט איז געװען הונדערט און צװאַנציק רובל. זי האָט זיך אַביסל צוגעזעצט און האָט באַטראַכט די שטוב, װוּ זי איז אױפֿגעצױגן געװאָרן. נאָכדעם איז זי אַרײַנגעגאַנגען צו פֿעלדמאַנען אין צימער, האָט זיך אָנגעבױגן צו זײַן בעטל און האָט אַ קוש געטאָן דאָס קישעלע… זי האָט צוגעשלאָסן די שטוב, אױפֿגעהאַנגען דעם שליסל און איז מיט דעם רײַזע־זעקל אין די הענט אַװעקגעגאַנגען אױף דער פּאָסט־סטאַנציע. אין אַ האַלבע שעה אַרום איז זי שױן געזעסן אין אַ װעגעלע, װעלכע האָט זי געטראָגן צום װאָקזאַל, און דאָ האָבן מיר זי שױן פֿאַרלױרן אין דער מאַסע פּאַסאַזשירן, װאָס האָבן געװאַרט אױף דעם פּאָיעזד פֿון אָדעסער ליניע.

דאָס איז דער בריװ, װאָס טײַבעלע האָט געשריבן פֿעלדמאַנען:

„אַז איר װעט דערהאַלטן מײַן בריװ, װעל איך שױן זײַן אין װעג. איך בעט אײַך, איר זאָלט מיך ניט נאָכיאָגן. איך װאָלט גאָר ניט באַדאַרפֿט אַנטלױפֿן און װאָלט געקאָנט אַזױ אַװעקפֿאָרן: איך בין פֿרײַ, און קײנער קאָן מיר מײַן פֿרײַהײט ניט שטערן! נאָר איך האָב ניט געװאָלט זען, װי מײַן טײַערער, ערלעכער, גוטער מיכאַיִל װעט באַגלײטן זײַן נאַרישע טײַבעלע, װעלכע ער האָט ערשט ניט לאַנג אױפֿגעהױבן פֿון דער גאַס פֿון מיסט… לײענט איבער זײַן בריװ, װעט איר זען, אַז קײן אַנדער פּלאַן איז פֿאַר מיר ניטאָ. זיך אַלײן דאָס לעבן נעמען איז די גרעסטע נאַרישקײט; דאָס דאַרף נאָר טאָן דער מענטש װאָס פֿאַרשטײט ניט, צו װאָס ער לעבט אױף דער װעלט, אָדער דער גרױסער עגאָיִסט, אַז עס גײט אים ניט אַזױ װי ער װיל, װערט ער ברוגז און שיסט זיך. איך װײס, אַז איך בין אַ מענטש (אַ פֿרױ ― אַלץ אײנס), קאָן איך נוצלעך זײַן און עפּעס געבן דער װעלט אַ חוץ ליבע. ― איך װײס, איך װעל אײַך פֿיל שמערצן מאַכן מיט מײַן אַנטלױפֿן פֿון אײַך: איך געדענק אײַערע װערטער, װאָס איר האָט מיר געזאָגט פֿריִער מיט צװײ יאָר… איך װײס, אַז איך װאָלט געקאָנט אײַער לעבן גליקלעך מאַכן אױף אײביק, און אפֿשר (װער װײס?) זיך זעלבסט… נאָר איך רעכן אײַך דערױף צו הױך און זיך צו קלײן, אַז איך האָב געקאָנט האַלטן פֿאַר אַ גאָט אַזאַ קלײן מענטשעלע, װי מאָריץ זילבערמאַן… איך זאָג ניט, אַז איך קאָן צו אײַך ניט גרײכן. איך פֿיל אָבער אין זיך פֿיל קראַפֿט צו דערגרײכן עטװאָס װיכטיקערס, גרעסערס און מער נוצלעכס פֿאַר דער װעלט ― און איך װעל דאָס געװיס דערגרײכן, װײַל איך װיל דאָס!… איר מײנט, אַז מײַן באַשלוס איז אין אײן רגע געװאָרן? נײן, טײַערער מיכאַיִל! זינט ער איז אַװעקגעפֿאָרן פֿון אונדז (געדענקט איר?) האָב איך געפֿילט, אַז מײַן האַרץ ברעקלט זיך אױף שטיקלעך, און עס װערט דאָרט װי לײדיק… װאָס מײַן קאָפּ האָט איבערגעאַרבעט אין די לעצטע צװײ מאָנאַטן ― בין איך ניט אימשטאַנד אײַך איבערצוגעבן, און דאָס, װאָס איך האָב באַקלערט, איז באַשטימט, און אַזױ דאַרף זײַן ― ניט אַנדערש! אפֿשר װעלן מיר זיך נאָך אַמאָל זען בײַ אַנדערע אומשטענדן, װער װײס? דערװײַל בעט איך אײַך, טײַערער מיכאַיִל, מיך ניט צו זוכן און ניט נאָכצופֿרעגן זיך אױף מיר. מײַן ליבע האָט מיר געגעבן אַ גוטע לעקציע!… אײַך װעל איך געדענקען, װי אַ מלאך, װאָס האָט מיך פֿון דער בלאָטע אַרױסגעשלעפּט און האָט מיך צו מײַן מענטשלעכקײט אומגעקערט און מיר די פֿרײַהײט געגעבן… איך בעט, מיך צום שלעכטן ניט צו דערמאָנען, און די גרעסטע מתּנה פֿון אײַך װעט בײַ מיר זײַן, אַז איר װעט דאָס צום האַרצן ניט נעמען און ניט װײנען אױף דעם אומגליק פֿון אײַער טײַבעלע, װאָס גלױבט אין זיך און האָפֿט אױף זיך אַלײן… מיר דאַרפֿן זיך צעגײן שטיל, אַזױ װי מיר האָבן זיך באַקאַנט שטיל…“

פֿעלדמאַן איז הײַנט אין ח., אין דער אוניװערסיטעט, אױף דעם פֿערטן קורס. ניט לאַנג איז ער געװען אין קיִעװ און האָט זיך באַגעגנט אױף קרעשטשאַטיקХрещатик: הױפּטגאַס אין קיִעװ מיט אַ רײַך געקלײדטן יונגנמאַן, געאָרעמט מיט אַ הױכער יונגער פֿרױ. זײ זײַנען אַרױסגעגאַנגען פֿון דעם שענסטן גאַסטהױז ― „גראַנד האָטעל“.

דאָס איז געװען מאָריץ זילבערמאַן מיט זײַן פֿרױ קלאַראַ.

― מיכאַיִל! ― האָט מאָריץ אױסגעשריִען און האָט זיך אױסגעריסן פֿון דער דאַמע. פֿעלדמאַן איז צוגעגאַנגען און האָט אױפֿגעהױבן זײַנע גרױע אױגן אױף מאָריצן: ער האָט אים ניט דערקענט.

― מיכאַיִל!… װאָס מאַכט איר? שױן פֿינף יאָר!… װוּ איז טײַבעלע?…

פֿעלדמאַן האָט אַ זאָג געטאָן: „אַ־אַ־אַ!“… ער האָט זיך גאַנץ העפֿלעך געװיטעט מיט מאָריצן, האָט אַ קוק געטאָן אױף קלאַראַן און איז אַװעקגעגאַנגען װײַטער. קלאַראַ האָט מיט אַ גרימאַסע געפֿרעגט מאָריצן אױף פֿראַנצײזיש: ― Qui est ce mal-appris?װער איז דער גראָביאַן?

מאָריץ האָט איר גאָרניט געענטפֿערט; ער איז געשטאַנען מיט אַ פֿאַרפֿינצטערטן געזיכט און האָט נאָכגעקוקט פֿעלדמאַנס טריט… קלאַראַ האָט זיך אָנגעבלאָזן אױף אים, און אַז זײ זײַנען געקומען אַהײם, האָט זי אים געמאַכט אַ סצענע.

גאָלדע איז געשטאָרבן און האָט איבערגעלאָזט מאָריצן אַ היפּש קאַפּיטאַל. ער האָט געעפֿנט אַ קאַנטאָר און אױף דער טאַבעלע איז אױפֿגעצײכנט: „זילבערמאַן, נאָטקין עט קאָמפּאַניע“. ― צי איז ער גליקלעך? ― דאָס איז אַזאַ פֿראַגע, װאָס מיר נעמען זיך ניט אונטער צו ענטפֿערן אױף איר.

און טײַבעלע? ― מיר בעטן אונדזערע לעזער ניט צו זאָרגן פֿאַר איר: אַזעלכע װי זי װערן ניט פֿאַרפֿאַלן אױף דער װעלט. עס קאָן זײַן, אונדזערע לעזער װעלן זיך באַגעגענען מיט איר אין גיכן; נאָר דערװײַל גײט טײַבעלע שטיל אַראָפּ פֿון דער סצענע, אַזױ װי זי איז אַרױפֿגעגאַנגען אױף איר. עס מאַכט זיך אָפֿטמאָל, אַ שטערן גלאַנצט ליכטיקער און שענער פֿון אַלע שטערן אין הימל; ער לײַכט אַלע מאָל גלײַך: אי אין אָװנט, װען ער באַװײַזט זיך נאָר אױף דעם הימל, אי צום פֿרימאָרגן, װען ער דאַרף זיך באַהאַלטן… קינדער־שפּיל

דאָס ערשטע קאַפּיטל
אין חדר

אין די יונגע יאָרן זײַנען זײ געװען די בעסטע גוטע ברידער: אין אײן חדר געלערנט, געהאַט גלײַכע פֿעיִקײטן, גלײַכע יאָרן, און האָבן בײדע ניט געװאָלט לערנען. דער חילוק צװישן זײ, װאָס אײנער איז געװען גראָב און קײַלעכדיק װי אַן אַרבוז, שרעקלעך פֿױל, תּמיד פֿאַרזאָרגט, תּמיד פֿאַרװײנט און אַ גרױסער פֿרעסער, אַ נאַשער, ― דערפֿאַר האָט מען אים אין חדר אַ נאָמען געגעבן „קװאַשעкваше: סמעטענע“; דער אַנדערער איז געװען פּונקט דער היפּוך: אַ לאַנגער און אַ דאַרער, אַ לעבעדיקער און אַ פֿרײלעכער, אַ פֿליִער און אַ טענצער, אַ סמעליאַק און אַ כיטרע יונגאַטש, אַ רירעװדיקער און אַ קרעפֿטיקער, אַזױ אַז קײנער האָט אים נישט געקאָנט בײַקומען, און דער גאַנצער חדר האָט פֿאַר אים דרך־ארץ געהאַט: װאָס ער האָט געזאָגט, איז געװען געזאָגט, און װאָס ער האָט געװאָלט, האָט ער געטאָן. גערופֿן האָט מען אים „מאָטל־מזיק“.

מאיר־קװאַשע און מאָטל־מזיק זײַנען געװען די ערגסטע תּלמידים בײַ רב יוסי דעמבענער אין חדר. רב יוסי פֿלעגט זײ הרגענען צען מאָל אַ טאָג, ברעכן די בײנער מיט אַ שטעקן, אָדער קאַטעװען מיט אַ פּאָדעשװע, נאָר װיפֿל מע האָט זײ ניט געשלאָגן אין קאָפּ אַרײַן, האָט זיך צו זײ די גמרא געקלעפּט, װי אַן אַרבעס צו דער װאַנט! געקומען דער „דאָנערשטיק“, האָבן זײ זיך שױן געריכט אױף אַ מפּלה: אָט גײט רב יוסי דעמבענער פֿון קלױז מיט דעם טלית־ותּפֿילין אונטערן אָרעם… זײַן גראָבע נאָז מיט די גריבלעך, זײַן אױסגעפֿליקטע באָרד, זײַן בעלמעװאַטע