עס איז שױן געװען װײַט נאָך האַלבע נאַכט.
אין אַ באַזונדער קאַבינעט פֿונעם עלעגאַנטן רעסטאָראַן „עלעפֿאַנט“, בײַ עלעקטרישע באַלײַכטונג, בײַ הילכיקע מוזיק , פּלױדערײַ און געלעכטערן , זענען געזעסן אַ פּאָר צענדלינג יונגעלײַט , כּמעט נאָך גאָר קינדער , און האָבן געטרונקען , גערױכערט , געהאַלטן דרשות און גלאַט געפּלאַפּלט, געלאַכט און געטאַראַבאַניעט אױפֿן פֿאָרטעפּיאַן ― מיט אײנעם װאָרט, געהוליעט.
דאָס איז געװען אַ קערמעשל פֿון חבֿרים , װאָס האָבן נאָר־װאָס געענדיקט גימנאַזיע און האָבן צום לעצטן מאָל זיך צונױפֿגעקליבן , פֿאַרבראַכט אינאײנעם אַן אָװנט און געזעגנט זיך אױף אַ לאַנגע צײַט, אפֿשר אױף שטענדיק. אין עטלעכע טעג אַרום װעט מען זיך צופֿאָרן, איטלעכער אין זײַן הײם, און גאָט װײס, אױב מע װעט זיך אַמאָל באַגעגענען.
דער געדאַנק פֿון ניט באַגעגענען זיך איז בײַ זײ אַלע אַזױ נײַ, אַזױ װילד, אַז עס מאָלט זיך זײ אױס , אַז עס איז נאָר אַ חלום. סטײַטש־סטײַטש! אַכט יאָר געװען אינאײנעם. אַכט יאָר איז ניט אַװעקגעגאַנגען אַ טאָג, מע זאָל זיך ניט זען. און פּלוצעם װעט מען זיך צופֿאָרן , און װער װײס, װוּ און װען מע װעט זיך זען !…
― צוליב דעם דאַרף מען נעמען, קינדער, נאָך צו גלעזלעך װײַן!
נאָך צו גלעזלעך און נאָך צו גלעזלעך, און נאָך יעדן גלעזל װערן די בעקלעך רױטער און רױטער, די שטערנס מער פֿאַרשװיצט , די אױגן מער שלעפֿעריק. עס איז שױן צײַט אָנהײבן זיך געזעגענען אױף דער רעכטער אמת.
― נאָך װײן!
― שאַמפּאַניער װײַן!
― שאַמפּאַניער! שאַמפּאַניער!
צום צענטן מאָל װערט געזונגען דאָס באַװוּסטע סטודענטן־ליד:
דאָס זינגט אױף אַ שענער באַריטאָן־שטימע אַ פֿרײלעכער בחור, אַ ברונעט מיט רױטע בעקלעך און מיט לעבעדיקע אױגלעך, און דער איבעריקער עולם כאַפּט אים אונטער אַלע אין אײנעם:
― עי , הערשקאָ! װאָס זיצסט דו װי אַ נעכטיקער, אַראָפּגעלאָזט די נאָז? ― האָט זיך אָנגערופֿן דער פֿרײלעכער ברונעט מיט די רױטע בעקלעך צו אײנעם אַ בחור, װאָס איז געזעסן אײנער אַלײן בײַ אַ זײַט אױף אַ בענקל און געקוקט אַראָפּ צו זיך אױף די פֿיס, און דעריבער האָט מען נישט געקאָנט זען, װאָס פֿאַר אַ פּנים ער האָט.
― טשעפּע אים ניט , גרישאַ, ער איז אַ פֿאַרטיקער, ער האָט אַ גוטן לעק געגעבן! ― האָט זיך אָנגערופֿן צום ברונעט אײנער פֿון דער חבֿרה.
― ביסט אַלײן אַ בהמה! ― האָט אים אָפּגעהאַקט דער ברונעט, װאָס מע רופֿט אים גרישאַ. ― הערשקאָ קאָן ניט זײַן שיכּור, װאָרעם ער איז פֿון אַ פֿאָלק, װאָס צײכנט זיך אױס מיט זײַן ניכטערקײט.
מיט די װערטער איז דער ברונעט גרישאַ צוגעגאַנגען צום אָפּגעזונדערטן בחור, װאָס הײסט הערשקאָ און קומט אַרױס פֿון ניכטערן פֿאָלק, און האָט אים דערלאַנגט אַ שנאָל אין קאָפּ אַרײַן. יענער האָט אױפֿגעהױבן דאָס פּנים ― קײן באַזונדערע סימנים פֿון אַ סעמיט איז אױף אים ניט געװען צו באַמערקן. אַדרבא, דער פֿרײלעכער ברונעט, װאָס האָט דעם חבֿר גערופֿן הערשקאָ און אַלײן האָט ער געהײסן גרישאַ, האָט אַ סך מער אױסגעזען װי אַ ייִד, און עס װאָלט אים גיכער אָנגעשטאַנען צו הײסן הערשקאָ, װאָרעם צו שװאַרץ זענען געװען זײַנע האָר און צו לעבעדיק די אױגן. און דערצו האָט אים די נאַטור געבענטשט מיט אַ האָרביקל אױף דער נאָז. נישט מער, בײַ דעם אמתן הערשקאָ אױפֿן װײסן שטערן זענען געװען אַ ביסל מער קנײטשן, װיפֿל ער האָט באַדאַרפֿט האָבן פֿאַר זײַנע צװאַנציק יאָר, און פֿון די אױגן האָט אַרױסגעבליקט אַ פֿאַרבאָרגענער טרױער, װאָס גײט איבער בײַ אונדזער פֿאָלק פֿון אײן דור צום אַנדערן, ― אַ טרױער, װאָס נאָר אַ ייִד איז אױף אים אַ מבֿין, װײַל ער פֿילט אים מער מיטן האַרצן, װי ער זעט אים מיט די אױגן…
― װאָס איז דיר, הערשקאָ? ― האָט גרישאַ אים אַ פֿרעג געגעבן, גענומען אַ בענקל און צוגעזעצט זיך צו אים גאַנץ נאָענט, אין דער צײַט װען די איבעריקע חבֿרה־לײַט האָבן ניט אױפֿגעהערט צו טאָן זײער זאַך ― טרינקען, רױכערן, לאַכן, פּלאַפּלען און גראַגערן.
דער בחור, װאָס מע רופֿט אים הערשקאָ, האָט געפּרוּװט אַ שמײכל טאָן, און צװישן די צװײ בחורים האָט זיך פֿאַרבונדן אַ שמועס:
― מיר איז גאָרניט, גרישאַ. מיר איז נאָר אַ ביסל דער קאָפּ טוט װײ.
― ס'אַ ליגן, דו ביסט פֿאַרזאָרגט. איך זע דאָס דעם גאַנצן אױפֿדערנאַכט, מיך װעסט דו ניט נאַרן, הערשקאָ, איך קען דיך.
― איז טאַקע גוט, װאָס דו קענסט מיך. פֿונדעסטװעגן װאָלסט דו געמעגט מיך קענען אַ ביסל נעענטער… װען דו קענסט מיך נעענטער…
דאָס איבעריקע האָט הערשקאָ דערמאַכט מיט די הענט, און
― װאָס־זשע װאָלט געװען?
― װאָלסט דו מיך ניט געפֿרעגט קײן קשיות. דו װאָלסט דעמאָלט אַלײן געװוּסט, אַז איך בין ניט גלײַך צו אײַך. איך קאָן מיך ניט פֿרײען אַזױ װי איר פֿרײט זיך.
― פֿאַרװאָס?
דער, װאָס מע רופֿט אים הערשקאָ, האָט אַ שמײכל געגעבן און גענומען נאָך מער מאַכן מיט די הענט:
― פֿאַר דעם, װײַל איר, אַז איר פֿרײט זיך, פֿרײט איר זיך מיט אײַער גאַנצן װעזן, מיט אײַערע אַלע אבֿרים און חושים.
― און דו?
― און איך? איך טאָר ניט… איך קאָן ניט… פֿאַר מײַנע אױגן שטײט תּמיד דער „מעמענטאָ מאָריmementō morī: דער סוף איז טױט“ און דערמאָנט מיר, אַן איך בין אַ ייִד…
― אָט האָסט דו דיר!
גרישאַ האָט זיך אַ ביסל װי אָפּגערוקט פֿון הערשקען מיטן בענקל, און הערשקאָ האָט פֿאָרגעזעצט װי צו זיך אַלײן…
― און טאָמער װיל איך פֿאַרגעסן, לאָזט מען ניט. טאָמער דערמאָן איך זיך אַלײן ניט, איז שױן דאָ אַזעלכע, װאָס דערמאָנען מיר…
גרישאַ האָט זיך צוגערוקט מיט זײַן בענקל צו הערשקען, אָפֿנטלעך אַרײַנגעקוקט אים אין פּנים אַרײַן און װאַרעם אַ זאָג געגעבן:
― הערשקאָ! אױף אונדז קאָנסט דו דיך ניט באַקלאָגן. מיר, דײַנע חבֿרים, װעלכע…
―― ביסט אַ נאַר! װער רעדט פֿון דיר און פֿון די חבֿרים? דו מײנסט, אַז דאָ איז די גאַנצע װעלט. אױף יענער זײַט גימנאַזיע איז אױך פֿאַראַן אַ װעלט. אױסער אײַך זענען פֿאַראַן נאָך מענטשן. פֿון יענעם גיהנום װײסט איר ניט. איר װײסט ניט און קאָנט ניט װיסן. אין מײַן פֿעל װען דו ביסט אָפּ כאָטש אײן יאָר, װאָלסט דו דעמאָלט געװוּסט,װאָלסט דו דעמאָלט געפֿילט…
דער, װאָס מע רופֿט אים גרישאַ, האָט זיך אַ װײַלע פֿאַרטראַכט. דערנאָך האָט ער געגעבן אַ װאָרף מיט דער פּאַטליע געדיכטע שװאַרצע האָר:
― װײסט דו װאָס, הערשקאָ, װאָס איך װעל דיר זאָגן?
― װאָס װעסט דו מיר זאָגן?
― לאָמיר זיך בײַטן.
בײדע, אי הערשקאָ, אי גרישאַ, האָבן זיך צעלאַכט פֿון דער המצאה. נאָכדעם רופֿט זיך אָן הערשקאָ צו גרישען:
― דיר איז גוט צו טרײַבן קאַטאָװעס. זאָלסט אָבער הײסן הערשקאָ, ניט גרישאַ…
― לאָמיר זיך בײַטן, ― זאָגט אים נאָך אַ מאָל גרישאַ שױן אָן אַ געלעכטער, און הערשקאָ הערט אים ניט און רעדט װײַטער:
― זאָלסט דאַרפֿן זײַן אונטערגעװאָרפֿן, למשל, אונטערן געװיסן צירקולאַר פֿון דער פּראָצענט־נאָרמע…
― רעדסט נאַרישקײטן, הערשקאָ. װאָס מיר פּראָצענט? װער מיר נאָרמע? האָסט דאָך אַ גאָלדענעם מעדאַל האָסט דו דאָך. װאָס הערסט דו צירקולאַרן?
― נאַ דיר אַ גראָשן! קאַרג מעדאַליסטן זענען פֿאַרבליבן פֿון פֿאַראַיאָרן פֿון דער זײַט, כאָטש װאַרף זיך אין װאַסער אַרײַן? זײ האָבן פֿון זיך די לעצטע פּאָר הױזן פֿאַרקױפֿט, נאַרעלע, צונױפֿגעשלאָגן אַ ביסל מזומנים און אַװעקגעקלאַפּט אַ דעפּעש צום מיניסטער. אַ גאַנצע מגילה, אַ װאַרעמע, אַ האַרצרײַסענדע, אַ הימלשרײַענדע.
― נו?
― נו־נו.
― װאָס „נו־נו?“
― נאַר, װאָס דו ביסט! מע האָט זײ אַפֿילו ניט געענטפֿערט. ייִדלעך דעפּעשירן! נאַכאַלן! אַ גליק, װאָס מע האָט זײ ניט אײַנגעזעצט! אָפּגעקומען נאָר דערמיט, װאָס מע האָט זײ אַרױסגעטריבן פֿון שטאָט: אױסגעגאַנגען זײער פּראַװאָזשיטעלסטװע… דאָס אײגענע װעט זײַן מיט מיר אױך מסתּמא…
― לײגסט! מיט דיר װעט דאָס ניט זײַן. בײַ דיר איז אַ מעדאַל.
― װידער אַ מעדאַל? אָט אַ בהמה! האָט זיך אײַנגעחזרט אַ מעדאַל, כאָטש גיב אים אַ קרענק!
― זאָג איך דאָך דיר ― לאָמיר זיך בײַטן.
― אָט דאָס איז דאָך דער גאַנצער חסרון, װאָס איר הערט ניט, װאָס מע רעדט צו אײַך. דאָס הײסט, הערן הערט איר, נאָר פֿילן פֿילט איר ניט.
― טפֿו זאָלסט דו װערן! אַזש אין שװײס אַרײַנגעװאָרפֿן.
גרישאַ האָט זיך גענומען װישן דעם שװײס און מיט אַ געלעכטער זיך צוגערוקט נאָך נעענטער צו הערשקען, אים אָנגענומען פֿאַר אַ האַנט:
― הער צו, הערשקאָ, װאָס איך רײד צו דיר: לאָמיר זיך בײַטן!
הערשקאָ האָט אַ פּנים ערשט רעכט דערהערט, װאָס מע זאָגט אים. ער האָט זיך װי פֿון שלאָף אױפֿגעכאַפּט…
― װאָס בײַטן? װאָס הײסט בײַטן?
― מיט די אַטעסטאַטן לאָמיר זיך בײַטן. דו װעסט מיר געבן דײן אַטעסטאַט מיט די פֿינפֿן און מיט דער מעדאַל, און איך װעל דיר געבן מײַן אַטעסטאַט מיט די דרײַען. דו װעסט זײַן גרישאַ, איך װעל זײַן הערשקאָ ― האָסט דאָס צעקײַט, צי נאָך ניט?
― ביסט משוגע געװאָרן? צי דו טרײַבסט קאַטאָװעס?
גרישאַ האָט זיך איבערגעצלמט, און הערשקאָ האָט זיך צעלאַכט. דערנאָך האָבן זײ בײדע גענומען לאַכן, און גרישאַ מאַכט צו זײַן חבֿר הערשקאָ שױן גאַנץ ערנסט:
― דו זאָגסט, איך זאָל זײַן אין דײַן פֿעל כאָטש אײן יאָר? און איך זאָג דיר, אַז דער שװאַרץ יאָר איז גאָר ניט אַזױ מסוכּן, װי מע מאָלט אים… אױף תּמיד זיך בײַטן מיט דיר ― װעל איך דיר ניט זאָגן, נאָר אױף אײן יאָר, כאַפּט דיך דער רוח! זײַ די גרישאַ פּאָפּאָװ, און איך װעל זײַן הערשקאָ ראַבינאָװיטש. דו פֿאַרשטײסט, צי נאָך אַלץ ניט? מיר װעלן זיך בײַטן מיט די אַטעסטאַטן און מיט די נעמען, דאָס הײסט, מיט די פּאַספּאָרטן װעלן מיר זיך בײַטן. איך װעל זײַן דו און דו װעסט זײַן איך. װאָס קוקסט דו מיר אָן? איך טרײַב נישט קײן קאַטאָװעס מיט דיר. איך זאָג עס גאַנץ ערנסט… (גרישאַ האָט אַװעקגעשטעלט אױף זײַן חבֿר אַ גאַנץ ערנסט פּנים). איך בין באַקאַנט מיט דיר און מיט נאָך ייִדישע קינדער ניט דאָס ערשטע יאָר, און איך הער פֿון אײַך אַלע מאָל: „ייִדן… ייִדן זענען אַן אומגליק־פֿאָלק“, און נאָך אַזעלכע װערטער. איך פֿאַרשטײ דאָס ניט. דאָס הײסט, מיטן קאָפּ פֿאַרשטײ איך עס, נאָר איך זאָל זאָגן, אַז איך פֿיל עס ― דאָס קאָן איך ניט. פֿאַרשטײסט, צי נײן? איך װיל זײַן אין דײַן פֿעל כאָטש אַ קלײנע צײַט. אײן יאָר װיל איך זײַן אַ ייִד און פֿילן דעם טעם, װאָס הײסט אַ ייִד. פֿאַרשטאַנען? מיר װעלן זיך געבן די האַנט און דאָס ערנװאָרט אָט דאָ פֿאַר אונדזערע אַלע חבֿרים, אַז װאָס ס'זאָל ניט פֿאָרקומען אינעם דאָזיקן יאָר, איז פֿאַרפֿאַלן, און קײן פֿױגל טאָר ניט װיסן, אַז דו ביסט דו און איך בין איך, מײן איך, אַז איך בין איך און דו ביסט דו ― טפֿו! איך מײן, אַז איך בין דו און דו ביסט איך. נו, איז דאָס געמאַכט?
מיט די װערטער האָט גרישאַ אױסגעצױגן אַ האַנט, און הערשקאָ האָט זיך נאָך אַלץ געריבן דעם שטערן און געקוקט אױף זײַן חבֿר, װי אַ מענטש, װאָס װײס ניט, צי יענער איז גערירט, צי ער אַלײן איז ניט בײַ אַלע געדאַנקען? און דאָך האָט ער אױסגעצױגן זײַן האַנט צו זײַן חבֿר, און זײַן חבֿר גרישאַ האָט אים אױפֿגעהױבן פֿונעם אָרט, צוגעפֿירט צו די איבעריקע חבֿרים, װאָס האָבן גערעדט און געפּילדערט אַלע אינאײנעם, האָט דערלאַנגט אַ זעץ מיט אײן האַנט איבערן טיש אַזױ שטאַרק, אַז די פֿלעשלעך מיט די גלעזלעך האָבן געגעבן אַ קלונג, מיט דער אַנדערער האַנט אָנגעװיזן אױף הערשקען, װאָס איז געשטאַנען האַלב צעמישט, און אױסגערופֿן אױף דער העכסטער אָקטאַװע פֿון זײַן באַריטאָן־שטימע:
― סילאַנס! חבֿרים! שטיל זאָל זײַן! אַ פֿליג זאָל דורכפֿליִען!
און מיט אַמאָל איז אײַנגעטראָטן אַזאַ שטילקײט, אַז מע האָט טאַקע געקאָנט הערן אַ פֿליג דורכפֿליִען. אַלע אױגן האָבן זיך געװענדט אױף גרישען און אױף דעם האַלב־צעשראָקענעם חבֿר הערשקאָ, און גרישאַ האָט אָנגענומען אַ פּאָזע פֿון אַ רעדנער און האָט אַװעקגעלײגט אַזאַ מין דרשה:
― חבֿרים! ― אַזױ האָט גרישאַ אָנגעהױבן שטיל, װי אַ געניטער רעדנער, פֿאַרבױגן דעם גראָבן פֿינגער אונטער דער זשילעט און תּחילת אַ ביסל אַראָפּגעקוקט אַראָפּ; דערנאָך אױפֿגעהױבן דעם קאָפּ העכער און העכער און גערעדט װאָס װײַטער אַלץ שטאַרקער און הײסער. ― חבֿרים! אין דעם דאָזיקן מאָמענט רעדט צו אײַך ניט אײַער חבֿר גרישאַ פּאָפּאָװ, נאָר אײַער צװײטער חבֿר הערשקאָ ראַבינאָװיטש רעדט מיט אײַך. מײנט ניט, אַז איך בין גערירט, אָדער אַז עס רעדט אין מיר דער װײַן. איך פֿאַרזיכער אײַך, אַז איך בין בײַ אַלע געדאַנקען, און איך שװער אײַך, אַז איך בין נאָך קײנמאָל ניט געװען אַזױ ניכטער װי אַצינד. די זאַך װערט דערקלערט מיט אַ קורצע פֿאָררעדע: אונדזער חבֿר, װאָס האָט געהײסן הערשקאָ ראַבינאָװיטש און איצטער הײסט ער גרישאַ פּאָפּאָװ ― אָט באַלד װעט איר װיסן פֿאַרװאָס ―, געהערט צו אַ פֿאָלק, װאָס די װעלט האָט ניט ליב און װערט פֿאַרפֿאָלגט כּמעט אומעטום אױפֿן גאַנצן ערד־קוגל. מיר װײסן ניט, פֿאַרװאָס און פֿון װאַנען עס נעמט זיך אַזאַ געװאַלדיקע שׂינאה, און דאָס איז ניט אונדזער אױפֿגאַבע אַצינד צו דערגרונטעװען זיך, װער עס איז דאָ מער שולדיק ― צי די פֿאַרפֿאָלגער, צי די פֿאַרפֿאָלגטע, צי די אונטערדריקער, צי די אונטערגעדריקטע. מעגלעך, אַז בײדע צדדים זענען גערעכט יעדער נאָך זײַן גאַנג, אָדער זײ זענען אפֿשר בײדע אומגערעכט. מיר װײסן נאָר, אַן די שטאַרקערע זאָגן אױף די שװאַכערע װאָס אין דער קאָרט, געפֿינען אױס אַלע חסרונות אין דער װעלט, און די שװאַכערע טענהן, אָן ס'איז אַ ליגן, זײ זענען ניט ערגער פֿון אַנדערע און אפֿשר נאָך בעסער. ערגער אָדער בעסער ― דאָס איז אַ זאַך, װאָס לאָזט זיך ניט אַזױ גרינג אָפּצושאַצן, און איך װײס ניט, װער האָט דאָס רעכט צו שאַצן? איך קאָן מיר שאַצן אַזױ, איר קאָנט אײַך שאַצן אַנדערש. איך װיל נאָר מײנען, אַז בײדע צדדים האָבן אַ ביסל איבערגעכאַפּט די מאָס. למשל, איך בין איבערצײַגט, אַז מיר, אַלס קריסטן, האָבן גאָר ניט אַזױ שטאַרק פֿײַנט די ייִדן, װי די ייִדן שטעלן זיך דאָס פֿאָר, און איך בין דער מײנונג, אַז די ייִדן לײַדן פֿון אונדז נישט אַזױ פֿיל, װיפֿל זײ װילן אוגן אײַנרעדן. אמת, עס איז נישט אײַנגענעמען צו זײַן פֿאַרפֿאָלגט און געהאַסט פֿון אַ גאַנצער װעלט. עס ליגט אָבער אַ געװיסע באַפֿרידיקונג, אַ באַזונדער מין גדולה, איך װאָלט געזאָגט, אַ מין זיסקײט, אין דעם װאָרט ,,מאַרטירער“. עס איז מיר מער אײַנגענעמען צו װיסן, אַז עמעצער יאָגט מיך אומזיסט, װי אײדער צו װיסן, אַז איך יאָג עמיצן אומזיסט. יעדנפֿאַלס ― דער רוח איז ניט אַזױ געפֿערלעך װי מע מאָלט אים אױס. דעם דאָזיקן געדאַנק האָב איך אַרױסגעזאָגט אונדזער חבֿר הערשקאָ… פּאַרדאָן! אונדזער חבֿר גרישאַ, האָט ער מיר דערױף געענטפֿערט, אַז מיר איז דאָס גרינג צו זאָגן, װײַל איך בין קײנמאָל קײן ייִד נישט געװעזן. אַז איך זאָל מיך געפֿינען ― זאָגט ער ― אין זײַן פֿעל כאָטש אײן יאָר, װאָלט איך דעמאָלט, זאָגט ער, געװוּסט, מיט װאָס מע עסט עס. די דאָזיקע װערטער האָבן געבױרן אין מיר אַ געדאַנק: „אפֿשר איז ער נישט אין גאַנצן אומגערעכט? מע דאַרף זײַן אין יענעמס שטאַנד, מע זאָל קאָנען אַקוראַט פֿילן, איבערלעבן און דערנאָך ערשט אורטײלן, באַשולדיקן אָדער פֿאַרענטפֿערן“… און אױפֿן גרונט פֿון דעם דאָזיקן רעיון האָב איך פֿאָרגעלײגט מײַן חבֿר הערשקאָ, מיר זאָלן זיך בײַטן מיט די אַטעסטאַטן, מיט די נעמען און מיט די פּעסער מער ניט אַז אױף אײן יאָר. דאָס הײסט, אַזױ גרױס, אַז פֿון דער מינוט אָן, װאָס איך רעד מיט אײַך, בין איך שױן ניט מער נריגאָרי איװאַנאָװיטש פּאָפּאָװ נאָר הערש מאָװשאָװיטש ראַבינאָװיטש, און ער, הערשקאָ, איז שױן נישט מער הערש מאָװשאָװיטש ראַבינאָװיטש, נאָר גריגאָרי איװאַנאָװיטש פּאָפּאָװ. ער פֿאָרט אַװעק מיט מײַנע דאָקומענטן און טרעט אַרײַן אין אוניװערסיטעט, און איך פֿאָר מיט זײַנע דאָקומענטן. ער זאָגט אַפֿילו, אַז מיט זײַנע דאָקומענטן װעט מיר שװער זײַן אַרײַנצוטרעטן, װײַל ער איז אַ ייִד; און איך זאָג: בלאָטע, מיט אַ מעדאַל לאַך איך פֿון אײַך אַלע.
― בראַװאָ! ― האָבן אױסגעשאָסן די חבֿרים אַלע אין אײן קול און גענומען געשמאַק צו קלאָטשן. נאָר גרישאַ האָט זײ נישט געלאָזט לאַנג אַפּלאָדירן. ער האָט אױפֿגעהױבן די האַנט און גערעדט װײַטער:
― חבֿרים! איך האָב אײַך פֿאַרטרױט אַ סוד, אַ גרױסן סוד, און פֿאָדער פֿון אײַך צװײ זאַכן: ערשטנס, איר זאָלט אונדז גראַטולירן בײדן מיט אונדזערע נײַע אומגעביטענע ראָלן. און צװײטנס ― שאַט! האָט צײַט, איך האָב נאָך נישט געענדיקט, ― און צװײטנס, דאָס ערן־װאָרט זאָלט איר מיר געבן און צושװערן, אַז קײן לעבעדיקער מענטש, אױסער אונדז אַלע אָט דאָ, זאָל ניט װיסן, נישט איצטער, נישט אַפֿילו שפּעטער, אַפֿילו װען דאָס יאָר װעט איבערלױפֿן. די גאַנצע געשיכטע דאַרף זײַן, הײסט עס, אַ סוד, אַ הײליקער סוד, װאָס מיר דאַרפֿן אים מיטנעמען מיט זיך אין קבֿר אַרײַן!
― מיר שװערן! מיר שװערן! ― האָבן אױסגעשריגן אַ סך פֿאַרשידענע קולות, און גרישאַ האָט פֿאָרגעזעצט זײַן דרשה…
― איך באַשװער אײַך אַלזאָ מיט אַלעס, װאָס אוגן הײליק איז, אַז יעדער, װאָס װעט אַרױסטראָגן דעם דאָזיקן סוד אױף דער גאַס, דער איז אַ פֿאַררעטער און אַ פֿאַרברעכער. חבֿרים! איך לײג פֿאָר אָנפֿילן די כּוסות און טרינקען לחײם פֿאַר אונדזער נײ־געבױרענעם חבֿר, װאָס האָט אַמאָל געהײסן הערשקאָ ראַבינאָװיטש און הײַנט הײסט ער גריגאָרי איװאַנאָװיטש פּאָפּאָװ. לאָמיר אים װינטשן גליק און אַלדאָס גוטס. עס לעבע גריגאָרי איװאַנאָװיטש פּאָפּאָװ! הוררראַ!!!
די התפּעלות מיטן ענטוזיאַזם, װאָס דער דאָזיקער אומגעריכטער טאָסט האָט אַרױסגערופֿן צװישן חבֿרה יונגװאַרג, לאָזט זיך גאָר ניט באַשרײַבן. אַז אַלע האָבן גענומען אױף זיך האַלטן דעם סוד הײליק און נישט באַרירט ― פֿון דעם איז קײן רעדע ניט. און אַז אַלע האָבן מיטגעפֿילט דעם װוּנטש פֿון טאָסט ― דאָס איז געװען צו זען פֿון דעם, װאָס די כּוסות זענען אין אײן מינוט אױסגעלײדיקט געװאָרן ביזן דנאָ. חבֿרה איז געװען אַזױ װײַט אַנטציקט פֿון דער אידעע, װאָס פֿון הערשקען איז געװאָרן אַ גרישאַ און פֿון גרישען אַ הערשקאָ, אַז די צװײ האָבן זיך פֿאַר אַלעמען אין די אױגן טאַקע באַלד און טאַקע שױן געביטן ניט נאָר מיט די דאָקומענטן, זײ האָבן געמוזט טאַקע דאָ אױפֿן אָרט זיך בײַטן אױך מיט די קלײדער. און אַז זײ האָבן זיך איבערגעטאָן, איז געװאָרן צװישן חבֿרה אַזאַ גדולה, אַז מע האָט זײ בײדן אַרומגעכאַפּט קושן, און די געלעכטערן זענען געגאַנגען ביזן הימל אַרײַן. דערנאָך האָט זיך אײנער אַװעקגעזעצט צו דער פּיאַנאָ און גענומען באַראַבאַנען אַ װאַלס, און דער גאַנצער עולם איז געגאַנגען אַ טענצל. און אַז דער עולם האָט זיך גוט אָנגעטאַנצט, אָנגעהעפּעט און אָנגעהוליעט, איז אױפֿגעשטאַנען הערשקאָ ראַבינאָװיטש, דער װאָס הײסט הײַנט גריגאָרי איװאַנאָװיטש פּאָפּאָװ, און האָט זיך אָנגערופֿן צום עולם בזה־הלשון:
― חבֿרים! אונדזער חבֿר גרישאַ פּאָפּאָװ, אָדער, װי ער הײסט שױן איצטער, הערשקאָ ראַבינאָװיטש, איז באַגאַנגען אַ שפּאַס, װאָס האָט זיך אױסגעלאָזט מיט אַן ערנסט. מיר קאָנען גאָר אַזױ װײַט קלוג נישט זײַן, מיר זאָלן קאָנען פֿאָרױס אַרױסזען, מיט װאָס דער דאָזיקער גרױסער שפּאַס קאָן זיך ענדיקן און װאָס פֿון דעם געפֿערלעכן קאַטאָװעס טרײַבן קאָן אַמאָל אַרױס… און װידער, װער פֿון אונדז בײדע עס האָט געמאַכט אַ בעסער געשעפֿט (אַלס געװעזענער „הערשקאָ“ קאָן איך מיך ניט באַהערשן און מוז דערמאָנען דאָס װאָרט „געשעפֿט“) ― דאָס װײס איך, און אױך איר באַדאַרפֿט עס פֿאַרשטײן, אױב איר האָט אַ קלעפּקע אין קאָפּ… און אױב איר פֿאַרשטײט דאָס ניט ― בין איך ניט שולדיק… אײן זאַך מוז איך אײַך נאָר בעטן, מײַנע טײַערע חבֿרים, אַזױ װי אונדזער חבֿר גרישאַ, מײן איך הערשקאָ, האָט גענומען אױף זיך און אָנגעװאָרפֿן אױף מיר אַ נדר, הײסט עס, אױף אַ יאָר, אַז ער דאַרף זײַן איך און איך ― ער; און אַזױ װי מיר קאָנען פֿאָרױס ניט װיסן, װאָס מיט יעדן פֿון אונדז בײדן קאָן פּאַסירן אױף דעם נײַעם װעג, װאָס מיר לאָזן זיך גײן, ― על־כּן װיל איך אױסנעמען אַ תּנאַי, אַז טאָמער װעט עמיצן פֿון אונדז בײדע אױסקומען שױן זײער שמאָל, דאָס הײסט…
― קײן שום תּנאָים מער! ― האָט אױסגערופֿן, אױפֿכאַפּנדיק זיך פֿון אָרט, דער געװעזענער גרישאַ פּאָפּאָװ, איצט הערשקאָ ראַבינאָװיטש. ― קײן שום תּנאָים מער! אָפּגעמאַכט ― איז פֿאַרפֿאַלן!
― פֿאַרפֿאַלן! ― האָט אונטערגעכאַפּט דער גאַנצער איבעריקער עולם.
― ביט פּאָסימו!быть посему: אַזױ זאָל זײַן ― האָט צוגעגעבן דער נײַער הערשקאָ ראַבינאָװיטש.
― ביט פּאָסימו! ― האָט אים אונטערגעהאַלטן דער עולם.
דערזען, אַז ס'איז אַ פֿאַרפֿאַלענע זאַך, איז אונדזער נײַער גריגאָרי איװאַנאָװיטש פּאָפּאָװ אױפֿגעשטאַנען פֿון טיש, צוגעגאַנגען צום געװעזענעם פּאָפּאָװ, איצט הערשקאָ ראַבינאָװיטש, און מיט אַ שמײכל אױף די ליפּן אים אױסגעשטרעקט די האַנט.
― געדענק־זשע, הערש מאָװשאָװיטש ראַבינאָװיטש, זאָלסט קײן חרטה ניט האָבן…
― חרטה? ― האָט אים דער געװעזענער פּאָפּאָװ געענטפֿערט מיט שטאַרקײט און מיט גדלות. ― די פּאָפּאָװס, מײן איך די ראַבינאָװיטשעס, האָבן קײנמאָל קײן חרטה ניט! איך קום אַרױס פֿון אַזאַ פֿאָלק, טשאָרט װאָזמיчорт візьми: טײַװל נעם עס! , װאָס איז שױן איבערגעגאַנגען דורך פֿײַער און װאַסער און מעשענע רערן! מײַנע עלטער־עלטער־זײדעס, װאָס האָבן געקנאָטן לײם אין מצרים, אױפֿגעשטעלט די אײביקע פּיראַמידן, אױפֿגעבױט די באַרימטע שטעט סדום און עמורה… פּאַרדאָן! איך מײן פּיתום מיט רעמסס, זענען גענוג אױסגעשטאַנען, ביז זײ האָבן זיך באַזעצט אינעם לאַנד כּנען! און אַז מיר האָבן זיך באַזעצט אינעם לאַנד כּנען, איז געקומען בלשאַצר… טפֿו! מײן איך נבֿוכדנצר און האָט פֿאַרברענט אונדזער הײליקן טעמפּל און אין אײַזערנע קײטן אונדז געבראַכט מיט אונדזערע שװעסטער און קינדער אין דעם באַרבאַרישן בבֿל, און פֿון דאָרטן ― איך טו אַ היפּשן שפּרונג, חבֿרים, און לאָז דורך המנען מיט אַחשורושן מיט נאָך אַזעלכע פֿײַנע מענטשלעך, װײַלע עס טאָגט שױן אין דרױסן ― און פֿון דאָרטן האָט מען אונדז פֿאַרטריבן קײן שפּאַניען, אין דעם פֿינצטערן קאַטױלישן שפּאַניען, װוּ עס האָט געװאַרט אױף אונדז די אינקװיזיציע. דערמאָנט אײַך נאָר, חבֿרים, װאָס מײַנע גאָטזעליקע עלטערן זענען אױסגעשטאַנען פֿון דער אינקװיזיציע! אױפֿן אױטאָ־דאַ־פֿע האָבן זײ זיך געלאָזט ברענען; אױפֿן עשאַפֿאָט האָבן זײ זיך געלאָזט קױלן, שנײַדן, האַקן, בראָקן, פֿערטלען!…
― בראַװאָ, הערשקאָ, בראַװאָ! ― האָבן אױסגעשאָסן די גאַנצע חבֿרה יונגװאַרג, און דער אמתער הערשקאָ ראַבינאָװיטש אױך בתוכם, מיט הילכיקע אַפּלאָדיסמענטן און מיט נאָך מער הילכיקן געלעכטער, אַזױ װײַט אַנטציקט זענען זײ געװען פֿון זײער חבֿר גרישאַ פּאָפּאָװ, װאָס איז אַרײַן אין דער ראָלע פֿון הערשקאָ ראַבינאָװיטש אַזױ קונציק און אַזױ נאַטירלעך, אַז עס האָט זיך נאָר געגלוסט אים אױסקושן איטלעכס אבֿר! אַן אַרטיסט, אַן אמתער ― אַרטיסט! זעט, װי עס האָבן זיך אים אָנגעצונדן די אױגן! און װי געפֿעלט אײַך זײַן ערנסט פּנים? ער זאָל דאָס אײַך געבן אַפֿילו אַ שמײכל! װעט איר זאָגן, װען איר זאָלט זײַן מיט אַכצן קעפּ, אַז דאָס איז גרישאַ פּאָפּאָװ, ניט הערשקאָ ראַבינאָװיטש? נײן, איר קוקט אים אַרײַן אין זײַן ייִדיש פּנים, אין זײַנע ייִדישע אױגן, אַפֿילו די נאָז האָט זיך בײַ אים װי אױסגעבױגן, געװאָרן אַ ייִדישע נאָז, כאַ־כאַ. בראַװאָ, הערשקאָ, בראַװאָ! ביס!! ביססס!!!…
עס איז שױן געװען גרױסער טאָג, אַז חבֿרה יונגװאַרג האָבן פֿאַרלאָזן דעם עלעגאַנטן „עלעפֿאַנט רעסטאָראַן“ און האָבן זיך אױפֿגעזעצט אױף דראָשקעס צו פֿאָרן, דער אַהער, דער אַהין. אױך גרישאַ מיט הערשקען האָבן זיך אױפֿגעזעצט בײדע אױף אײן דראָשקע, גרישאַ אין הערשקאָס קלײדער, הערשקאָ אין גרישאַס קלײדער. װאָרעם כאָטש גרישאַ פּאָפּאָװ איז שײן הערשקאָ ראַבינאָװיטש און הערשקאָ ראַבינאָװיטש איז שױן גרישאַ פּאָפּאָװ, ― דאָך האָבן זײ נאָך צו רעדן און צו רעדן, איבערגעבן אײנעם דאָס אַנדערע סימנים, היסטאָריעס מיט געשיכטן, יעדער פֿון זײַן ביאָגראַפֿיע, אײדער מע צעפֿאָרט זיך און אײדער מע טרעט אַרײַן יעדער אין זײַן ראָל, טאַקע אױף דער רעכטער אמת ― און… דער גרױסער שפּאַס הײבט זיך אָן.
אין דער גרױסער אוניװערסיטעט־שטאָט האָט זיך צום סוף זומער, שױן פֿאַר די אָסיענדיקע ימים־טובֿים, באַװיזן אַ באַזונדער לעבעדיקײט. עס האָבן זיך געענדיקט די זומערדיקע װאַקאַציעס, עס האָבן זיך געעפֿנט די גימנאַזיעס, דאָס פּאָליטעכניקום, די אוניװערסיטעט און ― אַלע איבעריקע העכערע און נידעריקערע שולן און חדרים.
פֿון די נאָענטע שטעט און שטעטלעך און פֿון דער גאַנצער סבֿיבֿה אַרום און אַרום זענען זיך צונױפֿגעפֿאָרן אין דער גרױסער אוניװערסיטעט־שטאָט עלטערן מיט זײערע קינדער, קלענערע און גרעסערע; װער עס האָט געהאַלטן בײַם איבערגײן פֿון אײן קלאַס אין דער אַנדערער ,און װער עס האָט געהאַלטן בײַ אָפּגעבן עקזאַמען און אַרײַנטרעטן ערשט אין טעמפּל פֿון השׂכּלה און װיסנשאַפֿט.
אַ באַזונדער אױפֿרעגונג הערשט צװישן די עלטערן, נאָך מער װי צװישן די אױפֿגערעגטע קינדער. די יונגע מאַמעס, אָנגעטאָן און אױסגעפּוצט נאָך דער לעצטער מאָדע, שלאָגן אָפּ די טירן פֿון די קאַנצעלאַריעס בײַ די דירעקטאָרן, אינספּעקטאָרן און לערערס, זענען גרײט פֿאַלן חלשות אָדער באַקומען דרײַ היסטעריקעס פֿאַר אײן „צװײ“, װאָס זײער „װאַלאָדיקע“ אָדער זײער „סאַשקע“ האָט געכאַפּט בשעת דעם אַרײַנטריטס־עקזאַמען.
די ביכער־הענדלער און פּאַפּיר־פֿאַבריקאַנטן האָבן אַרױסגעשטעלט אין זײערע פֿענצטער דאָס נײַסטע און דאָס בעסטע, װאָס זײ האָבן צוגעגרײט פֿאַר דער יוגנט אױף צו לערנען און אױף צו שרײַבן, און זענען גרײט צו מאַכן געשעפֿטן, לײזן געלט, בײַטן ביכער אױף ביכער ― מיט אײנעם װאָרט, דינען דער קולטור פֿון פֿאָטערלאַנד מיט אמת און מיט אמונה, װי גוטע ערלעכע פּאַטריאָטן.
די שנײַדערס און קלײדער־מאַגאַזינעס זענען אױך נישט קײן קלײנע פּאַטריאָטן. זײ האָבן אַרױסגעשטעלט אין די װיטרינעס דאָס שענסטע און דאָס מאָדערנסטע, װאָס זײ פֿאַרמאָגן, פֿונעם עלעגאַנטן מונדיר מיט גלאַנצנדיקע קנעכלעך ביזן גרױען פּאָר הײזלעך, װאָס בעטן זיך: „נעם , טו זיך אָן, און לױף מיט אונדז אין חדר אַרײַן!“
אױך די חבֿרה קירזשנערס און היטל־מאַכערס האָבן זיך אַרױסבאַװיזן מיט גאַנצע קאָלעקציעס פֿון קעפּעס און פֿוראַזשקעס, קאַשקעטלעך און היטעלעך מיט אַלערלײ װײַסע און געלע צאַצקעס, אָדלערס, פּאַסיקעס און אָקאָלעשקעס. אַפֿילו רענצלעך האָט מען ניט פֿאַרגעסן אױסצוהענגען בײַ די קראָמען, קאַמאַשן, קאַלאָשן, צוקערקעס , פּאַפּיראָסן. און אַפֿילו די חבֿרה קאָלבאַסניקעס, װאָס שטײען גאַנץ װײַט פֿון מיניסטעריום פֿאַר פֿאָלקסבילדונג און געהערן זיך שױן גאָר ניט אָן מיט השׂכּלה, װילן אױך האָבן אַ חלק, כאָטש מן־הצד, אין דער קולטור פֿונעם פֿאָטערלאַנד ― האָבן זײ אַרױסגעשטעלט אין די פֿענצטער אױפֿשניטן פֿון קאָלבאַסעס, פֿון שינקען, פֿלײשן און פּאַשטעטן, אַזעלכע פֿרישע און מיט קנאָבל שמעקנדיקע, אַז אַ כּפּרה די גאַנצע קולטור מיטן גאַנצן פֿאָטערלאַנד, בעת מע איז רעכט הונגעריק און דער חזיר צעשמעקט זיך מיט זײַן גאַנצן אַראָמאַט…
די האָטעלס מיט די אַכסניות, די רעסטאָראַנען מיט די רעסטאָראַציעס זענען פֿול געפּאַקט מיט די אָנגעפֿאָרענע געסט, פֿאָטערס און מוטערס און קינדער פֿון אַלערלײ עלטער, און אױף די פֿענצטער פֿון כּמעט אַלע הײַזער אױף אַלע גאַסן זענען אױפֿגעקלעפּט צעטעלעך: „קאָמנאַטאַ װנאַיאָם ― אַ חדר גיט זיך אָפּ“…
די, װאָס הענגען אױס די דאָזיקע צעטעלעך, װײסן שױן פֿון פֿריִער, װער עס װעט באַװױנען דאָס חדר, װאָס גיט זיך אָפּ. דאָס װעט זײַן אָדער אַן עלנטער בחור אַ סטודענט, װאָס פֿאַרמאָגט אײן פּאָר הױזן, צװײ העמדער און אַ באַרג מיט ביכער; אָדער אַ מײדל אַ קורסיסטקע, װאָס פֿלעג אַמאָל טראָגן קורצע האָר און הײַנט האָט זי אַ השׂגה אױף אַ שמאָל געפּענטעט קלײדעלע, װאָס מע רופֿט עס אין פּאַריז מיטן נאָמען „זשיפּקילאָט“… יעדנפֿאַלס פֿאַרמאָגט דאָס חדרל נישט מער אַז אײן אײַזערן בעטל, װאָס האָט שױן געדינט אַמאָל אין סדום, אַן אײַזערן װאַשטישל, װאָס האָט פֿײַנט, מע זאָל זיך צו דעם צורירן בעת װאַשן זיך, מחמת עס לײַדט, ניט פֿאַר אײַך געדאַכט, פֿון רעװמאַטיזם אין די פֿיס פֿון זינט מע האָט דאָס געבראַכט פֿון דער פֿאַבריק.
דאָס חדרל פֿאַרמאָגט אױך אַ טישל מיט אַ בענקל. האָבן זײ בײדע זײערע מעלות מיט זײערע חסרונות. די מעלות פֿונעם טישל איז, װאָס עס קאָן דינען פֿאַר אַ שרײַב־טיש און פֿאַר אַן עס־טיש און פֿאַר װאָס איר װילט. דאָס זענען די מעלות. און דער חסרון פֿונעם טישל איז ניט אינעם טישל גופֿא, נאָר אינעם טישקעסטל, אינעם שופֿלאָד. דאָס טישקעסטל האָט אַ טבֿע, אַז מע עפֿנט עס, װיל זיך עס שױן צוריק ניט פֿאַרמאַכן; און אַז מע פֿאַרמאַכט עס ― װעט זיך עס אײַך בשום־אופֿן ניט עפֿענען. ניט פֿון פֿאָרנט, ניט פֿון הינטן, ניט פֿון די זײַטן. איר קאָנט עס שלעפּן װיפֿל איר װילט, װעט אײַך דאָס גאַנצע טישל נאָכשלעפּן זיך. אפֿשר װילט איר זײַן אַ חכם און פּרוּװן שלעפּן דעם שופֿלאָד מיט בײדע הענט פֿון אונטן? פּרוּװט זיך, אַדרבא, איך װעל אײַך זאָגן פֿריִער, װאָס װעט זײַן: די הינטערשטע פֿיס פֿונעם טישל װעלן זיך אױפֿהײבן אַרױף און דאָס גאַנצענע טישל מיט אַלע ביכער, מיטן טינטער און מיטן קאַראַפֿין װאַסער װעלן ליגן אינאײנעם מיט אײַך אױף דער ערד. נו? װאָס האָט איר געפֿעלט? איר װעט זיך שױן בעסער באַגײן אָן אַ טישקעסטל, אָן אַ שופֿלאָד. װוּ שטײט דאָס געשריבן, אַז אַ טיש מוז האָבן אַ שופֿלאָד, למאַי דאָס בענקל, װאָס איך זאָג אײַך? אַ בענקל װי אַלע בענקלעך. פֿון דעם מין בענקלעך, װאָס מע רופֿט זײ „װינער שטולן“. זײ זענען אי לײַכט, אי שטאַרק און באַקװעם צו זיצן אױף זײ, װאָרעם זײערע געזעסלעך זענען פֿון שטרױ געפֿלאָכטן. פֿלאַך און גלאַט און װײך. דאָס זענען די מעלות פֿון די „װינער בענקלעך“ בכלל. נאָר דאָס בענקל, װאָס געפֿינט זיך אין דעם חדר, װאָס מיר גײען באַשרײַבן, האָט ניט אין זיך אײן מעלה פֿון די אַלע אױסגערעכנטע מעלות. עס װעט זײַן גענוג, אַז מיר װעלן אײַך אױסזאָגן אַ סוד, אָן דאָס בענקל אין אָן אַ געזעסל, דאָס הײסט, אַ געזעסל איז פֿאַראַן, נאָר אָן שטרױ, דאָס הײסט, ס'איז געװען שטרױ אױך, נאָר אַמאָל, בעת דאָס בענקל איז נאָך געװען אַ בענקל. איצט איז גאָר ניט כּדאַי פֿון דעם צו רעדן. לאָמיר בעסער שמועסן פֿון דער בעל־הביתטע, װאָס פֿאַרדינגט, װאָס גיט אָפּ דאָס דאָזיקע חדרל, פֿון איר מאַן, פֿון זײער טעכטערל בעטי און פֿון דעם פּאַרשױן, װאָס איז געקומען דינגען דאָס דאָזיקע חדרל. דאָס אין אַ סך װיכטיקער.
שׂרה שאַפּיראָ ― אַזױ האָט געהײסן די בעל־הביתטע, נאָך גאָר אַ יונג װײַבל און אַ שײנע, אַ שװאַרץ־חנעװדיקע ― איז געשטאַנען בײַ דער פּליטע מיט פֿאַרקאַטשעטע אַרבל און געקאָכט אָנבײַסן, און איר טעכטערל בעטי, אַ יפֿת־תּואר, װאָס האַלט אין רעכטן ברען, צװישן אַכצן און צװאַנציק, איז געזעסן איבער אַ רוסיש בלאַטצײַטונג, בעת עס האָט זיך דערהערט אַ שאַרפֿער קלונג פֿון דרױסן.
― עס קער שױן זײַן אַ נײַער שלימזל אױפֿן חדר! ― האָט די מוטער אַ זאָג געגעבן צו דער טאָכטער און אַ װוּנק געגעבן, זי זאָל גײן עפֿענען.
ניט מיט גרױס חשק האָט די טאָכטער אַװעקגעלײגט דאָס בלאַט און איז אַראָפּגעלאָפֿן פֿון אַלע טרעפּ אַראָפּ, פֿון דריטן שטאָק, עפֿענען די טיר און איז אין צװײ מינוט אַרום געקומען צוריק מיט אַ יונגנמאַן, אַ גלוח, מיט זײער אַ מאָגערן טשעמאָדאַן אין די הענט ― אָנקוקן דאָס חדרל, װאָס גיט זיך אָפּ.
באַטראַכט דעם אַרײַנגעקומענעם פּאַרשױן מיטן מאָגערן טשעמאָדאַן, האָט די מוטער אים גיך אָפּגעשאַצט, אַז ער באַדאַרף צו זײַן אַ „כּתריליק“ און אַז ער װעט דעם חדר נישט דינגען, און דעריבער האָט זי אַ זאָג געגעבן צו דער טאָכטער אױף ייִדיש, זי זאָל אים זאָגן „מה־יקר“. די טאָכטער האָט געפֿאָלגט און אַ זאָג געגעבן דעם יונגנמאַן דעם פּרײַז פֿונעם צימער. האָט זיך דער יונגערמאַן דװקא ניט דערשראָקן און האָט געהײסן זיך באַװײַזן דאָס צימער. דעמאָלט האָט שױן די מאַדאַם שׂרה שאַפּיראָ אַװעקגעלײגט דאָס קאָכן אױף שפּעטער, אַראָפּגעקאַטשעט די אַרבל און אַלײן אױך מיטגעגאַנגען באַװײַזן דעם פּאַרשױן דאָס צימערל.
אַרײַנגעקומען אין דעם אױבן־באַשריבענעם חדר, האָט אונדזער פּאַרשױן באַטראַכט די בעל־הביתטע מיט איר טעכטערל אַ סך מער, װי ער האָט באַטראַכט דאָס צימער מיטן מעבל, און גאָר נישט לאַנג געקלערט, האָט ער אַ זאָג געגעבן, אַן גוט, עס געפֿעלט אים… האָט די מאַדאַם שׂרה שאַפּיראָ געפֿונען פֿאַר נױטיק נאָך אַ מאָל דערמאָנען, װאָס עס קאָסט. האָט דער פּאַרשױן אַ זאָג געגעבן, אַז עס מאַכט אים ניט אױס. װיבאַלד אַזױ, האָט שױן די מאַדאַם שאַפּיראָ געפֿונען פֿאַר גאַנץ נױטיק אַ זאָג געבן, אַן פֿאַר אַ האַלבן חודש מוז באַצאָלט װערן באַלד. האָט דער פּאַרשױן אַ זאָג געגעבן, אַז עס מאַכט אים ניט אױס אַפֿילו פֿאַר אַ גאַנצן חודש.
דאָ האָט זיך שױן די מאַדאַם שׂרה שאַפּיראָ אַ ביסל װי דערשראָקן: װאָס איז דאָס פֿאַר אַ שלאַק? אַ מענטש קומט צו גײן, גיט אַ קוק, דינגט זיך ניט; מע זאָגט אים פֿאַר אַ האַלבן חודש פֿריִער, גיט ער פֿאַר אַ גאַנצן ― װער װײס, װאָס דאָס איז פֿאַר אַ פּאַסאַזשיר? און זי האָט אַ קוק געגעבן אױף איר טאָכטער, די טאָכטער אױף איר. דערנאָך האָט זי אַ קוק געגעבן אױפֿן פּאַסאַזשיר, האָט זי דערזען, װי דער בחור קוקט אױף איר בעטין, לאָזט נישט אַראָפּ קײן אױג פֿון איר, איז איר דער פּאַרשױן געװאָרן נאָך מער ניט צום האַרצן, און זי האָט באַשטימט אים אַ זאָג געבן מיט אַ האַלבן מױל:
― האָט קײן פֿאַראיבל ניט, ס'איז בײַ אונדז זײער שטרענג… פֿאַרשטײט איר, די פּאָליציע… איר װעט זײַן אַזױ גוט מיר װײַזן אײַערע דאָקומענטן… אײַער פּאַס…
― אַך, מײַן פּאַס?… אונדזער יונגערמאַן האָט אַרױסגעכאַפּט פֿון זײַט־קעשענע אַ פּאַפּיר און מיט אַ לעבלעך שמײכעלע אונטערגעטראָגן דער מאַדאַם שאַפּיראָ זײַן פּאַספּאָרט, און צו גלײַכער צײַט זיך אַ נעם געגעבן צוס בײַטעלע מיט געלט.
נאָר דאָ איז פֿאָרגעקומען אַזעלכס, װאָס האָט אָפּגעהאַלטן אַ װײַלע דעם יונגנמאַן פֿון צו אַרױס מיט די קלינגערס. די מאַדאַם שׂרה שאַפּיראָ האָט געכאַפּט אַ קוק מיט אײן אױג אין פּאַס און האָט הױך אױף אַ קול איבערגעלײענט: שקלאָװסקי מעשטשאַנין הערש מאָװשאָװיטש ראַבינאָװיטש… האָט זי זיך פֿריִער מאָדנע איבערגעקוקט מיט דער טאָכטער; דערנאָך האָט זי אַ זאָג געגעבן צום יונגנמאַן.
― האָט מיר קײן פֿאַראיבל ניט… איך װײס ניט, אױב איר װעט דאָ קאָנען זײַן? איך האָב נישט געװוּסט, אַז איר זענט אַ…
דער יונגערמאַן האָט מיט אַ שמײכל זיך אױסגעקערט צו דער מאַדאַם שאַפּיראָ.
― אַז איך בין אַ װאָס?
― אַז איר זענט אַ אונדזעריקער… אַ ייִד.
― און אַז איך בין אַ ייִד, איז װאָס?…
דער יונגער פּאַרשױן האָט אַראָפּגעלאָזט דאָס בײַטעלע צוריק אין קעשענע און אַלע דרײַ האָבן זיך איבערגעקוקט אָן װערטער.
ביז אַהער אין דער שמועס געגאַנגען אױף רוסיש. און איצט, אַז עס האָט זיך אַרױסבאַװיזן, אַז דאָס איז אַ שקלאָװער מיעשטשאַנין און הײסט הערש ראַבינאָװיטש, איז נישקשה, אָן אַן אומגליק, אַז מע װעט מיט אים רײדן אױף„אונדזער“ לשון. און שׂרה שאַפּיראָ האָט זיך געװענדט צו אים שױן אױף פּראָסט ייִדיש:
― ס'איז מיר אַ חידוש אױף אײַך. איר װײַזט אױס אַ װעלטלעכער יונגערמאַן צו זײַן און װײסט ניט, אַז בײַ אונדז באַדאַרף אַ ייִד האָבן אַ פּראַװאָזשיטעלסטװע?…
דערױף האָט איר דער װעלטלעכער יונגערמאַן נישט געענטפֿערט גאָרניט, װײַל ער האָט ניט פֿאַרשטאַנען פֿון דעם גאַנצן קאָמפּלימענט אײן װאָרט אַפֿילו. ער האָט זיך אָנגערופֿן צו דער שאַפּיראָ אױף רוסיש און אַ ביסל רױט געװאָרן דערבײַ:
― איזװיניטיע ― איך פֿאַרשטײ ניט אױף ייִדיש.
דאָ האָט זיך די מאַדאַם שאַפּיראָ שױן גאָר ניט געקאָנט אײַנהאַלטן זיך פֿאַר געלעכטער:
― אַ שקלאָװער מיעשטשאַנין, און הײסט ראַבינאָװיטש, און פֿאַרשטײט ניט קײן ייִדיש?!…
בעטי, װעלכע איז געשטאַנען ביז אַהער װי אַ זײַטיקע, האָט זיך אַרײַנגעמישט אינעם שמועס און געקומען צו הילף דעם יונגנמאַן, װאָס איז געקומען דינגען דאָס צימער. זי האָט זיך אָנגערופֿן צו דער מוטער אױף רוסיש:
― קאַרג פֿאַראַן הײַנט יונגעלײַט, ייִדישע קינדער, װאָס פֿאַרשטײען ניט קײן ייִדיש?
און צום יונגנמאַן האָט זי זיך געװענדט, געגעבן אים צו פֿאַרשטײן אין קורצע נאָר קלאָרע דיבורים, אין װאָס דאָ האַנדלט זיך: אַז אַ ייִד טאָר דאָ ניט זײַן אין דער דאָזיקער שטאָט, אַז אַ ייִד דאַרף האָבן אַ „פּראַװאָזשיטעלסטװע“, און אַז טאָמער לאָזן זײ אַרײַן צו זיך אַ ייִדן אָן אַ „פּראַװאָזשיטעלסטװע“, האָבן זײ אױף זיך אַ גרױסן שטראָף: מע נעמט צו בײַ זײ זײער פּראַװאָזשיטעלסטװע און מע שיקט זײ אַרױס פֿון שטאָט אין פֿיר און צװאַנציק שעה.
― אַצינד פֿאַרשטײט איר שױן, צי נאָך ניט?
דאָס אַלעס אין געזאָגט געװאָרן מיט אַזאַ זיס שמײכעלע און מיט אַזױ פֿיל חן, אַז װען ניט די מאַמע װאָס בײַ דער זײַט, װאָלט דער פּאַרשױן גרײט געװען אַרומכאַפּן קושן דאָס דאָזיקע חנעװדיקע מײדל מיט איר שעלמיש שמײכעלע. און כאָטש דער דין פֿון „פּראַװאָזשיטעלסטװע“ איז בײַ אונדזער העלד געװען כּמעט װי אַ נײַס, דאָס הײסט, הערן האָט ער דערפֿון געהערט, אַז ס'איז דאָ שטערט, װוּ ייִדן דאַרפֿן האָבן „פּראַװאָזשיטעלסטװע“, נאָר ער האָט דאָס געדענקט װי עפּעס דורכן שלאָף. פֿון דעסטװעגן האָט ער זיך געמאַכט, גלײַך װי דאָס איז בײַ אים גאָר קײן נײַס ניט, און האָט זיך אָנגערופֿן צום חנעװדיקן מײדל אױך מיט אַ שמײכל:
― דער דין פֿון „פּראַװאָזשיטעלסטװע“ איז מיר, מאָלט אײַך, גאַנץ גוט באַקאַנט, כאָטש איך בין ניט קײן היגער. דאָס איז אַ דין, װאָס מע װאָלט אים שױן לאַנג געמעגט אַרױפֿװאַרפֿן אױפֿן בױדעם מיט אַלע אַלטע שמאַטעס. נאָר גיט מיר צו פֿאַרשטײן אײן זאַך װאָלט איך װעלן װיסן: װי אַזױ האָט מען בײַ מיר צוגענומען מײַנע דאָקומענטן אין אוניװערסיטעט?
דאָס װאָרט „אוניװערסיטעט“ איז אױף בײדן, אױף דער מוטער מיט דער טאָכטער, געװען װי אַ ליכטיקער שטראַל. בײדנס פּנימער האָבן אָנגעהױבן צו שײַנען, און די מוטער האָט אַזש דערלאַנגט זיך אַ פּאַטש מיט בײדע הענט איבער די קלײדלעך:
― אַזױ? זענט איר, הײסט עס, ― אַ סטודענט פֿון היגן אוניװערסיטעט? הײַנט װאָס האָט איר געשװיגן די גאָנצע צײַט ביז אַהער?
― די גאַנצע צײַט געשװיגן? מיר דאַכט, אַז מיר האָבן דאָ אַלע דרײַ גערעדט? ― האָט איר אָפּגעענטפֿערט דער סטודענט מיט אַ שמײכל, אַלץ קוקנדיק אױף דער טאָכטער, ניט אױף דער מוטער. און די מוטער האָט אים געשטעלט דעם לעצטן עקזאַמען:
― זענט איר שױן, הײסט עס, אַ צוגענומענער?
― כּמעט… איך האָב אַ מעדאַל
― אַך! איר זענט אַ מעדאַליסט? אַזױ? זעסט דו?
דאָס לעצטע האָט די מוטער געזאָגט שױן אױף ייִדיש צו דער טאָכטער, מיט אַ זיפֿץ. זי האָט זיך אָבער באַלד פֿאַרכאַפּט און אַ זאָג געגעבן צום סטודענט צום מעדאַליסט אױף רוסיש: איך זאָג עס צו מײַן טאָכטער, זי האָט אַ ברודער, דאָס הײסט, איך האָב אַ זון אַ גימנאַזיסט, ער איז שױן אין דריטער קלאַס, טענה איך צו אים שױן דרײַ יאָר באַלד, אַלע אינדערפֿרי און אױפֿדערנאַכט: „אַ מעדאַל, אַ מעדאַל, אַ מעדאַל!“ ― הערט ער מיך װי דעם קאָטער. אַ ייִד אָן אַ מעדאַל איז אַלץ אײנס, װי אַ… װי אַ…
די מאַדאַם שאַפּיראָ האָט גענומען זוכן אין חדר עפּעס אַ זאַך, װאָס מע זאָל קאָנען דערצו פֿאַרגלײַכן אַ ייִדן אָן אַ מעדאַל, איז אָבער אין חדר נישט געװען קײן זאַך, װאָס זאָל האָבן אַ שײַכות צו אַ ייִדן מיט אַ מעדאַל אָדער אָן אָ מעדאַל. און דערצו האָט די טאָכטער, בעטי, געפֿונען, אַז ס'איז גלאַט איבעריקע רײד; צו װאָס באַדאַרף עס אַ פֿרעמדער מענטש װיסן, אױב איר ברודער װעט האָבן אַ מעדאַל אָדער ניט? האָט זי אַ זאָג געגעבן צוס סטודענט, אָנװײַזנדיק אױף זײַן מאָגער טשעמאָדאַנטשיקל:
― דאָס זענען אַלע אײַערע זאַכן, צי איר האָט עפּעס נאָך?
― צו װאָס דאַרף איך נאָך? ― האָט ער איר אָפּגעענטפֿערט און אַרײַנגעקוקט איר אין די שײנע קאַרע אױגן אַרײַן אַזױ שאַרף, אַז מע װאָלט עס געקאָנט אױסטײַטשן: „צו װאָס באַדאַרף איך נאָך, אַז דו האָסט אַזעלכע שײנע גוטע קלוגע קאַרע אױגן מיט אַזעלכע חן־גריבעלעך אין די בעקלעך?“…
די מוטער, װאָס איר גאַנץ לעבן, אַ פּנים, איז געװען געצילט נאָר אין אײן זײַט אַרײַן און אָפּגעשטעלט זיך נאָר אױף אײן זאַך: אַז איר זון זאָל האָבן אַ מעדאַל ― האָט זיך אײַנגעשטעלט פֿאַרן נײַעם שכן און זיך אָנגערופֿן צו דער טאָכטער װידער מיט אַ זיפֿץ:
― זײַער גערעכט! צו װאָס באַדאַרפֿן זײ נאָך? אַז זײ האָבן אַ מעדאַל, באַדאַרפֿן זײ שױן ניט קײן זאַך. קײן זאַך!
די װערטער „קײן זאָך“ האָט זי אָפּגעשניטן װי מיט אַ מעסער,
און איז מיט אַ מאָל װי צוגעזאָטן געװאָרן צום שכן דעם מעדאַליסט און זײער פֿרײַנדלעך אים אַ פֿרעג געגעבן:
― האָט איר פֿאָטער און מוטער?
דאָס איז געװען פֿאַר אונדזער העלד אַזױ אומגעריכט, און אַגבֿ האָט ער אין דער מינוט אַקוראַט פֿאַרגעסן, צי הערשקאָ ראַבינאָװיטש האָט אַ פֿאָטער מיט אַ מוטער, אָדער נאָר אַ פֿאָטער אַלײן, אָדער נאָר אַ מוטער אַלײן? ― ער האָט נישט באַלד געקאָנט ענטפֿערן דערױף. אַ גליק, װאָס בעטי איז אים געקומען צו הילף. זי האָט זיך געװענדט צו דער מוטער:
― טאָמער װאָלט געװען גענוג צו עקזאַמענירן אונדזער אײַנװױנער? פֿאַרװאָס פֿרעגסט דו זײ בעסער ניט, צי האָבן זײ געטרונקען טײ?
און צום נײַעם שכן האָט בעטי אַ זאָג געגעבן מיט איר חנעװדיק שמײכעלע:
― מײַן מאַמע האָט ליב אַ ביסל רעדן… אפֿשר װילט איר טײ, קאָנט איר אײַך הײסן געבן דעם סאַמאָװאַר. איר באַקומט צװײ סאַמאָװאַרן אַ טאָג. דאָס גיט זיך צו צום צימער.
― װאָס עפּעס צװײ סאַמאָװאַרן? ― האָט איר די מאַמע איבערגעשלאָגן, ― דרײַ סאַמאָװאַרן. אינדערפֿרי און בײַטאָג און אױפֿדערנאַכט.
― דאָס איז דערפֿאַר, װאָס איר האָט אַ מעדאַל, ― האָט זיך אָנגערופֿן בעטי מיט אַ געלעכטער צום נײַעם שכן, און אַ זאָג געגעבן צו רעד מוטער אױף ייִדיש: „קום!“ און בײדע, די טאָכטער און די מוטער, זענען אַרױס פֿון חדר, איבערגעלאָזט דעם שכן דעם מעדאַליסט אײנעם אַלײן מיט זײַן מאָגערן טשעמאָדאַן און מיט זײַנע געדאַנקען, װאָס האָבן זיך געפּלאָנטעט אַרום דעם כּוח פֿון זײַן מעדאַל, און נאָך מער אַרום דעם שײנעם מײדל מיט די שײנע קאַרע קלוגע אױגן, מיטן שעלמיש שמײכעלע און מיט די הן־גריבעלעך אין די בעקלעך.
אױף װיפֿל דער נײַער קװאַרטיראַנט איז געװען צופֿרידן מיט זײַן קװאַרטיר, אױף אַזױ פֿיל, אױב ניט מער נאָך, איז די מאַדאַם שאַפּיראָ געװען צופֿרידן מיט איר נײַעם קװאַרטיראַנט. אַ לעבעדיקער בחור, זײער אַ פּראָסטער בײַ זיך, און אַ צוגעלאָזטער מענטש, ― אַ דימענטיקער.
פֿונעם ערשטן טאָג אָן האָט ער זיך שױן אינטערעסירט מיט איר זונדל, אַ תּלמיד פֿון דריטע קלאַס גימנאַזיע, אים אַ נעם געגעבן צום עקזאַמען און אַלײן געשלאָגן זיך מאַכן מיט אים אַלע טאָג די אוראָקן. די מאַדאַם שאַפּיראָ האָט שױן אַלײן געקלערט אױסזוכן אים אַ רעפּעטיטאָר, ס'זאָל זיך מאַכן עפּעס אַ רעכטער סטודענט אין גלײַכן געלט. קײן סך ס'זאָל קאָסטן קאָן זי ניט, נאָר זי װאָלט װעלן װיסן, װיפֿל װעט ער זיך הײסן צאָלן?
דערבײַ האָט זי געװאָרפֿן אױף איר קװאַרטיראַנט אַ קוק פֿון אונטן אַרױף און ס'איז איר איבערגעלאָפֿן אַ מחשבֿה אין קאָפּ: „שײן װאָלט געװען, װען דער בחור זאָגט זיך אָפּ פֿון נעמען געלט בײַ איר!“ און כּך־הװה ― גלײַך װי זי װאָלט זײַן אַ נבֿיאטע. דער בחור האָט ניט נאָר זיך אָפּגעזאָגט פֿון געצאָלטס, ער האָט זי נאָך אױסגעלאַכט: װאָס הײסט ער װעט בײַ איר נעמען געלט? פֿאַרװאָס?
― נו? װאָס האָב איך דיר געזאָגט? ― האָט די גליקלעכע מוטער זיך גערײצט מיט דער טאָכטער.
― װאָס האָסט דו מיר דען געזאָגט?
― האָסט שױן פֿאַרגעסן? האָב איך דיר ניט געזאָגט באַלד אַז ער איז אַ טאַטנס אַ קינד?
― דו האָסט געזאָגט, אַז ער איז אַ טאַטנס אַ קינד?
― װאָס דען האָב איך געזאָגט?
― דו האָסט געזאָגט אױף אים, אַז ער איז אַ שלימזל, ― האָט איר די טאָכטער דערמאָנט.
― איך האָב געזאָגט אױף אים, אַז ער איז אַ שלימזל?
― װער דען האָט געזאָגט? איך?
― בעטי! דו הײבסט שױן אָן דײַנע אַלטע מעשׂיות, אָפּענטפֿערן דער מאַמע װי אַ שײגעץ? מאָכן די מאַמע פֿאַר אַ ליגנערין?
― װער מאַכט דיך דען פֿאָר אַ ליגנערין? איך זאָג נאָר, אַז דו געדענקסט ניט, װאָס דו האָסט געזאָגט. דו זאָגסט, אַז דו האָסט געזאָגט אױף אים, אַז ער איז אַ טאַטנס אַ קינד, און איך זאָג, אַז דו האָסט געזאָגט אױף אים, אָן ער איז אַ שלימזל.
― איך האָב געזאָגט ― דו האָסט געזאָגט! דו האָסט געזאָגט ― איך האָב געזאָגט! איך בעט אײַך, עס װעט אַ מאָל האָבן אַן עק, צי נײן?
מיט די װערטער קומט אָן דער בעל־הבית, דוד שאַפּיראָ, אַ ייִד אַ צעװאָרפֿענער, אַ גיכער, אָ כאַפּנדיקער, װאָס טוט אַלצדינג גיך, בחיפּזונדיק: רעדט גיך, עסט גיך, גײט גיך ― אַלצדינג גיך, אין אײן אָטעם.
אין געשעפֿט, װוּ ער דינט (ער איז אַ בוכהאַלטער אין אַ גרױסער קראָם) קען מען אים װי אַ שטילן מענטשן, אַ ניכנע, אָן פּרעטענזיעס און אָן אָ שום טאַרעראַם. נאָר בײַ זיך אין דער הײם שפּילט ער אָ ראָלע פֿון אַ בײזן בעל־הבית, אַ שטיקל דעספּאָט, כאָטש קײנער הערט אים ניט. דאָס װײַב לאַכט אים אױס אין די אױגן, רופֿט אים „מײַן ראָכמײַסטער“, און „שװידקײַ“, און „שאַלאָװילע“, אָדער גאָר „קוריערסקי פּאָיעזד“.
און די קינדער הערן אים גלאַט װי דעם פֿאַראַיאָריקן שנײ. זײ װײסן, אַז זײ זענען בײַ דעם פֿאָטער דאָס חיות מיט דער נשמה, און אַז דער פֿאָטער איז נאָך זײ די כּפּרה ― װאָס איז דער חידוש? ― סך־הכּל צװײ קינדער: אַ בת־יחידקע בעטי, אַ מײדל אַ ברען, און אַ בן־יחידל סיאָמקע, פֿאַרצױגן פֿון שלמה־שליאָמקע, אַ בחורל אין דריטע קלאַס, װאָס מאַכט ניט אײַן אוראָק, ביז די מאַמע באַצאָלט אים ניט פֿריִער אַ פּיטאַקל פֿאַר יעדן אוראָק. פֿונעם פֿאָטער באַקומט ער אַחוץ פֿאַר יעדער 4, װאָס ער ברענגט פֿון גימנאַזיע, אַ פּיטאַקל און פֿאַר יעדער 5 ― אַ פֿערציקער. „װאָס איז דער שׂכל, װאָס פֿאַר אַ 4 קומט אַ פּיטאַקל און פֿאַך אַ 5 פֿיר מאָל אַזױ פֿיל? װוּ איז דער חשבון?“
אַזױ פֿרעגט בײַ אים דאָס װײַב, שׂרה שאַפּיראָ, און כאַפּט פֿון אים אַ מיאוסן פּסק. דוד שאַפּיראָ האָט אַ טבֿע גאָר אין גוטן מוט אָפּבאָדן זײַן װײַב, כאָטש עס טרעפֿט אָפֿטמאָל, אַז זי זאָל אים געבן אַ גרעסערע פּאָרציע װי ער איר. זײ נאַרן זיך ניט אײנס פֿון דאָס אַנדערע.
― װער איז דיר שולדיק, אַז דו ביסט אַ גלאַטע בהמה, ― זאָגט איר דוד מיט אַ שמײכעלע ― און דו הײבסט ניט אָן צו פֿאַרשטײן דעם חילוק פֿון אַ 4 ביז אַ 5 אין גימנאַזיע?
― נו יאָ, װי קום איך װיסן, װאָס איז 4 און װאָס איז 5! ― ענטפֿערט אים אָפּ מיט אַ ביטער שמײכעלע שׂרה, און די קינדער הערן, װי טאַטע־מאַמע שפּיגעװען זיך און װאַרפֿן זיך דורך מיט שאַרפֿע װערטער. ― דאָס קאָן װיסן נאָר אַזאַ קאָפּ־מענטש װי דו. פֿאָרט אַ ראָכמײַסטער. אײן חסרון נאָר, װאָס דו ביסט אַ ביסעלע צו אַ שװידקײַ און פֿליסט צו גיך.
― זאָלסט דו טאַקע װיסן. אַ סימן, אָט װעל איך דיר באַלד באַװײַזן, אַז דו הײבסט ניט אָן צו װיסן. למשל, בײַ דיר קומט אױס, אַז דער חילוק פֿון אַ 4 ביז אַ 5 איז נאָר אין װיפֿל? אין אײנס? אַיאָ? זעסט דו? זאָלסט אָבער האָבן אַ קלעפּקע אין קאָפּ, װאָלסט דו געװוּסט, אַז דאָ איז פֿאַראַן אַ גאַנצע רעכענונג. צום בײַשפּיל, אָט נעם דײַן סיאָמקען…
― אָט האָסט דו דיר נאָך, טאָמער איז קאַרג! ― האַקט אים איבער שׂרה. ― אַ שאַלאָװילע רעדט, פֿליט ער מיטן קוריערסקי־פּאָיעזד און הערט גאָר אַלײן ניט, װאָס ער רעדט! װאָס עפּעס מײַן סיאָמקע? ער איז אַזױ מײַן סיאָמקע װי דײַן סיאָמקע. .
― בקיצור, דײַן סיאָמקע, מײַן סיאָמקע; לאָז נאָר אַ שטײגער זײַן סיאָמקע שױן האַלטן בײַם לעצטן עקזאַמען און באַקומען אַלע 12 פֿינפֿן. 12 מאָל 5 װיפֿל מאַכט עס? זעכציק. געטײלט אױף 12, קומט אױס װיפֿל? 5. האָט ער, הײסט עס, אַ גאָלדענע מעדאַל.
― אָמן, הלװאַי, רבונו־של־עולם! ― מאַכט שׂרה, און הײבט אױף פֿרום די אױגן אַרױף, און כאַפּט אַ נײַעם פּסק פֿון איר דודן, װאָס װענדט זיך צו דער טאָכטער, צו בעטין:
― נו? קאָן מען מיט איר רעדן? איך װיל איר מאַכן אַ רעכענונג, הײבט זי אױף די אױגן, די מאַמע דײַנע, און מאַכט אַ שמועס מיטן רבונו־של־עולם!
― נו, רעכן, רעכן, װער לאָזט דיך ניט, ראָכמײַסטער מײַנער טײַערער? ― זאָגט צו אים שׂרה מיט אַזאַ טאָן, אַן דוד װערט נאָך מער אױפֿגעבראַכט, און רעדט נאָך גיכער, און מיט נאָך מער פֿײַער:
― אַלזאָ בײַ 12 פֿינפֿן האָט ער אַ גאָלדענע מעדאַל. װי זשע איז אָבער דער דין, אַז ער איז געגאַנגען צום עקזאַמען און האָט באַקומען עלף פֿינפֿן און אײן 4? כּפֿלען מיר 11 אױף 5, מאַכט דאָס 55, און 4? איז 59, געטײלט אױף 12, קומט שױן אױס װיפֿל? נאָר דאָס איז שױן ניט פֿאַר דײַן קאָפּ, װאָרעם דאָס װערט שױן אָנגערופֿן, פֿאַרשטײסט דו מיך, תּשבורת ― דראָב הײסט עס. הכּלל, עס מאַכט אױס אַזױ גרױס אַזױ קלײן װי 4 מיט עלף צװעלפֿטלעך. און װיבאַלד עס פֿעלט אים אױס אײן צװעלפֿטל נאָר, קאָן ער שױן קײן גאָלדענע מעדאַל ניט האָבן, נאָר אַ זילבערנע.
― לאָז זײַן אַ זילבערנע, ― זאָגט שׂרה מיט אַ זיפֿץ, און דוד קוקט אױף דער טאָכטער:
― האָסט דו געזען אַן אַקציע, אַ ייִדענע לאָזט ניט רעדן? הכּלל, לאָמיר גײן װײַטער. װי זשע איז אָבער דער דין, למשל, אַז ער זאָל האָבן, װעלן מיר זאָגן, 7 מאָל 5 איז 35, 5 מאָל 4 איז 20: 35 און 20 האָבן מיר װיפֿל? 55. געטײלט אױף 12? האָבן מיר אַ פּנים 4 מיט װיפֿל? מיט 7 צװעלפֿטלעך. איז אױך אָן אַן אומגליק. ער קאָן נאָך אַלץ האָבן אַ זילבערנע מעדאַל. זעסט דו, װען ס'איז שלעכט? טאָמער, חלילה, פֿאַרקערט. טאָמער האָט ער, הײסט עס, 5 פֿינפֿן מיט 7 פֿירן ― אָ! דעמאָלט איז פּאַסקודנע! פֿאַרװאָס? אַ פּראָסטער חשבון: 5 מאָל 5 איז 25. 4 מאָל 7 איז אַלע מאָל 28. אינאײנעם גענומען, מאַכט עס אױס, פּונקט װי אין דער אַפּטײק, 53, געטײלט אױף 12, מאַכט עס אױס אַרום און אַרום 4 מיט 5 צװעלפֿטלעך, דאָס הײסט מיט אײן צװעלפֿטל װינציקער װי 4 מיט אַ האַלבן, און אַז דײַן סיאָמקע ענדיקט גימנאַזיע מיט 5 צװעלפֿטלעך, גיט מען אים אַ פֿײַג ניט קײן מעדאַל, און אַז ער האָט ניט קײן מעדאַל ― מעג ער שױן זיצן אין דער הײם…
― בײַס דיר אָפּ די צונג! ― זאָגט שׂרה צו דודן, און דוד טוט אַ שפּײַ, כאַפּט זיך אױף און אַנטלױפֿט אױף זײַן שטעלע, צו זײַנע בוכהאַלטערישע ביכער.
און שׂרה בלײַבט װי אַן אױסגעפּאַטשטע. ניט פֿון איר מאַנס שפּײַ, װאָס ער האָט געגעבן ― מע װײסט, אַז ער איז אַ שאַפּיראָ ― און אַלע שאַפּיראָס זענען אַזױ: אַ משפּחה פֿון משוגעים. נײן, שׂרה איז צעקאָכט פֿון אַן אַנדער זאַך. שׂרה האָט מורא טאָמער טאַקע, חס־וחלילה, גײט אָפּ איר סיאָמקען אַ צװעלפֿטל? נאָר נײן! זי װיל ניט װיסן פֿון קײן רעכענונגען. 7 צװעלפֿטלעך, 13 צװעלפֿטלעך ― איר סיאָמקע מוז האָבן אַ מעדאַל, און װעט, אם־ירצה־השם, מיט גאָטס הילף, געװיס האָבן אַ מעדאַל ― סײַדן ס'איז נישטאָ קײן גאָט אױף דער װעלט?!
אומזיסט האָט שׂרה שאַפּיראָ געזינדיקט פֿאַר גאָט. האָט דאָס דען ניט איר גאָט געטאָן, אַז גראָד איצט, װען איר סיאָמקע איז אין דריטע קלאַס און באַדאַרף האָבן אַ רעפּעטיטאָר אַזױ װי מע באַדאַרף לעבן אױף דער װעלט, און קײן איבעריקע געלטן אױף צו דינגען אַ רעפּעטיטאָר איז נישטאָ, װאָרעם כאָטש איר דוד איז אַ זעלטענער ערלעכער מענטש און אַן אױסגעצײכנטער בוכהאַלטער און דינט אין אײנע פֿון די גרעסטע קראָמען אין שטאָט, בײַ די פֿײַנסטע לײַט, װאָס האַלטן זיך פֿאַר גרױסע אַריסטאָקראַטן, פֿון דעסטװעגן שעמען זײ זיך ניט פֿאָדערן פֿון אים, ער זאָל זיך געפֿינען אין געשעפֿט פֿון אַכט אין דער פֿרי ביז נײַן אױף דער נאַכט. און אַנומלטן, אַז ס'איז געקומען צו אַ שמועס װעגן אַ הוספֿה, האָט מען אים געגעבן אָנצוהערעניש, אַז עס קוקן אַרױס אױף זײַן שטעלע צען יונגע לײַט, אַ סך מער געבילדעטע פֿון אים, געענדיקטע, יונגע לײַט מיט מעדאַלן!… אַ גליק, װאָס שׂרה שאַפּיראָ קאָכט אַלײן און טוט אַלײן אַלצדינג, כאָטש זי איז עס בײַ איר טאַטע־מאַמע ניט געװױנט געװאָרן… און אונטער אָ נױט העלפֿט די טאָכטער, בעטי, אױך אין שטוב און אין קיך, כאָטש זי איז אַ בת־יחידה און אַ ציטעריקע. נו, װי קאָן מען אין זינען האָבן אַ רעפּעטיטאָר? איז דאָך אָבער פֿאַראַן אַ גאָט אױף דער װעלט. װאָס טוט גאָט? טראָגט אָן דער גוטער יאָר אַ סטודענט אַ שלימזל פֿון שקלאָװ…
― בעטי! ― רופֿט זיך אָן די מוטער צו דער טאָכטער, װאָס זיצט די גאַנצע צײַט איבער אַ בוך און חזרט,― בעטי! נישטאָ אים נאָך, דעם שלימזל?
― זעסט דו, מאַמע, איך האָב דיך געכאַפּט! אַבי דו זאָגסט, אַז דו האָסט ניט געזאָגט אױף אים, אַז ער איז אַ שלימזל.
שׂרה שאַפּיראָ, װאָס איז געװען פֿאַרנומען מיט אײן געדאַנק און האָט די גאַנצע צײַט געטראַכט נאָר פֿון אײן זאַך: װאָס פֿאַר אַ גרױסן גאָט מיר האָבן, האָט אַלײן נישט געהערט, װאָס זי האָט נאָר־װאָס געזאָגט. האָט זי אַװעקגעשטעלט די אױגן אױף איר טאָכטער, גלײַך װי יענע װאָלט גערעדט פֿון װעג.
― גאָט איז מיט דיר, בעטי! װען האָב איך דען געזאָגט דאָס װאָרט „שלימזל“?
― מאַמעניו! ― האָט זיך די טאָכטער צעלאַכט ― װאָס טוט זיך עס מיט דיר? אָט האָסט דו דאָך נאָר־װאָס געפֿרעגט: נישטאָ אים נאָך, דעם „שלימזל“?
שׂרה האָט אַװעקגעשטעלט אױף איר טאָכטער אַ האַלב שמײכלענדיק פּנים:
― בעטי, דו שלאָפֿסט? צי דו רעדסט פֿון היץ?
― נײן, מאַמעניו, דאָס רעדסט דו פֿון היץ, ניט איך.
אַ מינוט קוקן זיך די מוטער מיט דער טאָכטער אין די אױגן אַרײַן אַן װערטער, גרײט אױסצושיסן בײדע אַ געלעכטער. דערנאָך רופֿט זיך אָן די מוטער צו דער טאָכטער, אַלץ טראַכטנדיק איר מחשבֿה, אַז ס'איז דאָ אַ גאָט אױף דער װעלט:
― בעטי, דו װערסט װאָס אַ טאָג אַלץ מער עזות־פּנים, כ'לעבן. עס איז שױן באַלד ניט אױסצושטײן פֿון דיר. מעג מען זשע אַזױ צו רעדן מיט אַ מאַמע? אַי, בעטי, בעטי! מיר האָבן אַ גרױסן גאָט, הערסט דו… װאָס האָב איך דיר געװאָלט זאָגן ? יאָ. איך האָב מיך דערמאָנט. טאָמער װאָלסט דו אים אָ פֿרעג געגעבן אָט דעם שלימ… מײן איך, אָט דעם סטודענט, אפֿשר װאָלט געװען אַ סבֿרה, אַז ער זאָל רעפּעטיטעװען מיט אײַך בײדע, מיט דיר און מיט סיאָמקען?
― ניט רעפּעטיטעװן, נאָר רעפּעטירעװען, ― פֿאַרריכט איר די טאָכטער.
― לאָז זײַן װי דו זאָגסט. דו פֿאַרשטײסט? מע באַדאַרף ניט קײן בעסערן רעפּעטיטאָר װי ער איז. װאָרעם זינט ער האָט זיך אַ נעם געגעבן, האָט סיאָמקע אױפֿגעהערט צו ברענגען פֿירן, נאָר פֿינפֿן. ער זאָל אײַנגײן דערױף, דאָס הײסט, ער זאָל װעלן רעפּעטיטעװען מיט אײַך בײדן…
― רעפּעטירעװען, ― פֿאַרריכט איר נאָך אַ מאָל די טאָכטער, און די מוטער רעדט װײַטער:
― לאָז זײַן װי דו זאָגסט… װאָלט איך בײַ אים ניט גענומען קײן געלט פֿאַר קװאַרטיר.
― אַזױ? טאַקע באמת? דו װילסט שױן האַנדלען אַ פּנים גאָר אַ גרױסע מציאה, מאַמע? דו פֿאַרגעסט, אַז ער איז אַן אָרעמער סטודענט, װאָס לעבט פֿון שטונדן, און יעדע מינוט איז בײַ אים געלט. מע טאָר ניט װעלן עקספּלואַטירן די גאַנצע װעלט.
די מוטער פֿילט, אַז די טאָכטער איז גערעכט, נאָר עס פֿאַרדריסט איר, למאַי זי לערנט אַ מאַמע דרך־ארץ און למאַי זי רעדט מיט איר פֿון עקספּלואַטירן. עס װילט זיך איר פֿרעגן בײַ דער טאָכטער, למאַי רעדט זי ניט בעסער, אַז זי רעדט שױן יאָ פֿון עקספּלואַטירן, למאַי רעדט זי ניט בעסער פֿון דעם, װי מע עקספּלואַטירט איר פֿאָטער דעם בוכהאַלטער, װאָס מע האַלט אים דרײַצן שעה אין מעת־לעת װי אַן אַרעסטאַנט און מע מאַכט אים אַזױ נערװעז און משוגע, אַז מע קאָן שױן באַלד מיט אים אַ װאָרט ניט רעדן נאָר זי װיל ניט אַרײַנלאָזן זיך מיט דער טאָכטער אין לאַנגע חקירות, װאָרעם ערשטנס איז זי אַ גרױסער עזות־פּנים, און צװײטנס פֿאַרשטײט זי טאַקע מער פֿון איר מאַמע. „דעם טאַטנס קאָפּ אױף איר, מיר פֿאַר איר שׂכל, ליכטיקער פּנים!“…
אַזױ טראַכט זיך שׂרה שאַפּיראָ, קוקט מיט ליבשאַפֿט אױף דער טאָכטער און מאַכט צו איר װײך:
― דו זאָלסט זײַן אַ מליץ־יושר פֿאַר דער גאַנצער װעלט, נאָר נישט פֿאַר דײַן מאַמע … דיך דאַרף אַרן, טאָמער װעט אַן אָדעסער סטודענט, חלילה, פֿאַרלירן אַ מינוט פֿון זײַנע שטונדן, און פֿאַר דײַן אָרעמער מאַמע, װאָס װיל, אַז אירע קינדער זאָלן לערנען, און האָט ניט מיט װאָס, זאָל דיך ניט אַרן, חס־ושלום, גאָרנישט. קײן ברעקל אַפֿילו. נײן. צו װאָס?
בײדע, די מוטער און די טאָכטער, זיצן אַ מינוט אָן װערטער. שׂרהן װילט זיך אָבער דורכפֿירן איר פּלאַן. רופֿט זי זיך אָן צו דער טאָכטער גאָר איבער אַ נײַעס..
― הערסט דו, בעטי, איך האָב מיך באַקלערט. װיבאַלד ער זאָל זיך אונטערנעמען רעפּעטיטעװען…
― רעפּעטירעװען, ניט רעפּעטיטעװען.
שׂרה שאַפּיראָ כאַפּט זיך אױף מיט אַ גװאַלד..
― װאָס איז דאָס פֿאַר אַ גאָטס־שטראָף אױף מיר הײַנטיקן פֿרימאָרגן! אַז װאָס איך זאָל ניט זאָגן, און װי אַזױ איך זאָל ניט זאָגן, איז שלעכט! ― אַן עק, לאָז שױן זײַן, װי דו זאָגסט! אַז ער װעט זיך אונטערנעמען רעפּעטיטעװען מיט אײַך בײדע, װאָלט איך אים געגעבן עסן אױך, טאַקע מיט אונדז בײַ אײן טיש.
― טאָמער איז קאַרג, הײסט עס, װאָס ער הערט פֿון זײַן חדרל, װי דו קריגסט זיך טאָג װי נאַכט מיטן טאַטן…
― איך קריג זיך טאָג װי נאַכט מיטן טאַטן?
― װער דען? איך קריג זיך? װעמען רופֿט דער טאַטע בײַם טיש „בהמה“ און „פֿערד“, און „סאָטע ציג“?
― בעטי! דו זאָלסט שױן בעסער אַנטשװיגן װערן, װאָלט געװען געזינטער, אָבער טאַקע אַנטשװיגן װערן!
― אױף שטענדיק? װילסט דו, הײסט עס, מאַמע, איך זאָל שטום װערן, צי איך זאָל שטאַרבן?
שׂרה שאַפּיראָ האָט אַזש פֿאַרבראָכן מיט די הענט:
― שטום און קרום זאָלן װערן אַלע ייִדישע שׂונאים! נאַ דיר גאָר איך װיל זי זאָל שטאַרבן! די צונג בײַס דיר אָפּ, טעכטערל מײנס! מע קאָן שױן גאָר מיט איר קײן גלײַך װאָרט ניט אױסרעדן, גאָט זאָל ניט שטראָפֿן פֿאַר די רײד!
אין דער מוטערס קול הערן זיך טרערן. דער טאָכטערס האַרץ װערט װײכער:
― װאָס זשע װילסט דו, מאַמעניו?
― איך װיל שױן גאָרניט. אַן עק.
די מאַמע װערט ברוגז, װיל ניט רעדן מער, און די טאָכטער לאַשטשעט זיך צו איר, גלעט זי און קושט זי אַזױ לאַנג, ביז זײ הײבן בײדע אָן צו לאַכן.
― װעסט דו אים זאָגן, טאָכטער?
― װאָס זאָגן?
― שױן פֿאַרגעסן! איך האָב דאָך דיך געבעטן, אַז טאָמער װיל ער רעפּעטיטעװען מיט אײַך בײדן, װעט אים ניט קאָסטן ניט קײן קװאַרטיר, ניט קײן קעסט. װעסט אים זאָגן, אַז…
― איך װעל אים זאָגן, זאָגן. לאָז ער פֿריִער פֿאַרטיק װערן מיט זיך אַלײן. לאָז מען אים שױן פֿריִער צונעמען אין אוניװערסיטעט. הײַנט איז דער לעצטער טאָג בײַ אים.
― דער לעצטער טאָג?
― דער לעצטער טאָג.
עס לאָזט זיך הערן אַ קלונג פֿון דער דרױסן־טיר.
― אָ! ס'איז ער! ― זאָגט בעטי, עטװאָס װי רױט געװאָרן, און לאָזט זיך לױפֿן און קאַטשען זיך אַראָפּ פֿון אַלע טרעפּ מיט אַזאַ אימפּעט, אַז די מוטער כאַפּט זיך אָן בײַם קאָפּ, און זי קערט זיך באַלד אום צוריק צו אירע פֿריִעריקע געדאַנקען, און מיט אַ זיפֿץ זאָגט זי צו זיך אַלײן:
― מיר האָבן אַ גרױסן גאָט …
אין דער צײַט, װאָס בײַ די שאַפּיראָס אין שטוב איז פֿאָרגעקומען דער אױבן־באַשריבענער געשפּרעך װעגן זײער נײַעם קװאַרטיראַנט, איז דער קװאַרטיראַנט גופֿא געװען אין אוניװערסיטעט ― געװױרע װערן, װוּ ער האַלט.
דאָס איז געװען דער לעצטער טאָג ― אַ יום־הדין פֿאַר ייִדישע סטודענטן. עס זענען געבליבן זײער װינציק פֿרײַע װאַקאַנסיעס אױף העכער הונדערט קאַנדידאַטן, צװישן זײ אַ פּאָר צענדלינג מעדאַליסטן, װאָס האָבן זיך צונױפֿגעזאַמלט אין אַ באַזונדער גרופּע אין גרױסן קאָרידאָר פֿון אוניװערסיטעט און האָבן אױסגעזען װי נאָװאָבראַנצעס, װאָס זענען געקומען זיך שטעלן צום פּריזיװ. מע װײסט נאָך ניט, װער פֿון זײ װעט גײן דינען און װער ניט. עס איז אַ גורל, אַ לאָטעריע.
אונדזער גײַציקער העלד, װאָס אין דורך אַ ייִנגלשן קאַפּריז פֿון אָ קונדס פֿאַרװאַנדלט געװאָרן פֿון אַ גליקלעכן, פֿרײַען, גלײַכבאַרעכטיקטן דװאָריאַנין גריגאָרי איװאַנאָװיטש פּאָפּאָװ אין אַ אָנבאַרעכטיקטן שקלאָװער מיעשטשאַנין הערש מאָװשאָװיטש ראַבינאָװיטש, האָט ניט מיט אַמאָל, נאָר ביסלעכװײַז אָנגעהױבן צו פֿאַרזוכן דעם אמתן טעם פֿון „אַתּה בחרתּנו מכּל העמים“, דעם טעם פֿון גײן טאָג־טעגלעך אין דער קאַנצעלאַריע פֿון אוניװערסיטעט, אָנקוקן דאָס בלאַסע אױסגעטריקנטע פּנים פֿונעם סעקרעטאַר, װאָס האָט פֿײַנט אַ ייִדן, כאָטש ער באַהאַלט עס, און אױסהערן פֿון אים אַלע מאָל די אײגענע חכמה: „הערש מאָװשאָװיטש גאָספּאָדין ראַבינאָװיטש, איך קאָן אײַך, לײַדער, בײַ מײַן בעסטן װילן, קײן גוטס נאָך אַלץ ניט אָנזאָגן…“ דאָך האָט ער עס ניט געקאָנט פֿילן אַזױ, װי דאָס האָבן געפֿילט זײַנע באמת ייִדישע חבֿרים, װאָס בלאָנדזשען אַרום װי די שאָטנס אין די דאָזיקע גרױסע װענט מיט די הױכע פֿענצטער. עפּעס רעדן זײערע איבערגעשראָקענע פּנימער ― ער װײסט ניט װאָס. עפּעס זאָגט אים דער בלאָנדזשענדיקער קוק פֿון זײערע טרױעריקע ייִדישע אױגן ― ער פֿאַרשטײט נאָך ניט זײער לשון… װען ער זאָל פֿאַרשטײן די דאָזיקע שפּראַך, װאָלט ער געקאָנט איבערלײענען כּמעט אױף יעדנס פּנים די געשיכטע פֿון זײַן לעבן, אַ טרױעריקע געשיכטע, אַ גאַנצע טראַגעדיע. אַ טראַגעדיע פֿון אַ נשמה, װאָס האָט זיך פֿון קינדװײַז אָן געפּרײגלט אױף אַ לאַנגזאַמען פֿײַער פֿון דלות, עלנט, נױט, אונטערגעשלאָגן מיט אומזיסטן ראַסן־האַס, אַלערלײ דערנידערונגען און כּל־המינים באַלײדיקונגען מיט שלאַנגען־גיפֿט און סם־המװת…
צװישן די דאָזיקע עלנטע און באַלײדיקטע, צװישן די דאָזיקע „נאָװאָבראַנצעס־קאַנדידאַטן“ האָט ראַבינאָװיטש סך־הכּל צװײ באַקאַנטע: טומאַרקין און לאַפּידוס.
די באַקאַנטשאַפֿט מיט טומאַרקינען איז בײַ אים פֿאָרגעקומען מיט עטלעכע טעג פֿריִער, טאַקע דאָ אױפֿן אײגענעם פּלאַץ, דאָס הײסט, אין הױף פֿון אוניװערסיטעט. טומאַרקין איז אים פֿון דער ערשטער מינוט געפֿעלן געװאָרן פֿאַר זײַן לעבעדיקײט, רירעװדיקײט און באַרעדעװדיקײט. אױף זײַן בלאַס דורכזיכטיק פּנים שװעבט שטענדיק אַ שמײכעלע. די אױגן, כאָטש זײ זענען איבערגעצױגן מיט אַ טרױעריק רױכל, לאַכן שטענדיק. די שװאַרצע גלאַנצנדיקע הערלעך גרײַזלען זיך װי בײַ אַ יונג שעפֿעלע. אַפֿילו דאָס קלײנע נאָר־װאָס אַרױסגעשפּראָצטע בערדעלע גרײַזלט זיך בײַ אים, און דערצו האָט ער אַ טבֿע, אַז ער רעדט אָדער ער טראַכט, גרײַזלט ער יעדעס הערעלע גיך־גיך מיט זײַנע דינע װײַסע פֿינגער. לײגט צו צו דעם אַ ביסל אַן אױסגעבױגענע נאָז, אַ שטאַרק אײַנגעבױגענע פּלײצע, אַ פּאַפּירענע מאַנישקע, אַן אָפּגעבליאַקעװעט האַלדזטיכל, אַן אָפּגעניצט רעקל, אױסגעטראָטענע שיך און אַן אָפּגעבאַרעט היטעלע ― און אָט האָט איר אײַך אינגאַנצן דעם פּאָרטרעט פֿון דער דאָזיקער טראַגי־קאָמישער פֿיגור.
די ערשטע מינוט, אַז פּאָפּאָװ־ראַבינאָװיטש האָט אים דערזען, האָט זיך אים אָפּגעריסן אין האַרצן. עס האָט זיך אים אױסגעדאַכט, אַז דאָס איז יאָסקי דער פּאַפּיראָסניק מיט די דינע פֿינגער ― דער אײנציקער ייִד, װעלכן ער האָט געקענט אין זײַן ניט־ייִדישער שטאָט.
באַמערקט, אַז מע קוקט אױף אים , איז טומאַרקין צוגעגאַנגען, אױסגעצױגן אַ דין װײַס הענטל און מיט אַ שמײכעלע זיך פֿאָרגעשטעלט:
― טומאַרקין.
ערשט דאָ האָט פּאָפּאָװ־ראַבינאָװיטש באַמערקט, אַז ער האָט אַ טעות געהאַט , און האָט זיך אױך פֿאָרגעשטעלט:
― ראַבינאָװיטש…
דערהערט דעם נאָמען ראַבינאָװיטש, האָט זיך טומאַרקין װי דערפֿרײט און גענומען רעדן מיט זײַן נײַעם באַקאַנטן גלײַך אױף ייִדיש:
― אָחינו אַתּה? שלום־עליכם. פֿון װאַנעט איז אַ ייִד? װיפֿל האָט איר? װיפֿל פֿעלט אײַך? און דער װיפֿלטער זענט איר אין דער רײ?
― איזװיניטיע , איר רעדט אױף אַ שפּראַך , װאָס… װאָס איך פֿאַרשטײ זי ניט.
טומאַרקין איז אַזש אָפּגעשפּרונגען צוריק.
― אָבער איר זענט דאָך אַ…
― אַ ייִד? נו , פֿאַרשטײט זיך. איך זאָל ניט זײַן קײן ייִד, װאָלט איך דאָך ניט געשטאַנען אָט דאָ… איך װאָלט שױן לאַנג געװען אָט דאָרטן…
ער האָט אַ װײַז געגעבן מיט דער האַנט אַרױף , װוּ אױף אײַזערנע טרעפּ האָבן געקלעטערט אײנס נאָך דאָס אַנדערע אַ גאַנצע רײ פֿון גליקלעכע שױן פֿאַרשריבענע סטודענטן , אײניקע שױן מיט ביכער אונטער די אָרעמס. עס איז אים אױסגעקומען נאָך אַ מאָל אױסטראַכטן אַ ליגן , אַז װײַל ער האָט געלערנט אין אַ רוסישער שטאָט , װײַט פֿון די עלטערן , האָט ער אינגאַנצן פֿאַרגעסן ייִדיש רעדן… און בעת־מעשׂה האָט אים געפֿלאַמט דאָס פּנים , װאָס טומאַרקין האָט אָנגענומען פֿאַר אַ סימן , אַן ער שעמט זיך דערמיט, װאָס ער האָט פֿאַרגעסן ייִדיש רעדן. האָט ער אים גענומען אױסרעדן דאָס האַרץ: װוּ װערן אונדזערע ייִדן נישט פֿאַרװאָרפֿן? און װעמען גײט עס אָן ― קאָנסט יאָ רעדן ייִדיש, קאָנסט ניט רעדן ייִדיש , קױם ביסט דו אַ ייִד, ביסט דו מחױבֿ טראָגן דעם גלות און אױסשטײן אַלצדינג, װאָס אונדז איז אָנגעצײכנט געװאָרן.
ראַבינאָװיטש האָט געפֿילט, װי עס ברענט אים דאָס פּנים, און טומאַרקין האָט ניט אױפֿגעהערט אים צו טרײסטן:
― נאַרישקײטן! איר דאַרפֿט זיך ניט שעמען דערמיט, װאָס איר פֿאַרשטײט ניט מאַמע־לשון. איך שטעל עס מיר פֿאָר גאַנץ פּשוט. איר זענט געבױרן געװאָרן אין אַ גױיִשער שטאָט, אױסגעװאַקסן צװישן קריסטן, און, מסתּמא, אָן עלטערן, און װי איך פֿאַרשטײ, איז נישטאָ קײן שום זאַך, װאָס זאָל אײַך צובינדן צו אײַער ייִדישקײט ― אױסער אײַער נאָמען ראַבינאָװיטש ― און דאָך שטעל איך אײַך אַװעק אַ סך העכער פֿון די, װאָס קאָנען ניט אױסשטײן דעם נסיון און װאַרפֿן זיך מיט צוגעמאַכטע אױגן אין װאַסער אַרײַן, אַנטלױפֿן פֿון די געפּײַניקטע צו די פּײַניקער. אָ! אױף זײ בין איך גזלן! די דאָזיקע לײַט װאָלט איך צעריסן אױף שטיקלעך! זעט איר אָט אָ יענעם פֿראַנט מיטן טשאַקנדיקן שטעקעלע? לאַפּידוס איז זײַן נאָמען. דאָס איז אײנער פֿון די דאָזיקע פֿאַרדאַמטע טרוסן, װאָס אַנטלױפֿן בײַ דער ערשטער געפֿאַר, װאָס זענען גרײט צו פֿאַרקױפֿן זײער געװיסן, זײער פֿאָלק, זײער גאָט צוליב דער קאַריערע… שאַט! ער גײט אַהער, צו אײַך, װײַזט אױס. איר זענט מיט אים באַקאַנט? איך װאָלט אײַך געעצהט, איר זאָלט מיט אים זײַן פֿון דער װײַטן… װאָרעם אַחוץ װאָס ער איז אַ קאַנדידאַט אױך שמדן זיך, איז ער נאָך, האָב איך מורא, אַ שטיקל פּראָװאָקאַטאָר אױך…
טומאַרקין װערט פֿאַרשװוּנדן, און אױף זײַן אָרט װאַקסט אױס לאַפּידוס, דער פֿראַנט מיטן טשאַקנדיקן שטעקעלע.
― װאָס הערט זיך עפּעס בײַ אײַך, ראַבינאָװיטש? נישטאָ נאָך קײן נײַעס? איך האָב געהערט, אַז מיט פֿינף צװעלפֿטלעך װעט ניט אַרײַן אײנער אַפֿילו… װאָס האָט גערעדט מיט אײַך אָט דער פֿאַנאַטיק?
― װעלכער פֿאַנאַטיק?
― אָט דער שװאַרצער קאָטער מיט די גרײַזלעך… אָנקוקן קאָן איך זײ ניט, אָט די ציוניסטן!
― װאָס האָט איר צו די ציוניסטן? ― פֿרעגט אים ראַבינאָװיטש, אַלײן ניט צו װיסן אַקוראַט, װאָס איז אַזעלכס „ציוניסטן“.
― איר קענט זײ דען נישט? איר װײסט ניט, אַז זײ זענען שאָװיניסטן, װאָס װאָלטן װעלן, אַז אַלע זאָלן דענקען אָט דאָס װאָס זײ?…
כאָטש די דאָזיקע באַקאַנטשאַפֿט איז געשלאָסן געװאָרן נאָר ניט לאַנג, אי דאָס פֿאַרבײַגײענדיק, פֿונדעסטװעגן האָט לאַפּידוס אָנגענומען ראַבינאָװיטשן פֿאַרן קנעפּל, גאַנץ ייִדישלעך, און האָט גענומען שיטן פּעך און שװעבל אױף טומאַרקינען און אױף אַלע ציוניסטן, רעדן װאָס אין דער קאָרט, המנס מסירות:
― אָנקוקן קאָן איך זײ, ניט אָט די צבֿועקעס, גאָטס סטראַפּטשעס, װאָס נעמען זיך אָן די קריװדע פֿונעם רבונו־של־עולם! ס'איז זײער עסק, װאָס טאָמער האָבן זיך געטױפֿט עטלעכע אומגליקלעכע קינדער, צוליב דעם, זײ זאָל זיך אױפֿהערן אַרומדרײען אָט דאָ אין דרױסן, װי איך מיט אײַך… איך פֿרעג אײַך, װאָס און צוליב װאָס לײדן מיר טאַקע, איך און איר? הי? און ביז װי לאַנג נאָך װעלן מיר זיך אָט אַזױ אַרומבלאָנקען, איך מיט אײַך, הי?
אױסגעצװאָגן און אױסגעקעמט, אױסגעפּוצט פֿון דער נאָדל אַרױס, אױגן בלױע, ברעמען הױכע, אַ בערדעלע אַ געלס, אונטערגעשפּיצט, װײַסע צײן, אַ פּיסקעלע װי אױף שרײַפֿעלעך, און אַז ער רעדט, לאָזט ער אױס מיט אַ „הי“ װאָס דאַרף באַדײַטן „האַ“? ― דאָס איז לאַפּידוס.
דעם דאָזיקן פֿרימאָרגן אין לאַפּידוס געװען זײער־זײער ניט אױפֿגעלײגט. ער האָט געזוכט אױף װעמען אױסצוגיסן זײַן צאָרן, און איז געװען צופֿרידן, װאָס האָט זיך אונטערגעכאַפּט טומאַרקין דער ציוניסט… באמת איז ער געװען אױפֿגעטראָגן ניט אױף טומאַרקינען און ניט אױף די ציוניסטן, װאָס האָבן אים גאָרניט געטאָן. זײַן כּעס האָט זיך גענומען פֿון אַן אַנדער שורש. לאַפּידוס האָט געהאַט פֿאַרװאָס צו זײַן אױפֿגערעגט. ערשטנס, פֿאַרװאָס ער האָט ניט קײן מעדאַל. צװײטנס, פֿאַרװאָס מע נעמט אים ניט אַרײַן אין אוניװערסיטעט. דריטנס , פֿאַרװאָס ער דאַרף זיך שמדן, און קאָן ניט צוליב דער מאַמע. זײַן מאַמע װעט דאָס נישט איבערטראָגן ― ער װײס עס פֿאַר געװיס ― און סוף־כּל־סוף װעט ער עס מוזן טאָן… לאַפּידוס האָט, נעבעך, געזוכט עמעצן, פֿאַר װעמען ער זאָל כאָטש קאָנען זײַן האַרץ אױסגיסן, און געפֿונען זײַן נײַעם באַקאַנטן ראַבינאָװיטשן, װעלכער איז אים געפֿעלן דערמיט, װאָס כאָטש ער האָט אַ ייִדיש אױסזען, האָט ער אָבער ניט קײן ייִדישע טבֿע אַרײַנקריכן אײַך מיט די שטיװל אין דער נשמה אַרײַן.
― גוט איז אײַך, ראַבינאָװיטש, איר האָט אַ מעדאַל און זענט באַװאָרנט, אַז איר װעט אַרײַן. פּרוּװט אָבער זײַן אױף מײַן אָרט. איך האָב אַ מאַמע אַן אַלטע און אַ שװעסטערל, און בײדע זענען זײ אױף מײַנע פּלײצעס, און זײער גאַנצע האָפֿענונג איז אױף מיר, טאָמער װעל איך אַמאָל ענדיקן, זײַן אַ דאָקטאָר. דערװײַל דאַרפֿן מיר אַלע דרײ לעבן דערפֿון, װאָס איך גיב אַ שטונדע בײַ אַ רײַכן קריסט, איז דאָס בסוד־סודות, װאָרעם טאָמער װערט מען געװאָר אין גימנאַזיע ― איז הימל עפֿן זיך! איך װײס ניט, אױב אַן אַנדערער אױף מײַן אָרט, לאָמיר נעמען אַפֿילו אָט דעם טומאַרקינען, אױב ער װאָלט זיך שױן לאַנג ניט געשמדט, און װער װאָלט עס גאָר געקאָנט װאָגן זאָגן אױף אים אַ שלעכט װאָרט? װאָס װאָלט איר געזאָגט דערױף ― הי?
װאָס װאָלט ער זאָגן דערױף? ער װײס אַלײן ניט. ער שטײט נאָר און באַטראַכט די דאָזיקע אַלע טומאַרקינס און לאַפּידוסעס, װאָס זײער גאַנץ לעבן איז, װי עס װײַזט אױס, גאָר אַ מעדאַל… אַלע װאָלטן זײ װעלן האָבן מעדאַלן. אַפֿילו זײַן בעל־הביתטע, די פֿרױ שאַפּיראָ, זעט שטענדיק אין חלום נאָר אַ מעדאַל פֿאַר איר סיאָמקען, און דװקא אַ גאָלדענע מעדאַל ― אַ מאָדנע פֿאָלק דאָס איז! גלײַך װי אױסער גימנאַזיע, אױסער מעדאַל, אױסער אוניװערסיטעט איז פֿאַר זײ מער קײן אינטערעס נישט פֿאַראַן… גלײַך װי אױף יענער זײַט אוניװערסיטעט ענדיקט זיך שױן פֿאַר זײ די גאַנצע װעלט ― אַ מאָדנע, אַ מאָדנע פֿאָלק!…
און ראַבינאָװיטש דערמאָנט זיך, אַז בעת ער איז נאָך געװעזן פּאָפּאָװ, ניט ראַבינאָװיטש, האָט ער געהאַט אַן אַנדער באַגריף װעגן דעם דאָזיקן פֿאָלק. ער האָט געהערט, אַז פֿאַר דאָס ייִדישע פֿאָלק אין פֿאַראַן נאָר אײן הײליקע זאַך אױף דער װעלט, און די דאָזיקע זאַך איז געלט!
פּלוצעם האָבן זיך אַלע, דאָס גאַנצע בינטל קאַנדידאַטן, מעדאַליסטן און ניט־מעדאַליסטן, געגעבן אַ ריס אָפּ פֿון אָרט און אַ לאָז צו דער טיר פֿון דער קאַנצעלאַריע. װאָס איז געשען? ― דער סעקרעטאַר איז געקומען. הײַנט איז אַ יום־הדין. הײַנט איז דער לעצטער טאָג. הײַנט װעט מען שױן װיסן אַקוראַט, װער עס איז צוגענומען און װער ניט. און עס װערט מיט אַ מאָל אָ בהלה, אַ טומל. אַ גאַנצע מאה, און אפֿשר מער, ייִדישע יונגעלײַט פֿון אַלערלײ קלאַסן און אױסזען האָבן זיך אַרײַנגעפּאַקט אין אַ ענגן חדר און אַלע האָבן זיך אַרױפֿגעװאָרפֿן, נעבעך, אױף אײן מענטשן, אױפֿן סעקרעטאַר פֿון אוניװערסיטעט, אַ פּאַרשױן אַ בלאַסער, אַן אױסגעװײקטער, װי אַ לימענע. אָט באַלד װעט מען אים צוטראָגן די בײנער. איטלעכער האָט עפּעס צו זאָגן און יעדער װיל װיסן װאָס פֿריִער.
אונדזער ראַבינאָװיטש איז געװען אײנער פֿון די לעצטע, װאָס האָבן זיך געקאָנט דערשלאָגן צום סעקרעטאַר. דער סעקרעטאַר מיטן בלאַס אױסגעװײקטן פּנים, אַראָפּגעלאָזט די אױגן אַראָפּ, האָט אים װי אַלעמען אַ פֿרעג געגעבן קורץ און טרוקן:
― אײער נאָמען?
― ראַבינאָװיטש.
דער סעקרעטאַר האָט גענומען גריבלען זיך צװישן אַ פּאַק פּאַפּירן און אַ זאָג געגעבן מיט אַ קװעטש:
― ראַבינאָװיטש הערשקאָ מאָװשאָװיטש? װילט איר פֿאַרנעמען אײַערע פּאַפּירן באַלד, צי מע זאָל אײַך זײ אָפּשיקן דורך פּאָליציע?
―― טאָ יעסט קאַקто есть как: דאָס הײסט, װי? ― האָט אים ראַבינאָװיטש איבערגעפֿרעגט אַזױ איבערראַשט, גלײַך װי ער װאָלט ניט פֿאַרשטאַנען, װאָס מע רעדט צו אים.
דעם סעקרעטאַרס בלאַס אױסגעװײקט פּנים אין נאָך געװאָרן מער אױסגעמוטשעט, און װי אַ זאָג געגעבן „װאָס װילן האָבן פֿון מיר אָט די אײַנגעגעסענע ייִדן?“ װי װײַט מעגלעך װײך האָט אים דער סעקרעטאַר געגעבן צו פֿאַרשטײן, אַז ער קאָן צונעמען צוריק זײַנע פּאַפּירן, װאָרעם צו זײַן נומער איז ניט אָנגעקומען; דאָס צונעמען פֿון ייִדן, לױט פּראָצענט־נאָרמע, האָט זיך געענדיקט…
― האָט איר עס פֿאַרשטאַנען, גאָספּאָדין הערש מאָװשאָװיטש ראַבינאָװיטש, צי נאָך ניט?
נישט באַקומען קײן ענטפֿער, האָט זיך דער סעקרעטאַר געװענדט שױן צו אַן אַנדערן, אױך אַ ייִדן:
― אײַער נאָמען?
און צו ראַבינאָװיטשן האָט ער אַ װאָרף געגעבן פֿאַרבײַגײענדיק:
― איר קאָנט גײן. אײַערע פּאַפּירן װעט איר באַקומען דורך פּאָליציע…
די ערשטע מינוט, אַז אונדזער פּאָפּאָװ־ראַבינאָװיטש איז געװױרע געװאָרן, אַז ער איז פֿאַרבליבן הענגען אין דער לופֿטן, האָט ער זיך געפֿילט מאָדנע נײַ… ער האָט קײן צײַט ניט געהאַט נאָך רעכט באַטראַכטן די לאַגע, זיך אָפּגעבן דין־וחשבון, אַרומצוקוקן זיך, װוּ ער איז אין דער װעלט, און האָט זיך באַגעגנט מיט זײַנע נײַע באַקאַנטע. פֿריִער מיטן אױסגעפּוצטן לאַפּידוסן, דערנאָך מיטן טראַגי־קאָמישן טומאַרקינען.
― נו? ― האָט אים לאַפּידוס אָפּגעשטעלט מיט אַ ביטער געלעכטערל און אָנגענומען בײַם אַרבל און אַרײַנגעקוקט אים אין די אױגן אַרײַן, גלײַך װי ער װאָלט שױן געװוּסט, אַן ראַבינאָװיטש איז נישט קײן צוגענומענער, און גלײַך װי ער װאָלט געװען דערפֿון העכסט צופֿרידן. ― װאָס האָב איך אײַך געזאָגט, הי? טאַקע כּדאַי געװען אײַך צו האָרעװען אַכט יאָר, דערשלאָגן זיך צו אַ מעדאַל!… נײן, איך װעל אַנדערש טאָן. איך װעל זיך מיט זײ אָפּרעכענען! זײ זאָלן אַפֿילו אױפֿלױפֿן, װעל איך זײַן אַ סטודענט! און אַחוץ דעם, װאָס איך אַלײן װעל אַרײַן אין אוניװערסיטעט, װעט מען צוליב מיר מוזן צונעמען נאָך אַ ייִדן, און אפֿשר טאַקע אײַך, ראַבינאָװיטש, װי מײנט איר, הי?
לאַפּידוס האָט געזען נאָך ראַבינאָװיטשעס קוקן אױף אים, אַז ער הײבט ניט אָן צו פֿאַרשטײן, װי אַזױ װעט ער, ראַבינאָװיטש, קאָנען צוליב אים, לאַפּידוסן, אַרײַנטרעטן אין אוניװערסיטעט אַרײַן? האָט ער אים אָנגענומען בײַם קנעפּל און גענומען אים אױסברײַען אַ גאַנצע טעאָריע פֿון פּראָצענט־נאָרמע.
דער פּשט האָט באַדאַרפֿט זײַן אַזױ: אין אוניװערסיטעט װערן, ייִדן אָנגענומען לױט רעכענונג פֿון 10%. אַלזאָ, מאַכט עס אױף נײַן ניט־ייִדן מוז מען צונעמען אײנעם אַ צענטן אַ ייִדן. און אַזױ װי ער, לאַפּידוס, איז געװױרע געװאָרן פֿונעם חשבון, אַז עס פֿעלט אַ נײַנטער קריסט, בכדי מע זאָל קאָנען צונעמען אַ צענטן אַ ייִדן, על־כּן װעט ער, לאַפּידוס, זײַן דער דאָזיקער נײַנטער, בכדי ער, ראַבינאָװיטש, זאָל זײַן דער צענטער…
די דאָזיקע קונציקע קאָמבינאַציע איז לאַפּידוסן אַזױ שטאַרק געפֿעלן, אַז ער האָט זיך אַלײן, מיט אַ פּאַטש אין שטערן, געמאַכט אַ קאָמפּלימענט, אַן ער, לאַפּידוס, האָט אַ קעפּעלע.
― אָבער אַיאָ אַן אײַנפֿאַל, הי? ― האָט ער אַ פֿרעג געגעבן בײַ ראַבינאָװיטשן און נישט באַקומען דערױף קײן שום ענטפֿער, װאָרעם ראַבינאָװיטש איז געװען פֿאַרנומען מיט זײַן צװײטן באַקאַנטן, מיט טומאַרקינען, װאָס איז געשטאַנען אין אַ רעדל יונגעלײַט און געװוּנקען צו אים פֿון דער װײַטן, ער זאָל צוגײן. ראַבינאָװיטש האָט זיך אַנטשולדיקט פֿאַר לאַפּידוסן און איז צוגעגאַנגען צו טומאַרקינען, װעלכער האָט אים פֿאָרגעשטעלט פֿאַר זײַנע חבֿרים:
― אָט האָט איר נאָך אַ קרבן… אױך אַ מעדאַליסט. פּראָשו ליוביט אי זשאַלאָװאַטпрошу любить и жаловать: זײַט אַזױ גוט און גיט אים אָפּ ליבע און כּבֿוד. אַ װאַרעמער ייִד, כאָטש ער פֿאַרשטײט ניט אַ װאָרט ייִדיש, נישט קוקנדיק אױף זײַן ייִדישן נאָמען ראַבינאָװיטש.
― אַן אמתער פֿענאָמען! ― האָט זיך אָנגערופֿן אײנער פֿון דער קאָמפּאַניע, אַ בחור פֿון פּינסק, מיט אַ ענערגיש־קלוג פּרישטשעװאַטע פּנים און מיט אַ װײַסן זומערדיקן אָנצוג, װאָס האָט זיך ניט געפּאַסט ניט צום סעזאָן, ניט צום פּנים. ― אַ ייִד, הערט זיך אײַן, װאָס הײסט ראַבינאָװיטש און פֿאַרשטײט ניט אַ װאָרט ייִדיש, מעג מען אַרױסשטעלן אױף חידושים אָדער באַװײַזן פֿאַר געלט אױף בילעטן, װאָרעם לאָמיר זיך װעטן אױף װיפֿל איר װילט, אױב עס װעט זיך געפֿינען צװישן הונדערט און דרײַסיק מיליאָנען גױים אײן גױ, װאָס זאָל הײסן פּאָפּאָװ און זאָל ניט פֿאַרשטײן קײן װאָרט רוסיש, סײַדן אַ שטומער פֿון געבױרן.
דער װיץ פֿונעם פֿינסקער בחור איז געװען אַרױסגעװאָרפֿן. עס איז קײנעם ניט געװען אין זינען איצטער צו לאַכן. אַלעמענס געדאַנקען האָבן זיך אין דער מינוט געדרײט נאָר אַרום אוניװערסיטעט, נאָרמע, מעדאַל, װאַקאַנסיע און װידעראַמאָל אוניװערסיטעט.
אױב עס איז יאָ געװען אײנער, װאָס איז פֿון דעם װיץ געװאָרן װי איבערראַשט, איז דאָס געװען ראַבינאָװיטש, און ניט אַזױ פֿונעם װיץ, װי פֿון דעם, װאָס איז געבראַכט געװאָרן אַלס בײַשפּיל גראָד זײַן נאָמען… װאָס איז אים אײַנגעפֿאַלן גראָד פּאָפּאָװ, פֿאַר װאָס ניט איװאַנאָװ? סידאָראָװ?…
לאַנג טראַכטן אָבער האָט מען אים ניט געלאָזט. טומאַרקין האָט אים געגעבן צו װיסן, אַז ס'איז געבליבן איצט נישט מער װי אײן װעג: אַלע מעדאַליסטן זאָלן זיך צונױפֿלײגן און אַװעקשיקן אַ גוטע, אַ װאַרעמע טעלעגראַמע צום מיניסטער, און טאַקע שױן, און טאַקע באַלד.
― ייִדן! װיפֿל זענען מיר דאָ? ― האָט טומאַרקין אַ פֿרעג געגעבן, און גענומען מיטן קלײנעם װײַסן הענטל צו צײלן: ― ניט אײנס, ניט צװײ, ניט דרײַ, ניט פֿיר… נײַן, צען, עלף, צװעלף, דרײַצן. דרײַצן מעדאַליסטן!
― דרײַצן? ― האָט אונטערגעכאַפּט דער פּינסקער בחור. ― נישט קײן גוטער מספּר!… איך האָב מורא, אַז אײנער פֿון אונדז, הערט זיך אײַן, װעט זיך מוזן שמדן…
אױך דער דאָזיקער װיץ איז געװען אַרױסגעװאָרפֿן. קײנער האָט אים אַפֿילו מיט קײן שמײכל ניט באַשענקט. דעם מיניסטער אַ טעלעגראַמע איז אפֿשר אַ שטיקל פּלאַן, נאָר עס בײַסט זיך. די גרעסטע העלפֿט פֿון דער קאָמפּאַניע זענען אַזעלכע, װאָס ניט נאָר אױף אַ טעלעגראַמע ― אױף אַ גלעזל קאַפֿע צו באַצאָלן איז אַמאָל אַ שװער שטיקל גמרא…
― װאָס דאַרף עס קאָסטן, און װיפֿל װעט זיך עס אָננעמען אױף אַ קאָפּ? ― האָט זיך אָנגערופֿן אײנער אַ בחורל מיט אַ הונגעריק פּנים און מיט איבערגעשראָקענע אױגן.
― איך נעם אױף זיך די טעלעגראַמע! ― האָט זיך אַרױסגעכאַפּט ראַבינאָװיטש און איז רױט געװאָרן, װאָרעם אַלע צװעלף פּאָר אױגן האָבן אַ קוק געגעבן אױף אים נײַגעריק, און דער פּינסקער בחור האָט זיך ניט געקאָנט אײַנהאַלטן, האָט אים אַרײַנגעקוקט אין די אױגן אַרײַן און האָט זיך צעװיצלט:
― הערט זיך אַן, פֿון װאָסערע ראַבינאָװיטשעס זענט איר דאָס אײגנטלעך? און װאָס געהער זיך אָן מיט אײַך, למשל, לעװ בראָדסקי? װעלכע אַקציעס געבן מער דיװידענד, און אין װאָס פֿאַר אַ באַנק רעכנט איר איז גלײַכער, איך זאָל מיר עפֿענען אַ טיעקושטשע סטשאָטтекущий счет: לױפֿנדיקע קאָנטע?
אַ גליק, װאָס די אַלע חכמות זענען געזאָגט געװאָרן אין ייִדיש, אין דעם לשון, װאָס ראַבינאָװיטש פֿאַרשטײט ניט. אַניט װאָלט ער גאָר פֿאַרשעמט געװאָרן.
― עס גײט ניט אין דעם ― האָט זיך טומאַרקין אָפּגערופֿן ― װיפֿל די טעלעגראַמע דאַרף קאָסטן און װער ס'זאָל צאָלן. צאָלן װעלן אַלע, װער עס קאָן צאָלן, און װער עס קאָן ניט ― װעלן פֿאַר אים די חבֿרים באַצאָלן. דער עיקר איז, װאָס פֿאַר אַ טעלעגראַמע דאָס דאַרף זײַן, און װוּ מיר זאָלן זיך צונױפֿקלײַבן? איך װאָלט געזאָגט, מיר זאָלן גײן אַלע גלײַך פֿון דאַנען אין דער ביליקסטער קיך פֿון די װעגעטעריאַנצעס. חבֿרים, װאָס װעט איר זאָגן דערױף?
― צו די װעגעטעריאַנצעס, צו די װעגעטעריאַנצעס! ― האָבן אונטערגעכאַפּט עטלעכע קולות, און אונדזערע אַלע דרײַצן מעדאַליסטן האָבן זיך געלאָזט גײן צו די װעגעטעריאַנער.
אָפּגעגעסן אַ גאַנץ פֿײַנעם אָנבײַסן און געפֿונען, נאָכן חשבון, װאָס מע האָט זײ דערלאַנגט, אַז די אידעע פֿון װעגעטעריאַניזם איז טאַקע אַ זאַך, װאָס איז כּדאַי צו פּראָפּאַגאַנדירן אין דער װעלט, נישט נאָר צוליב דעם געדאַנק פֿון ניט עסן דבֿר־מן־החי ― װאָס דאָס אַלײן איז אַ גרױסע זאַך ― נאָר אױך צוליב דעם, װאָס איז מער אײַנגענעמען און מער צוגענגלעך פֿון אַלע פֿלײשיקע פֿרעסערײַען, האָט מען צונױפֿגעשטעלט אַ גאַנץ פֿײַנע טעלעגראַמע צום מיניסטער פֿון העכער הונדערט װערטער. דערנאָך האָט זיך דער רעדלפֿירער פֿון די דרײַצן מעדאַליסטן, טומאַרקין, אױפֿגעהױבן פֿון אָרט, גרױסאַרטיק אָנגעגאָסן זיך פֿון קאַראַפֿין אַ פֿולן באָקאַל מיט װאַסער און אָפּגעהאַלטן, אַפֿילו אױף רוסיש, נאָר שטאַרק כאָרכלענדיק אױף דער רי″ש, אַ ספּיטש, װעלכן מיר זעצן איבער אין אונדזער ייִדיש לשון װאָרט אין װאָרט:
― חבֿרים! אַז דרײַצן ייִדישע מעדאַליסטן, װאָס זענען געבליבן אין דרױסן, ניט געקאָנט, איבער זײערע גרױסע זינד, אַרײַן אין טעמפּל פֿון װיסנשאַפֿט דערפֿאַר, װאָס זײ קומען אַרױס פֿון אַבֿרהם יצחק וּיעקבֿ, אַז אַזעלכע דרײַצן העלדן, זאָג איך, קומען זיך צונױף אין אַ װעגעטעריאַנישן רעסטאָראַן צו לעבן אַ גוטן טאָג, מעג איך מיר ערלױבן צו טרינקען אַ טאָסט פֿון אַזאַ משקה, װאָס װיפֿל מע זאָל ניט טרינקען, קאָן מען זיך ניט אײַנשיכּורן.
איך װיל זאָגן, אַז אָט דער באָקאַל און אָט די ניכטערע משקה איז אַ סימבאָל פֿון דער אָפּגעזונדערטער אומה, פֿון דעם ניכטערן פֿאָלק, װאָס מיר אַלע דרײַצן געהערן צו דעם און װילן זיך מיט דעם ניט שײדן, כאָטש מיר לײדן איבער דעם און טראָגן איבער צרות מיט קלעפּ, מיט יסורים און מיט בזיונות, מע קאָן זאָגן, פֿון זינט מיר זענען צו אונדזער שׂכל געקומען בין צו הײַנטיקן טאָג. נײן! מיר װילן זיך מיט אונדזער פֿאָלק ניט שײדן! און איך גײ נאָך װײַטער. איך זאָג: מיר קאָנען זיך ניט שײדן, מיר זאָלן אַפֿילו װעלן.
איך װאָלט אײַך געקאָנט ברענגען, חבֿרים, אַ סך ראַיות און משלים פֿון אונדזער האַלטן זיך אין ייִדישקײט. נאָר למאַי זאָלן מיר גײן װײַט, אַז מיר האָבן דעם בײַשפּיל אַזױ נאָענט ? אָט געפֿינט זיך צװישן אונדז, דרײַצן מעדאַליסטן, אײנער אַ חבֿר פֿון טיף רוסלאַנד, אַ ייִד, װאָס פֿאַרשטײט ניט אַ װאָרט ייִדיש ― כאָטש אַ נאָמען טראָגט ער אַ ייִדישן ― איך װאָלט געזאָגט שױן צו אַ ייִדישן, װאָרעם װאָס קאָן נאָך זײַן אַ מער ייִדישער נאָמען װי דער נאָמען ראַבינאָװיטש? ― און אַנו, פֿרעגט אים אַקאָרשט, װעלכעס האַלט אים אױף אין זײַן ייִדישקײט? װאָס האַלט אים אָפּ פֿון צו מאַכן אײן שריט, נאָר אײן שריט, ער זאָל פּטור װערן אין אײן טאָג פֿון אַלע צרות, יסורים און בזיונות? אָסור, אױב ער אַלײן װעט אײַך קאָנען געבן אַ קלאָרע, אַ ריכטיקע תּשובֿה!…
װילט איר, אַז איך זאָל אײַך זאָגן, װוּ ליגט דער דאָזיקער כּוח? װילט איר, איך זאָל אײַך אָנװײַזן, װוּ געפֿינט זיך די קראַפֿט, װאָס האַלט אונדז אַזױ שטאַרק אין אײנעם שױן אַזױ פֿיל צײַט?
איך האָב מורא, אַז דער כּוח ליגט ניט אין אונדז, נאָר אױסער אונדז.
דאָס, װאָס מיר האָבן זיך אַזױ פֿאַרעקשנט און שטופּן זיך אַלע צום ברונען פֿון תּורה, ליכטיקײט און װיסנשאַפֿט, און װילן אַלע דװקא זײַן געבילדעט ― זענען ניט מיר שולדיק, נאָר די, װאָס לאָזן אונדז ניט צו, די, װאָס רײַסן אונדז אָפּ, טרײַבן אונדז מיט שטעקנס. אַנו, לאָזן זײ נאָר עפֿענען טיר און טױער ― װעט איר זען, אַז בײַ אונדז װעט באַלד אָפּפֿאַלן דער חשק צו השׂכּלה… אַנו, לאָזן זײ אונדז נאָר צװינגען מיט גװאַלד, מיר זאָלן גײן לערנען ― װעט איר זען, װי עס װעט בײַ אונדז באַלד אָפּגעקילט װערן…
איר מעגט אײַך האַלטן מײַנע װערטער פֿאַר אַ פּאַראַדאָקס און קאָנט אײַך לאַכן נאָך שטאַרקער װי איר לאַכט. נאָר איך זאָג אײַך, נאָך אַ מאָל: דאָס ברענען צום לערנען איז בײַ אונדז נאָר דערפֿאַר, װײַל מע לאָזן אונדז ניט.
עט גײט אַרום אַ װיץ, אַפֿילו זײער אַ באַנאַלער, נאָר אַ ריכטיקער. עס זאָל אַרױס, למשל, אַ זאַקאָן, אַז פֿונעם ערשטן יאַנואַר אָן װעט מען זיך ניט טאָרן שמדן, װעט דעם 31 דעקאַבער פֿאַרנאַכט זײַן פֿאַרפֿלײצט די װעלט מיט משומדים!…
חבֿרים! עס איז אַ װיץ, אַ באַנאַלער, אַ נאַרישער װיץ, נאָר אַ ביטערער אמת! איר קוקט זיך נאָר צו, װי אונדזערע ברידער לױפֿן זיך שמדן הײַנטיקס יאָר מער װי אַלע מאָל. װײסט איר איבער װאָס? איבער דעם, װײַל עס לאָזן זיך הערן גזירות אױף משומדים… זײ האָבן מורא, טאָמער װעט מען שױן באַלד ניט טאָרען… טאָמער װעט אַרױס אַ פּראָצענט־נאָרמע אױף שמד…
חבֿרים! רעד איך פֿון די דאָזיקע לײַט, װאָס האָבן פֿאַרלױרן אַלצדינג, װאָס הײליק איז, און װאָס זענען גרײט פֿאַרקױפֿן זײער אײגענע נשמה, צינדט זיך אָן אין מיר אַ פֿײַער, און איך האָב ניט גענוג װערטער זײ צו פֿאַרדאַמען! מע זאָגט מיר װעגן פֿאַנאַטיזם. מע דערמאַנט מיר דאָס װאָרט רחמנות. מע װיל זײ רײנװאַשן, פֿאַרענטפֿערן, געפֿינען אַ זכות אױף זײ, װי בײַ אונדז אין תּלמוד שטײט: „אַל תּדין את חבֿרך ― זאָלסט ניט מישפּטן דײַן חבֿר, עד שתּגיע למקומו ― ביז דו ביסט ניט געװען אין זײַן שטאַנד“…
דערױף װעל איך אײַך ענטפֿערן, אַז אױב די דאָזיקע, װאָס אַנטלױפֿן פֿון אונדז אין אַזאַ ביטערער צײַט צוליב זײערע פֿעל־אינטערעסן, צוליב זײערע קאַריערן, פֿאַרדינען נאָך אפֿשר בײַ אונדז אַמאָל רחמנות, זענען אָבער זײערע אַפּטרופּסים, װאָס װילן אױף זײ מלמד־זכות זײַן, ניט װערט, װאָס די ערד טראָגט זײ! און אױב אונדזער פֿאַריאָמערט פֿאַריאָגט פֿאָלק איז מחױבֿ צו האַלטן זיך דװקא אין אַזאַ ביטערער צײַט װאָס שטאַרקער אין זײַן ייִדישקײט, זענען מיר, די יוגנט, דאָס מחױבֿ אַװדאי און אַװדאי!
דעריבער טרעטן מיר אַרױס אַזױ שאַרף און דאַרפֿן אַלע מאָל אַרױסטרעטן קעגן יענע פֿון אונדזערע חבֿרים, װאָס לאָזן אונדז איבער אַלײן אין פֿעלד, מיר זאָלן מלחמה האַלטן מיט די װיסטע פֿינצטערע אומשטענדן. מיר שרעקן זיך אָבער װינציק װאָס פֿאַר דעם, װאָס אונדזער צאָל װערט קלענער. אױב מיר װערן װינציקער אין צאָל, װערן מיר אָבער שטאַרקער אין גײַסט, און מיר פֿירן אונדזער קאַמף מיט נאָך מער שטאָלץ און מיט נאָך מער פֿרישקײט, װי מיר האָבן אים געפֿירט ביז אַהער, און װעלן ניט אַװעקלײגן אונדזער געװער פֿאַר קײן פֿאַל!
אונדזער געװער איז פֿון תּמיד אָן געװען און װעט זײַן: דאָס בוך.
איך טרינק, חבֿרים, פֿאַר אונדזער אײביק געװער, פֿאַרן בוך, און פֿאַר אונדזערע העלדן, װאָס שרעקן זיך ניט איבער און מידן זיך ניט אײַן און לײגן ניט אָפּ דאָס געװער.
עס לעבע דאָס בוך! הוראַ! הוראַ!…
כאָטש די דרײַצן מעדאַליסטן האָבן בײַ די װעגעטעריאַנער געטרונקען בײַם עסן װאַסער, ניט קײן װײַן, פֿונדעסטװעגן איז אונדזער העלד, ראַבינאָװיטש, געקומען אַהײם מאָדנע פֿרײלעך, און ער האָט געפֿילט, װי עס דרײט זיך אים דער קאָפּ און עס זשומעט אים אין די אױערן. דאָס איז אים געקומען פֿון דעם, װאָס ער האָט זיך אָנגעזען און אָנגעהערט די לעצטע טעג צװישן זײַנע נײַע חבֿרים, װעלכע ער האָט נאָך ניט רעכט פֿאַרשטאַנען. ער האָט געזען פֿאַרשידענע עקסטרעמען; ער האָט געהערט פֿאַרשידענע מײנונגען, פֿאַרשידענע רײד און פֿאַרשידענע דרשות. נאָר אָפּגעבן זיך דין־וחשבון פֿון דעם אַלעם ― דאָס האָט ער געזען, אַז עס איז נאָך פֿרי.
אײן זאַך איז פֿאַר אים געװען קלאָר ― דער פֿאַקט, אַן ער איז ניט קײן סטודענט… מע האָט אים צוגעזאָגט אָפּשיקן די פּאַפּירן דורך פּאָליצײ… גוט. װאָס־זשע װעט זײַן װײַטער?…
די דאָזיקע מוראדיקע פֿראַגע, װאָס האָט בײַ אַלע איבעריקע ייִדישע קאַנדידאַטן געעקבערט דעם מוח און דערלאַנגט ביזן בײן, נישט געלאָזט ניט עסן, ניט שלאָפֿן, האָט בײַ אים אָנגערירט נישט מער װי זײַן נײַגעריקײט אַלײן. ער איז נאָר געװען ציקאַװע צו װיסן, װאָס װעט זײַן װײַטער? און װאָס װעט בכלל זײַן דער סוף פֿון דער דאָזיקער קאָמעדיע, װאָס אַלע האַלטן אים פֿאַר אַ ייִדן און גלױבן, אַז ער, גרישאַ פּאָפּאָװ, איז ניט גרישאַ פּאָפּאָװ, נאָר הערשקאָ ראַבינאָװיטש, ― כאַ־כאַ? ער אַלײן האָט זיך גאָר אױף אַזױ פֿיל ניט געריכט, עס זאָל אים אַזױ אָפּגעראָטן צו שפּילן זײַן ראָלע אַזױ קונציק אױסגעהאַלטן און אַזױ בריהש!
צופֿרידן מיט זיך אַלײן, האָט ער אָנגעקלונגען בײַ זיך אױף זײַן קװאַרטיר און האָט געבעטן גאָט, אַז עפֿענען זאָל אים בעטי, די שװאַרץ־חנעװדיקע שײנע בעטי, מיט אירע קלוגע קאַרע אױגן און מיט די שעלמישע חן־גריבעלעך אין די בעקלעך. נאָכמער, עת האָט זיך אין דער מינוט געמאַכט אַ סימן, אַז אױב עס װעט אים עפֿענען בעטי, איז אַ באַװײַז, אַז זי האָט אים ליב… און אױב אַן אַנדערער װעט אים עפֿענען?…
ער האָט קײן צײַט ניט געהאַט צו ענדיקן זײַן געדאַנק, איז שױן די טיר געװען אָפֿן, און אַקעגן אים איז געשטאַנען בעטי, די שװאַרץ־חנעװדיקע שײנע בעטי, און געקוקט אױף אים מיט אירע שײנע, גוטע, קלוגע, קאָרע אױגן. „ניט שױן זשע האָט זי מיך ליב?…“ אָט דאָס איז געװען די ערשטע מחשבֿה, װאָס בײַ אים איז דורכגעפֿלױגן אין קאָפּ. „יאָ. זי האָט מיך ליב, אַזױ װי איך זי…“ האָט ער זיך אַלײן געענטפֿערט, גײענדיק מיט איר אַרױף אױף די טרעפּ.
דערזען דעם קװאַרטיראַנט, װי די בעקלעך פֿלאַמען אים און די אױגן גלאַנצן, האָט בעטי גלײַך פֿאַרשטאַנען, אַז דאָ װעט זי הערן באַלד די גוטע בשׂורה, אַז ער איז שױן ענדלעך אַ סטודענט. אין דער מחשבֿה האָט זי אים שױן געען אין זײַן נײַער סטודענטישער אוניפֿאָרם, מיט גלאַנצנדיקע גאָלדענע קנעפּ, און זי האָט זיך געװאָלט פֿאָרשטעלן, װי אַזױ װעט ער אױסזען אינעם נײַעם מונדיר…
― נו? װאָס הערט זיך? ― האָט אים בעטי אַ פֿרעג געגעבן, אַרײַנקוקנדיק אים אין זײַנע גליקלעכע אױגן, גײענדיק מיט אים אַרױף.
― זײער גוט! אױסגעצײכנט! ― האָט איר דער קװאַרטיראַנט אָפּגעענטפֿערט, און נישט געקאָנט אָנקוקן זיך זאַט אין איר ליכטיק פּנים און אירע שײנע קלוגע אױגן, און געטראַכט האָט ער בעת־מעשׂה װעגן דעם גליקלעכן סימן, װאָס ער האָט זיך נאָר־װאָס געמאַכט…
― מעג מען אײַך, הײסט עס, גראַטולירן? ― מאַכט צו אים בעטי פֿרײַנדלעך און שטרעקט אױס צו אים איר האַנט.
― מיט װאָס גראַטולירן? ― פֿרעגט ער זי איבער און נעמט איר האַנט, איר װײכע, װאַרעמע, צערטלעכע האַנט.
― מיט דעם, װאָס איר זענט צוגענומען אין אוניװערסיטעט…
דעם קװאַרטיראַנט האָט נעבעך שטאַרק באַנג געטאָן אַרױסצולאָזן די דאָזיקע טײַערע האַנט, האָט ער אַ ביסל אָפּגעצױגן זײַן ענטפֿער. נאָר סוף־כּל־סוף האָט ער געמוזט איר זאָגן דעם אמת, אַז װעגן אוניװערסיטעט איז נאָך צו פֿרי אים צו גראַטולירן, װײַל… װײַל דאָס צונעמען פֿון ייִדן האָט זיך הײַנט געענדיקט, און די דאָקומענטן האָט מען אים צוגעזאָגט אָפּשיקן דורך פּאָליציע…
― װאָס הײסט? ―― האָט בעטי אױסגעשריגן און געגעבן אַ פּליעסק מיט די הענט אַזױ שטאַרק, אַז די מוטער אירע, שׂרה שאַפּיראָ, װאָס איז געװען אין קיך בײַ דער אַרבעט, אין אַרײַנגעלאָפֿן מיט פֿאַרקאַטשעטע אַרבל, ניט טױט ניט לעבעדיק.
― װאָס אין? װאָס איז דאָ געשען? ― האָט זי געפֿרעגט און געקוקט פֿון אײנס אױף דאָס אַנדערע מיט אַזעלכע דערשראָקענע אױגן, אַן די טאָכטער האָט זי געמוזט באַרויִקן:
― גאָרנישט, גאָרנישט אין געשען… דו װײסט, מאַמע, מע האָט דאָך זײ ניט צוגענומען אין אוניװערסיטעט, ― האָט זי אָנגעװיזן אױפֿן קװאַרטיראַנט מיט אַזאַ טרױעריקער מינע, גלײַך װי זי װאָלט איר אָנגעזאָגט אַ בשׂורה, אַז אַן אױטאָמאָביל איז אים איבערגעפֿאָרן און אָפּגעשניטן אַ פֿוס.
― אױ, אַ דונער האָט מיך דערשלאָגן! ― האָט שׂרה שאַפּיראָ אױסגעצױגן אױף ייִדיש און געקוקט אױפֿן קװאַרטיראַנט מיט אַזעלכע אױגן, גלײַך װי ניט נאָר אײן פֿוס, נאָר מע האָט אים אָפּגעשניטן בײדע פֿיס מיט בײדע הענט. ― װאָס זשע װעט איצטער זײַן, װײ איז מיר?!
אין אײן מינוט איז איר דורכגעפֿלױגן אין קאָפּ דרײַ מחשבֿות, אײנע טרױעריקער פֿון דער אַנדערער: 1) װאָס װעט ער טאָן אָן אַ פּראַװאָזשיטעלסטװע? 2) װאָס װעט זײַן מיטן חדרל אָן אַ קװאַרטיראַנט? און דער עיקר 3) װאָס װעלן זײ טאָן אָן אַ רעפּעטיטאָר?…
― װײ איז מיר, װינד איז מיר, דער שלימזל, מישטײנס געזאָגט, שלעפּט זיך! ― האָט שׂרה ניט אױפֿגעהערט צו ברעכן מיט די הענט, קוקנדיק אױפֿן קװאַרטיראַנט און באַװײנענדיק אים װי אַ געטרײַע מוטער. און כאָטש דער קװאַרטיראַנט האָט נישט פֿאַרשטאַנען קײן אײן װאָרט פֿון דעם, װאָס די שאַפּיראָ האָט דאָ געזאָגט, נאָר פֿון איר אומגליקלעך פּנים, פֿון איר װײנענדיק קול און פֿון איר ברעכן די פֿינגער האָט ער אַרױסגעזען, אַז דאָס באַװײנט מען אים. האָט ער זי אָנגענומען בײַ בײדע הענט און געװאָלט איר אױסרעדן דאָס האַרץ:
― באַרויִקט אײַך, מאַטושקאַ, באַרויִקט אײַך…
שׂרה שאַפּיראָ האָט אָבער ניט געװאָלט זיך באַרויִקן. זי האָט זיך געװענדט ניט צו אים, נאָר צו דער טאָכטער:
― װאָס מיר מאַטעשקע? װער מיר מאַטעשקע? פֿרעג אים בעסער, דעם שלימזל, װאָס װעט ער טאָן איצטער אָן אַ פּראַװאָזשיטעלסטװע, װאָס?
פֿון דער גאַנצער פֿראַגע האָט דער קװאַרטיראַנט פֿאַרשטאַנען נאָר אײן װאָרט: „פּראַװאָזשיטעלסטװע“.
― פּראַװאָזשיטעלסטװאָ, מאַטושקאַ, ניטשעװאָ! ― האָט ער איר אַ זאָג געגעבן מיט אַ גלעט איבער דער פּלײצע, װעלכעס האָט אַרױסגערופֿן אַ שמײכל בײַ אַלע דרײַ.
האָסט עפּעס צו אים? ― האָט די מוטער זיך אָנגערופֿן צו דער טאָכטער װידער אױף ייִדיש, כּמעט מיט טרערן אױף די אױגן. ― נו? און דו ביסט נאָך געװען ברוגז אױף מיר, למאַי איך האָב אים אַ נאָמען געגעבן „שלימזל“…
― שטאָ עטאָ זנאַטשיטчто это значит: װאָס מײנט דאָס „שלימאַזאָט“? ― האָט דער קװאַרטיראַנט זיך אָנגעפֿרעגט בײַ דער טאָכטער, געמײנט אַ פּנים, אַז דאָס האָט אַ שײַכות צו,,פּראַװאָזשיטעלסטװע“.
דאָס װאָרט „שלימאַזאַט“ האָט אַרױסגערופֿן אַ פֿרײלעכן געלעכטער בײַ דער טאָכטער מיט דער מוטער, און דער קװאַרטיראַנט, װאָס האָט זיך געשפּיגלט אין בעטיס װײַסע, קלײנע, פּערלדיקע צײנדלעך, האָט געװאָלט באַװײַזן, אַז כאָטש ער רעדט ניט קײן ייִדיש, נאָר פֿאַרשטײן פֿאַרשטײט ער כּמעט איטלעכס װאָרט.
― אױב עס װענדט זיך נאָר אין „מאַזאָט“ ]мазать: שמירן, װעלן מיר „מאַזשן“ (שמירן)! ― האָט ער אַ זאָג געגעבן און באַװיזן מיט דער האַנט, װי אַזױ ער װעט שמירן…
דאָס האָט שױן אַרױסגערופֿן בײַ דער מוטער מיט דער טאָכטער אַזאַ הילכיקן געלעכטער, אַז אױף זײ קוקנדיק האָט זיך שױן דער קװאַרטיראַנט אױך צעלאַכט.
― װאָס פֿאַר אַ געלעכטער דאָ אױף אײַך? ― האָט זיך אָנגערופֿן דער בעל־הבית, דוד שאַפּיראָ, שטרענג, װי זײַן שטײגער אין, אַרײַנגעפֿלױגן אין שטוב אַרײַן װי אַ װינט, אָן אַ קלונג, װײַל ער האָט בײַ זיך אַ שליסל צו דער טיר, ― װאָס איז דאָ בײַ אײַך אַזױ פֿרײלעך?… קומט אים שױן מזל־טובֿ? ― האָט ער אַ זאָג געגעבן צום װײַב און צו דער טאָכטער, אָנװײַזנדיק אױפֿן קװאַרטיראַנט.
דער דאָזיקער „מזל־טובֿ“ האָט אַרױסגערופֿן אַ פֿרישן געלעכטער בײַ דער מוטער מיט דער טאָכטער, און אױף זײ קוקענדיק האָט געלאַכט אױך דער קװאַרטיראַנט.
אַלע דרײַ האָבן געלאַכט, געשמאַק געלאַכט, הנאה געהאַט פֿון זײער לאַכן. און דוד שאַפּיראָ איז געשטאַנען און אָנגעקוקט זײ װי די משוגעים, ניט געװאָלט זײ שענקען אַפֿילו אײן־און־אײנציק שמײכעלע פֿון זײַנע שטרענג בײזע אױגן.
אין קורצע װערטער האָט אים די טאָכטער איבערגעגעבן דעם אומגליק, װאָס זײער קװאַרטיראַנט האָט געטראָפֿן. האָט ער זיך אָנגעכאַפּט בײַם קאָפּ און גאָר ניט געװאָלט גלױבן. סטײַטש! אַ מעדאַליסט!?…
דערנאָך האָט ער זיך געװענדט צום װײַב:
― זעסט דו? און דו זאָגסט טאָג װי נאַכט: מעדאַל! מעדאַל! אָט האָסט דו דיר אַ מעדאַל! נאַ!
און נישט אױסהערנדיק, װאָס שׂרה װעט אים ענטפֿערן, האָט ער זיך אַ קראַץ געגעבן הינטערן אױער, שטאַרק פֿאַרקנײטשט דעם שטערן און אָנגערופֿן זיך צו זיך אַלײן:
― אַי־אַי! אַי־אַי! אַי! גאַרטל זיך אונטער, דוד, ― דו האָסט אױף זיך אַ פּעקל! אַ גוט פּעקל!!
אױף אונדזער שאַפּיראָן לאָזט זיך זאָגן דעם שבֿח, אַז אין דעם ענין פֿון „פּראַװאָזשיטעלסטװע“ איז ער געװען אַ ספּעציאַליסט. מע קען זאָגן: אַ גאָון. דעריבער האָט שאַפּיראָ און ניט קײן אַנדערער גענומען זיך מיט גרױס ענערגיע מאַכן פֿאַר זײַן קװאַרטיראַנט ראַבינאָװיטש אַ „פּראַװאָזשיטעלסטװע“ אַזעלכע, אַז ס'זאָל „זײַן מיטן קנאַק“!
― אַ בחור, װאָס האָט אַן אַטעסטאַט פֿון אַ גימנאַזיע, נאָך מיט אַ מעדאַל דערצו, ― אַזױ האָט געזאָגט צו אים דוד שאַפּיראָ, װיבאַלד מע האָט געבראַכט צו טראָגן דעם קװאַטיראַנטס דאָקומענטן פֿון פּאָליציע, און בעת־מעשׂה האָט שאַפּיראָ געציטערט אַ סך מער פֿונעם קװאַרטיראַנט, ממש אַ צאָן אָן אַ צאָן האָט אים געשלאָגן, ― אַזאַ בחור, זאָג איך, האָט ניט װאָס צו זאָרגן פֿאַר אַ „פּראַװאָזשיטעלסטװע“. צען פֿאַר אײנע! װוּ שטײט עס געשריבן, אַז הערש ראַבינאָװיטש באַדאַרף זײַן דװקא אַ דאָקטאָר מעדיצין? און אַז ער װעט זײַן נאָר אַ דאָקטאָר מיט די צײן (אַ דאַנטיסט) איז אים װינציק?
און מיט די װערטער איז ער אַװעק מיטן קװאַרטיראַנט גלײַך אין אַ „זובאָװראַטשעבנע שקאָלע [зубоврачебные школе: דענטיסט־שול“ און האָט זיך באַדונגען און אים פֿאַרשריבן פֿאַר אַ דאַנטיסט אײנס־צװײ־דרײ.
עס רעדט זיך אָבער נאָר אַזױ: אײנס־צװײ־דרײ. עס איז געװען דערבײַ נאָך גענוג װאָס צו טאָן. פּאַפּירן, פּאַפּירן און פּאַפּירן! נאָר דוד שאַפּיראָ שרעקט זיך ניט איבער פֿאַר אַזױנע זאַכן. דוד שאַפּיראָ איז, װי איר קוקט אים אָן, אַ מענטש אַ געניטער, װאָס האָט שױן די צײן אױפֿגעגעסן אױף דעם, אַ געשלאָגענער הונט, װי ער אַלײן זאָגט אױף זיך. װאָס ער איז אױסגעשטאַנען, זינט ער האָט זיך באַזעצט אין דער דאָזיקער הײליקער שטאָט, ביז ער האָט מען זײַן רעכטע, כּשרע פּראַװאָזשיטעלסטװע, צוליב דעם, װאָס זײַן סיאָמקע איז אַ גימנאַזיסט ― דאָס לאָזט זיך גאָר ניט דערצײלן, ניט באַשרײַבן.
― אַן עבֿירה, װאָס איר זענט שװאַך אין אונדזער לשון! ― האָט ער געזאָגט צום קװאַרטיראַנט, צו ראַבינאָװיטשן, נאָכדעם װי ער איז געקומען מיט אים פֿונעם דאַנטיסט און אַװעק מיט אים אין פּאָליציע אַרײַן, געהאַט גרױסע צרות, װאָרעם פּאָליציע האָט אים שױן געהאַט געשטעמפּלט דעם פּאַס מיט רױטן: „נאַ װײעזד װדװאַדצאַט טשעטירע טשאַסאַвеезд вдвадцать четыре часа: אַרױפֿאָרן און 24 שעה“. ― ע! װען איר זאָלט פֿאַרשטײן אונדזער לשון און קאָנען שרײַבן ייִדיש, װאָלט איר געהאַט פֿון מײַן פּראַװאָזשיטעלסטװע אָט אַזאַ בוך צו מאַכן! (דאָ האָט אים שאַפּיראָ באַװיזן מיט דער האַנט פֿון דער ערד ביז כּמעט צו דער סטעליע, אַזױ אַז װען עמיצער שרײַבט אָן אַזאַ גראָבן בוך, װאָלט עס טאַקע באמת געװען אַ גװאַלד!
און כאָטש דער קװאַרטיראַנט איז „שװאַכלעך אין אונדזער לשון“, און װעט „אָט אַזאַ בוך“ אױף ייִדיש ניט קאָנען מאַכן, דאָך האָט אים שאַפּיראָ צוליב געטאָן און האָט אים דערצײלט אַזױ פֿיל מוראדיקע און מאָדנע גוזמאדיקע מעשׂיות, קאָמישע עפּיזאָדן, שרעקלעכע היסטאָריעס און װוּנדערלעכע געשעענישן, װאָס װען דערבײַ זאָל ניט געװען זיצן די פֿרױ שאַפּיראָ, און דער עיקר די טאָכטער בעטי, װאָלט דער קװאַרטיראַנט רעכט געהאַט צו דענקען, אַז זײַן בעל־הבית פֿאַנטאַזירט, האַקט אַ טשײַניק, טראַכט אױס זאַכן, װאָס ניט געשטױגן ניט געפֿלױגן. װאָרעם װי איז דאָס מעגלעך צו גלױבן, אַז אײן מענטש אַלײן, ער מעג זײַן אַפֿילו אַ גלית הפּלשתּי, אַ שמשון הגיבור אָדער, לפּחות, אַ איליאַ מוראָמעץ, זאָל קאָנען איבערטראָגן אױף זיך אַזאַ פּאַק מיט צרות, גזירות און רדיפֿות, און גאָר ניט אין אַזאַ לאַנגער צײַט, און נישט האָבן אַפֿילו קײן אײן גרױע האָר?…
װיפֿל מאָל, מײנט איר, איז שױן אָט דער דוד שאַפּיראָ געװען אַרױסגעשיקט פֿון פּעטערבורג און פֿון מאָסקװע און פֿון אַנדערע רוסישע שטעט? װיפֿל מאָל, שטעלט איר זיך פֿאָר, איז ער שױן געגאַנגען מיטן עטאַפּ, געשלאָסן האַנט אין האַנט מיט אַלערלײ גנבֿים, גזלנים און קעפּשנײַדער? אין װיפֿל טורמעס, אַ שטײגער, איז ער געװען צו גאַסט, און מיט װאָסערע פֿאַרברעכער, למשל, האָט ער זיך ניט באַקענט? און איבער װאָס, מײנט איר? נאָר צוליב אײן־און־אײנציקער עבֿירה ― װאָס זײַן זײדע האָט זיך אײַנגעשפּאַרט, ניט געװאָלט אױסבײַטן דאָס רענדל!… און דאָ? טאַקע אָט דאָ, אין דער הײליקער שטאָט? װיפֿל מאָל, רעכנט איר, איז ער געשטאַנען אין אַ סכּנה אַרױסגעשיקט צו װערן? און װער זאָגט עס, אַ שטײגער כּדומה־למשל, אַז הײַנט איז ער שױן אױסער געפֿאַר? אַז הײַנטיקע נאַכט קאָן מען ניט קומען צו אים, אױפֿװעקן פֿון שלאָף און בעטן מחילה, ער זאָל זיך מטריח זײַן: „אַ פֿאָר־פֿאָר נאַ באַרדיטשעװ“… אַזױ װי ער האָט שױן געהאַט ניט אײן מאָל אין פּעטערבורג און אין מאָסקװע און אַנדערע שטעט…
שאַפּיראָ הערט ניט אױף צו דערצײלן חידושים און װוּנדער פֿון פּראַװאָזשיטעלסטװע פֿאַר זײַן קװאַרטיראַנט, און זײַן קװאַרטיראַנט הערט אים אױס און טראַכט זיך: „רבונו־של־עולם! װאָס איז דאָס פֿאַר אַ מין אומה אױף דער װעלט, װאָס מע יאָגט זי און מע רודפֿט זי װי אַ הונט, און זי זאָל עס, אַ שטײגער, אַרױס מיט אַ פּראָטעסט. שאַפּיראָ איז דאָך נישט אײנער, דאָס גאַנצע פֿאָלק זײַנס איז דאָך אַזױ… אײן מענטש אַז ער שרײַט, גײט זײַן קול פֿאַרלױרן מיטן װינט און מיטן רױך, אָבער אַ פֿאָלק, אַ גאַנץ פֿאָלק זאָל אױפֿהײבן אַ קול, װאָלט דאָס שרײַען, דאַכט זיך, דערגרײכט פֿון אײן עק װעלט ביזן אַנדערן!… אַלע הימלען װאָלטן זיך געטרײסלט!… אַ מאָדנע פֿאָלק! אָט זיצט זיך אַ ייִד שאַפּיראָ, אָ מענטש, דאַכט זיך, גלײַך מיט אַלע מענטשן, און רעדט פֿון פּראַװאָזשיטעלסטװע, דאָס הײסט, פֿון אַ רעכט, װאָס געהערט ניט נאָר יעדן מענטשן, נאָר יעדער חיה און יעדער בהמה!… נײן, ער געפֿינט נאָך אין זיך מוט צו רעדן מיט אַזאַ טאָן: „פֿאָר־פֿאָר נאַ באַרדיטשעװ“?!
― װי איז דאָס מעגלעך ― פֿרעגט ער בײַ שאַפּיראָן ― װי איז דאָס מעגלעך, מע זאָל אײַך אַרױסשיקן? און װוּ איז אײער „פּראַװאָזשיטעלסטװע“?
― מײַן פּראַװאָזשיטעלסטװע, כאַ־כאַ־כאַ? ― צעגיסט זיך שאַפּיראָ פֿאַר געלעכטער. ― װאָס הײסט מײַן פּראַװאָזשיטעלסטװע? װי קאָן איך זאָגן, למשל, מײַן האַנט? אָדער מײַן פֿוס? די האַנט איז מײַנע, כּל־זמן איך שרײַב מיט איר, אָדער איך עס מיט איר. דער פֿוס איז מײַנער, כּל־זמן איך גײ אױף אים. און אַנו, לאָז גאָט װעלן צונעמען בײַ מיר אָט די האַנט אָדער אָט דעם פֿוס, װעמענס װעלן זײ שױן דעמאָלט זײַן? פּונקט אַזױ איז מיט מײַן „פּראַװאָזשיטעלסטװע“. כּל־זמן דער זאַקאָן איז אַ זאַקאָן, אַז צוליב קינדער, װאָס לערנען אין גימנאַזיע, מעגן זײערע פֿאָטער און מוטער װױנען ― איז גוט. װי איז אָבער דער דין, אַז טאָמער געפֿינט זיך אַ חכם און װײַזט אָן, אַז דער זאַקאָן זאָגט בפֿירוש, אַז נאָר יענע קינדער מעגן לערנען אין גימנאַזיע, װעמענס פֿאָטער און מוטער האָבן פּראַװאָזשיטעלסטװע? איר פֿאַרשטײט אַ שׂכל? אַי, בלײַבט דאָך װידער אַ קשיא: װי אַזױ קאָן איך האָבן אַ פּראַװאָזשיטעלסטװע אײדער איך האָב באַקומען די פּראַװאָזשיטעלסטװע? איר פֿאַרשטײט, צי נײן? איר הערט זיך נאָר צו מיט קאָפּ. עס איז גלײַך װי איר זאָלט מיך פֿרעגן, למשל: װי אַזױ האָב איך געקענט געבױרן װערן אײדער מײַן טאַטע־מאַמע זענען נאָך גאָר אױף דער װעלט געװען? דאָס אײגענע פֿרעגן אונדזערע תּלמודיסטן: װי אַזױ איז דאָס געמאַכט געװאָרן די ערשטע אײַזערנע צװאַנג, אַז אױף צו אױסהאַלטן אַ צװאַנג אױפֿן פֿײַער מוז מען האָבן אַ צװאַנג? איר פֿאַרשטײט, װי טיף דאָס איז? נו? װאָס זשע שװײַגט איר? ― זאָגט דער בעל־הבית צום קװאַרטיראַנט און דערלאַנגט אים מיטן עלנבױגן אין זײַט אַרײַן.
װאָס קאָן אים דער קװאַרטיראַנט זאָגן דערױף? ער האַלט אָפֿן מױל און אױגן און הערט. װיבאַלד, אַז צו אַזאַ הימלשרײַענדע געשיכטע װי „פּראַװאָזשיטעלסטװע“ איז דאָ אַזאַ מאָדנע פֿילאָזאָפֿיע פֿון אַ האַנט מיט אַ פֿוס און אַ תּלמודישער פּילפּול פֿון אַ צװאַנג מיט אַ צװאַנג… איז שױן ניטאָ מער קײן װערטער בײַ אים! און אַגבֿ זיצט אַקעגן, אָט דאָ בײַם טיש, בעטי, די שײנע שװאַרץ־חנעװדיקע בעטי, כּלומרשט איבער אַ ביכל, נאָר ער איז איבערצײַגט װי צװײ מאָל צװײ, אַן כאָטש זי קוקט אין ביכל אַרײַן, װײסט זי גאַנץ גוט, װי ער, ראַבינאָװיטש, קוקט אױף איר, און זי װײסט גאַנץ גוט, אַן ער טראַכט פֿון איר, װאָרעם ערשט הײַנט אינדערפֿרי האָט ער איר פֿאַרבײַגײענדיק אַ זאָג געגעבן: „בעטי, איך האָב אײַך עפּעס צו זאָגן…“ און כאָטש ער האָט איר נאָך גאָרנישט געזאָגט, װאָרעם אין יענער מינוט איז אױסגעװאַקסן די מוטער, אים אָנגעזאָגט אַ בשׂורה, אַז איר סיאָמקע האָט הײַנט געבראַכט פֿון גימנאַזיע צװײ פֿינפֿן; נאָר דאָס, װאָס ער האָט איר געזאָגט, איז געװען גאַנץ גענוג, אַן זי זאָל װערן אָנגעצונדן װי אַ שפּיץ דאַך אױף דער פֿאַרגײענדיקער זון… נישקשה, בעטי איז גענוג קלוג, זי זאָל פֿאַרשטײן, װי װײַט ער, ראַבינאָװיטש, האָט זי ליב, און װי װײַט זי, בעטי, איז בײַ אים טײַער…
און נישט גאָר בעטי, אַפֿילו בעטיס מוטער, שׂרה, איז אים אין דער מינוט געװאָרן ליב און טײַער. שׂרה שאַפּיראָ האָט אים הײַנט אָנגעזאָגט אַ צװײטע בשׂורה, װאָס איז בײַ אים געװען נאָך אַ סך אָנגעלײגטער, װי דאָס, װאָס סיאָמקע האָט געכאַפּט צװײ פֿינפֿן אין גימנאַזיע. שׂרה שאַפּיראָ האָט אױסגענוצט דעם מאָמענט, װען די טאָכטער איז ניט געװען אין שטוב, און אַ זאָג געגעבן דעם קװאַרטיראַנט, אַז זי האָט צו אים אַ געשעפֿט.
― אַ שטײגער?
― אַ שטײגער, איך װיל, איר זאָלט רעפּעטיטעװען (ניט געװען בעטי, װאָס זאָל איר צורעכט מאַכן דאָס װאָרט!) מיט מײַן טאָכטער גלײַך װי איר רעפּעטיטעװעט מיט מײַן זון. צאָלן קאָן איך אײַך ניט. נאָר װאַרעמעס און װעטשערע קאָן איך אײַך געבן דערפֿאַר אומזיסט…
ראַבינאָװיטש איז געװען שטאַרקער פֿון אײַזן, אַז ער האָט זיך אײַנגעהאַלטן און ניט אַרומגעכאַפּט די בעל־הביתטע קושן פֿאַר אַזאַ טײַערער בשׂורה! צװײ בשׂורות: ערשטנס, װאָס ער װעט לערנען מיט בעטין. צװײטנס, װאָס ער װעט עסן מיט בעטין בײַ אײן טיש! נײן, די װעלט פֿאַרמאָגט ניט קײן סך אַזעלכע בעל־הביתטעס װי זײַן בעל־הביתטע, ― אין דער ערד אַלע בעל־הביתטעס און אַלע װײַבער פֿון דער גאַנצער װעלט פֿאַר אָט דער שׂרה שאַפּיראָ!
און ראַבינאָװיטש האָט אָנגענומען די בעל־הביתטע פֿאַר אַ האַנט און האָט איר געדאַנקט װאַרעם און געשמאַק און האָט פֿאַרזיכערט זי, אַן ער נעמט אָן מיט פֿאַרגעניגן, װאָס זי לײגט אים פֿאָר. מיט פֿאַרגעניגן! מיט גרױס פֿאַרגעניגן!
― נאָר װאָס דען? מיט אַ תּנאַי, ― האָט אים שׂרה שאַפּיראָ אױסגענומען.
בײַ ראַבינאָװיטשן האָט זיך אָפּגעריסן אין האַרצן:
― צום בײַשפּיל?
― טײ און צוקער זאָל זײַן אײַערע.
ראַבינאָװיטש האָט דערפֿילט, װי טױזנט פּוד איז אים אַראָפּ פֿון דער נשמה.
― פֿאַרשטײט זיך, מײַנע! פֿאַרשטײט זיך!
אין דעם קומט אָן בעטי, װעלכע האָט מיט אײן קוק געכאַפּט, װאָס דאָ איז פֿאָרגעקומען, און האָט געגעבן דער מוטער אַן אױסרײד אױף ייִדיש:
― האָסט קײן צײַט ניט געהאַט, ביז איך אַלײן װעל פֿאָרלײגן?…
און צום קװאַרטיראַנט האָט זי זיך געװענדט אױף רוסיש, און אַ ליבלעך שמײכעלע האָט געשװעבט אױף אירע שײנע ליפּן, און אַ שטראָם מיט פֿאַרב האָט באַגאָסן אירע שײנע באַקן ביז די חן־גריבעלעך:
― דאָרט, װוּ עס קער זיך אָן מיט לערנען די קינדער, װערט מײַן מאַמע אַ מענטש פֿון געשעפֿט…
― אָ! טײַערע, טײַערע בעטי! ― טראַכט זיך ראַבינאָװיטש און נעמט זי דורך מיטן קוק. ― נאָר אַזאַ מלאך פֿון הימל, װי בעטי, קאָן האָבן אַזאַ מוטער! און נאָר אַזאַ מוטער, װי אָט די שׂרה שאַפּיראָ, קאָן האָבן אַזאַ טאָכטער, װי בעטי!…
עס קאָן זײַן, אַז מיר האָבן זיך אַ ביסל צוגעאײַלט דערמיט, װאָס מיר האָבן אַרױסגעגעבן דוד שאַפּיראָן אַן אַטעסטאַט, אַז אין הלכות פּראַװאָזשיטעלסטװע איז ער אַ ספּעציאַליסט און אַ גאָון. אין עטלעכע טעג אַרום, נאָך דעם װי זײַן קװאַרטיראַנט ראַבינאָװיטש האָט זיך פֿאַרשריבן פֿאַר אַ דאַנטיסט, האָט זיך בײַ שאַפּיראָן אין שטוב געטראָפֿן אַ קאַטאַסטראָפֿע. אײנע פֿון יענע קאַטאַסטראָפֿעס, װאָס טרעפֿן זיך ניט זעלטן ― און אין דער לעצטער צײַט גאַנץ אָפֿט, כּמעט אַלע נאַכט ― אין דער אוניװערסיטעט־שטאָט, װוּ עס קומט פֿאָר אונדזער אױסערגעװײנטלעכער ראָמאַן.
עס איז שױן געװען װײַט נאָך האַלבע נאַכט, אַז בײַ שאַפּיראָן אין װױנונג האָט זיך דערהערט אַ קלינגען אין דער טיר. נאָר אַזאַ קלינגען, װאָס קאָן אױפֿװעקן אַ טױטן: דזין־דזין־דזין־דזין־דזין־דזין ― גאָר אָן אַן אױפֿהער. אַן אַנדערער אױף שאַפּיראָס אָרט װאָלט זיכער אַראָפּגעפֿאַלן פֿון באָט, אָדער אַרױסגעשפּרונגען דורך אַ פֿענצטער. שאַפּיראָ איז דאָך אָבער, װי מיר װײסן שױן, אַ מענטש אַ געניטער, איז ער שױן גוט באַקאַנט מיט דעם אַרט קלינגען. ער װײסט, אַז אַזױ קלינגען קלינגט מען נאָר, אָדער דעמאָלט, װען, דאָס גאַנצע הױז איז אַרומגענומען אין פֿלאַם־פֿײַער, און מע װיל אַרױסראַטעװען לעבעדיקע נפֿשות, אָדער דעמאָלט, װען מע מאַכט אַן אָבלאַװע אױף ייִדן; בלשון פּאָליציע װערט עס אָנגערופֿן: „מע מאַכט אַ רעװיזיע אױף די ניט צוגעשריבענע“.
רופֿט עס אײַך אָן װי איר װילט, אָבלאַװע, רעװיזיע ― נאָר מע קלינגט אײַך אַזױ לאַנג, ביז איר עפֿנט ניט אױף די טיר. און אַז איר עפֿנט אױף די טיר, טוען זיך אַ שיט אַרײַן צו אײַך געסט: פּריסטאַװעס, נאַדזיראַטעליעסнадзиратель: אינספּעקטאָרן, גאָראָדאָװאָיס און װאָס איר װילט, און מע הײסט אײַך אױפֿװעקן די גאַנצע שטוב, יונג און אַלט, קלײן און גרױס. און מע הײסט זיך װײַזן דאָקומענטן. די דאָקומענטן װערן איבערגעשריבן, די מענטשן װערן איבערגעקוקט און איבערגעצײלט, און אױב ס'איז אַלצדינג אין אָרדענונג, לאָזט מען אײַך אָפּ געזונטערהײט און מע צעגײט זיך, און איר קאָנט אײַך נאָכדעם טאָן, װאָס איר װילט: שטעלן דעם סאַמאָװאַר און טרינקען טײ, אָדער צוריק זיך לײגן שלאָפֿן, אױב איר קאָנט, און עס מעגן זיך אײַך חלומען זיסע חלומות…
טאָמער זענען בײַ אײַך אָבער די פּאַפּירן, חלילה־וחס, ניט אין אָרדענונג, אָדער טאָמער געפֿינט מען בײַ אײַך, חס־ושלום, טריפֿה סחורה, קאָנטראַבאַנד, דאָס הײסט, אַ ייִדישע נשמה אָן אַ פּראַװאָזשיטעלסטװע, בעט מען אײַך, איר זאָלט אײַך מטריח זײַן אָנטאָן װאָס גיכער, און מוחל זײַן גײן מיט דער חבֿרה אַהין … דאָרט װעט מען אײַך שױן חוקר־ודורש זײַן, און מע װעט אײַך אָנשרײַבן מיט רױטן „װדװאַדצאַט טשעטירע טשאַסאַאין 24 שעה“ אָדער מע װעט אײַך עקספּעדירן מיט גרױס כּבֿוד אין אײַער געבורטשטאָט, װוּ איר קאָנט זיך זען מיט אַלע אײַערע פֿעטערס און מומעס, װאָס איר האָט זײ שױן אַזאַ צײַט ניט געזען…
דוד שאַפּיראָ, װײַל ער איז אַ געניטער מענטש, װאָס איז קלאָר אין אַלצדינג, אַפֿילו אין הלכות אָבלאַװע, האָט געפֿונען, אַז ער האָט ניט װאָס אױסצופֿײַנען זיך פֿאַר די ניט גערופֿענע געסט, און אַז ער װעט זײ אױפֿנעמען אָן אַ סמאָקינג, איז אױך אָן אַן אומגליק. דעריבער האָט ער זיך ניט געמאַכט קײן לאַנגע שהיות, געכאַפּט אַ קורץ פּידזשאַקל אױף די אונטערשטע לאַנגע תּחתּונים מחילה, אַרײַנגעשטעקט די באָרװעסע פֿיס אין די שטעק־שיך און גענומען, קודם־כּל, רײַבן שװעבעלעך, װעלכע האָבן בשום־אופֿן ניט געװאָלט זיך אָנצינדן, ביז ס'איז ניט אױפֿגעשטאַנען שׂרה שאַפּיראָ פֿון איר געלעגער:
― שאַלאָװילע, װאָס רײַבסט דו? ― האָט זי אים געזאָגט, און אױסגעריסן בײַ אים די שװעבעלעך פֿון די הענט. ― רײַבט און רײַבט! האָט קײן צײַט ניט! קוריערסקי פּאָיעזדкурьерский поезд: גיכע באַן! דער רוח װעט זײ ניט נעמען, אַז זײ װעלן שטײן אין דרױסן נאָך אַ ביסל און קלינגען!
מיט די װערטער האָט אים שׂרה אָנגעצונדן אַ קלײן לעמפּל מיט אַ פֿאַררױכערט גלעזל, און דוד איז אַראָפּגעלאָפֿן עפֿענען די טיר. גיך האָבן זיך דערהערט אַ סך פֿיס אױף די טרעפּ, און בײַ שאַפּיראָן אין שטוב איז געװאָרן שׂשׂון־ושׂימחה, ליכטיק אין אַלע װינקעלעך, אַזױ ליכטיק, אַז װיפֿל שׂרה שאַפּיראָ האָט זיך ניט געהילט אין דער קאָלדרע, װאָס זי האָט אױף זיך געכאַפּט אין גרױס אימפּעט, האָט זי פֿאָרט נישט געקאָנט זיך אײַנהילן, אַז מע זאָל ניט אַרױסזען אָדער די נאַקעטע ברוסט, אָדער די באָרװעסע פֿיס. פֿון די האָר, װאָס האָבן זיך בײַ איר צעפֿלאָכטן און צעװאָרפֿן איבער די נאַקעטע אַקסלען, שמועסט מען ניט. און װער איז שולדיק, אַז ניט ער, דער „קוריערסקי פּאָיעזד“? נעכײַבי װאָלט ער אַזױ ניט געפֿלױגן עפֿענען די טיר, װאָלט זי געקאָנט צונױפֿנעמען די האָר, אָדער כאַפּן אױף זיך אַ קלײדל.
― װיפֿל זענט איר דאָ? ― האָט זיך אָנגערופֿן צו דודן אַ טשינאָװניק, אַ הױכער, אַ ברײטבײניקער, מיט גראָבע ליפּן פֿון אַ בעל־תּאװהניק, מיט רױטלעכע פֿאַרשלאָפֿענע אױגן, און האָט אױסגעצױגן אַ לאַנגן הילכיקן גענעץ, װי אַ געזונטער מענטש, װאָס דאַרף נאָך שלאָפֿן.
― מיר זענען דרײ, ― האָט אים דוד שאַפּיראָ אָפּגעענטפֿערט, זיך אָנגענומען מיט קוראַזש, כאָטש די צײן האָבן זיך אים געטרײסלט װי אין אַ קדחת, און װי אַ מענטש אַ געניטער „אין די זאַכן“, האָט ער ניט געװאַרט, ביז מע װעט אים זאָגן דאָס װאָרט „פּאַטשפּאָרט!“ און האָט זיך אַלײן גענומען צום סורדוט, װאָס אױף דער װאַנט, אױפֿגעשפּיליעט די בוזעם־קעשענע און אַרױסגעצױגן פֿון דאָרטן דעם פּאַספּאָרט מיט דער פּראַװאָזשיטעלסטװע מיט די איבעריקע פּאַפּירן, און אונטערגעטראָגן זײ דעם טשינאָװניק גאַנץ עלעגאַנט, מיט אַ שאַר מיט אַ פֿוס, גאָר מעשׂה קאַװאַליר, פֿאַרגעסן, אַ פּנים, אַן ער גײט באָרװעס, מיט אַ קורץ װײטיקל אױף די װײַסע תּחתּונים.
― זאָגסט דו, אַז דרײַ? ― מאַכט צו אים דער האַלב פֿאַרשלאָפֿענער טשינאָװניק און קוקט זיך אָן מיט די רױטלעכע אױגן אױף דער מאַדאַם שאַפּיראָ, און טראָגט אונטער צו איר פּנים אַ העל־לײַכטנדעס לאַמטערנדל ― און זי װײס גיט, װאָס זי זאָל טאָן מיט די צעװאָרפֿענע האָר, מיט די נאַקעטע ברוסט און מיט די באָרװעסע פֿיס… פּלוצעם דערמאָנט זי זיך, אַז איר מאַן האָט געזאָגט אַזעלכס, װאָס ס'ניט געהערט צו װערן: װאָס הײסט, זײ זענען דרײַ, אַז זײ זענען אײגנטלעך פֿיר, און ניט פֿיר, נאָר מיטן קװאַרטיראַנט זענען זײ גאָר גאַנצע פֿינף!… פֿון שרעק האָט זי שױן פֿאַרגעסן, אַז זײ זענען דאָ ניט אַלײן, און האָט אױסגעצױגן צו איר מאַן אירע נאַקעטע הענט און גענומען אױסשמועסן זיך מיט אים אױף ייִדיש:
― דוד! גאָט איז מיט דיר! װאָסערע דרײַ? דאָסט פֿאַרגעסן, אַז מיר זענען פֿינף?
דוד האָט זיך געריבן די אױגן, גלײַך װי ער װאָלט דערהערט מי־יודע װאָס פֿאַר אַ נײַעס.
― פֿינף? װי אַזױ קומט אױס נאָך דײַן חשבון פֿינף?
― ראָכמײַסטער מײַנער! איך און דו איז ניט צװײ. בעטי איז ניט דרײ. סיאָמקע איז ניט פֿיר…
דוד האָט זיך געגעבן אַ פּאַטש אין שטערן, אױסגעשפּיגן אָן אַ זײַט און אָנגערופֿן זיך צום טשינאָװניק:
― איך האָב גאָר פֿאַרגעסן. מיר זענען ניט דרײַ, נאָר פֿיר. פֿיר זענען מיר.
― ניט פֿיר ― שרײַט צו אים שׂרה ― ניט פֿיר, נאָר פֿינף!
― פֿאַרװאָס פֿינף? װוּ אין דער חשבון?
― דעם קװאַרטיראַנט האָסט דו פֿאַרגעסן? צי דו װילסט אַלײן נעמען אַן אומגליק אױף דײַן קאָפּ?…
― טפֿו זאָל דאָס װערן! ― האָט שאַפּיראָ װידעראַמאָל זיך מכבד געװען מיט אַ פּאַטש אין שטערן און מיט אַ שפּײַ אױס, און אָנגערופֿן זיך צום טשינאָװניק, כּלומרשט מיט אַ שמײכעלע:
― איך האָב מיך שױן גאָר פֿאַרפּלאָנטערט. מיר זענען ניט דרײַ און ניט פֿיר, מיר זענען פֿינף.
― טעעעקסтак: אַזױ! ― האָט דער טשינאָװניק אױסגעצױגן, ניט אױפֿגעהערט זיך צו שפּיגלען אין שׂרה שאַפּיראָס שװאַרצע האָר, װאָס האָבן זיך צעװאָרפֿן אױף אירע קלאָר־װײַסע נאָך גאַנץ יונגע ברוסט. ― פֿינף זאָגסט דו? אפֿשר זעקס? אפֿשר זיבן? און אפֿשר נאָך און נאָך? איבעריקנס, אָט װעלן מיר באַלד זען.
און דער טשינאָװניק מיט די פֿאַרשלאָפֿענע רױטלעכע אױגן האָט אַ װוּנק געגעבן צו זײַנע באַהעלפֿערס, מע זאָל מאַכן אַ רעװיזיע, און די באַהעלפֿערס האָבן זיך געגעבן אַ נעם צו דער אַרבעט. בעטן און שאַפֿעס, טישן און בענקלעך זענען געװען איבערגעקוקט עטלעכע מאָל. פֿון סיאָמקען האָט מען אַראָפּגעצױגן די קאָלדרע און צוגעטראָגן אים צום פּנים אַ רעפֿלעקטיװ לאַמטערנדל, אַזױ אַז סיאָמקע האָט זיך פֿאַרשעמט און צעלאַכט. דאָס אײגענע האָט געזאָלט פֿאָרקומען אױך מיט בעטין, האָט בעטי זיך געגעבן אַ כאַפּ אױף און אַ שפּרונג אַראָפּ פֿון בעט, מיט כּעס זיך אײַנגעהילט אין אַ לײַלעך, און געבליבן שטײן אױג אױף אױג מיטן האַלב פֿאַרשלאָפֿענעם טשינאָװניק, מיט די בעל־תּאװה ליפּן, װאָס האָט געװאָרפֿן מיט זײַנע רױטלעכע אױגן פֿון דער טאָכטער אױף דער מוטער און פֿון דער מוטער אױף דער טאָכטער, פֿאַרגלײַכנדיק, אַ פּנים, װעלכע פֿון די צװײ װאָלט ער אַ בעלן געװען צו האָבן…
― דער שװאַרץ־יאָר זאָל זײ װיסן, װער ס'איז שענער! ― אַזױ האָט ער געטראַכט בײַ זיך אין האַרצן. ― דער רוח האָט זײ בײדע ניט גענומען! שײן זענען זײ בײדע. נאָר די קלײנע איז רײַצנד! װענוס… יונאָנאַ… אַפֿראָדיטאַ… האָבן זיך אים געפּלאָנטעט אין זײַן זכּרון אַלערלײ נעמען, װעלכע ער האָט אױסגעלײענט אין די ראָמאַנען. און פֿון די אַלע נעמען האָט ער פֿאַרגעסן אײן נאָמען, װעלכער װאָלט זיך אַמבעסטן געפּאַסט אין דער דאָזיקער מינוט פֿאַר דער שײנער בעטין מיט איר קלאָר מאַטעװע פּנים, מיט דער אױסגעטאָקטער נאָז, מיט די פּרעכטיקע טונקעלע האָר, מיט די געדיכטע ברעמען און מיט די גרױסע קאַרע אױגן, װאָס האָבן געברענט אין דער מינוט מיט אַ פֿײַער פֿון צער און פֿון צאָרן.
יהודית ― איז געװען דער דאָזיקער נאָמען.
װען אונדזער ראַבינאָװיטש זאָל טאַקע זײַן דער אמתער ראַבינאָװיטש, ניט פּאָפּאָװ, װאָלט ער, האָבנדיק אַ מעדאַל און ניט אַרײַן אין אוניװערסיטעט, זיכער אַזױ געשמאַק ניט געשלאָפֿן, װי דער איז געשלאָפֿן אין דער דאָזיקער נאַכט… ניט נאָר ער האָט ניט געהערט ניט קײן מוראדיקע קלונגען, ניט קײן טופּען פֿון אַ סך פֿיס און ניט קײן קולות פֿון אַ סך מענטשן, ער האָט אַפֿילו ניט געהערט, װי דער בעל־הבית זײַנער, דוד שאַפּיראָ, שטײט איבער אים און טאָרעט אים בײַ דער קאָלדרע און װעקט אים אַלע מאָל העכער און העכער: „ראַבינאָװיטש! ראַבינאָװיטש!! ראַבינאָװיטש!!!“… ראַבינאָװיטש איז גאָר געװען װײס איך װוּ! ערגעץ אױף שליטעלעך האָט ער זיך געשליטלט באַרג־אַראָפּ, איבער שנײ, און ניט אַלײן, נאָר דװקא אין צװײען, און דװקא מיט בעטין, װאָס האָט אים אַרומגענומען מיט בײדע הענט, צוגעטוליעט איר פּנים צו זײַן פּנים, אירע חנעװדיקע בעקלעך צו זײַנע ליפּן, און ער קושט זי, קושט זי, קושט זי, און זי לאַכט, רײַסט זיך פֿון זײַנע הענט און לאַכט, און ער קושט זי און קושט זי און ציט זי צו זיך. „װוּהין ציסט דו מיך?“ ― קום, טײַערע! קום, בעטי! „װוּהין?“ ― אַהין, אַהין, אין קלױסטער אַרײַן… „אין קלױסטער? כאַ־כאַ־כאַ! װאָס װעלן מיר טאָן אין קלױסטער?“ ― דאָרט װעלן מיר חתונה האָבן. דאָרט װעל איך דיך נעמען. דאָרט װעסט דו זײַן מײַנע, מײַנע, מײַנע!…
― װאָס באַלעבעטשעט איר: מײַנע, מײַנע, מײַנע? ― זאָגט דער בעל־הבית צום קװאַרטיראַנט און שלעפּט פֿון אים די קאָלדרע. ― שטײט נאָר אױף, פּאָליציע איז דאָ, ראַבינאָװיטש! ראַבינאָװיטש!! ראַבינאָװיטש!!!
― װעלכער רוח ראַבינאָװיטש? פֿון װאַנען האָט זיך דאָ גענומען אַ ראַבינאָװיטש? ― מאַכט דער קװאַרטיראַנט צום בעל־הבית, שלעפּנדיק צוריק מיט אײן האַנט צו זיך די קאָלדרע און מיט דער אַנדערער רײַבנדיק זיך די אױגן, ― װאָס איז? װאָס איז געשען?
― פּאָליציע איז דאָ. אַ רעװיזיע… אַן אָבלאַװע… מײן איך אַ רעװיזיע.
― װעלכער רוח פּאָליציע? װעלכע רעװיזיע? װער דאַרף זי? האַלדז און נאַקן די פּאָליציע!…
― גאָט איז מיט אײַך, ראַבינאָװיטש! װאָס רעדט איר? פּראַװאָזשיטעלסטװע…
דאָס לעצטע װאָרט האָט, אַ פּנים, פֿאָרט געװירקט בעסער פֿון אַלצדינג.
― פּראַװאָזשיטעלסטװע? אַהאַ! איך װײס שױן. װוּ־זשע איז זי?
― װער?
― די פּראַװאָזשיטעלסטװע, צו אַלדי,רוחות!…
― טפֿו זאָל דאָס װערן! איר זאָלט ניט זײַן קײן ייִד, װאָלט איך געזאָגט, אַז איר זענט שיכּור. איר רעדט ניט װי אַ ניכטערער. איך דערצײל אײַך, אַז פּאָליציע איז דאָ, אַן אָבלאַװע, מײן איך, אַ רעװיזיע, פֿרעגט זיך נאָך אױף אײַער פּראַװאָזשיטעלסטװע, פֿרעגט איר מיך: װוּ איז זי?
ערשט נאָך די װערטער און דערזען בײַ דער טיר אַ נאַדזיראַטעל, האָט ראַבינאָװיטש קױם צעקײט, װאָס דאָ טוט זיך, און האָט אָנגעהױבן זיך דערמאַנען, װוּ ער איז אין דער װעלט… פֿון דעסטװעגן, האָט ער דעם רוחס נאָמען איבערגעחזרט נאָך אַ היפּשע עטלעכע מאָל, ביז דער בעל־הבית האָט אים געשטעלט אױף די פֿיס און אַרײַנגעפֿירט אין צװײטן צימער, װוּ ער האָט געטראָפֿן דאָס אױבן־געשריבענע בילד: די בעל־הביתטע שטײן אײַנגעהילט אין אַ קאָלדרע, בעטי ― אין אַ לײַלעך, און אַקעגן זײ דער טשינאָװניק מיט די בעל־תּאװה ליפּן.
די ערשטע מינוט האָט ער ניט אינגאַנצן געקאָנט פֿאַרשטײן, װאָס דאָ טוט זיך. מילא, אַ רעװיזיע איז אַ רעװיזיע. אָבער װאָס האָבן דאָ צו שטײן בײדע פֿרױען האַלב נאַקעט?… און װאָס קוקט אױף זײ אָט דער נפֿש מיט אַזעלכע אױגן?…
און עס האָט זיך אָנגעצונדן אין אים אַ פֿײַער אױף דעם נפֿש מיט די גראָבע בעל־תּאװה־ליפּן, װאָרעם ער איז אָנגעקומען פּונקט אין דער מינוט, װען דער טשינאָװניק האָט אױסגעפֿרעגט בײַ בעטין, װיפֿל יאָר זי איז אַלט.
― אַכצן, ― האָט אים די מוטער געענטפֿערט פֿאַר דער טאָכטער, און דער טשינאָװניק האָט איר אָפּגעהאַקט:
― איך פֿרעג ניט בײַ דיר, איך פֿרעג בײַ איר.
― אַכצן, ― האָט אים געענטפֿערט שױן בעטי אַלײן.
― לײַגסט, דושינקאַ, ― האָט איר אַ זאָג געגעבן דער טשינאָװניק מיט אַ שמײכעלע אױף זײַנע בעל־תּאװה־ליפּן און געװאָלט אױפֿדעקן אַ ביסל פֿון איר דעם לײַלעך. איז אױסגעװאַקסן דער קװאַרטיראַנט און אױסגעדונערט אױף אַזאַ קול, אַז אַלע האָבן זיך דערשראָקן:
― אָן הענט!!!
זינט דער טשינאָװניק איז אַ טשינאָװניק און גײט אױף „רעװיזיעס“, האָט ער נאָך ניט געהערט, אַז אַ ייִד זאָל האָבן אַ העזה אױפֿצוהײבן אַזאַ קול… אַ מינוט אין ער געשטאַנען און געקוקט אױף דעם יונגנמאַן, נישט געקאָנט אױסרעדן אַ װאָרט פֿון איבערראַשונג. נאָכדעם האָט ער אָפּגעאָטעמט און גענומען זיך צום חבֿרה־מאַן:
― דו… װער ביסט דו אַזעלכער?
― װאָס פֿאַר אַ „דו“? אױס דו. הײַנט זאָגט מען „איר“, גיט „דו“…
דער טשינאָװניק האָט אַזש אַראָפּגעלאָזט בײדע הענט, און אַ קרום שמײכעלע האָט זיך באַװיזן אױף זײַנע גראָבע בעל־תּאװה־ליפּן. ער האָט נאָר אַ קוק געגעבן אױף זײַנע באַהעלפֿערס און אַרױסגעלאָזט אַ באַפֿעל:
― נעמען זאָל מען אים!
― מע דאַרף מיך ניט „נעמען“, איך גײ אַלײן, ― האָט ראַבינאָװיטש געזאָגט פֿעסט און איז אינאײנעם מיט די באַהעלפֿערס אַרײַן צו זיך אין חדרל אָנצוטאָן זיך און גײן, װוּהין מע װעט אים פֿירן.
דער טשינאָװניק מיט די בעל־תּאװה־ליפּן, װאָס איז אַ מינוט פֿריִער געװען פֿול מיט יצר־הרע צו אָט די צװײ האַלב־נאַקעטע פֿרױען, און באַזונדער צו דער ייִנגערער, װאָס האָט אױסגעזען אין זײַנע אױגן װי אַ פֿרישע פּרי, אַ שמעקנדיקע צײַטיקע פֿערשקע, נאָך מיט טױ איבערגעדעקט, האָט פֿאַר רציחה נישט געקאָנט רעדן אַ װאָרט. עס האָט אין אים געברענט אַ פֿײַער. ערשטנס, אױף דעם זשידאָװסקי בחור, פֿאַר זײַן חוצפּה און פֿאַר זײַן האַלטן זיך; און צװײטנס, װאָס מע האָט אים צעשטערט זײַנע בעסטע מחשבֿות און אילוזיעס, אַזױ אַז ער האָט שױן כּמעט גאָר פֿאַרגעסן, װעגן װאָס האָט ער דאָ נאָר־װאָס געטראַכט.
― אַ??? ― האָט ער זיך באַלד דערמאָנט, װאַרפֿנדיק דעם לעצטן קוק אױף בעטין, װאָס האָט אױסגעזען אין דער מינוט, אײַנגעהילט אין װײַסן לײַלעך, װי אַ פּרעכטיקע סטאַטוע, אױסגעהאַקט פֿון מאַרמאָר. ― אַ? װענוס… יונאָנאַ… אַפֿראָדיטאַ… אַן אַפּעטיטנע זשידאָװאָטשקאַ ― ניטאָ װאָס צו רעדן… אַן עבֿירה! אױפֿן אָרט פֿון דעם חוצפּהדיקן בחור װאָלט איך בעסער געװאָלט אָפּפֿירן אָט די… אָט די װענוס פֿון דער ייִדישער גאַס…
און ניט װילנדיק האָט זיך אַרױסגעריסן בײַ אים אַ שװערער זיפֿץ פֿון טיפֿן האַרצן. פֿאַר אָט דעם בן־אָדם איז עס באמת געװען אַ גרױסער שאָדן…
װי האָט ער געקאָנט פֿאָרױסזען בנבֿואה, אַז די דאָזיקע זעלטענע שײנהײט, די דאָזיקע װענוס פֿון דער ייִדישער גאַס, װעט נאָך אַמאָל אַרײַנפֿאַלן צו אים אין די הענט אַרײַן, און נאָך װי אַזױ אַרײַנפֿאַלן?!… דערװײַל די נאַכט שטײט ניט, מע מוז גײן װײַטער. דער טשינאָװניק טרײַבט די באַהעלפֿערס, זײ זאָלן נעמען דעם חבֿרה־מאַן, און דער חבֿרה־מאַן האָט צײַט. ער טוט זיך אָן… דוד שאַפּיראָ האָט זיך אַפֿילו געװאָלט אַרױסשטעלן פֿאַר אַ מליץ־יושר, אַ שתּדלן פֿאַר זײַן קװאַרטיראַנט, אָפּגעשװאָרן זיך, אַז ער האָט אַ פּראַװאָזשיטעלסטװע; אים אַזאַ שטיק גאָלד, װאָס פֿאַר אַ פּראַװאָזשיטעלסטװע! גאָר װאָס דען? זי געפֿינט זיך נאָך אין דער זובאָװראַטשעבנעзубоврачебна: דאַנטיסט… האָט
אים אָבער דער טשינאָװניק אָפּגעשטופּט מיט דער האַנט, אױסגעדרײט דעם קאָפּ צו זײַנע באַהעלפֿערס, װאָס האָבן געהאָלפֿן ראַבינאָװיטשן אָנטאָן זיך, און אױסגעשריגן, שױן גאָר אױף דער הױכער אָקטאַװע:
― װאָס באָברעט איר זיך דאָרט אַזױ לאַנג? װעלכע שװאַרצע יאָר? אָקאָרשט װי מע זעט ניט גײט אַװעק די נאַכט! ס'איז נאָך דאָ גענוג קאָנטראַבאַנדענע סחורה אױף דער דאָזיקער גאַס, בײַ די קינדער פֿון ישׂראל! לעבעדיק! רירט זיך! פֿאַרטיק? מאָרש!
אין דער דאָזיקער צעשטערטער נאַכט איז שױן בײַ שאַפּיראָן אין שטוב קײנער ניט געשלאָפֿן, כאָטש אַלע האָבן זיך שױן װי באַרויִקט, אַװעקגעלײגט זיך צוריק אױף זײערע געלעגערס און אױסגעלאָשן דאָס לעמפּל אױף אַנטשלאָפֿן צו װערן.
עס איז אָבער קײן שלאָף ניט געקומען אױף קײנעם.
דוד שאַפּיראָ מיט דער פֿרױ האָבן געהאַלטן אין פּלאַנעװען אױף מאָרגן. אם־ירצה־השם, מאָרגן, לאָז נאָר װערן טאָג, אַזױ פֿליט אַװעק דוד צום פּאָליצמײַסטער…
― צום פּאָליצמײַסטער? ― שלאָגט אים איבער שׂרה, ― װאָס װעסט דו פֿליִען צום פּאָליצמײַסטער, „קוריערסקי־פּאָיעזד“? פֿריִער דאַרפֿסט דו זײַן אין דער זובאָװראַטשעבנע, דערנאָך שױן…
― גוט, װאָס דו האָסט מיר געזאָגט! ― כאַפּט אונטער דוד, ― אָן דיר װאָלט איך גאָר ניט געװוּסט מסתּמא, װאָס איך האָב צו טאָן. דאָרט, װוּ ס'איז שײך צו פּראַװאָזשיטעלסטװע, מעגסט דו זיך שױן, נישקשה, פֿאַרלאָזן אױף מיר.
― אַזױ? אַז דו ביסט יאָ אַזאַ בריה, פֿאַרװאָס־זשע האָסט דו ניט געזען, אַז די פּראַװאָזשיטעלסטװע זאָל זײַן בײַ אים אין קעשענע, ראָכמײַסטער מײַנער?
― װאָס זאָל איך רעדן מיט אַ בהמה? איך האָב דיר געזאָגט, דאַכט מיר, זיבן און זיבעציק מאָל, אַז ער איז אַ ייִנגל און אַ ייִנגל און אַ ייִנגל: װיפֿל איך טאָלקעװע אים און טאָלקעװע, אַז אַ ייִד אָן אַ פּראַװאָזשיטעלסטװע אין קעשענע איז װי אַ מענטש אָן „װאָזדעךвозрух : לופֿט“ און װי אַ פֿיש אָן װאַסער ― הערט ער מיך װי דעם פֿאַר־אַ־יאָריקן שנײ. אין אײן אױער אַרײַן, פֿונעם אַנדערן אַרױס… אַ מאָדנע נפֿש, אָט דער ראַבינאָװיטש! למאַי אַזױ װי ער האָט נײטיק באַדאַרפֿט אַרױסשפּרינגען קעגן דעם דאָזיקן טשינאָװניק און אױפֿהײבן אױף אים אַ קול, אַז איך בין שיִער טױט געפֿאַלן! ער האָט אין זיך, זאָג איך דיר, אָפּשניצלעך גאָר ניט פֿון קײן ייִדן! איך װײס גאָר ניט, װאָס דאָס איז פֿאַר אַ מין ייִד אױף דער װעלט! האָט קײן מורא ניט פֿאַר קײן זאַך, ניט פֿאַר קײן פּאָליציע, ניט פֿאַר קײן רוח, ניט פֿאַר קײן שװאַרץ־יאָר!…
דאָ מישט זיך שױן אַרײַן די טאָכטער, װאָס קאָן מער ניט איבערטראָגן די דאָזיקע רײד, און גיט אַװעק דעם פֿאָטער אַ גאָב, למאַי ער רעכנט פֿאַר אַ חסרון דאָס, װאָס איז אײגנטלעך אַ מעלה…
שטעלט זיך אַװעק אַקעגן די מוטער, נעמט זיך אָן דעם מאַנס קריװדע, און כאַפּט אױך אַ פּסק פֿון דער טאָכטער. און אָט אַזױ, גײט אַװעק די נאַכט אין אומענדלעכע שמועסן, און פֿון שלאָפֿן האָט מען שױן גאָר פֿאַרגעסן אַפֿילו קלערן.
אַפֿילו דער קלײנער סיאָמקע! סיאָמקע, װאָס איז פֿון קינדװײַז אױף אױסגעװאַקסן אױף אײביקע פּחדים פֿאַר „פּראַװאָזשיטעלסטװע“ און אין שטענדיקע שרעק פֿאַר פּאָליציע, האָט אױך נישט געקאָנט אַזױ גיך נאָך אַ מאָל אײַנשלאָפֿן.
דער פֿאַקט, װאָס מע האָט צוגענומען פּלוצעם, אין מיטן דרינען, זײַן לערער, איז בײַ אים געװען ניט אַזױ שטאַרק אָפּגעפֿרעגט: נו, מסתּמא איז בײַ אים ניט די,,פּראַװאָזשיטעלסטװע“ װי עס דאַרף צו זײַן… דאָס, װאָס אים האָט ניט געלאָזט שלאָפֿן, איז געװען אַן אַנדער זאַך: װאָס װעט זײַן מיט די אָטמעטקעסотметки: חשבונות אין גימנאַזיע? אָן דעם רעפּעטיטאָר װעט ער נישט ברענגען מער קײן פֿינפֿן )ער װײסט עס פֿאַר געװיס(, און אַז ער װעט ניט ברענגען קײן פֿינפֿן, װעט אים דער טאַטע ניט געבן קײן פֿערציקערס. און אַז ער װעט ניט האָבן קײן פֿערציקערס, װוּ װעט ער נעמען געלט אױף צו גײן אין קינעמאַטאָגראַף?
אַ ביסל האָט אים אױך באַנג געטאָן טאַקע דער רעפּעטיטאָר אַלײן. ― אַ רחמנות ― טאָמער שיקט מען אים מיטן עטאַפּ… און מיט װעמען װעט ער, סיאָמקע, איצט מאַכן די אוראָקן? מיט בעטין? ער האָט פֿײַנט לערנען מיט בעטין. באַלד װערט זי אין כּעס. אַ שװעבעלע! מיט דעם קװאַרטיראַנט לערנען איז גאָר אַנדערש. מיט אים לערנען איז אַ מחיה. ער האָט ליב דעם קװאַרטיראַנט און דער קװאַרטיראַנט האָט ליב אים. ער װײס, אַז דער קװאַרטיראַנט האָט אים ליב. ער האָט זײ אַלעמען ליב: אים און די מאַמע און בעטין. בעטין נאָך מער װי אַלעמען… דאָס װײס ער פֿאַר געװיס… װאָרעם װאָס דען קוקט ער אַזױ אױף דער שװעסטער, טאַקע אָט דער ראַבינאָװיטש, בעת קײנער זעט ניט?… און פֿאַרװאָס לאָזט ער אַראָפּ די אױגן, אַז די מאַמע קוקט אױף אים, װי ער קוקט אױף דער שװעסטער?…
און די שװעסטער אים ― האָט אױך ליב סכּנות־נפֿשות: װאָרעם אַז ניט, װאָס װערט זי אַזױ רױט אַלעמאָל, װען ער קוקט אױף איר?… און װאָס שרײַבן זײ דאָס בײדע, אײנס דאָס אַנדערע, אױפֿן טאָװל פֿון ביכל אײנציקע אותיות, װאָס מע דאַרף זײַן מיט אַכצן קעפּ, מע זאָל עס קאָנען איבערלײענען!… אַ רחמנות אױף דער שװעסטער, טאָמער בלײַבט זי אָן אַ לערער… נאָר ניט שױן־זשע װעט ער טאַקע צוריק ניט קומען? בײַ װעמען װערט מען עס געװאָר? בײַ בעטין? בעטי איז אין כּעס. זי שװײַגט, נאָר ער װײס, אַז זי איז אין כּעס… טאַטע־מאַמע זענען פֿאַרנומען אין זײער שמועס. מע שמועסט און מע װערטלט זיך. ער איר „בהמה“ און זי אים „קוריערסקי־פּאָיעזד“ ― כאַ־כאַ־כאַ!… נאָר שאַ. אָט האָט בעטי זיך אױך אַרײַנגעמישט אין זײער שמועס. מע באַדאַרף האָרכן, װאָס זאָגט בעטי…
און סיאָמקע הערט זיך אַן, װאָס בעטי זאָגט.
― איך קאָן שױן מער ניט הערן, ― זאָגט זי ― די גאַל קאָן צעזעצט װערן! װאָס האָט איר געװאָלט ― ער זאָל זיך לאָזן טרעטן מיט די פֿיס אַזױ װי איר? קריכן אױף אַלע פֿיר אַזױ װי איר?… אים װעט מען ניט זאָגן דו, אַזױ װי אײַך. זײַט זיכער!…
― אַ גליק האָט אים געטראָפֿן! ― רופֿט זיך אָפּ די מוטער פֿון איר בעט אַרױס, מיט אַ קול פֿון אַ מענטשן, װאָס װאָלט אַ בעלן געװען כאָטש נאָך אַ ביסל שלאָפֿן און קאָן ניט. ― װאָס זאָגסט דו אױף דעם גליק: מע װעט אים שױן ניט זאָגן דו, מע װעט אים זאָגן איר! זײַט־זשע מוחל, װעט מען אים זאָגן, פֿאָרט אײַך געזונטערהײט צוריק קײן שקלאָװ…
― מאָל דיר, דאָס רעדסט דו שױן װי אַ ייִדענע! ― האַקט איר אָפּ דוד פֿון זײַן בעט אַרױס, ― צוריק קײן שקלאָװ װעט מען אים ניט שיקן, מעגסט זיך שױן פֿאַרלאָזן אױף מיר. אַ זאַקאָן איז אַ זאַקאָן. זובאָװראַטשעבנע איז אַזױ גוט װי אוניװערסיטעט. לאָז נאָר װערן טאָג, אַזױ פֿלי איך אַװעק צום פּאָליצמײַסטער.
― װידער אַ מאָל צום פּאָליצמײַסטער? דו קערסט מײנען אין זובאָװראַטשעבנע? ― שלאָגט אירס איבער שׂרה.
― נו, פֿאַרשטײט זיך. פֿריִער אין זובאָװראַטשעבנע, דערנאָך צום פּאָליצמײַסטער. װעט אים דער פּאָליצמײַסטער באַלד הײסן אַרױס לאָזן. מעגסט שױן זײַן זיכער!
― הלװאַי, רבונו־של־עלום! ― זאָגט שׂרה מיט אַ זיפֿץ. ― פֿון דײַן מױל אין גאָטס אױערן…
― נו, דאַנקען גאָט! ― טראַכט זיך סיאָמקע. ― װיבאַלד אַזױ, קאָנען מיר נאָך מאָרגן מאַכן מיט אים די אוראָקן. הײַנט איז סײַ װי ניטאָ ניט קײן מאַטעמאַטיקע, ניט קײן געאָגראַפֿיע. װאָס דען איז הײַנט?
און סיאָמקעס געדאַנקען גײען אַװעק אינגאַנצן מיט אים אין אײנעם אין די אוראָקן, גימנאַזיע, מאַטעמאַטיקע, געאָגראַפֿיע, און ער הערט נישט מער דעם װײַטערן שמועס פֿון דער שװעסטער און דאָס װערטלען זיך פֿון טאַטע־מאַמע. ער דרײט זיך אױס מיטן פּנים צו דער װאַנט, דעקט זיך איבער מיט דער קאָלדרע איבערן קאָפּ און װערט גיך אַנטשלאָפֿן, מיט דעם רויִקן געבענטשטן שלאָף, װאָס איז נאָך מעגלעך נאָר אין די יונגע, גליקלעכע, קינדערשע יאָרן.
אַז מע כאַפּט אײַך אױף אין מיטן נאַכט, סאַמע אין בעסטן שלאָף, און מע מאַכט מיט אײַך אַ שפּאַציר איבער עטלעכע פֿינצטערע גאַסן באַרג אַרױף און באָרג אַראָפּ און װידעראַמאָל באַרג אַרױף, און מע טיאָפּקעט זיך מיט אײַך איבער דער אָסיענדיקער בלאָטע מיט אַ גאַנצער כאַליאַסטרע סאָלדאַטן, װאָס טרײַבן אײַך מיט אַלע געפֿאַנגענע האַלדז און נאַקן, און איר הערט זיך אָן אַזעלכע רײד מיט אַזעלכע קללות, װאָס איר האָט נאָך אַזעלכס ניט געהערט קײנמאָל, און מע ברענגט אײַך צו פֿירן אין אַ מקום, װוּ ס'איז אָנגערױכערט און אָנגעשטונקען אַזױ, אַז מע זעט ניט די ליכטיקע װעלט, און מע נעמט אײַך און מע זעצט אײַך אַרײַן אינאײנעם מיט שיכּורים און גנבֿים און גאָט װײס מיט װעמען, און איר װילט זיך צוזעצן און ס'איז ניטאָ אױף װאָס, סײַדן אױף דער הױלער שמוציקער און גליטשיקער ערד, און טאָמער װילט איר פּראָטעסטירן, איז ניטאָ צו װעמען, סײַדן צו די פֿיר װענט, ― אָט דאָס אַלעס אַז איר מאַכט דורך, פֿאַרלירט איר דעם גאַנצן קוראַזש און פֿאַרטראַכט זיך װעגן אַזעלכע זאַכן, װאָס איר האָט ביז אַהער װינציקער פֿון אַלץ געטראַכט. װיפֿל אונדזער העלד האָט זיך ניט געשטאַרקט, אָנגענומען זיך מיט האַרץ, געשפּאַנט װי אַ קאָזאַק מיטן גאַנצן „אָבכאָדобход : גאַנג“ צום טאַקט: אײנס־צװײ, אײנס־צװײ, זיך געגעבן דאָס װאָרט זײַן שטאַרק ביזן סוף, און אַדרבה, זיך געפֿילט אין דער דאָזיקער נאַכט נאָך מער שטאַרק און מער שטאָלץ װי אַלע מאָל, ― דאָך, אַז מע האָט אים אַראָפּגעלאָזט אינעם גוטן מקום אַרײַן, האָט ער זיך געמוזט מודה זײַן, אַז באַשרײַבן דאָס לעבן אין אַ בוך איז אַ סך גרינגער, װי אַלײן דאָס דורכצומאַכן, און אַז זײַן אַ ייִד איז, אַ פּנים, אַ סך שװערער, װי מע קאָן זיך פֿאָרשטעלן…
דאָס, װאָס ער האָט זיך אָנגעזען און אָנגעהערט אין געפֿענקעניש, און דאָס, װאָס ער האָט פֿון דאַנען אַרױסגעטראָגן אין דער אײנציקער נאַכט, װאָלט ער געװיס ניט אַרױסגעטראָגן פֿאַר אַ גאַנץ יאָר לעבן אױף דער פֿרײַהײט.
אַלע מאָל האָט זיך געעפֿנט די טיר און ס'איז אַרײַן אַ נײַער טראַנספּאָרט פֿון געפֿאַנגענע, מערסטנטײלס ייִדן, איבערגעשראָקענע װי די האָזן, אָפּגעריסענע, אָפּגעשליסענע, פֿאַרפֿינצטערטע, פֿאַרחושכטע און דערשלאָגענע. און װאָס אים האָט אינטערעסירט ― איז דאָס, װאָס די „אַלט־געזעסענע“ האָבן באַגעגנט יעדן ייִדישן טראַנספּאָרט מיט אַ גדולה, מיט אַ געלעכטער און מיט אַלערלײ שאַרפֿע פּיקאַנטנע װערטער, און אָפֿטמאָל אױך מיט אַ קללה, מיט אַ קריץ מוט די צײן און מיט אַ סטוסאַק אין זײַט אַרײַן: „זשידאָװסקאַיאַ מאָרדאַ“, „פּסיאַקרעװ“ אָדער „סאָבאַקאַ נעװירנאַיאַ“, ― עס װענדט זיך אין דעם, װער די זאָגערס זענען געװען: אַן עכטער פֿאָניע, אַ פּאָליאַק אָדער אַ מאַלאָראָס…
און װאָס אים האָט אינגאַנצן איבערראַשט ― איז דאָס, װאָס די אַלע איבערגעשראָקענע, אָפּגעריסענע, אָפּגעשליסענע, פֿאַרפֿינצטערטע, פֿאַרחושכטע און דערשלאָגענע האָבן אױסגעהערט די געלעכטערן מיט די קללות אַזױ קאַלט, גלײַך װי ניט זײ מײנט מען!…
אײנער, אַן אױסגעטריקנט ייִדל, מיט אַ זאַק, װאָס איז כּמעט צװײ מאָל אַזױ גרױס װי ער אַלײן, האָט געכאַפּט אַן אָנצוהערעניש אין זײַט אַרײַן פֿון אַ הױכן, ברײטבײנעריקן חבֿרה־מאַן, אױך אַן אָפּגעריסענער, אַזױ אַן ער האָט זיך שיִער איבערגעקערט מיטן זאַק דרײַ מאָל, האָט נאָר אַ קוק געגעבן דעם ברײטבײנעריקן חבֿרה־מאַן אין פּנים אַרײַן, גלײַך װי ער װאָלט חשק געהאַט צו װיסן, װאָס לאָזט אים דאָ יענער הערן?… פֿון דעם, װאָס אַלע אַנדערע ייִדן זענען אָנגעפֿאַלן אױפֿן אָפּגעשטױסענעם ייִדל מיטן זאַק און גענומען רעדן אַלע מיט אַ מאָל, האָט ראַבינאָװיטש פֿאַרשטאַנען, אַז דאָס האָבן אים זײַנע אַפֿערגעהאַלטן, למאַי ער קריכט ניט אַהין װוּ מע דאַרף, למאַי ער שלעפּט זיך אַרום מיט אַזאַ גרױסן זאַק. און עס האָט אים שטאַרק געװוּנדערט, פֿאַרװאָס אײגענע ברידער נעמען זיך ניט אָן פֿאַר אַן אײגענעם. װוּ איז זײער געװיסע „סאָלידאַרנאָסט“? ― האָט ער זיך געטראַכט. ― װוּ איז זײער קהל, זײער „קאַגאַל“ װאָס ער האָט געלײענט װעגן דעם װיפֿל מאָל אין דער „נאָװאָיע װרעמיאַ“ און אין אַנדערע צײַטונגען, װאָס רופֿן זיך „רעכטע,“?…
― װאָס איז דאָס פֿאַר אַ פֿאָלק? ― האָט ער זיך אַלײן געפֿרעגט, נאָכדעם װי ער האָט זיך אַװעקגעזעצט אױף אַן עק באַנק, װאָס אײנער, אַן אַלט־געזעסענער, מיט אַן אונטערגעשלאָגן אױג, האָט אים אָפּגעטראָטן. ― װאָס איז דאָס פֿאַר אַ מין פֿאָלק, װאָס קאָן לעבן אונטער אַזעלכע אומשטענדן, עסן, טרינקען און שלאָפֿן, האַנדלען און װאַנדלען, לערנען, חזרן, גײן אין טעאַטער און אױף קאָנצערטן, טאַנצן און פֿרײען זיך, אין דער צײַט װען מע קאָן קומען צו אײַך אין מיטן האַלבע נאַכט, מאַכן אױף אײַך אַן „אָבלאַװע“, װי מע מאַכט אױף אמת,ע גנבֿים, אָדער אױף װילדע היות, און באַגײן זיך מיט אײַך קעגן אַלע מענטשלעכע און געטלעכע געזעצן? װוּ ליגט באַהאַלטן דער דאָזיקער װוּנדערלעכער סוד? און פֿון װאַנען נעמט זיך אַזאַ שׂינאה פֿון אַלעמען צו אײנעם? עס מוז דאָך האָבן עפּעס אַ גרונט, אַ שורש! עס איז דאָך ניט מעגלעך, אַז אַלע זאָלן זיך נעמען אױף אײנעם גאָר אומזיסט־אומנישט, גאָר אָן אַ שום טעם און אָן אַ שום סיבה! מסתּמא מוזן דאָך עפּעס די ייִדן האָבן אין זיך אַזעלכס… אַזעלכס, װאָס שטױסט אָפּ פֿון זײ די גאַנצע װעלט…
אין דער מינוט האָט זיך געעפֿנט די טיר און עס איז אַרײַנגעפֿירט געװאָרן אַ נײַער טראַנספּאָרט „געפֿאַנגענע“. דאָס זענען געװען װידער מערסטנטײלס ייִדן, װאָס האָבן גערעדט אַלע אינאײנעם און אַזױ הױך, אַז אײנער פֿון די אַרעסטאַנטן האָט זיך גענומען איבערקרימען זײ: „גער־גער־גער“. און דער עולם האָט אױסגעשאָסן אַ לעבעדיקן געלעכטער.
דאָס האָט געצװוּנגען די ייִדן, זײ זאָלן אָנהײבן רעדן אַ ביסל שטילער. איז דאָס אָבער ניט געפֿעלן געװאָרן יענעם נפֿש, װאָס מיטן אונטערגעשלאָגענעם אױג, און ער איז אָנגעפֿאַלן אױף די ייִדן מיט אַ טענה, למאַי זײ שעפּטשן זיך, פֿירן סודות, שאַכער־מאַכער ― און אױסגעלאָזט האָט ער מיט אַ האַרב װאָרט און מיט אַ קללה, װאָס איז זײער פּאָפּולער צװישן דער דאָזיקער חבֿרה, װאָס די געזעלשאַפֿט האָט געשטעמפּלט מיטן נאָמען „כוליגאַנעס“.
― ניט אומזיסט שלאָגט מען זײ! ― רופֿט זיך אָן אײנער, װאָס איבערן רױך קאָן מען ניט זען זײַן פּנים.
― שלאָגן אַלײן איז װינציק, ― כאַפּט אים אונטער נאָך אײנער, װײַזט אױס נאָך דער שפּראַך אַן אינטעליגענט. ― דאָס גוטס דאַרף מען בײַ זײ עקספּראָפּריִיִרן און זײ אַלײן דאַרף מען אױסקױלען װי די שאָף.
אונדזער העלד האָט זיך אַזש אױפֿגעהױבן. אים האָט זיך זײער געװאָלט אָנקוקן דעם פּנים פֿון דעם דאָזיקן אינטעליגענט. ער האָט אָבער באַלד פֿאַרגעסן, צוליב װאָס ער איז אױפֿגעשטאַנען, װאָרעם ער האָט זיך באַגעגנט מיט אַ פּאָר באַקאַנטע אױגן, װעלכע האָבן אים אױך באַלד דערקענט.
די אױגן ― דאָס איז געװען דער פּינסקער בחור מיטן פּרישטשעװאַטן פּנים און מיטן װײסן זומערדיקן קאָסטיום, אײנער פֿון די דרײַצן מעדאַליסטן, װאָס האָבן זיך אונטערגעשריבן אױף דער געװיסער טעלעגראַמע צום מיניסטער.
― שלום־עליכם! אַזױ האָט אים באַגריסט דער פּינסקער בחור אױף ייִדיש און מיט אַ ניגון, אױסגעצױגן צו ראַבינאָװיטשן אַ האַנט. ער האָט זיך אָבער באַלד פֿאַרכאַפּט און אָנגעהױבן רעדן אױף רוסיש. ― באַ! איך האָב גאָר פֿאַרגעסן, אַז איר זענט יענער פֿענאָמען, װאָס פֿאַרשטײט אַלע שפּראַכן חוץ אײַער אײגענעם לשון, אײַער מוטער־שפּראַך. ניט שױן־זשע גיט עס ניט קײן פּראַװאָזשיטעלסטװע, פּאַניע ראַבינאָװיטש?…
― אײַך ליגט נאָך אין זינען צו װיצלען זיך?― זאָגט צו אים ראַבינאָװיטש ― װי קומט איר אַהער?
― װי קום איך אַהער? כאַ־כאַ, דורך די אײגענע זכות־אָבֿות, װאָס איר… אַ נאַכט פֿון אָבלאַװעס… איך לאַך אָבער פֿון זײער באָבע, הערט זיך אײַן, װאָס װעט מען מיר טאָן? מע װעט מיר אָנשרײַבן מיט רױטן און הײסן פֿאָרן אַהײם קײן פּינסק? װעל איך פֿאָרן קײן פּינסק. פּכע! כאָטש זײ זאָלן אַזױ האָבן די נאָז, װי איך האָב מיט װאָס צו פֿאָרן!… זעט איר, פֿאַר װעמען עס אַרט, מיך? פֿאַר מײַן שװעסטער. װײַל מע האָט מיך געפּאַקט בײַ מײַן שװעסטער, קאָן מען צונעמען בײַ איר די פּראַװאָזשיטעלסטװע. איר מאַן איז אָ בעל־מלאָכה, אַן אײַנבינדער. נו, און אײַך װוּ האָט מען געפּאַקט?…
― מיך?… װאָס שטײט איר? זיצט. ― מאַכט צו אים ראַבינאָװיטש און קוקט זיך אַרום, זוכט אַן אָרט פֿאַר זײַן באַקאַנטן און דערזעט, אַז ער אַלײן איז אױך געבליבן אָן אַן אָרט. דער עולם איז געװױר געװאָרן, אַז ער הײסט ראַבינאָװיטש און שמועסט פֿון אָבלאַװעס און פֿון פּראַװאָזשיטעלסטװע, האָט מען אָנגעװאָרן דעם גאַנצן דרך־ארץ צו אים. דער אײגענער נפֿש מיטן אונטערגעשלאָגענעם אױג, װאָס האָט אים פֿריִער אַזױ עלעגאַנט אָפּגעטראָטן דעם אָרט, האָט זיך איצט צעלײגט װי בײַ זײַן טאַטן אין װײַנגאָרטן, אַרױפֿגענומען בײדע באָרװעסע פֿיס אױף דער באַנק און נעבן אים האָט זיך אַװעקגעזעצט אַ גאַסנשיקסע, װאָס שמעקט מיט בראָנפֿן און מיט יאָדאָפֿאָרם, און ס'איז אַװעק בײַ זײ אַ שמועס װידער װעגן ייִדן, פֿון װעלכע ס'איז שױן גאָר ניט אױסצושטײן; אַז װוּ מע גײט און װוּ מע שטײט!…
― ניטאָ קײן טױט אױף זײ! ― רופֿט זיך אָפּ די שמעקנדיקע גאַסנשיקסע און שפּיגלט זיך אין אירע עלעגאַנטע שיך, װאָס קוקען אַרױס פֿון איר שמאָל קלײדל.
― אמתע מיקראָבן! ― כאַפּט אונטער דער אינטעליגענט. ― די טבֿע פֿון מיקראָבן איז אַזעלכע, אַז װאָס מער מע פּאָרעט זיך מיט זײ, מער פֿרוכפּערן זײ זיך און מערן זיך. לײענט די „זנאַמיאַЗнамя: אַן אַנטיסעמיטישע צײַטונג“, װעט איר װיסן, װאָס פֿאַר אַן אומה דאָס איז…
דער אינטעליגענט דרשנט און דרשנט און דרשנט, און דער גאַנצער עולם הערט אים אױס מיט קאָפּ. זעלטן װער עס שלאָגט אים איבער, אַרײַנשטעלנדיק אַ פּיקאַנטנע װאָרט, אָדער אַ שאַרפֿע קללה, װאָס רופֿט אַרױס אַ פֿרײלעך געלעכטער. נישט װילנדיק הערן זיך אײַן אין דער דרשה אױך אונדזערע צװײ קאַנדידאַטן־מעדאַליסטן.
― װאָס װעט איר הערן, װי אַ הונט בילט? ― מאַכט דער פּינסקער בחור צו ראַבינאָװיטשן שטילערהײט, און ער ציט אים אָפּ אין אַ זײַט און פֿרעגט זיך אױס בײַ אים, װי אַזױ ער לעבט און װי אַזױ גײט עס אים צװישן די דאַנטיסטן און װאָס הערט זיך מיט זײער דעפּעש צום מיניסטער.
― דאָס דאַרף מען פֿרעגן בײַ טומאַרקינען, ― ענטפֿערט אים ראַבינאָװיטש, און פֿרעגט זיך אױס בײַם פּינסקער בחור, װאָס טוט ער און װאָס קלערט ער טאָן װײַטער?
― עך, פֿרעגט ניט! ― ענטפֿערט אים דער פּינסקער בחור מיט אַ מאַך מיט דער האַנט און מיט אַ ביטער שמײכל. ― מיר מאַכן! ס'איז שױן אײן מאָל געמאַכט! מיר האָט מען צושלאָגן אַלע מײַנע גלענצנדע פּלאַנען! חרובֿ געמאַכט אַלע מײַנע גאָלדענע שלעסער.! בײַ מיר, הערט זיך אײַן, באָמבלט זיך אין מוח אַ גאַנצע רײ פֿון נײַע ערפֿינדונגען אין דער מעדיצין. איך האָב געװאָלט גײן אױף כעמיע. מיך ציט עס אין כעמישן לאַבאָראַטאָריום. נאָך מײַן מײנונג, באַדאַרף די כעמאָטעראַפּיע מאַכן אַן איבערקערעניש אין דער גאַנצער מעדיצין. זינט ערלעך האָט אַנטדעקט זײַן נײ מיטל צו סיפֿיליס, לאָזט עס מיך ניט לעבן. איך בין איבערצײַגט, עס איז בײַ מיר װי צװײ מאָל צװײ, אַז מיט דעם װעג, װאָס ערלעך איז אַװעקגעגאַנגען, אױב מיר גײען װײַטער, געפֿינען מיר אַ מיטל אױך צו אָ ראַק און צו טובערקולאָז און צו אַלע אַנדערע שלעק, פּורעניותן, װאָס מאַכן אַ תּל פֿון דער מענטשהײט. לעבן זאָל אונדזער ערלעך! װײסט איר, אַז ער איז אַ אונדזעריקער?
― װער? ― פֿרעגט אים ראַבינאָװיטש און באַטראַכט דעם גרױסן װײַסן שטערן פֿונעם דאָזיקן בחור.
― װער? פּראָפֿעסאָר ערלעך. ער איז אַ אונדזעריקער. ― ענטפֿערט אים דער פּינסקער בחור שױן מיט פֿאַרדראָס.
― װאָס הײסט אַ אונדזעריקער?
― דאָס הײסט, ער האָט ניט קײן פּראַװאָזשיטעלסטװע, אַזױ װי איר, אַזױ װי איך, אַזױ װי מיר אַלע, כאַ־כאַ! און טאָמער, חלילה, קומט ער צו פֿאָרן אַהער און מע פּאַקט אים, הערט זיך אײַן, זיצט ער גלײַך מיט אונדז אַלע אָט־אַ־דאָ און הערט, װי יענער דרשנט װעגן מיקראָבן… זײַן גליק, װאָס ער זיצט דאָרטן, בײַ די פֿינצטערע דײַטשן…. מאָלט אײַך, ער פֿילט דאָרט אױך דעם טעם פֿון גלות, װאָס הײסט אַ ייִד.
― טאַקע באמת?
― טאַקע באמת ― װאָס? איר האָט ניט געלײענט אױף די צײַטונגען? איר אינטערעסירט זיך ניט? איר זענט קײן ייִד ניט?
― נײן! ― זאָגט ראַבינאָװיטש און פֿאַרכאַפּט זיך, ― דאָס הײסט, יאָ. אַ ייִד בין איך. נאָר די לעצטע צײַט האָב איך װינציק געלײענט… װאָס־זשע שרײַבט מען װעגן אים?
― װאָס מע שרײַבט? עס קערט זיך די װעלט! אַ סבֿרא, אַז
די ערשטע צײַט האָט מען גאָר ניט געװוּסט, װער דער ערלעך איז. עפּעס אַ פֿראַנקפֿורטער פּראָפֿעסאָרל. איצט װײס מען שױן, הערט זיך אײַן, ערשטנס, אַז ער איז אַ אונדזעריקער, משלנו, הײסט עס, ― אַ נאַש־בראַט; און, צװײטנס, אַז ער האָט זיך נעבעך געריסן אין בערלינער אוניװערסיטעט, געבעטן אַ סטענדער, אַ קאַטעדרע, אַן אײגענע לאַבאָראַטאָריום און אַ ביסל תּלמידים… נו, האָט מען אים געזאָגט: לא מיט אַן אַלף! אַ טפּרררוס!
― פֿאַרװאָס?
דער פּינסקער בחור האָט זיך אַזש געכאַפּט בײַ די זײַטן פֿאַר געלעכטער:
― פֿאַרװאָס? פֿאַר שבת. אָט הערט איר דאָך, װאָס יענער חבֿרה־מאַן דרשנט: מיקראָבן, פּאַראַזיטן, עקספּלאָאַטאַטאָרן, כאַ־כאַ־כאַ!…
דאָס, װאָס דער פּינסקער בחור האָט אים דאָ דערצײלט װעגן פּראָפֿעסאָר ערלעך, האָט אים געבראַכט דערצו, ער זאָל זיך נאָך טיפֿער פֿאַרטראַכטן אױף דעם, װאָס לאָזט אים ניט צו רו: „נו, בלײַבט דאָך פֿאָרט אַ קשיא: פֿון װאַנען נעמט זיך אַזאַ פֿאַרברענטע שׂינאה פֿון אַ גרױסער גאַנצער װעלט צו אַ קלײן הײפֿעלע מענטשן, װאָס רופֿן זיך ייִדן?“…
און ער דערמאַנט זיך, אַז כּמעט די אײגענע רײד מיט די אײגענע װערטער, װאָס ער הערט אַצינד אָט דאָ װעגן מיקראָבן, פּאַראַזיטן און עקספּלאָאַטאַטאָרן, האָט ער געהערט װיפֿל מאָל נאָך בײַ זיך אין דער הײם, געלײענט אין דער „נאָװאָיע װרעמיאַ“ און אין אַנדערע צײַטונגען, װאָס רופֿן זיך „רעכטע“. נאָר װאָס דען? ער האָט זיך קײנמאָל ניט אָפּגעשטעלט דערױף און ניט פֿאַרטראַכט זיך דערױף, װי ער האָט זיך פֿאַרטראַכט אַצינד. איצט, אַז ער איז צװישן ייִדן, מוז ער עס דערגײן אַקוראַט. איצט האָט ער אַ געלעגנהײט צו שטודירן די פֿראַגע אינעם מקור, אינעם שורש, צוקוקן זיך, אױספֿאָרשן, אױסלערנען… און ער איז צופֿרידן, װאָס ער האָט אַזאַ געלעגנהײט, אַזױ צופֿרידן, אַז ער האָט שױן כּמעט גאָר פֿאַרגעסן, װוּ ער געפֿינט זיך, און האָט זיך כּמעט גאָר ניט אַרומגעקוקט, װי די נאַכט אין אַװעק.
אױף אינדערפֿרי איז גאָר ניט געװען צו באַמערקן אױף זײַן תּמיד פֿריש פֿרײלעך פּנים, װאָס פֿאַר אַ שװערע נאַכט ער האָט איבערגעלעבט און װאָס פֿאַר בזיונות און באַלײדיקונגען ער איז אױסגעשטאַנען. נאָכדעם האָט מען אים אַרױפֿגערופֿן אַרױף.
אַרײַנגעטראָטן איז ער אין קאַבינעט אַפֿילו אַן אָנגעשטאָלענער, גרײט געװען צו אױפֿהײבן אַ סקאַנדאַל. נאָר ער איז באַלד געבליבן אָן װערטער, װאָרעם מע האָט אים אױפֿגענומען דאָרט אױבן זײער העפֿלעך, געגעבן צו װיסן, אַז מע האָט נאָר־װאָס אָפּגעקלונגען פֿון דעם פּאָליצמײַסטער, אַז זײַן פּראַװאָזשיטעלסטװע איז אין אָרדענונג און אַז ער קאָן גײן.
„שאַפּיראָ!“… פֿליט אים דורך אין קאָפּ, און באַלד נאָך שאַפּיראָן קומט אים אױפֿן זינען „בעטי“― און אַ מאָדנע װאַרעמקײט, פֿילט ער, האָט זיך צוטראָגן פֿון האַרצן איבער אַלע זײַנע גלידער.
― ניט שױן־זשע איז דאָס אַזױ ערנסט? ― טראַכט ער זיך, כאַפּט אַ דראָזשקע און הײסט זיך פֿירן אױף דער ייִדישער גאַס.
― װאָס װעט אָבער זײַן פֿון דעם?… װאָס װעט זײַן? װאָס װעט זײַן?…
די פֿראַגע: „װאָס װעט זײַן פֿון דעם?“ האָט ער די לעצטע צײַט ניט אײן מאָל געפֿרעגט בײַ זיך אַלײן. סוף־כּל־סוף װעט ער דאָך איר מוזן אַנטדעקן דעם סוד, װער ער איז און װאָס ער איז… װי אַזױ װעט ער איר דאָס זאָגן?… װי אַזױ װעט זי דאָס אָננעמען?…. און װאָס װעט נאָכדעם זײַן?… נאָכדעם?…
אָט די אַלע געדאַנקען האָבן זיך װי אַ װיכער געטראָגן בײַ אים אין קאָפּ, פֿליִענדיק מיט דער דראָזשקע אינעם פֿרישן אָסיענדיקן פֿרימאָרגן איבער די שלעכט־געפֿלאַסטערטע גאַסן, װאָס פֿונעם קלאַפּן פֿון די אײַזערנע שינעס איבער די שפּיצעכיקע שטײנער קאָן מען טױב װערן.
אַראָפּגעשפּרונגען פֿון דער דראָזשקע, אָנגעקלונגען אין דער טיר און דערזען בעטין ― איז געװאָרן אױס מיט אַלע פֿראַגן… און כאָטש בעטי איז אים ניט געפֿאַלן אױפֿן האַלדז, און כאָטש זי האָט אים באַגעגנט מער ניט אַז פֿרײַנדלעך, עטװאָס מער װי מיט אַ װאַרעמער פֿרײַנדשאַפֿט, דאָך האָבן אים אירע אױגן געזאָגט אַ סך מער װי די װאַרעמסטע װערטער… און ער איז אַרײַנגעקומען צו די שאַפּיראָס אין שטוב אַרײַן, װי מע קומט אַרײַן צו זיך אַהײם. און ער האָט באַגעגנט די שאַפּיראָס, װי מע באַגעגנט פֿאָטער און מוטער. און מע האָט דערלאַנגט צום טיש. און ס'איז געװאָרן פֿרײלעך. און מע האָט גענומען דערצײלן איטלעכער זײַנס: דער קװאַרטיראַנט, װי אַזױ ער האָט פֿאַרבראַכט די נאַכט אין געפֿענקעניש, און דער בעל־הבית ― דוד שאַפּיראָ ― װי אַזױ ער האָט קױם דערלעבט דעם פֿרימאָרגן, אַזױ איז ער באַלד אַװעק אין זובאָװראַטשעבנע און פֿון דאָרט צום פּאָליצמײַסטער…
― באַלד איז ער אַװעק? ― שלאָגט אים איבער די בעל־הביתטע, שׂרה שאַפּיראָ, און קוקט אױף דער טאָכטער. ― איך זאָג אים אפֿשר צען מאָל: דוד, מע באַדאַרף זײַן פֿריִער אין דער זובאָװראַטשעבנע, דערנאָך בײַם פּאָליצמײַסטער.
― װאָס זאָגסט דו אױף איר? ― מאַכט דוד צו דער טאָכטער ― זי זאָגט, אַז זי האָט מיר געזאָגט…
― דו האָסט געזאָגט, זי האָט געזאָגט! ― רײַסט זײ איבער די טאָכטער און װענדט זיך צום קװאַרטיראַנט: ― דערצײלט בעסער איר, װי אַזױ איז געװען אינדערפֿרי, אַז מע האָט אײַך אַרױפֿגערופֿן אַרױף?…
― דזין־דזין!
― װער איז?
סיאָמקע פֿון גימנאַזיע. אַ פֿאַררױטלטער פֿון דער קעלט, אַ פֿאַרסאָפּעטער פֿון די טרעפּ, מיטן רענצל אױף די פּלײצעס ― און גלײַך צום לערער אױפֿן האַלדז.
דער תּלמיד מיטן לערער האָבן זיך צעקושט.
די נאַכט, װאָס אונדזער העלד האָט פֿאַרבראַכט אין געפֿענקעניש אַן שלאָף, און דאָס ביסל צרות, יסורים, אױפֿרעגונג און עגמת־נפֿש, װאָס ער איז אױסגעשטאַנען פֿון דעם אַלעם, װאָס ער האָט זיך אָנגעזען און אָנגעהערט, איז ניט אָפּגעלאָפֿן אינגאַנצן גלאַט פֿאַר זײַן געזונט, ― און ער האָט אַביסל צוגעקרענקט. ער האָט זיך געקלאָגט, אַז דער קאָפּ טוט װײ, אַביסל געפֿיבערט און אַקעגן נאַכט איז ער שױן געלעגן בײַ זיך אין זײַן סדום־בעטל, איבערגעדעקט פֿון אױבן איבער דער קאָלדרע מיט אַ גרױסן װאַרעמען איבערבעט און געשװיצט.
דאָס איבערבעט איז געװען דער בעל־הביתטעס איבערבעט, און דאָס שװיצן איז אױך געװען איר אַרבעט. זי האָט אים אָנגעטרונקען מיט טײ פֿון טרוקענע מאַלענעס, אײַנגעדעקט װי עס געהער צו זײַן און צוגעגרײט עסיק מיט ספּירט, אַז דוד װעט קומען אױף דער נאַכט פֿון דער סלוזשבע, װעט ער אים אָרנטלעך אױסשמירן דאָס לײַב, װעט ער ערשט דעמאָלט קאָנען רעכט שװיצן.
שׂרה שאַפּיראָ האָט אַפֿילו באַלד געװאָלט שיקן די טאָכטער נאָכן דאָקטאָר, האָט זיך דער קװאַרטיראַנט אײַנגעשפּאַרט: מע דאַרף ניט.
― װאָס װעט אײַך אַרן, אַז דער דאָקטאָר װעט אײַך זען?
― מע דאַרף ניט.
― אַ באַקאַנטער דאָקטאָר, אַ הײמישער מענטש.
― מע דאַרף ניט.
― ער נעמט נישט טײַער… װיפֿל מע גיט אים…
― מע דאַרף ניט.
― אָט אַ משוגענער עקשן! ― האָט זיך שׂרה שאַפּיראָ אָנגערופֿן צו דער טאָכטער אױף ייִדיש און באַלד געװענדט זיך װידער צום קװאַרטיראַנט שױן אױף רוסיש:
― הערט נאָר, װאָס איך װעל אײַך פֿרעגן: אַלע ראַבינאָװיטשעס זענען אַזױ, אָדער נאָר איר זענט אַזעלכער?
― אַלע אַזעלכע.
― נישט בעסער פֿון די שאַפּיראָס?
― נאָך ערגער.
― װיבאַלד אַזױ, קומט דאָך אײַך טאַקע אַ מזל־טובֿ?…
דערױף האָט איר דער קװאַרטיראַנט נישט געענטפֿערט גאָרניט. ער האָט נאָר אַ קוק געגעבן אױף דער בעל־הביתטעס טאָכטער, װאָס איז געשטאַנען אינאײנעם מיט דער מוטער איבער זײַן בעטל, און בײדע האָבן זיך אַזױ געשמאַק צעלאַכט, אַז די בעל־הביתטע האָט זיך אױך צעלאַכט, אױף זײ קוקנדיק, און האָט פֿאַרקאַטשעט די אַרבל, גרײט געװען צו גײן אין קיך צושטעלן פֿאַרן קװאַרטיראַנט אַ יײַכל פֿון אַ פֿערטל עוף.
― מילא, קײן דאָקטאָר װילט איר ניט. אָבער אַ יײַכל פֿון אַ פֿערטל עוף װעט איר דאָך עסן? װײ איז מיר! פֿון װאַנען נעמען זיך אַזעלכע „קליפּות“ אױף דער װעלט?
אַזױ האָט אױסגעלאָזט די בעל־הביתטע שױן װידער אױף ייִדיש און איז אַװעק מיט פֿאַרקאַטשעטע אַרבל אין קיך אַרײַן, און איר טאָכטער מיטן קװאַרטיראַנט האָבן אױסגעשאָסן אַ פֿרישן געלעכטער.
עס האָט זיך זײ געלאַכט, װײַל ס'איז זײ פֿון נאָך דער נעכטיקער געשיכטע אָן געװען דװקא פֿרײלעך און גוט אױפֿן האַרצן גאָר אָן אַ שום סיבה.
עס האָט זיך זײ געלאַכט, װײַל זײ זענען בײדע יונג און פֿריש און געזונט און לעבעדיק־פֿרײלעך, און אַ מאָדנער כּוח, װאָס זײ אַלײן װײסן ניט פֿון אים, שטױסט זײ אײנס צו דאָס אַנדערע פֿון דער ערשטער מינוט, װאָס זײ האָבן זיך דערזען. עס מאָלט זיך זײ אױס, אַז זײ קענען זיך שױן פֿון װײס איך װען אָן. און כאָטש זײ האָבן נאָך צװישן זיך קײן שום באַזונדערע שמועסן, אַחוץ קלײניקײטן, נישט געהאַט, דאָך װײסן זײ בײדע גאַנץ גוט, װאָס זײ זענען אײנס פֿאַר דאָס אַנדערע און װאָס זײ פֿילן אײנס צום אַנדערן…
די „קלײניקײטן“ זענען געװען אָט װאָס: אײנמאָל איז דער קװאַרטיראַנט געזעסן בײַם טיש מיטן קלײנעם סיאָמקען און געמאַכט מיט אים די אוראָקן. די בעל־הביתטע איז געװען אין קיך, און די טאָכטער איז געזעסן בײַם אַנדערן עק טיש איבער אַ ביכל און געלײענט. פּלוצעם הײבט זיך בעטי אױף, גלײַכט זיך אױס, מאַכט צורעכט די האָר און װיל אַװעקגײן. נעמט ראַבינאָװיטש אַ העפֿט, װאָס ליגט אױפֿן טיש, און װאַרפֿט אָן אױף דער גיך אײנצלנע אותיות, ראָשי־תּיבֿות: ל. ג. א. אַ.?… און האָט צוגערוקט דאָס העפֿט צו בעטין. בעטי האָט אָ קוק געגעבן אױף די אותיות און איז רױט געװאָרן. זי האָט פֿאַרשטאַנען, אַז די דאָזיקע איניציאַלן מאַכן: „למאַי גײט איר אַװעק?“…
האָט זי גענומען בײַ אים די פּען און אונטערגעשריבן אונטער זײַנע אותיות אױך מיט איניציאַלן.. א. ה. ג. אַ. א. ש. אַ…. ( איך האָב געמײנט, אַז איך שטער אײַך).
דערױף האָט איר ראַבינאָװיטש אָפּגעענטפֿערט אױף דער גיך מיט די דאָזיקע איניציאַלן: װ. ק. א. מ. ש.? אַ. !… (װי קאָנט איר מיר שטערן? אַדרבה! …)
דערױף האָט אים בעטי שױן ניט געענטפֿערט גאָרניט. זי האָט גאָר אַ זיפֿץ געגעבן און באַלד אַװעקגעזעצט זיך צוריק צום ביכל.
דאָס אַנדערע מאָל איז ער װידער געזעסן מיט סיאָמקען און געלערנט. בעטי איז שױן ניט געזעסן בײַם טיש, נאָר געװען בײַ זיך אין חדרל, זיך אָנגעטאָן אױף צו גײן שפּאַצירן. די מוטער איז געזעסן אָן אַ זײַט און געקליבן נחת פֿון איר בן־יחידל, װאָס לערנט אַזױ גוט, און פֿונעם לערער, װאָס גאָט האָט איר צוגעשיקט אַ כּשרע מציאה גלײַך אין שטוב אַרײַן. „דער אױבערשטער זאָל איר העלפֿן, ער זאָל זיך נאָר װעלן האַלטן מיט אַריכת ימים… ער זאָל אין דער זובאָװראַטשעבנע זיך אָפּהאַלטן אַ יאָר אָדער צװײ; דערנאָך זאָל ער אַרײַן אין אוניװערסיטעט, און דאָרט אָפּזיצן אַ יאָר פֿיר. אַחת־לאַחת װעט דערװײַל איר סיאָמקע ענדיקן אַלע אַכט קלאַסן מיט אַ מעדאַל… אַי װאָס? אָט האָט דאָך אָט דער שלימזל אַלײן אױך אַ מעדאַל ― און פֿונדעסטװעגן?… עט! ביז סיאָמקע װעט ענדיקן גימנאַזיע, קאָן נאָך קומען משיח“…
אין דעם קומט אָן בעטי אַן אױסגעפּוצטע און װענדט זיך צום קװאַרטיראַנט: װוּ האַלט דער זײגער?… ראַבינאָװיטש, אײדער ער טוט אַ קוק אױפֿן זײגער, כאַפּט דאָס העפֿטל און טוט אַ שרײַב אָן עטלעכע ראָשי־תּיבֿות: ל. ג. א. אָ. אָ. מ. ? (למאַי גײט איר אָפּ אָן מיר?).
בעטי טוט אָן די הענטשקעלעך און כאַפּט אַ קוק אין העפֿטל אַרײַן און שרײַבט אים אָן עטלעכע איניציאַלן: א. װ. א. אַ. א. (איך װאַרט אױף אײַך אונטן). און לאָזט זיך גײן.
ראַבינאָװיטש זיצט װי אױף הײסע קױלן. און װי אױף צו להכעיס, גײט הײַנט מיטן תּלמיד צו שװערלעך. סיאָמקע איז פֿאַרטראַכט, הערט ניט, װאָס מע רעדט צו אים. ער בײַסט די פּען און קוקט גאָר אַהין צום העפֿטל, אין די ראָשי־תּיבֿות אַרײַן… דער לערער האָט דאָס באַמערקט. נעמט ער דאָס העפֿטל, מעקט אױס די אָנגעשריבענע איניציאַלן און זאָגט צום תּלמיד, ער זאָל גײן מאַכן די אוראָקן דערװײַל אַלײן. שפּעטער, אַז ער װעט קומען, װעט ער מיט אים נאָך אַ מאָל אַװעקזעצן זיך אױף אַ שעה.
― אָט דאָס הײסט אַ רעפּעטיטאָר! ― טראַכט זיך שׂרה שאַפּיראָ נאָכן קװאַרטיראַנטס אַװעקגאַנג. ― ניט קײן קװאַרטיראַנט, נאָר אַן אוצר! אַ ברכה פֿון גאָט!..
דאָס יײַכל, װאָס שׂרה שאַפּיראָ האָט צוגעשטעלט פֿאַרן קװאַרטיראַנט, כאָטש ס'איז אָפּגעקאָכט נישט מער װי פֿון אַ פֿערטל עוף, איז געװען, װי שׂרה אַלײן האָט זיך אױסגעדריקט, „טעם גן־עדן, עס מעג עסן דער מלכות“.
די זעלבע מײנונג איז געװען אױך דער קװאַרטיראַנט, װאָס האָט געפֿילט דעם טעם גן־עדן ניט אַזױ אינעם יײַכל, װי אין דעם, װאָס דערבײַ איז געזעסן בעטי, און נישט נאָר געזעסן, נאָר צוגעהאַלטן דעם טעלער און אַכטונג געגעבן, ער זאָל עס אױפֿעסן אין גאַנצן, נישט איבערלאָזן אױף דרך־ארץ. אַך! זײַן קראַנק און עסן יײַכלעך פֿון בעטיס הענט ― דערױף װאָלט ער זיך אונטערגעשריבן מיט בײדע הענט אױף װיפֿל איר װילט! דער חסרון איז נאָר, װאָס מע לאָזט זײ ניט אין צװײען אױף קײן מינוט: אָדער שׂרה שאַפּיראָ אַלײן קומט אַרײַן אַלע מאָל מיט אַן אַנדער אױסרײד, אָדער זי שיקט אַרײַן סיאָמקען, ער זאָל אַ ביסל זיצן, אָדער אָט קומט אָן דער בעל־הבית, ― דעמאָלט איז שױן געװיס זײַ געזונט!
דוד שאַפּיראָ איז אַרײַנגעפֿלױגן אין שטוב אַרײַן, װי אַלע מאָל, אומגעריכט:
― װאָס איז שױן? דער קװאַרטיראַנט איז שפֿל? װאָס איז אים? ער האָט היץ? פֿאַרװאָס שיקט מען ניט נאָכן דאָקטאָר?
― אָט איז ער דאָ, דער קוריערסקי־פּאָיעזד! ― באַגעגנט אים שׂרה מיט אַ ברוך־הבא, װי איר שטײגער איז. ― פֿון װאַנען װײסט דו, אַז מע האָט ניט געװאָלט רופֿן דעם דאָקטאָר?
― געװאָלט רופֿן? פֿאַרװאָס־זשע רופֿט מען ניט?
― גײ פֿרעג אים!
דוד שאַפּיראָ האָט פֿײַנט לאַנגע װיכּוחים, פּוסטע דיבורים. ער װײסט, אַז אַ מענטש פֿילט זיך שפֿלדיק, דאַרף מען פֿרעגן דעם דאָקטאָר. און ניט געקוקט אױף קײן פּראָטעסטן, האָט ער געכאַפּט אױף זיך דעם פּאַלטאָ און אַװעק אַלײן בכבֿודו־ובֿעצמו און געבראַכט צו פֿירן דעם דאָקטאָר, צום גרױסן באַדױערן פֿונעם קװאַרטיראַנט, װאָס האָט, זיצנדיק אָנגעשפּאַרט אױף אײן האַנט און צעװאָרפֿן די געדיכטע שװאַרצע האָר, צײַט געהאַט צו זאָגן בעטין אינגאַנצן עטלעכע האַלבע װערטער און דערבײַ איר אַ קװעטש געגעבן בײַ דער האַנט מיט זײַנע הײס־ברענענדיקע פֿינגער, חשק געהאַט צוטראָגן איר האַנט צו זײַנע, נאָך מער הײס־ברענענדיקע, ליפּן, ― אין אַקוראַט אָנגעקומען דעמאָלט דער דאָקטאָר.
שׂרה שאַפּיראָ אין געװען גערעכט, אַז דער דאָקטאָר איז אַ הײמישער מענטש. שױן אַ ביסל צו אַ הײמישער. אַלעמען רופֿט ער בײַ די נעמען. בעטין האָט ער געשענקט אַ קניפּ אין בעקל און געפֿרעגט, צי האָט זי שױן אַ חתן. דער בעל־הביתטע האָט ער דערלאַנגט אַ גלעט איבער דער פּלײצע. סיאָמקען האָט ער אַװעקגעלײגט בײַ זיך אױף די קניִעס און אָפּגעשמיסן. דערנאָך איז ער געװאָרן ערנסט, געהײסן דודן שװײַגן, און אַלײן האָט ער זיך גענומען צום קװאַרטיראַנט מער אױספֿרעגן זיך בײַ אים, װער ער איז און װאָס ער איז און פֿון װעלכע ראַבינאָװיטשעס ער איז, אײדער אױסהערן אים, װאָס אים איז. ער האָט אים נאָר אַ טאַפּ געגעבן בײַם דופֿק, צוגעלײגט דעם אױער צום האַרצן און דערלאַנגט אים אַ זעץ אין פּלײצע:
― נו, אױף אַלע קראַנקע געזאָגט געװאָרן אַזאַ קרענק און אױף אַלע ייִדישע קינדער געזאָגט געװאָרן אַזאַ האַרץ מיט אַזעלכע לונגען!
אַזױ האָט דער דאָקטאָר אַ זאָג געגעבן צו די שאַפּיראָס, און צום חולה האָט ער אַ זאָג געגעבן אױף ייִדיש, באַטראַכטנדיק אים דורך די שאַרפֿע ברילן:
― יונגערמאַן! איר האָט, אַ פּנים, אין אַ „חדר“ קײנמאָל ניט געלערנט?
דערהערט פֿון די שאַפּיראָס, אַז זײער קװאַרטיראַנט פֿאַרשטײט גיט קײן װאָרט ייִדיש, האָט דער דאָקטאָר זיך געגעבן אַ כאַפּ אױף פֿונעם בענקל, אַ קוק געגעבן אױפֿן חולה, אױסגעטאָן די שאַרפֿע ברילן און אָנגעטאָן זײ באַלד צוריק און מאָדנע געקוקט פֿון אײנעם אױפֿן אַנדערן, אָן װערטער. דערנאָך ראַט ער אַ זאָג געגעבן, װאָס צו טאָן, און גענומען געזעגענען זיך מיטן חולה, װעלכער האָט אים אַרײַנגערוקט אין האַנט אַרײַן אַ מטבע. דער דאָקטאָר האָט די מטבע בשום־אופֿן ניט געװאָלט נעמען, און האָט זיך אַזױ לאַנג געראַנגלט מיטן חולה, ביז די מטבע איז טאַקע סוף־כּל־סוף געבליבן בײַם דאָקטאָר.
― שוט גאָראָכאָװעיшут гороховый: אַ מין לץ דאָס איז! ― האָט אים דער קװאַרטיראַנט נאָכגעזאָגט אַ שבֿח הינטער די אױגן, אים געװען אָ דם־שׂונא, װאָס ער האָט אים איבערגעשלאָגן אין מיטן אַ שמועס מיט בעטין.
― װאָס רעדט איר? ― האָט זיך שׂרה אָנגענומען דעם דאָקטאָרס קריװדע. ― אַ דימענט פֿון אַ דאָקטאָר! ער נעמט װיפֿל מע גיט אים…
― אַ מאָדנער קװאַרטיראַנט בײַ אײַך! ― האָט דער דאָקטאָר געזאָגט צו דוד שאַפּיראָן און צו בעטין, שױן בײַ דער טיר שטײענדיק, אַראָפּלאָזנדיק דעם קװאַרטיראַנטס מטבע אין די הױזן־קעשענע אַרײַן. ― אַ מאָדנער, אַ מאָדנער מענטש, אַ רעטעניש!…
אַ רעטעניש איז אָט דער ראַבינאָװיטש געװען פֿאַר אַלעמען, װער עס האָט זיך מיט אים באַקענט. ער אַלײן, און זײַן פֿירן זיך, און זײַן אױסזען, און זײַנע געדאַנקען, און אַלע זײַנע גענג זענען געװען בײַ ידן אָפּגעפֿרעגט, אַ װידעראַנאַנד אײנס אױפֿס אַנדערע. סטײַטש, נאָך אַ מאָל: אַ ייִד ― און פֿאַרשטײט ניט אַ װאָרט ייִדיש!… דאָס פּנים, דאַכט זיך, פֿון אַ אונדזעריקן ― און איר זאָלט זאָגן אַ ברעקל ייִדישקײט אין זיך. קײן אײנציקע ייִדישע תּנועה. קײן קאַפּ ייִדישע נײַגעריקײט, ייִדישע גײַציקײט… אָפֿטמאָל נאַיִװ װי אַ קלײן קינד. פֿרעגט אַזעלכע קשיות, אַז מע קאָן שטאַרבן פֿאַר געלעכטער. און אַמאָל זאָל ער אײַך װערן נתפּעל פֿון אַזעלכע זאַכן, װאָס בײַ אונדז װײסט עס אַ מינדסט קינד.
למשל, די ערשטע צײַט האָט מען אים קױם מיט צרות געקענט אַרײַנקלאַפּן אין קאָפּ אַרײַן אַזאַ אײנפֿאַכע פּשוטע זאַך װי „פּראַװאָזשיטעלסטװע“. בשום־אופֿן האָט ער ניט געװאָלט גלױבן, אַז אין דער דאָזיקער שטאָט, װוּ זײ געפֿינען זיך, זענען פֿאַראַן גאַסן אַזעלכע, װוּ ייִדן מעגן װױנען, און גאַסן אַזעלכע, װוּ ייִדן טאָרן ניט װױנען.
― װי איז דאָס מעגלעך? ― האָט ער געטענהט. ― מיר זענען דען אינעם אַלטן רױם? אָדער אין שפּאַניען? אָדער מיר לעבן אינעם פֿופֿצנטן יאָרהונדערט? אָדער…
― אָט אַ לץ! ― שלאָגט אים איבער דוד שאַפּיראָ. ― גײט רעדט מיט אַ ייִנגל.! מע זאָגט אים דאָס, ענטפֿערט ער דיר בױבעריק! מענטש אײנער, למאַי אָט איז דאָ בײַ אונדז אין שטאָט אַ גאַס אַזעלכע, װאָס אױף אײן זײַט מעגן ייִדן װױנען, און אױף דער אַנדערער זײַט בשום אופֿן־ואופֿן ניט!
ער האָט זיך נישט געקאָנט באַרויִקן, ביז אײנמאָל, אין אַ שבת, איז דער בעל־הבית ספּעציעל געגאַנגען מיט אים שפּאַצירן אױף דער דאָזיקער גאַס, װוּ אײן זײַט, די לינקע, איז פֿאַר ייִדן כּשר, און די אַנדערע, די רעכטע זײַט, אין טריפֿה!
דוד שאַפּיראָ האָט נאָכדעם אין דער הײם געהאַט צו דערצײלן און צו דערצײלן. ער האָט געלאַכט פֿונעם קװאַרטיראַנט טאַקע דעם קװאַרטיראַנט אין די אױגן:
― אָט דער ראַבינאָװיטש, הערט איר, איז דאָך טאַקע אַ מאָדנער לץ! שטעלט אײַך פֿאָר ― ער האָט געמײנט, אַז אַ ייִד טאָר גאָר ניט דורכגײן אַפֿילו די רעכטע זײַט פֿון דער דאָזיקער גאַס, טאָר קײן פֿוס ניט שטעלן, כאַ־כאַ! מיר געפֿינען זיך ניט, װי זאָגט איר, אין רױם, פּאַני ראַבינאָװיטש, אָדער אין שפּאַניען, און מיר לעבן נישט, װי זאָגט איר, אין פֿופֿצנטן יאָרהונדערט!
― װאָס פֿאַר אַ נפֿקא־מינה? ― זאָגט דער קװאַרטיראַנט און װוּנדערט זיך אױפֿן בעל־הבית, װאָס רעדט אַזױ גרינג פֿון אַזעלכע זאַכן… ― װאָס פֿאַר אַ נפֿקא־מינה פֿון פֿופֿצנטן יאָרהונדערט ביז איצטער, אַז אױף אײן זײַט גאַס מעג איר און אױף דער אַנדערער טאָר איך ניט?
― ס'איז אַ גרױסע נפֿקא־מינה! ― שרײַט דוד שאַפּיראָ, װאָס האָט פֿײַנט, אַז מען איז מיט אים ניט אײַנפֿאַרשטאַנען. ― אַ גרױסע נפֿקא־מינה! למשל, אָט לאָמיר נעמען טאַקע אײַך אַלײן. אַ שטײגער, האָט זיך אײַער זײדן װען געחלומט, אַז זײַן אײניקל װעט אַמאָל ענדיקן גימנאַזיע מיט אַ מעדאַל, שטודירן אױף דאָקטאָר, באַקומען „פּראַװאָזשיטעלסטװע“ איבערן גאַנצן לאַנד, אַפֿילו אין פּעטערבורג און אין מאָסקװע, און נאָכדעם אפֿשר נאָך אױסגעקליבן װערן פֿאַר אַ דעפּוטאַט אין גאָסודאַרסטװענעгосударствене: רעגירונגס־ דומע און העלפֿן אַרױסגעבן זאַקאָנעס?…
― אַז אָך און װײ צו די זאַקאָנעס! ― פּרוּװט זיך אַרײַנװאַרפֿן אַ װאָרט די בעל־הביתטע, און כאַפּט אַ מיאוסן פּסק פֿונעם מאַן, אױף ייִדיש:
― װער בעט דיך, זאָלסט זיך אַרײַנמישן, בעת עס רעדן מענטשן?
― מענטשן? נו, און די מאַמע איז קײן מענטש ניט?― שטעלט זיך אָן בעטי פֿאַר דער מוטער. עס העלפֿט אָבער װינציק. דוד שאַפּיראָ, אַז ער צערעדט זיך, הערט ער קײנעם ניט; ער גײט װײַטער:
― צי, אַ שטײגער, נעמט מײַן סיאָמקען. פֿון װאַנען װײס איך, װאָס פֿון אָט דעם קלײנעם װעװריק קאָן אַמאָל אױסװאַקסן? אפֿשר אַ פּראָפֿעסאָר מאַטעמאַטיק? אפֿשר אַ אינספּעקטאָר גימנאַזיע? און אפֿשר גאָר אַ מיניסטער פֿינאַנץ? סיאָמקען קום נאָר אַהער, זאָג, װאָס װילסט דו בעסער?…
― אַ װעלאָסיפּעד! ― רופֿט זיך אָפּ סיאָמקע, װאָס האָט ביז אַהער אַרומגעשפּאַנט און געחזרט פּושקינען אױף אױסװײניק מיט אַ ניגון און כאָרכלענדיק אױף דער רי″ש און דיריזשירנדיק מיט דער האַנט צום טאַקט:
נאָך אײנמאָל האָט זיך פֿאַרבונדן צװישן קװאַרטיראַנט און בעל־הבית אַ הײסער שמועס װעגן ייִדישע געהײמע פֿאַרבאָרגענע זאַכן, װעגן סודות. למשל, װעלן מיר נעמען „קהל“.
ראַבינאָװיטש װײסט פֿריִער, אַז ער װעט פֿונעם בעל־הבית ניט גוט אָפּשנײַדן. און גלײַך װי ער האָט געטראָפֿן. שאַפּיראָ היצט זיך, מאַכט מיט הענט, טײַטשט אים אױס דאָס װאָרט קהל, אַז קהל איז די טײַטש אָבשטשעסטװע, געמײנדע, און אַז קהל איז געװען אַמאָל. הײַנט איז שױן נישטאָ בײַ אונדז קײן קהל.
― װער מיר קהל? װאָס מיר קהל? װוּ האָט איר הײַנט קהל?
ראַבינאָװיטש הערט אים אױס און פֿרעגט אים אַ נײַע קשיא, מער אױף צו רײצן זיך מיט אים. דער קװאַרטיראַנט האָט ליב צו זען, װי דער בעל־הבית קאָכט זיך:
― נו, און דאָס װאָס מיר לײענען פֿון טאָג צו טאָג װעגן דעם כּוח פֿונעם אַלװעלטלעכן „קאַגאַל“?
― װאָסער קאַגאַל־שמאַגאַל? װוּ האָט איר עס געלײענט?
― אומעטום… נו, װעלן מיר זאָגן, אין דער „נאָװאָיע װרעמיאַ“…
דערהערט דעם דאָזיקן נאָמען, האָט זיך שאַפּיראָ אַזש אָנגעכאַפּט בײַם קאָפּ און גענומען לױפֿן איבערן צימער:
― אַזױ? פֿון דער „נאָװע װרעמיאַ“ ברענגט איר מיר אַ ראיה? נו, דאָס איז גוט! דאָס איז שײן!… הערט איר? פֿון דער „נאָװע װרעמיאַ“ זאָלט איר מיט מיר גאָר ניט רעדן! גאָר ניט רעדן אַפֿילו!
― פֿאַרװאָס?
שאַפּיראָ שטעלט זיך אָפּ.
― פֿאַרװאָס ― זאָגט ער? מענטש אײנער! װער װײסט ניט, אַז די „נאָװע װרעמיאַ“ איז אַ קלײטל, אַ גרױסע קלײט, אַ קראָם, װאָס האַנדלט מיט ייִדן? הײַנט גײט אַ סדרה ייִדן, פֿאַרנעמט זי זיך מיט ייִדן. הימל און ערד און ייִדן! מאָרגן װעט זײַן אַ מאָדע פּאָליאַקן, װעט זי זיך נעמען צו פּאָליאַקן. ייִדן, פּאָליאַקן, ציגײַנער ― דאָס זענען נאָר אַרטיקלען. איצט זענען מיר אַ סעזאָן־אַרטיקל.
― דאָך! ― פּרוּװט זיך ראַבינאָװיטש אים איבערשפּאַרן. ― איר קאָנט דאָך ניט אָפּלײקענען גאָר אינגאַנצן, אַז ס'איז ניטאָ בײַ אײַך קײן שום אינװײניקסטע… נו… װעלן מיר זאָגן, אינטערעסן…
דאָ װערט שױן שאַפּיראָ רעכט אין כּעס אױפֿן קװאַרטיראַנט און שיט אים אָפּ מיט פֿײַער:
― ערשטנס, זאָגט מיר, איך בעט אײַך, פּאַני, װער איז געװען דער „בײַ אײַך“? װאָס איז דאָס פֿאַר אַ „בײַ אײַך“? און א י ר װער זענט? איר זענט קײן ייִד ניט, גלײַך מיט מיר, מיט אונדז אַלע?
ראַבינאָװיטש זעט, אַז ער האָט זיך אַרױסגעכאַפּט, װיל ער פֿאַרריכטן, זיך פֿאַרענטפֿערן, לאָזט אים ניט שאַפּיראָ. שאַפּיראָ האָט פֿײַנט לאָזן יענעם רעדן. ער האָט אַלײן ליב רעדן. דעריבער גײט ער װײַטער:
― אַ ייִד טוט זיך אַ זאָג: אינװײניקסטע אינטערעסן! װאָס פֿאַר אינװײניקסטע אינטערעסן האָבן מיר, אַחוץ פּרנסה, פּראַװאָזשיטעלסטװע און די קינדער אין גימנאַזיע? נאַ דיר גאָר אינװײניקסטע אינטערעסן!
און לאַנג נאָך רעדט דער בעל־הבית איבערן קװאַרטיראַנט, װײַזט אים אױס מיט ראַיות, װאָס פֿאַר אַן אומגליקלעך פֿאָלק מיר זענען, אַן יעדער פֿאַר זיך, יעדער פֿאַר זיך, נישטאָ קײן שום אַלגעמײנע אינטערעסן, נישטאָ קײן ברעקל אַחדות בײַ ייִדן!…
דער קװאַרטיראַנט קוקט אים אָן און װוּנדערט זיך: נישט שױן־זשע איז דאָס אַן אמת? און װוּ איז דער „כּל ישׂראל חבֿרים“, װאָס ער האָט זיך אָנגעלײענט װעגן דעם אין יענע געװיסע צײַטונגען? און װוּ איז דער „קאַנאַל“ און אַלע איבעריקע ייִדישע אָרגאַניזאַציעס?… ניט שױן־זשע איז דאָס אַ חלום? ניט שױן־זשע איז דאָס אינגאַנצן, פֿון אָנהײב ביזן סוף, אױסגעקלערט פֿון קאָפּ מיט אַ כּיװן, בכדי צו זײען שׂינאה פֿון אײן פֿאָלק קענען אַנדערן?…
― עס װעט אַמאָל האָבן אַ סוף, צי װער־װאָס? ― מישט זיך אַרײַן די בעל־הביתטע און רופֿט צום טיש דעם מאַן מיטן קװאַרטיראַנט מיט די קינדער ― מע זאָל גײן עסן.
אַ רעטעניש איז געװען פֿאַר די שאַפּיראָס אױך דאָס, װאָס דער קװאַרטיראַנט זײערער האָט נישט ליב, אַז מע פֿרעגט בײַ אים װעגן זײַן הײם, װעגן זײַנע עלטערן אָדער זײַן משפּחה. אױך פֿון זײַן קינדהײט און פֿון זײַנע יונגע יאָרן רעדט ער קײנמאָל נישט, מיט קײנעם נישט… הײַנט װײסט מען ניט, װוּהין ער גײט אַלע טאָג, מיט װעמען ער קען זיך, און פֿון װאַנען ער נעמט מיטלען צום לעבן. די ערשטע צײַט האָט מען געמײנט, אַז ער לעבט פֿון דעם, װאָס ער גיט שטונדן. האָט זיך אָבער אַרױסגעװיזן נאָך דעם, אַז נײן. אױסער דעם, װאָס ער לערנט מיט שאַפּיראָס קינדער, האָט ער קײן שום שטונדן נישט אין שטאָט.
נאָכמער. דוד שאַפּיראָ האָט דערצײלט, אַז ער װאָלט געמעגט שװערן, אַן ער האָט געזען אַרױסגײן דעם קװאַרטיראַנט פֿון דער אָפּטײלונג פֿון מאָסקװער קאָמערץ־באַנק… װאָס האָט צו טאָן אַ סטודענט אַ מעדאַליסט, װאָס לערנט אױף דאַנטיסט, מיט אַ באַנק?
― פֿאַרװאָס־זשע האָסט דו אים ניט געפֿרעגט? ― קומט שׂרה מיט אַ טענה צו איר מאַן.
― פֿון װאַנען װײסט דו, אַז איך האָב אים ניט געפֿרעגט?
― װאָס־זשע האָט ער דיר געזאָגט?
― אַז ער האָט באַדאַרפֿט האָבן.
― דאָס איז גאָר?
― װאָס נאָך האָסט דו געװאָלט?
― האָסט אים נישט געקאָנט פֿרעגן, װאָס ער האָט באַדאַרפֿט האָבן?
― דאָס װעסט דו שױן בײַ אים פֿרעגן.
― געװיס פֿרעגן. פֿאַרװאָס ניט?
― װאָס פֿאַר אַ פֿרעגן? װאָס איז פֿאַר אַ השׂגה קריכן יענעם אין דער נשמה אַרײַן? ― מישט זיך אַרײַן די טאָכטער, װאָס קאָן שױן מער ניט איבערטראָגן, ― װאָס גײען מיך אָן, אַ שטײגער, יענעמס געשעפֿטן? זינט איך לעב!…
פֿונדעסטװעגן האָט קײנער אַזױ ניט געגאַרט צו טרעפֿן דאָס דאָזיקע רעטעניש, װי בעטי, װאָרעם איר אין דאָס געװען נאָענטער װי אַלע אַנדערע… און װער שמועסט פֿון יענעם אױפֿדערנאַכט, װאָס נאָך דער „אָבלאַװע“, װען ער האָט זיך מיט האַלבע װערטער דערקלערט פֿאָר איר, אַז זי איז פֿאַר אים אַלעס, און אַז ער איז גרײט פֿאַר איר צו אַנטפּלעקן אַ זאַך, װאָס איז פֿאָר אים דער הײליקסטער סוד!…
װען ניט דער דאָקטאָר, װאָס האָט זײ איבערגעשלאָגן אין מיטן, װאָלט ער איר דעמאָלט געװען געזאָגט דעם סוד… נאָכן דאָקטאָרס אַװעקגײן האָט ער באַקומען נאָך מער היץ, גיך אַנטשלאָפֿן געװאָרן, זיך געװאָרפֿן אַ גאַנצע נאַכט און גערעדט פֿון היץ. דוד שאַפּיראָ, װאָס איז עטלעכע מאָל אין דער דאָזיקער נאַכט אַראָפּגעגאַנגען צו אים געװױרע װערן, האָט דערצײלט נאָכדעם, אַז דער קװאַרטיראַנט האָט אַ גאַנצע נאַכט גערעדט עפּעס מאָדנע דיבורים, אַ װאָרט צו אַ װאָרט האָט זיך ניט געקלעפּט… נאָר װאָס דער קװאַרטיראַנט האָט גערעדט, האָט שאַפּיראָ ניט געװאָלט איבערחזרן בשום־אופֿן־ואופֿן, װיפֿל מע האָט אים ניט געבעטן.
― אָט װעל איך אײַך באַלד גײן דערצײלן, װאָס אַ קראַנקער רעדט פֿון היץ! אַבי ס'איז אָפּגעלאָפֿן גלאַט, און ער איז געזונט, און אַ פּראַװאָזשיטעלסטװע ליגט אין קעשענע, ― װעמען הערט ער?
ראַבינאָװיטש איז געװען צופֿרידן, װאָס ער האָט זיך ניט אַרױסגעכאַפּט דעמאָלט מיט אַן איבעריק װאָרט פֿאַר בעטין, פֿאַר װעלכער ער האָט זיך שיִער־שיִער ניט אַרױסגעגעבן, װער ער איז…
דאָס רעטעניש: װער איז דער קװאַרטיראַנט און װאָס ער איז? ― איז פֿאַרבליבן אַ רעטעניש נאָך אױף לאַנג. נאָר דער סוד, פֿון װאַנען ער נעמט געלט, איז גיך פֿאַרענטפֿערט געװאָרן פֿאַר די שאַפּיראָס. און נאָר אַ דאַנק דער בעל־הביתטע, שׂרה שאַפּיראָ, װאָס האָט געהאַט רעכט נאָכדעם צו באַרימען זיך פֿאַרן מאַן מיט דער טאָכטער:
― נו? װאָס האָב איך אײַך געזאָגט? װער ס'איז שײן, איך בין בײדע זאַכן!…
דאָס איז געװען אין אַ צײַט אַרום, העט שפּעטער נאָך דער „אָבלאַװע“, איז מען געזעסן אין דרײַען: דער קװאַרטיראַנט, די בעל־הביתטע און די טאָכטער ― אין רעכטן װינטער איז דאָס געװעזן, פֿאַר װאַרעמעס־צײַט.
דער בעל־הבית איז געװען אױף זײַן שטעלע. סיאָמקע אין גימנאַזיע. בעטי איז געזעסן, װי אַלע מאָל, איבער אַ ביכל בײַם טיש. די מוטער האָט געאַרבעט אַ פּאָר װאַרעמע זעקלעך פֿאַר סיאָמקעס װעגן, און דער קװאַרטיראַנט, װאָס איז נאָר־װאָס געקומען פֿון דער „זובאָװראַטשעבנע“, האָט זיך אַװעקגעזעצט בײַ דער הרובע זיך װאַרעמען כּלומרשט, אָבער אין דער אמתן האָט ער געװאָלט גלאַט אַ ביסל זיצן און קוקן אױף בעטין.
דער קװאַרטיראַנט האָט דערצײלט, אַן הײַנט זינגט שאַליאַפּין אין טעאַטער, און אױב זי, בעטי, װיל הערן שאַליאַפּינען, קאָן זי אים הערן. מע האָט אים צוגעזאָגט צװײ בילעטן…
די טאָכטער האָט מיט די אױגן אַ פֿרעג געגעבן בײַ דער מוטער, צי זאָל זי גײן מיט אים הערן שאַליאַפּינען? די מוטער האָט זיך געקװענקלט. עס איז איר ניט אײַנגעפֿאַלן קײן בײז, נאָר גלאַט, װאָס איז פֿאַר אַ גײן מיט אַ סטודענט אין צװײען אין טעאַטער? און װאָס װעט די װעלט זאָגן? און נאָך אַ זאַך האָט איר געפּיקט אין קאָפּ: „װוּ נעמט ער געלט, אָט דער שלימזל?“…
זי האָט שױן לאַנג געקליבן זיך מיט אים צו רעדן װעגן געלט־זאַכן. און נישט נאָר געקליבן זיך, נאָר טאַקע שױן אַ רעד געטאָן אױך ניט אײן מאָל. דרײט ער זיך אָבער אַלע מאָל אױס מיט אַ װערטל און מיט אַ געלעכטער, און זי װײס אַלץ ניט, װוּ ער נעמט געלט.
איצט האָט זי אַ שעת־הכּושר. װי זאָגט מען: „אַ כּשרער טאָפּ מיט אַ כּשרן לעפֿל“…
― איר װילט גײן מיט מײַן טאָכטער אין טעאַטער? ― האָט זי אַ זאָג געגעבן צום קװאַרטיראַנט, ניט קוקנדיק אים אין די אױגן אַרײַן. ― איך האָב געהערט, אַז עס דאַרף קאָסטן אַ סך געלט? אָט דער שאַליאַפּין, זאָגט מען, בײַסט זיך…
― פּוס־טיאַ־קי!пустяки: נאַרישקײטן ― ציט אױס דער קװאַרטיראַנט. ― װער רעדט פֿון אַזעלכע נאַרישקײטן?
― פֿאַרשטײט זיך נאַרישקײטן! ― מאַכט שׂרה שאַפּיראָ. ― בײַ אײַך איז, אַ פּנים, געלט־שמעלט? מע שיקט אײַך חודש־געלט, װײַזט אױס, עמיצער, צי װאָס?
― נו יאָ, חודש־געלט, ― ענטפֿערט איר דער קװאַרטיראַנט.
― פֿון װאַנען? פֿון דער הײם מסתּמא?
― נו יאָ, פֿון דער הײם.
― װיפֿל, הײסט עס, שיקט מען אײַך חודש־געלט?
דאָס קאָן שױן בעטי נישט לײדן און מישט זיך אַרײַן.
― װאָס ביסט דו, מאַמע, אַ סודיעבנע סלידאָװאַטעלсудебный следователь: חוקר פֿון בית־דין?
― װאָס זאָג איך דען? ― פֿאַרענטפֿערט זיך די מוטער. ― איך װיל נאָר װיסן, פֿון װאַנען נעמט ער געלט?
― װאָס גײט עס דיך אָן? ער גנבֿעט, ― זאָגט איר די טאָכטער און צעלאַכט זיך אינאײנעם מיט דער מוטער, און אױף זײ קוקנדיק לאַכט דער קװאַרטיראַנט אױך, װאָרעם ער פֿאַרשטײט שױן אַ ביסל ייִדיש. נישט קײן סך, נאָר אַ ביסל. ער האָט זיך בײַ די שאַפּיראָס אין שטוב אױסגעלערנט. און בכדי צו באַרויִקן די בעל־הביתטע, װאָס װיל פֿאָרט װיסן, פֿון װאַנען ער נעמט געלט, דערצײלט ער איר, נאָר מיט אַ תּנאַי, אַז קײנער זאָל ניט װיסן, פֿאַרשטײט זיך, אױף קאַטאָװעס, אַז ער האָט אַ רײַכע מומע…
שׂרה שאַפּיראָ נעמט עס אָן פֿאַר גוט געלט און מאַכט צו אים:
― אַן אַלמנה, אָדער אַ גרושה?
דער קװאַרטיראַנט פֿאַרטראַכט זיך אַפֿילו ניט און ענטפֿערט איר
― אַן אַלמנה.
― האָט נישט קײן קינדער?
― האָט נישט קײן קינדער.
― נישט געהאַט אױך, צי געשטאָרבן?
― געשטאָרבן.
― אַלע ביז אײנעם?
― אַלע ביז אײנעם.
שׂרה שאַפּיראָ טוט אַ זיפֿץ…
― ברוך דײַן אמת!.., פֿאַרװאָס האָט זי ניט חתונה דאָס אַנדערע מאָל?
― אום גאָטעס װילן! ― מישט זיך אַרײַן װידער די טאָכטער, װאָס זיצט קױם אײַן אױף איר אָרט. ― װאָס איז דאָס פֿאַר אַ „דאָפּראָס“?
― שטיא, װאָס אַרט עס דיך? עס קאָסט אים געלט, אַז ער װעט מיר דערצײלן? צי ס'װעט אים עפּעס אָפּפֿאַלן?
אַזױ פֿאַלט אָן שׂרה שאַפּיראָ אױף דער טאָכטער און נעמט זיך צום קװאַרטיראַנט, אַרבעטנדיק בעת־מעשׂה דאָס זעקל פֿון סיאָמקעס װעגן גאַנץ געשמאַק.
― איז װאָס־זשע האָב איך אײַך געװאָלט פֿרעגן, הײסט עס, נאָך? יאָ. װי אַזױ געהער זי זיך אָן מיט אײַך אַ מומע? זי איז אײַער מאַמעס אַ שװעסטער, צי איר מאַן איז געװען אײַער טאַטנס אַ ברודער?
― זי איז מײַן מאַמעס אַ שװעסטער.
― אַזױ? אַן אײגענע שװעסטער? אַן עלטערע, אָדער אַ ייִנגערע?
― אַן עלטערע, מײן איך, אַ ייִנגערע, נײן, טאַקע אַן עלטערע…
שׂרה שאַפּיראָ הײבט אױף די אױגן פֿריִער אױפֿן קװאַרטיראַנט, דערנאָך אױף דער טאָכטער, װעלכע, קאָן שױן מער ניט איבערטראָגן און הײבט זיך אױף און גײט אַװעק מיטן ביכל צו זיך אין איר חדרל אַרײַן. שׂרה פֿאַלט אָבער בײַ זיך ניט אַראָפּ און זי טוט זיך איר אַרבעט, טאַקע װי אַן אמתער סלידאָװאַטעל:
― איז ער געװען, הײסט עס, אַ ייִד מיט געלט?
― װער?
שׂרה שאַפּיראָ שטעלט אַװעק די אױגן אױפֿן קװאַרטיראַנט:
― פֿון װעמען רעדן מיר? פֿון אײַער פֿעטער, דאַכט זיך? איך פֿרעג, צי איז ער געװען אַ ייִד אַ נגיד?
― אַ נגיד.
― טאַקע אַ גרױסער נגיד?
― טאַקע אַ גרױסער נגיד.
― דהײַנו, װאָס הײסט בײַ אײַך אַ גרױסער נגיד?
דער קװאַרטיראַנט װײסט ניט, װאָס ער זאָל איר ענטפֿערן. די בעל־הביתטע קומט אים צו הילף. זי גיט אים צו פֿאַרשטײן:
― ייִדישע רײַכקײט… עס קומט צו עפּעס ― אַ נעכטיקער טאָג! פֿאַראַן בײַ אונדז אַ װערטל… „פֿרעמדע טױזנטער מיט פֿרעמדע קינדער קאָסטן ניט טײַער“… איך מײן, אין װיפֿל האָט מען אים געשאַצט?
― װעמען?
― װידעראַמאָל װעמען!
שׂרה שאַפּיראָ קוקט אים אָן, און ער פֿאַרכאַפּט זיך:
― אַך, מײַן פֿעטער אין װיפֿל מע האָט געשאַצט? דאָס װײס איך ניט.
― דאָס װײסט איר ניט? װער דען דאַרף עס װיסן? איך פֿרעג דאָך בײַ אײַך ניט װיפֿל ביז דער קאָפּיקע. איך פֿרעג נאָר לערך, װיפֿל, למשל, האָט ער געקאָנט פֿאַרמאָגן, אײַער פֿעטער, אײדער ער אין געשטאָרבן?
דער קװאַרטיראַנט טראַכט אַ װײַלע:
― איך מײן, אַז אומגעפֿער אַ מיליאָן.
בײַ שׂרהן איז אַרױסגעפֿאַלן דאָס זעקל מיט די דרעטלעך פֿון די הענט פֿאַר שרעק.
― װיפֿל זאָגט איר? אַ מיליאָן? אַ גאַנצן מיליאָן?
― כּמעט אַ מיליאָן. דאָס הײסט, עטװאָס מער אָדער עטװאָס װינציקער…
שׂרה שאַפּיראָ האָט זיך צוגערוקט אַ ביסל נעענטער צו איר קװאַרטיראַנט, זיך גענומען קראַצן מיטן אײַזערנעם דרעטל הינטערן אױער:
― זאָגט־זשע מיר, איך בעט אײַך, װאָס איך האָב אײַך געװאָלט פֿרעגן? װיבאַלד, אַן די קינדער זענען, זאָגט איר, אַלע אױסגעשטאָרבן, און קײן אַנדערע יורשים, אַחוץ אײַך, איז ניטאָ, איז שױן אפֿשר גלײַכער, װאָס זי האָט ניט חתונה?
― מיט װאָס, אײגנטלעך?
די בעל־הביתטע האָט אַראָפּגעלאָזט דעם קאָפּ אַראָפּ און אַ קוק געגעבן אױף איר קװאַרטיראַנט פֿון אונטן אַרױף און אַ זאָג געגעבן:
― זאָגט נאָר, איך בעט אײַך, איר מאַכט זיך תּמעװאַטע, צי איר זענט טאַקע אַ נעװיקל?
דער קװאַרטיראַנט קוקט זי אָן מיט לאַכנדיקע אױגן:
― װאָס איז דען?
― װאָס אין דען, פֿרעגט ער! װאָס הײסט, װאָס איז דען? װיבאַלד אַזױ, איז עס דאָך איבער הונדערט און צװאַנציק יאָר אינגאַנצן אײַערס!
― איבער הונדערט און צװאַנציק יאָר? אָאָ! ― האָט דער קװאַרטיראַנט אױסגערופֿן אַ פֿאַרחידושטער, און די בעל־הביתטע האָט זיך אַזױ צעלאַכט, אַז בעטי איז געקומען צו לױפֿן פֿון איר חדר.
― װאָס זאָגסט דו, בעטי, אױף אונדזער קװאַרטיראַנט? ער איר דאָך אַן אמתער גױ! איך זאָג אים, אַז איבער הונדערט און צװאַנציק יאָר װעט ער ירשענען זײַן מומע, פֿאַרשטײט ער ניט, װאָס הײסט איבער הונדערט און צװאַנציק יאָר ― כאַ־כאַ־כאַ!… אַ טעאַטער און גענוג! פּונקט װי מײַן מומע ריװע פֿון פּראָסקוראָװ האָט אָפּגעשריבן אירע צװײ טעכטער אַ בהמה, אַז איבער הונדערט און צװאַנציק יאָר נאָך איר טױט זאָל מען די בהמה פֿאַרקױפֿן און דאָס געלט צוטײלן די צװײ טעכטער… האָט מען זיך גענומען לאָדן, און אַז ס'איז געקומען צום מישפּט, האָט דער חכם דער סודיאַсудья: שופֿט געפּסקנט, אַז מע טאָר די בהמה ניט פֿאַרקױפֿן, װאָרעם אין דער צװאה שטײט בפֿירוש: איבער הונדערט און צװאַנציק יאָר נאָכן טױט ― כאַ־כאַ! אַז מע שמועסט אַ גױיִשער קאָפּ!
בעטי האָט געמוזט נעמען אױף זיך די מי איבערצוגעבן דעם קװאַרטיראַנט סײַ די מעשׂה מיט דער מומע ריװעס צװאה, סײַ דעם פּשט, װאָס הײסט איבער הונדערט און צװאַנציק יאָר, און אַלע דרײַ האָבן געלאַכט אַזױ לאַנג, ביז דער בעל־הבית, דוד שאַפּיראָ, איז געקומען אַהײם עסן ― בײז און גיך, אױף אײן פֿוס, װי זײַן שטײגער איז.
― װאָס איז שײן דאָ בײַ אײַך װידער פֿאַר אַ געלעכטער? ― האָט ער אַ זאָג געגעבן אין דער לופֿט אַרײַן, ניט קוקנדיק אױף קײנעם.
― נאָר אַ טעאַטער! אַ באַשרײַבונג צו מאַכן! ― האָט זיך שׂרה אָנגערופֿן צו איר מאַן און גענומען אים איבערדערצײלן נאָך אַ מאָל די געשיכטע מיט די הונדערט צװאַנציק יאָר, װאָס דער קװאַרטיראַנט פֿאַרשטײט ניט, און טאַקע אין אײנװעגס ראָט זי געװאָלט, אַז איר מאַן זאָל געװױרע װערן, פֿון װאַנען דער קװאַרטיראַנט נעמט געלט, און פֿון דער ירושה, װאָס װאַרט אױף אים.
― אַ מיליאָן! דו פֿאַרשטײסט? אַ גאַנצער מיליאָן! און אפֿשר נאָך מער פֿון אַ מיליאָן! ― אַזױ האָט אױסגעלאָזט שׂרה שאַפּיראָ, און אין אירע אױגן האָט זיך צעברענט אַ פֿײַערל, און די בעקלעך האָבן זיך איר צעפֿלאַמט, און זי איז געװאָרן מיט עטלעכע יאָר ייִנגער, און אַפֿילו דאָס קול האָט זיך איר איבערגעביטן.
― װײס איך! ייִדישע מיליאָנען, נאַ דיר אַ גראָשן! ― האָט איר אָפּגעהאַקט דוד שאַפּיראָ, װי אַ מענטש, װאָס איז אין די זאַכן מער קאָמפּעטענט פֿון יעדן אײנציקן, און, פֿאַרקאַטשעט די אַרבל, איז ער געגאַנגען זיך װאַשן צום עסן.
שׂרה שאַפּיראָ, װאָס איז געבליבן װי אָפּגעגאָסן מיט אַ שעפֿל קאַלט װאַסער, איז אַפֿילו גרײט געװען מקײם פּסק זײַן איר מאַן און אָפּשפּילן אים אַ ספּעקטאַקל, װי ער האָט עס כּשר פֿאַרדינט: נאָר באַגעגנט זיך מיט דער טאָכטערס שאַרפֿן קוק, ס'זאָל זײַן שטיל, האָט זי פֿאַרביסן אַ ליפּ, אָפּגעלײגט דעם ספּעקטאַקל אױף אַן אַנדערס מאָל און גענומען דערלאַנגען צום טיש.
דעמזעלבן טאָג אױפֿדערנאַכט, אַז דוד איז נאָך ניט געװען אין דער הײם און בעטי איז געװען בײַ זיך, אָנגעטאָן זיך גײן אין טעאַטער אַרײַן, האָט זיך שׂרה שאַפּיראָ אַרײַנגעכאַפּט צום קװאַרטיראַנט כּלומרשט אַכטונג געבן, אױב עס הײצט זיך אין הרובע, און דערװײַל געמאַכט אַ שמועס מיט אים נאָך אַ מאָל װעגן דער מומע די מיליאָנערשע. זי װײסט שױן אַפֿילו, װי אַזױ זי הײסט. לאה רופֿט מען זי. (בײַם שלימזל קומט אױס ניט לאה, װי מע זאָגט בײַ אונדז, נאָר ליאַ) און אַז דעם פֿעטער האָט מען גערופֿן אַבראַם אַבראַמיטש…
שׂרה שטעלט אַװעק אירע אױגן אױפֿן קװאַרטיראַנט:
― װי איז דאָס מעגלעך? װי קאָן בײַ אונדז געמאָלט זײַן, אַז דער טאַטע זאָל הײסן אַבֿרהם און דער זון אױך אַבֿרהם? ס'איז נאָר בײַ גױים קאָן זײַן אַזאַ זאַך: דער טאַטע איװאַן און דער זון איװאַן… איװאַן איװאַנאָװיטש…
ראַבינאָװיטש קוקט אױף דער מאַדאַם שאַפּיראָ װי אַ פֿאַרשולדיקטער, כאָטש ער װײס ניט, אין װאָס איז אײגנטלעך זײַן זינד. אַ גליק װאָס שׂרה אַלײן קומט אים צו הילף. זי מאַכט צו אים:
― סײַדן אײַער פֿעטער איז געבױרן געװאָרן שױן נאָך זײַן טאַטנס טױט?
ראַבינאָװיטש כאַפּט זיך אָן אין דעם װי אַ מענטש, װאָס טרינקט זיך:
― אמת, ריכטיק. מײַן פֿעטער איז געשטאָרבן אײדער זײַן טאַטע איז געבױרן געװאָרן, דאָס הײסט איך װיל זאָגן, אַז זײַן טאַטע איז געבױרן געװאָרן אײדער דער פֿעטער איז געשטאָרבן… טפֿו! װאָס פֿאַר אַ טשעפּוכאַ?… און בײדע הײבן זײ אָן צו לאַכן.
― לאָזן שױן אײַערע שׂונאים רעדן פֿאַר אײַך! ― מאַכט צו אים שׂרה און ניט אַזױ גיך לאָזט זי אים אָפּ פֿונעם „דאָפּראָס“.
― װאָס איז ער געװען, אײגנטלעך, אײַער פֿעטער? ― פֿרעגט אים שׂרה, קוקנדיק שױן ניט אױף אים, נאָר אַרױף אױף דער סטעליע, און באַקומט אַן ענטפֿער פֿונעם קװאַרטיראַנט:
― װאָס ער איז געװען?… אַ מענטש איז ער געװען.
― איך װײס ― זאָגט שׂרה, ניט צונעמענדיק די אױגן פֿון דער סטעליע ― איך װײס, אַז אַ מענטש, ניט קײן חיה. איך מײן, מיט װאָס האָט ער געהאַנדלט?
ראַבינאָװיטש, אַז ער איז נאָך ניט געװען ראַבינאָװיטש, נאָר פּאָפּאָװ, האָט געהערט װיפֿל מאָל, אַז ייִדן האַנדלען מיט אַלטע שמאַטעס. איז אים דעריבער אײַנגעפֿאַלן אַ זאָג צו געבן:
― מיט װאָס ער האָט געהאַנדלט? מיט שורום־בורום האָט ער געהאַנדלט.
שׂרה האָט דערלאַנגט אַ פּליעסקע מיט בײדע הענט און אַװעקגעשטעלט די אױגן אױפֿן קװאַרטיראַנט:
― װאָס רעדט איר? פֿון שורום־בורום? װי אַזױ װערט מען דאָס פֿון אַ שורום־בורום אַ מיליאָנער? װײ איז מיר!
דער קװאַרטיראַנט האָט געזען, אַז װאָס װײַטער איז ערגער, ער זינקט װי אין אַ זומפּ, האָט ער דעריבער געאײַלט זיך צורעכט מאַכן און פֿאַרענטפֿערן.
אַן ראַבינאָװיטש איז נאָך ניט געװען ראַבינאָװיטש, נאָר פּאָפּאָװ, האָט ער געהערט, אַז ייִדן װערן רײַך פֿון דעם, װאָס זײ שפּאָרן אָפּ, קלײַבן אַ גראָשן מיט אַ גראָשן… דער דאָזיקער תּירוץ איז, װײַזט אױס, אָפּגעגאַנגען בשלום, װאָרעם שׂרה שאַפּיראָ האָט געבראָכן די פֿינגער און געזאָגט צום קװאַרטיראַנט:
― אַ מעשׂה! אַ מעשׂה! האָט ער דאָך באַדאַרפֿט לעבן מתושלחס יאָרן!… ניט אַנדערש, אַז ער אין געװען אַ זקן און זי אין בײַ אים געװען דאָס אַנדערע װײַב?
― איר האָט כּמו װי געטראָפֿן…
― געװיס האָב איך געטראָפֿן, ― מאַכט צו אים שׂרה שאַפּיראָ. איך טרעף תּמיד, װײַל איך גײ מיטן גלײַכן װעג… איך בין ניט אַזױ אַלט װי געניט. מײַן מאַן איז אַ ביסל, װי איר זעט אים אַ שװידקײшвидкий: גיכער, בײַ אים איז אַלצדינג גיך־גיך. און דער עיקר, װאָס ער גלױבט ניט אין יענעמס גליקן. איר האָט דאָך געהערט, װאָס ער זאָגט: „ייִדישע מיליאָנען“… ער מײנט, אַז ער האָט ניט, האָט קײנער ניט. רױטשילד אױך ניט. הערט אים ניט, װאָס ער װעט אײַך זאָגן!… און בעטי איז דאָך גלאַט ניט שײך. װאָס װײסט זי, אַ קינד, אין אַזעלכע זאַכן? איך בין געניטער פֿון זײ אַלעמען. דעריבער זאָלט איר האָרכן, װאָס איך זאָג אײַך. ס'איז ניט מײַן עסק, נאָר איר זאָלט מיך װעלן פֿאָלגן, װאָלט איר באַדאַרפֿט אַ ביסל אָפֿטער זיך איבערשרײַבן מיט אײַער מומע. פֿאָרט אַ ייִדענע אַן אַלמנה און אײן מענטש אַלײן… װען רעכנט איר זיך מיט איר צו זען?
ראַבינאָװיטש האָט אַ טראַכט געגעבן:
― איך רעכן… אױב ניט אױף ראָזשדעסטװאָрождество: ניטל, איז אױף פּאַסכאָпасха: חגא…
― װאָס פֿאַר אַ ראָזשדעסטװאָ בײַ ייִדן? װאָס פֿאַר אַ לשון פּאַסכאַ? אַלע אונדזערע יום־טובֿים, האָב איך שױן באַמערקט װיפֿל מאָל, הײסן בײַ אײַך גױיִשע נעמען. חנוכּה איז בײַ אײַך ראָזשדעסטװאָ. פּסח ― פּאַסכאַ. שבֿועות ― טראָיצעТроицын день: פּענטעקאָסט… ס'איז ניט מײַן עסק, נאָר איך האָב אײַך שױן װיפֿל מאָל געװאָלט פֿאָרהאַלטן, אַז ס'איז ניט רעכט, פּשוט ניט שײן פֿאַר לײַטן… יעדער, װער עס זעט אײַך און רעדט מיט אײַך עטלעכע װערטער, װיל זיך גאָר ניט גלױבן, אַז איר זעגט אַ ייִד… שאַט! װאָס דאַרפֿט איר מער, אָט נעמט אונדזער דאָקטאָר, האָט ער מיר אַנומלטן געזאָגט נאָך אַ מאָל, אַז װען איר זאָלט ניט הײסן, זאָגט ער, ראַבינאָװיטש, װאָלט ער קײנמאָל אין דער װעלט ניט געזאָגט, זאָגט ער, אַז איר זענט אַ ייִדיש קינד…
― טאַקע באמת? ― זאָגט ראַבינאָװיטש מיט אַ געלעכטער און װערט רױטלעך.
― טאַקע באמת? װאָס־זשע? איך װעל אײַך אױסטראַכטן? און נאָך אַ זאַך. איר האָט אַ טבֿע, אַז איר װילט עפּעס זאָגן װעגן ייִדן, זאָגט איר ניט „בײַ אונדז“, נאָר „בײַ אײַך“. אַ מיאוסע טבֿע, כ'לעבן. ס'איז ניט מײַן עסק, נאָר איר דאַרפֿט אײַך זען אָפּגעװױנען פֿון דעם. איך בין אײַך אַ גוטער פֿרײַנד, דעריבער זאָג איך עס אײַך… אָט איז בעטי! ― מאַכט זי צו דער טאָכטער, װאָס שטײט אין דער טיר אַן אָנגעטאָנע מיט אַ װאַרעמען קאַפּאָרкапор: קאַפּישאָן אױפֿן קאָפּ, װאָס מע זעט אַרױס מער ניט אַז אירע שײנע קאַרע אױגן מיט די געדיכטע ברעמען און אַ שפּיץ נעזל. ― איך זאָג צו אונדזער קװאַרטיראַנט, זאָג איך, אַז ער זאָל אַכטונג געבן, זאָלסט ניט אַרױסלױפֿן פֿון טעאַטער גלײַך אין דרױסן אַרױס אַ פֿאַרשװיצטע. זאָלסט זיך פֿריִער אָפּקילן זאָלסט דו זיך. דו הערסט, װאָס מע רעדט צו דיר? איך בעט אײַך טאַקע, ראַבינאָװיטש, למען־השם, איר זאָלט אַכטונג געבן אױף איר, זי זאָל זיך ניט פֿאַרקילן, חס־ושלום, אײַער שאַליאַפּין זאָל מיך, חלילה, ניט קאָסטן טײַער!…
― זײַט זיכער, מאַטושקאַ, פֿאַרלאָזט זיך אױף מיר! ― באַרויִקט זי דער קװאַרטיראַנט, אַ גליקלעכער, אױב ניט דער גליקלעכסטער, לױפֿט אַראָפּ פֿון די טרעפּ אינאײנעם מיט בעטין, טוט אַ פֿײַף און אַ געשרײ אױס אױפֿן מאָסקװער שטײגער: ,,ע, װאַנקאַ!“… עס יאָגן אָן דרײַ װאַנקעס מיט אַ הוק און מיט אַ געפּילדער. זײ זעצן זיך אַרײַן בײדע אין אײן שליטעלע אַרײַן; ער דעקט זי אָן אין דער װאַרעמער באַרעניצע, נעמט זי אַרום מיט אײן האַנט פֿון הינטן פֿאָרזיכטיק, פּאַװאָלינקע, װי מע נעמט אַרום אַ טײַערע כּלי, אָדער אַ סטאַטוע, װאָס קאָן אַראָפּפֿאַלן און זיך צעברעכן, און הײסט דעם „װאַנקע“, ער זאָל ,פֿליִען אין אײן אָטעם! װאַנקע פֿאָלגט אים, אַ שמײַס אױפֿן פֿערדל, און דאָס שליטעלע טראָגט זײ פֿײַל אױסן בױגן.
דער שנײ פֿון בײדע זײַטן ברעקלט זיך, פֿאַרשפּריצט זײ מיט קאַלטע טראָפּנס דאָס פּנים, די שטערן פֿונעם מעטאַל־קלאָרן קאַלטן װינטער־הימל שעמערירן, קאָנקורירן מיט די ניט זײער אָפֿטע און ניט זײער שײַנענדיקע גאַס־לאַמטערנעס. און שׂרה שאַפּיראָ שטײט בײַם פֿענצטער, טיף אַרײַנגעשטעקט די נאָז אין גלאָז אַרײַן, און קוקט זײ נאָך, װי דאָס שליטעלע האָט זײ אַװעקגעטראָגן, און איר האַרץ קלאַפּט איר שטאַרק, זי װײסט ניט פֿון װאָס: אפֿשר פֿאַר גרױס פֿרײד?… אירע מאַמעס אױגן זעען דאָס, װאָס נאָר אַ מאַמע, אַ גליקלעכע מאַמע, קאָן זען, און איר מאַמעס האַרץ פֿילט דאָס, װאָס נאָר אַ מאַמע, אַ גליקלעכע מאַמע, קאָן פֿילן, און זי טראַכט זיך: „װער װײס? אפֿשר איז דאָס אַ באַשערטע זאַך?… אפֿשר איז דאָס אַ זיװג?“… און די גליקלעכע מאַמע פֿאָרט זײ נאָך ― אין דער מחשבֿה גלײַך ביזן טעאַטער. און זי גײט מיט זײ ― אין דער מחשבֿה ― גלײַך אין טעאַטער אַרײַן. זיצט מיט זײ אַ בענקל נעבן אַ בענקל. גײט זײ נאָך פֿוסטריט. הערט זיך אײַן, װי זײ רעדן האַלבע װערטער. זעט, װי זײ דריקן זיך אײנס דאָס אַנדערע די האַנט. קוקן זיך אײנס דאָס אַנדערע אין די אױגן. אָ! זי פֿאַרשטײט, װאָס באַדײַט זײער קוק. זי אין אַ מבֿין אױף די האַלבע װערטער… װי לאַנג איז זי אַלײן געװען אַ מײדל און איר דוד אַ בחור …
און שׂרה שאַפּיראָ דערמאַנט זיך אין יענער גליקלעכער צײַט, װאָס, דאַכט זיך, אָט ערשט ניט לאַנג איז דאָס געװען, װען איר דוד, אַ ציקאַװע בחורל, אַ פּאַרשױן, אַ קענער, ― אַ מושלם בכל המעלות, איז אױסגעגאַנגען נאָך אירע טריט, געשריבן איר אַזעלכע הײסע ליבע־בריװלעך, געשװאָרן, אַז ער װעט זיך דאָס לעבן נעמען, אױב מע װעט אים ניט געבן שׂרהן!… און שׂרהס טאַטע, אַ ייִד אַ חסיד, געװײקט בײַם רבין, האָט נישט געװאָלט הערן ניט זען פֿון דעם דוד שאַפּיראָ, דערפֿאַר װײַל ער איז אַ „כּל־בוניק“, כאָטש ער האָט אַ רײַכן טאַטן, װאָס װיל זיך לאָזן קאָסטן מי־יודע װיפֿל, אַבי האָבן שׂרהן פֿאַר אַ שנור!… עס איז דערגאַנגען אַזױ װײַט, אַז דאָס יונגע פּאָר האָבן שױן געהאַט אָפּגערעדט צװישן זיך, אַז דוד זאָל מקדש זײַן שׂרהן פֿאָר צװײ עדות, אָדער גאָר אױפֿהײבן זיך און אַװעקפֿאָרן פֿון זײער שטעטל אין אַ גרױסער שטאָט אַרײַן און דאָרט שטעלן אַ חופּה…
אַך! אָט ערשט נעכטן, דאַכט זיך, איז געװען דער דאָזיקער חלום, און אָט שטײט זי הײַנט בײַם פֿענצטער און קוקט זיך אײַן אין איר טאָכטער, װאָס פֿליט דאָרט אױף אַ שליטעלע מיט אַ פֿרעמדן בחור, אפֿשר מיט איר באַשערטן?…
און זי בעט גאָט, די גליקלעכע מאַמע, אַז אױב דאָס איז טאַקע איר באַשערטער, זאָל ער זײַן דאָס, װאָס זי, שׂרה שאַפּיראָ, מײנט אױף אים… דאַכט זיך, אַ װױלער בחור?… מיט אַ ירושה האָט אים שױן דער אױבערשטער באַװאָרנט, אױף אַלע ייִדישע קינדער געזאָגט געװאָרן… הלװאַי זאַל ער נאָך אַלײן זײַן דערצו אַזױ, װי ער װײַזט זיך איר אױס… זי זאָל זיך אין אים, חלילה, ניט אָפּנאַרן… נישקשה, איר בעטין שטײט אָן צו האָבן אי אַ פֿײַנעם חתן, אי אַ מיליאָן… אַ מיליאָן?! ס'איז נאָר גרינג אױסצורעדן אַ מיליאָן!… אַ װערטעלע אַ מיליאָן! ― אַ גאַנצער מיליאָן!… עס דאַרף זײַן, אַ פּנים, גאָר ניט שלעכט, אַז מע האָט אַ טאָכטער אַ מיליאָנערשע…
― װוּ איז בעטי? װוּ איז דער קװאַרטיראַנט? אַ ברענענדיקער פֿראָסט אין דרױסן!
דוד שאַפּיראָ איז אַרײַנגעקומען אָן אַ קלונג, װי אַלע מאָל, אַן איבערגעפֿרױרענער, מיט װײַסע ברעקלעך אײַז אױף די װאָנצעס. דערװוּסט זיך פֿונעם װײַב, אַז זײ זענען אין טעאַטער אױף שאַליאַפּינען, װערט פּלוצעם דוד משוגע.
― װאָס פֿאַר אַ געהעכטס פּלוצעם אין טעאַטער אַרײַן אַלײן?
― מזל־טובֿ, סקאָצל קומט! ― פֿאַלט אָן אױף אים שׂרה. ― איך האָב דאָך דיר נאָך אינדערפֿרי, דאַכט זיך, געזאָגט, אַז זײ האָבן בילעטן אױף שאַליאַפּינען און אַז זײ גײען אין טעאַטער אַרײַן, הײַנט װאָס פֿײַערסט דו װי אַ קוריערסקי פּאָיעזד?
― אַ גדולה שאַליאַפּין! ― הערט דוד ניט אױף צו פֿײַערן און אַרומשפּאַנען איבער דער שטוב, אָנװאַרעמענדיק זיך די איבערגעפֿרױרענע פֿאַרקלעצלדיקטע פֿיס אין אײנװעגס. ― נײן. איך װאָלט זײ ניט געלאָזט אַלײן אין טעאַטער אַרײַן. בשום־אופֿן ניט! פֿאַר קײן געלט!… װאָס פֿאַר אַ געהעכטס אַלײן אין טעאַטער אַרײַן? נײן. אָט טו איך מיך אָן און גײ אױך אַהין. לאָמיך מיך נאָר אַ ביסל אָנװאַרעמען… שאַליאַפּין! קױם דערלעבט! נאַ דיר גאָר שאַליאַפּין!…
― שױן? האָסט שױן געענדיקט? ― מאַכט צו אים שׂרה און גײט צו צו אים נאָענט און פֿאַרקוקט אים אין די אױגן אַרײַן און רופֿט זיך אָן צו אים מיט אַ נײַעם װײכן טאָן:
― דוד!….
און מער נישט… דוד שאַפּיראָ האָט באַלד אױפֿגעהערט צו פֿײַערן און צו אַרומשפּאַנען איבער דער שטוב. ער האָט נאָר אַ זאָג געגעבן צום װײַב:
― אַן איך װײס ניט, װער ער איז און װאָס ער איז?.,.
― דוד, װאָס רעדסט דו? װאָס נאָך דאַרפֿסט דו װיסן? אַ בריליאַנטענער בחור. אַ גאָלדענע מעדאַל. אַ רײַכע מומע פֿון כּמעט אַ מיליאָן, און ער איז איר אײנציקער יורש…
― גוט. אָבער ער אַלײן װער איז? זײַן טאַטע װאָס איז? אַז איך װײס גאָרניט!…
― דוד.! און אַז מײַן טאַטע האָט יאָ געװוּסט, װער דײַן טאַטע איז?…
― הײבט זיך אָן אַ מעשׂה! װאָס גלײַכסט דו דאָס צו דעם? אַ סמיכות־הפּרשה!…
― פּאַפּאַשאַ! אַרױס מיט אַ פֿערציקער!
דאָס זאָגט סיאָמקע, אַרײַנגעלאָפֿן פֿון צװײטן חדרל מיט אַ צעביסענער פּען און מיט שװאַרצע פֿינגער, אײַנגעטונקען אין טינט. דער פֿאָטער הײסט זיך באַװײַזן אױף פּאַפּיר, פֿאַרװאָס עס קומט צװאַנציק קאָפּיקעס, און שׂרה טראָגט אַרײַן אַ זודיקן סאַמאָװאַר, װאָס בלעזלט זיך און בולבלט זיך לעבעדיק־פֿרײלעך און צעשפּרײט אַ װײכע װאַרעמקײט אין שטוב, און עס דערהערט זיך גיך אַן אַראָמאַט פֿון מחיהדיק־שמעקנדיקן טײ.
געקומען אין טעאַטער אַרײַן, האָט מען זיך אױסגעטאָן אין דער גאַרדעראָבע, און בעטי האָט אַראָפּגעװאָרפֿן פֿון זיך דעם װײַסן װאַרעמען קאַפּאָר און געבליבן אין איר שװאַרץ אײנפֿאַך קאַשעמירן קלײד מיט שװאַרצן סטעקליאַרוסстеклярус: פּאַטשערקע, קרעל, װאָס האָט זיך אָפּגעפֿינקלט אױף אירע פּראַכטפֿול־אױסגעקײַלעכיקטע פֿאָרמען, און אירע אײנפֿאַך־פֿאַרקעמטע האָר, װאָס האָבן אַרומגעברעמט איר קלאָר מאַטעװן פּנים, האָבן איר צוגעגעבן אַזױ פֿיל חן, אַז מע האָט זי גיך באַמערקט אין טעאַטער צװישן אַ סך אַנדערע שײנהײטן אינעם דאָזיקן אָװנט, און אַ סך־אַ סך אױגן האָבן אױף איר געקוקט. אַ סך לאָרנעטן און בינאָקלען האָבן זיך אָנגעשטעלט אַהין, װוּ דאָס פּאָרל האָט זיך באַזעצט. דאָס האָבן זײ געזען בײדע, און בײדע האָבן פֿאַרשטאַנען, אַז די לאָרנעטן מיט די בינאָקלען זענען אָנגעשטעלט אַלע אױף דעם דאָזיקן שײנעם מײדל מיט איר יונגען באַגלײטער, װאָס קאָן זײַן אָדער אירער אַ ברודער, אָדער אַ חתן, אָדער אַזױ אַ באַקאַנטער קאַװאַליר… דאָס האָט געפֿירט דערצו, אַז בעטיס בליִענדע בעקלעך מיט אירע כאַראַקטער־הן־גריבעלעך זאָלן זיך נאָך מער פֿאַררױטלען, װי רעכטע צײַטיקע פֿערשקעס, ביזן װײַסן האַלדז אַרײַן, און זי זאָל װערן נאָך מער רײצנד און נאָך מער ציִען אױף זיך די אױגן פֿון פּובליקום, װאָס האָט צוליב שאַליאַפּינען אָנגעפֿילט דעם פּאַרטער, די לאָזשן מיט דער גאַלעריע פֿון אױבן ביז אַראָפּ, אַזױ אַז ס'איז ניט געװען אַן עפּל דורכצוּװאַרפֿן.
ערשט דעמאָלט האָבן די לאָרנעטן מיט די בינאָקלען אױפֿגעהערט צו קוקן אױף דער אַרײַנגעקומענער בעטי, אַז עס האָט זיך אױפֿגעהױבן דער פֿאָרהאַנג און אַלע אױגן האָבן זיך געקערט צו דער סצענע צו, געזוכט דעם באַרימטן װעלט־קומירкумир: געץ, דעם באַליבטן אָפּגאָט שאַליאַפּין, װעמענס נאָמען עס האָט אָנגעפֿילט דאָס טעאַטער אינעם דאָזיקן אָװנט.
אױך בעטי איז געקומען צוליב דעם דאָזיקן קומיר, צוליב שאַליאַפּינען, אין טעאַטער אַרײַן, און גיך האָט זי זיך אינגאַנצן, מיט אַלע אירע חושים, אַריבערגעטראָגן אַהין אױף דער סצענע, גלײַך מיט אַ סך אַנדערע. בעטי איז געקומען אַהער ניט נאָר פֿון יוצא װעגן, אונטערהאַלטן די מאָדע פֿון גײן אין טעאַטער אַרײַן, נאָר טאַקע אױסגעגאַנגען מיט לײַב און לעבן הערן אַזאַ באַרימטן זינגער און שפּילער, װי אָט דער שאַליאַפּין.
נאָר אױב בעטיס נשמה איז געװען דאָרטן אױף דער סצענע, איז איר באַגלײטער ראַבינאָװיטש געװען דאָ, אין פּאַרטער, נעבן איר, נעבן בעטין, צוליב װעלכער ער האָט אײגנטלעך פֿאַרפֿירט דעם גאַנצן ענין שאַליאַפּין. אים איז אָט דער זינגער װינציקער פֿון אַלץ געלעגן אין זינען. ער איז געקומען אַהער מיט בעטין נאָר צוליב דעם, ער זאָל קאָנען בלײַבן מיט איר אַלײן און אַנטדעקן איר סוף־כּל־סוף דאָס, װאָס ער האָט זיך געקליבן איר צו אַנטדעקן דעמאָלט נאָך, אױף מאָרגן נאָך דער אָבלאַװע… און אױב עס אין געװען אַן אָפּהאַלט ביז אַהער, איז דאָס נאָר דערפֿאַר, װאָס ער איז נאָך מיט זיך אַלײן ניט געװען אינגאַנצן פֿאַרטיק. ער האָט נאָך נישט געװוּסט, אױף װיפֿל זײַנע געפֿילן צו איר זענען טאַקע אַזױ ערנסט… ערשט אין דער לעצטער צײַט האָט ער זיך אינגאַנצן איבערצײַגט, אַז ער קאָן אָן איר ניט לעבן, און אַז זײַן גאַנצע קאָמעדיע, דער גאַנצער שפּאַס, װאָס ער האָט זיך געביטן מיט זײַן חבֿר מיט די נעמען, איז געװען פֿון אים נישט מער װי אַ באַשערטע זאַך, אַ פֿאַטאַלער שריט, אױף צו באַגעגענען זיך מיטן דאָזיקן מײדל, צו פֿאַרליבן זיך אין איר ביז צום שטאַרבן און צו פֿאַרבינדן זיך מיט איר אױף אײביק!…
אמת, ער האָט געװוּסט גאַנץ גוט, אַז עס שטײט אים פֿאָר נאָך גענוג אָפּהאַלטענישן און דערנער אױף זײַן װעג. ער האָט געװוּסט גאַנץ גוט, װאָס פֿאַר אַ מלחמה ער װעט דערפֿאַר אױסשטײן אין דער הײם מיט זײַן קאַפּריזנעם פֿאָטער און נאָך מער מיט זײער גאַנצע עכט־רוסישע פֿאַמיליע, װאָס װעט געװיס ניט אָנשטײן, אַז ער, גרישאַ פּאָפּאָװ, זאָל חתונה האָבן מיט אַ מײדל, װאָס קומט אַרױס פֿון ייִדן!… ער האָט דאָס אַלצדינג גאַנץ גוט געװוּסט, גענוג מאָל זיך איבערגעלײגט, טױזנט מאָל איבערגעטראַכט אױף אַלע זײַטן און אױף אַלע פֿאַלן, און געפֿונען, אַז עט! ס'איז נישטאָ זיך װאָס צו שרעקן, ער װעט אַלצדינג איבערקומען בשלום. דער פֿאָטער װעט אים מוחל זײַן. די פֿאַמיליע װעט פֿאַרגעסן. ער איז ניט דער ערשטער, ער איז ניט דער לעצטער… האָבן מיר דען ניט געהאַט אַ מיניסטער בײַ אונדז אין אונדזער לאַנד, און אַ געהױבענעם מיניסטער, װעלכער האָט אַ װײַב, װאָס קומט אַרױס פֿון ייִדן?…
אײן זאַך נאָר איז בײַ אים געװען שװערלעך: פֿון װאָס זאָל ער אַצינד מיט איר אָנהײבן פֿריִער? צי זאָל ער איר פֿריִער אױפֿדעקן, װאָס ער איז? אָדער ער זאָל בײַ איר געװױרע װערן, װאָס װאָלט זי געטאָן, װען זי זאַל זיך פֿאַרליבן אין אַ קריסט און זי זאָל צוליב דעם דאַרפֿן איבערבײַטן דעם גלױבן?…
מן־הצד האָט ער אײנמאָל געהאַט שױן װי פֿאָרגעלײגט איר אַזאַ מין פּראָבלעם, האָט זי אים גאַנץ ערנסט געענטפֿערט, אַז דאָס איז איבערהױפּט קײן פּראָבלעם, װײַל ס'איז אַ זאַך, װאָס עס קאָן ניט זײַן.
― פֿאַרװאָס קאָן עס ניט זײַן? ― האָט ער זי איבערגעפֿרעגט און געװאָרן אַ ביסל אומרויִק.
― אַזױ. עס קאָן ניט זײַן דער פֿאַל, ― האָט זי אים געענטפֿערט ― אַז בײַ איצטיקע שאַרפֿע אומשטענדן אין אונדזער לאַנד און בײַ איצטיקע נאַציאָנאַלע רײַבונגען אין דער װעלט בכלל זאָל אַ קריסט קאָנען פֿאַרליבן זיך ערנסט אין אַ ייִדיש קינד…
און נישט מער?… איז די משמעות, אַ פּנים, אַז אינגאַנצן װענדט זיך נאָר אין דעם, אױף װיפֿל דער קריסט זאָל זיך האָבן ערנסט פֿאַרליבט?… אױב אַזױ, איז דאַנקען גאָט, װאָרעם װי קאָן מען שױן זײַן מער ערנסט פֿאַרליבט, װי ער אין פֿאַרליבט אין בעטין?…
און אַז בעטי איז פֿאַרליבט אין אים ― דאָס אין דאָך געװיס אָן אַ שום ספֿק. דאָס זעט דאָך אַ מינדסט קינד. אַפֿילו די מוטער אירע װײס עס, און אַז די מוטער װײס, װײס דאָך, מסתּמא, דער פֿאָטער אױך, און דאַכט זיך, אַז זײ האָבן גאָרנישט אַקעגן?… נישמער, זײ װײסן ניט, װער ער איז און פֿון װאַנען ער שטאַמט? ― איז דאָס אױך פֿון די קלײניקײטן. אַדרבה, לאָזן זײ נאָר געװױרע װערן, װער זײַן פֿאָטער איז?
און עס שטעלן זיך אים פֿאָר פֿאַרשידענע בילדער און לעבעדיקע סצענעס. אײנע פֿרײלעכער פֿון דער אַנדערער. פֿריִער, װי אַזױ דוד שאַפּיראָ װעט דאָס װערן איבערראַשט, אַז ער װעט דערהערן דעם נאָמען מיטן טשין פֿון זײַן פֿאָטער, מיטן טיטל „יעװאָ פּרעװאָסכאָדיטעלסטװאָєво превосходительство: זײַן עקצעלעץ“, און מיט דער צײַט אפֿשר „יעװאָ װיסאָקאָ־פּדעװאָסכאָדיטעלסטװאָєво високо превосходительство: זײַן הױכע עקצעלענץ“, ― כאַ־כאַ־כאַ!… און שׂרה? אַך! װאָס װעט זאָגן שׂרה שאַפּיראָ, אַן אױסער טשינעס און אױסער טיטלס, איז פֿאַראַן בײַ זײַן פֿאָטער אײגענע דערפֿער, פֿעלדער און װעלדער אין ט־װער גובערניע, װאָס טרעפֿן אָן אַ סך מער װי אַ מיליאָן, פֿון װעלכן זי איז אַזױ נתפּעל געװאָרן, כאַ־כאַ־כאַ!
פֿון בעטין שמועסט מען ניט, אַז זי װעט זײַן גליקלעכער פֿון גליקלעך, אַז זי װעט געװױרע װײען, װער איז אָט דער, װאָס איר האַרץ האָט אױסדערװײלט!…
און ער שטעלט זיך שױן פֿאָר באַצײַטנס, װי איר פּנים װעט דאָס שײַנען פֿון גדלות און װי אירע אױגן װעלן דאָס לײַכטן פֿון גליק… און נאָכדעם, װי זײ זעצן זיך אױף בײדע און פֿאָרן צו אים אַהײם, אין ט־װער גובערניע… און װי אַזױ דערנאָך, ער װעט קומען מיט איר פֿאַר זײַן פֿאָטער… װאָס דער פֿאָטער װעט אים זאָגן, און װאָס ער װעט זאָגן דעם פֿאָטער… און רעד פֿאָטער זײַנער איז דאָך אַפֿילו אַ קאַפּריזנער, אָבער באמת אַ גוטער, אַ װײכער מענטש; ער װעט נאָר אַ קוק געבן אױף זײַן אױסדערװײלטע און רעדן מיט איר צװײ װערטער, װעט ער איר גלײַך מוחל זײַן איר שטאַם, װאָס קײנער קאָן זיך אַזױ ניט האַלטן װי בעטי. זי פֿאַרדינט באמת אײַנצושטײן, װי איר מוטער שׂרה שאַפּיראָ זאָגט, „,אין קײזערלעכע פּאַלאַצן“…
און ער װאַרפֿט אַן אױג אױף זײַן אױסדערװײלטע, װאָס זיצט אָט דאָ מיט אים אַצינד אין טעאַטער, און זי חלומט אַפֿילו ניט פֿון אַזאַ גליק, װאָס װאַרט אױף איר אין דער װעלט….
נאָר אָט האָט זיך געענדיקט דער ערשטער אַקט, און אונדזער גליקלעך פּאָר הײבן זיך אױף פֿון זײערע ערטער און גײען גלײַך מיט אַלע אַרױס פֿון פּאַרטער אין װעסטיבול אַ ביסל שפּאַצירן הין און צוריק. דאָרט װעט ער מיט איר קאָנען רעדן פֿרײַ. דאָרט װעט ער איר הײַנט אױפֿדעקן סוף־כּל־סוף דעם הײליקן סוד, װאָס ער טראָגט אױפֿן האַרצן, דעם גרױסן שפּאַס, װי אַזױ ער איז פֿון אַ פּאָפּאָװ פֿאַרװאַנדלט געװאָרן אױף אַ יאָר צײַט אין אַ ראַבינאָװיטש, און צוליב װאָס דאָס אין געטאָן געװאָרן, און װאָס איז דערפֿון אַרױס… אַן עק. הײַנט דאַרף דאָס געשען.
װי נאָר אונדזערע יונגע לײַט זענען אַרױס פֿון פּאַרטער און אַרײַנגעטראָטן אין װעסטיבול, דאָרט װוּ עס שפּאַצירט אַרום דער עולם, אַזױ האָבן זײ גלײַך באַמערקט אַ באַקאַנטע הױכע פֿיגור, מיט ברײטע פּלײצעס, רױטלעכע אױגן און גראָבע תּאװהדיקע ליפּן. דער פּאַרשױן איז געשטאַנען די הענט פֿאַרלײגט אַהינטער און דורכגענומען זײ מיט די אױגן.
זײ האָבן בײדע גלײַך דערקענט אין אים יענעם פּאַרשױן פֿון דער נאַכט־אָבלאַװע, װאָס האָט געהאַט אָפּגעפֿירט ראַבינאָװיטשן אין געפֿענקעניש. נישמער דעמאָלט איז ער געגאַנגען אָנגעטאָן װי אַ טשינאָװניק; איצט איז ער געװען אײַנגעצױגן אין אַ לאַנגן שװאַרצן ראָק, געשטאַנען אױף אײן אָט, װי אױף דער װאַכט, און נאָר געװאָרפֿן מיט די אױגן רעכטס און לינקס אױפֿן פּובליקום, װאָס האָט שפּאַצירט אַהין און אַהער.
ראַבינאָװיטשן מיט בעטין האָט ער באַגלײט מיט אַ באַזונדערן שאַרפֿן קוק פֿון זײַנע רױטלעכע אױגן. בעטי האָט געפֿילט אױף זיך דעם דאָזיקן קוק, װאָס האָט זי דורכגעברענט װי אַן עלעקטרישער שטראָם…
― ס'איז ער?… ― האָט זי אַ פֿרעג געגעבן בײַ איר קאַװאַליר, אַלײן ניט װיסנדיק, פֿאַרװאָס עס קלאַפּט איר אַזױ דאָס האַרץ, און זי האָט זיך אינסטינקטיװ צוגעטוליעט צו זײַן האַנט, װאָס ער האָט איר אונטערגעשטעלט.
― נו איז װאָס, אַז ס'איז ער? ― האָט איר ראַבינאָװיטש געענטפֿערט, געװאָלט זי באַרויִקן, און אַלײן האָט ער אין האַרצן אָפּגעשיקט דעם דאָזיקן נפֿש צו אַלדי שװאַרצע יאָר! ער איז געװען איבערצײַגט, אַז דאָס באַגעגעניש איז ניט צום גוטן…
און כּך הוה: זײ זענען נאָר אַרײַן אין גרױסאַרטיקן פֿאָיע, דאָרט װוּ מע קאָן זיך זיצן רויִק אױג אױף אױג און שמועסן שטילערהײט גאַנץ אינטים, האָט זײ גאָט צוגעשיקט נאָך אַ באַגעגעניש.
דאָס איז געװען אַן עלעגאַנט געקלײדטער, אַן אױסגעפּוצטער סטודענט, נאָר־װאָס פֿון דער נאָדל אַרױס: גאָלדענע קנעפּ, אַן ענגער בלױער קאָלנער, אַ גאָלדן שװערדל בײַ דער זײַט, קלאָר־װײַסע הענטשקעלעך אױף די הענט, און די ברוסט אױסגעבױגן און אַרױסגעשטעלט ― מעשׂה־אָפֿיציר. בקיצור, דאָס איז געװען אײנער פֿון די טשאַקנדיקע סטודענטן־פֿראַנטן, װאָס מע האָט זײ געקרױנט מיטן נאָמען „װײַסער אונטערשלאַק“.
― האַלאָ, קאָלעגע! ― האָט ער זיך אָנגערופֿן צו ראַבינאָװיטשן, און אַ זיס צוקערדיק שמײכעלע האָט זיך באַװיזן אױף דעם סטודענטס רױט פּנים מיטן געלן שפּיצעכיקן בערדל, װאָס האָט אַרױסגעקוקט פֿון זײַן ענגן בלױען קאָלנער אַרױס.
געשמײכלט האָט דער סטודענט, אײגנטלעך, ניט אַזױ צו ראַבינאָװיטשן, װי צום שײנעם מײדל מיטן פֿאַרריסן נעזעלע, װאָס גײט מיט דעם קאַנאַליע, מיט ראַבינאָװיטשן, אונטער די הענט…
― ניט שױן־זשע האָט איר מיך ניט דערקענט, כי?
נאָך דעם דאָזיקן „כי“ האָט שױן ראַבינאָװיטש דערקענט, װער דאָס איז.
― אַ? לאַפּידוס? ― האָט ער אױסגעצױגן, געגעבן אים די האַנט און געטראַכט בעת־מעשׂה: „װעלכער ניט־גוטער האָט דיך געבראַכט אַהער צו טראָגן? האַלדז און בײן װאָלט ער בעסער ברעכן, אָט דער…!“
ראַבינאָװיטש האָט נישט ליב געהאַט לאַפּידוסן אָן אַ שום „װאָרעם“, ,כאָטש ער האָט אױף אים צו גלײַכער צײַט אױך רחמנות געהאַט. צו אָפֿט האָט זיך אָט דער געלער בחור געדרײט אים פֿאַר די אױגן, צו אָפֿט אײַנגעטענהט מיט אים װעגן דעם, אַז ס'איז נישט גוט צו זײַן אַ ייִד. נישט גוט און נישט באַקװעם און נישט קלוג און נישט לאָגיש… צו װאָס? צו װעלכן צװעק? פֿאַר װעמען װילן מיר זיך אױספֿײַנען? װער װעט אונדז געבן דערפֿאַר אַ קניפּ אין בעקל?…
― איך װײס, גלױבט מיר, איך װײס, פֿאַרװאָס איר בײַט ניט איבער אײַער ייִדישקײט, כי… איר טוט עט ניט נאָר מחמת פּחדנות, איר ציטערט פֿאַר אײַער פֿאָטער אָדער אײַער מוטער ― אַזױ האָט לאַפּידוס אײַנגעדרונגען זײַן חבֿר ראַבינאָװיטשן און געהאַלטן אים בעת־מעשׂה פֿאַרן קנעפּל פֿון פּאַלטאָ…
― איר האָט אַ טעות, ― װיל אים ראַבינאָװיטש כאָטש עפּעס ענטפֿערן, לאָזט ער אים נישט אָפּ דאָס קנעפּל און צעלאַכט זיך אַזױ, אַז ער װערט ראַבינאָװיטשן נימאס.
― איר זאָגט ― איך האָב אַ טעות, כי? איך האָב קײנמאָל קײן טעות ניט. אײַער פֿאָטער זאָל ניט זײַן קײן פֿאַבריקאַנט…
― מײַן פֿאָטער איז ניט קײן פֿאַבריקאַנט ― פּרוּװט זיך ראַבינאָװיטש אַרױסדרײען.
― נישט קײן פֿאַבריקאַנט, איז אַ באַנקיר… אײַער פֿאָטער זאָל ניט זײַן קײן באַנקיר, און איר זאָלט ניט זײַן זײַן יורש, װי מע זאָגט דאָס אױף ייִדיש, איבער הונדערט צװאַנציק יאָר, כי־כי, און איר זאָלט האָבן אַן אָרעמע מאַמע און אַ שװעסטער װי איך, װאָלט איר געטאָן דאָס אײגענע, װאָס איך קלײַב זיך טאָן, װאָס אַ סך אַנדערע קלוגע חבֿרים אונדזערע טוען… פּלוצעם שטעלט זיך לאַפּידוס אָפּ אַ װײַלע און נעמט אַ נײַעם טאָן: איר װילט האַלטן מיט מיר אַ װעטע?
― אױף װאָס?
― אױף דעם, אַז איבער אַ יאָר אין דער צײַט װעט איר זײַן אַ קריסט… אױף װיפֿל װילט איר זיך װעטן, כי? איר שװײַגט? אַהאַ! כי־כי־כי!…
דעמאָלט האָט אים ראַבינאָװיטש צוליב געטאָן און האָט זיך אױך צעלאַכט, װעלכעס לאַפּידוס האָט אָנגענומען פֿאַך אַ הסכּמה און בײַ איטלעכס מאָל, װאָס זײ האָבן זיך נאָכדעם באַגעגנט, האָט אים לאַפּידוס אָפּגעשטעלט און נאָר אַ פֿרעג געגעבן: „נו?“ איצטיקס מאָל אָבער װאָלט ער נישט געװאָלט, אַז לאַפּידוס זאָל אים דערמאַנען װעגן זײער געװעט און ער האָט אים געװוּנטשן פֿון גאַנצן האַרצן, ער זאָל אָנלײגן מיטן קאָפּ. פֿונדעסטװעגן קאָן מען אַזױ גראָב ניט זײַן און מע דאַרף אים פֿאָרשטעלן פֿאַר דעם פֿרײַלין שאַפּיראָ. ער קוקט אױף איר צו האַסטיק: און ראַבינאָװיטש האָט אים גאַנץ העפֿלעך פֿאָרגעשטעלט פֿאַר בעטין, אױף װעלכער לאַפּידוס האָט ניט אױפֿגעהערט צו קוקן און צו שמײכלען, און װי נאָר מע האָט אים פֿאָרגעשטעלט אָט דאָס שעלמאָװסקי שײנע מײדל, אַזױ האָט ער שױן גאַר ניט געװאָלט אָפּטרעטן. עס האָט גאָרנישט געהאָלפֿן: זײ האָבן געמוזט אַלע דרײַ שפּאַצירן איבערן פֿאָיע הין און צוריק, ― בעטי אין מיטן און ראַבינאָװיטש מיט לאַפּידוסן בײַ די זײַטן.
עס איז ניט געװען די קללה, װאָס ראַבינאָװיטש האָט נישט אָנגעװוּנטשן אָט דעם װײַסן אונטערשלאַק לאַפּידוסן. פֿאַרפֿאַלן ― האָט ער זיך געטראַכט ― אַ גאַנצער אַנטראַקט. ער װעט נישט קאָנען בלײַבן מיט בעטין אױג אױף אױג און רעדן מיט איר דאָס, װאָס ער האָט צו רעדן… נאָר װאָס העלפֿט דאָס דען? מע מוז זיך אָננעמען מיט האַרץ, מאַכן אַ פֿרײַנדלעך פּנים און נאָך אונטערהאַלטן דעם שמועס אױך. אַ ברירה האָט מען?… און פֿון װאָס שמועסט ער, אָט דער פֿראַנט איװאַנאָװיטש, דער שד זאָל אים דערשטיקן? עפּעס אַלץ אַזעלכע פּוסטע, װאָכעדיקע, באַנאַלע רײד, שלאָגט צו דער גאַל!… האָט זיך אױסגעצװאָגן, װי אַ מױד, אױסגעפּוצט, װי פֿאַרן טױט, און מײנט, אַז דער רוח איז זײַן פֿעטער!…
ראַבינאָװיטש האָט חשק געהאַט אים אַ פֿרעג צו געבן, װי אַזױ איז דאָס געשען, װאָס ער איז אַרײַנגעקראָכן אין אַ סטודענטישן מונדיר? האָט אים אָבער דאָס האַרץ ניט דערלאָזט. ער האָט זיך דערמאַנט אָן זײער געשפּרעך און עס האָט זיך ניט װילנדיק אױפֿגעװעקט בײַ אים אַ געפֿיל פֿון רחמנות צום דאָזיקן אָרעמען, געלן יונגנמאַנטשיק, װאָס דאַרף אױסהאַלטן אױף זײַנע פּלײצעס אַן אָרעמע מאַמע מיט אַ שװעסטער, דאַכט זיך… באַטראַכטנדיק זײַן גליקלעך שײַנענדיק פּנים מיטן געלן שפּיצעכיקן בערדעלע און זײַן גאַנצע אױסגעמענטשלטע פֿיגור, האָט ראַבינאָװיטש אים מוחל געװען, װאָס ער האָט צוגענומען בײַ אים אַ גאַנצן אַנטראַקט. „כאַפּט אים בעני, נעבעך אַן אָרעמער בחור, אַ שלימזל, לאָז ער איבערגײן אױף אַנדערע הענט“…
― אַזױ האָט געזאָגט צו זיך אַלײן ראַבינאָװיטש, װעלכער האָט פֿאַרשטאַנען, װאָס פֿאַר אַ פּרײַז אָט דער שלימזל לאַפּידוס האָט באַצאָלט פֿאַר זײַן שײנעם בלױען סטודענטן־מונדיר מיטן װײַסן אונטערשלאַק, און װי טײַער אים האָט געקאָסט זײַן אַרײַנטרעטן אינעם דאָזיקן מונדיר… ער האָט נישט געװאָלט באַרירן שױן די דאָזיקע אײדעלע מאַטעריע, מורא געהאַט אָנטרעטן אים דאָרט, װוּ עס טוט אים אפֿשר װײ… האָט אָבער לאַפּידוס אַלײן אױפֿגעדעקט זײַן װײטיק. ער האָט זיך פּלוצעם אָפּגעשטעלט, באַטראַכט ראַבינאָװיטשן, װי ער גײט אָנגעטאָן ניט װי אַ סטודענט, און אָנגערופֿן זיך צו אים:
― נו, מײַן טײַערער קאָלעגע? װאָס־זשע װעט זײַן װײַטער, כי? איך װײס, ― דאָס האָט איר צו פֿאַרדאַנקען אײַער טומאַרקינען, װאָס מײנט, אַז ער טוט אײַך די גרעסטע טובֿה; צום סוף מאַכט ער אײַך, און נאָך אַזעלכע, װי איר, אומגליקלעך… כ'לעבן, איך האָב אױף אײַך רחמנות.
ראַבינאָװיטש האָט זיך צעלאַכט:
― איך דאַנק אײַך זײער, װאָס איר האָט אױף מיר רחמנות.
לאַפּידוסן האָט פֿאַרדראָסן, װאָס ראַבינאָװיטש לאַכט. האָט ער זיך אָנגערופֿן צו ראַבינאָװיטשן און נישט אַראָפּגעלאָזט קײן אױג פֿון דעם שײנעם מײדל:
― אײַך איז גרינג צו לאַכן! װאָס הערט איר עס, יאָ אַ סטודענט, ניט קײן סטודענט? אײַער פֿאָטער איז אַ באַנקיר, אָדער אַ מאַנופֿאַקטוריסט, און יעדנפֿאַלס אַ בורזשוּי, קאָן אײַך אױסהאַלטן נאָך אַ יאָר און נאָך אַ יאָר… איר זאָלט אָבער זײַן אױף מײַן אָרט, האָבן אױף זיך אַן אַלטע מאַמע און אַן אָרעמע שװעסטער, װאָס זײער גאַנץ לעבן הענגט אָפּ אין אײַך, װאָס אײַער גליק איז זײער גליק, װאָס אײַער שמערץ איז זײער שמערץ! מיט אײנעם װאָרט ― װי קאָנט איר פֿילן דאָס װאָס איך?
האָט זיך אַרײַנגעמישט בעטי:
― פֿון װאַנען װײסט איר דאָס, אַז ראַבינאָװיטש קאָן ניט פֿילן דאָס, װאָס איר? און װער האָט אײַך געזאָגט, אַז זײַן פֿאָטער איז אַ באַנקיר און אַז ער האָט ניט קײן אַלטע מאַמע און קײן אָרעמע שװעסטער גלײַך מיט אײַך?
לאַפּידוס האָט אױסגעגלײַכט די ברוסט, אױפֿגעהױבן די אַקסלען און געזאָגט צו בעטין:
― װער האָט מיר געזאָגט? קײנער ניט. נאָר מע װײסט. אָ! מע װײסט! װער קען ניט די ראַבינאָװיטשעס? אַ באַװוּסטע פֿירמע!… נאָר דאָס איז ניט װיכטיק. איך פֿרעג בעסער בײַ אײַך, זאָגט מיר אָט װאָס: װאָס װאָלט ער געטאָן, אָט דער הער ראַבינאָװיטש טאַקע, װען ער זאָל זײַן אױף מײַן אָרט, אַז קײן מעדאַל האָב איך ניט, און קײן פֿאָטער קײן באַנקיר אױך ניט, און זיצן דאָ לאָזט מען נישט,
אין פֿיר און צװאַנציק שעה… און אַ מאַמע אַ קראַנקע, און אַ שװעסטער אַן אָרעמע. איר פֿאַרשטײט, צי נײן?
― קומט אױס ― מאַכט צו אים בעטי ― קומט אױס נאָך ― אײַערע רײד, אַז אַלע ייִדן, װאָס האָבן קראַנקע מאַמעס און אָרעמע שװעסטער ― און װעלכער ייִד האָט דאָס ניט אַ קראַנקע מאַמע אָדער אַן אָרעמע שװעסטער? ― באַדאַרפֿן צוליב די דאָזיקע מאַמעס און שװעסטער נעמען און טאָן דאָס, װאָס איר האָט געטאָן, לױט איך פֿאַרשטײ?…
― געװיס! ― האָט איר לאַפּידוס אָפּגעענטפֿערט מיט אַ געלעכטערל, אַרױסשטעלנדיק מיט גדלות די ברוסט פֿון מונדיר אַרױס, אױף װעלכן דער שנײַדער האָט, װי עס װײַזט אױס, אָנגעלײגט ניט װינציק מי…
בעטי האָט אים באַגאָסן מיט אַ שטראַלנדיקן בליק פֿון אירע שײנע קאַרע אױגן און מיט אַ שמײכעלע צו אים געזאָגט:
― אײַך דאַרף מען מקנא זײַן… מיט װאָס פֿאַר אַ לײַכטקײט איר פֿאַרענטפֿערט אַזאַ פּײַנלעכע פֿראַגע, איבער װעלכע הונדערטער דורות האָבן זיך געלאָזט טרעטן מיט די פֿיס, טרײַבן און יאָגן, ברענען און בראָטן. ― כ'לעבן, ס'איז אײַך מקנא צו זײַן…
לאַפּידוס האָט כּלומרשט געלאַכט, אַרױסבאַװיזן אַלע זײַנע װײַסע צײן.
װען דאָס דאָזיקע מײדל זאָל ניט זײַן אַזאַ רײצנד שײן מײדל מיט אַזעלכע שײנע קלוגע קאַרע אױגן, און איר קלינגענדיק זיס קול און איר קלאַסישע פֿיגור און איר סימפּאַטיש אױסזען מיט איר אינגאַנצן זאָל ניט שרײַען: „האָב מיך ליב!“ ― װאָלט דער באַרעדעװדיקער לאַפּידוס געפֿונען שױן װאָס איר צו ענטפֿערן אױף איר איראָניע. נאָר װײַל בעטי האָט אים אינגאַנצן געפּלעפֿט, האָט ער מיט אַ שמײכל זיך געװענדט צו איר:
― האָט קײן פֿאַראיבל ניט, פֿרײַלין… פֿרײַלין…
― פֿרײַלין שאַפּיראָ, ― האָט אים ראַבינאָװיטש אונטערגעזאָגט.
― פּאַרדאָן! האָט קײן פֿאַראיבל ניט, פֿרײַלין שאַפּיראָ, װאָס איך װעל אײַך פֿרעגן, כאָטש דאָס איז אַ זײַטיקע פֿראַגע, װאָס האָט אָבער אַ שײַכות צו דעם, װאָס איר האָט נאָר־װאָס באַרירט. אָט זאָגט איר ― הונדערטער דורות, געיאָגט און געטריבן, געברענט און געבראָטן. דאָס איז אַלץ זײער שײנע מעשׂיות פֿון פֿאַרצײַטן. דאָס װערט אָנגערופֿן מיטן נאָמען „היסטאָריע“, פֿאַר װעלכע מיר נעמען אַראָפּ דאָס היטל. זײער שײן. װאָס װעט איר אָבער זאָגן אױף אַזאַ מין פֿאַקט? ניט פֿון דער היסטאָריע, נײן. נאָר טאַקע פֿונעם לעבן אַלײן. אַ פֿאַקט, װאָס אָט דאָ ניט לאַנג האָט זיך געטראָפֿן. אָט דאָ טאַקע בײַ אונדז, אין אונדזער שטאָט, כאַ־כאַ?… אָט װעל איך אײַך עפּעס דערצײלן. ― ס'איז אַ פּיקאַנטנע געשיכטע, כ'לעבן, און אַ טרױעריקע… איך זאָל זײַן אַ שרײַבער, װאָלט איך זי זיכער באַשריבן אין אַ צײַטונג, מע זאָל װיסן… נישקשה, איר מעגט דאָס האָרכן.
און לאַפּידוס, צופֿרידן מיט זיך אַלײן און מיט דעם, װאָס ער קאָן אַזױ שײן דערצײלן, און מיט דעם, װאָס אַזאַ שײן מײדל הערט אים אױס, האָט גענומען איבערגעבן זײַן פּיקאַנטנע געשיכטע מיט אַזאַ טאָן, פֿון װעלכן עס איז געװען צו זען, אַז דער מענטש האָט הנאה פֿון זיך אַלײן.
― אַלזאָ, סודאַריניאַсударыня: מאַדאַם, ― אַזױ האָט לאַפּידוס אָנגעהױבן צו דערצײלן, מער פֿאַר בעטין אײדער פֿאַר ראַבינאָװיטשן, זײַן פּיקאַנטנע געשיכטע, ― אַלזאָ, סודאַריניאַ, די געשיכטע איז, אײגנטלעך גערעדט, אַן אײנפֿאַכע, געװײנטלעכע געשיכטע, װעלכע איך װאָלט אַ נאָמען געגעבן: „אײנע פֿון אַ סך“, װאָרעם דאָס זענען מעשׂים בכל יום. אַזעלכע געשיכטעס טרעפֿן זיך בײַ אונדז די לעצטע צײַט אָפֿט, זײַד אָפֿט.
הקיצור, איך האָב אַ גוטן באַקאַנטן, אַ פֿרײַנד, אַ גוטן פֿרײַנד,― דער נאָמען איז דאָך ניט װיכטיק, ― און מײַן גוטער פֿרײַנד, אָדער מײַן חבֿר, האָט אַ שװעסטער. אַ מײדל. און דװקא אַ פֿײַן מײדל. באַמערקט, איך זאָג ניט קײן פּאַרשױן, קײן קראַסאַװיצע. קראַסאַװיצעס זענען איבערהױפּט זײער װינציק…
לאַפּידוס האָט מיט די דאָזיקע װערטער, און נאָך מער ― מיט זײַן . קוקן אױף בעטין, געגעבן איר צו װיסן, אַז זי מעג זיך איבערנעמען. בעטי האָט זיך געמאַכט, װי זי פֿאַרשטײט ניט, און ראַבינאָװיטש האָט שטאַרק חשק געהאַט אָננעמען אָט דעם אױסגעפּוצטן לאַפּידוסן אָדער פֿאַרן שפּיץ פֿון זײַן געל בערדעלע, אָדער פֿאַר די לאַצן פֿון זײַן אױסגעצײכנטן בלױען מונדיר מיטן װײַסן אונטערשלאַק און זאָגן: „פֿעטערל! צו דער זאַך!“… נאָר ער האָט זיך אײַנגעהאַלטן און מיט אַ שמײכעלע אַ זאָג געגעבן צו אים:
― אַלזאָ, האָט איר אַ גוטן פֿרײַנד אַ חבֿר, און אײַער חבֿר האָט אַ שװעסטער. נו, און װײַטער װאָס?
לאַפּידוס האָט אָנגענומען ראַבינאָװיטשעס װערטער פֿאַר אַ סימן, אַז ער פֿאַרגינט אים ניט, װאָס ער, לאַפּידוס, דערצײלט אַזױ שײן. האָט ער, נישט קוקנדיק אױף ראַבינאָװיטשן און נאָר אױף בעטין, גענומען איר דערצײלט װײַטער:
― אַלזאָ, סודאַריניאַ, װי געזאָגט, האָט מײַן קאָלעגע אַ שװעסטערל, אַ פֿײַן מײדל און אָ געבילדעטע, און װיל לערנען, קומען צו אַ שטיקל תּכלית, עפּעס ענדיקן, איר פֿאַרשטײט, צי נײן? נו, איז זי געקומען צו פֿאָרן אַהער פֿון אַ קלײן שטעטל אָפּגעבן עקזאַמען און אַרײַנטרעטן װוּ עס װעט זיך לאָזן. אַקושערקע איז אַקושערקע. דאַנטיסטין איז דאַנטיסטין ― אַבי לערנען. אַבי אַ דיפּלאָם.
קורץ און גוט, איז זי געקומען צו פֿאָרן אַהער, צו איר ברודער. איר ברודער איז, װי איר פֿאַרשטײט שױן אַלײן, אַ סטודענט. מילא געקומען ― זײער פֿײַן, אַ גאַסט, װאָס איז דאָ צו רעדן? לאָזט זיך אָבער אױס, אַז מע לאָזט זי ניט זײַן. מע לאָזט זי ניט װױנען אַ טאָג אַפֿילו. פֿאַרװאָס? דאַרף איך אײַך ניט דערצײלן. איר שטױסט זיך שױן אַלײן: „פּראַװאָזשיטעלסטװע“. טענהט זי נעבעך: „אָט גיב איך אָפּ עקזאַמען און טרעט אַרײַן, האָב איך אַ פּראַװאָזשיטעלסטװע“. לאָזט זיך אָבער אױס, אַז צום עקזאַמען גופֿא באַדאַרף זי ברענגען מיט זיך אַ פּראַװאָזשיטעלסטװע. כאַ־כאַ, איר פֿאַרשטײט, צי נײן?
הקיצור, שלעכט! װאָס טוט מען? אָט־אָט איז דער עקזאַמען, און אָט שטײט דער אָקאָלאָדאָטשנעоколоточный: נאַדזיראַטעל און זאָגט: אָדער פּראַװאָזשיטעלסטװע, אָדער זײַ מוחל, מײדעלע, אַהײם, ― אַ פֿאָר־פֿאָר נאַ באַרדיטשעװ, כאַ־כאַ!
אַהין־אַהער, עס האָט זיך געפֿונען, שטעלט אײַך פֿאָר, אַ גוטער פֿרײַנד, אַ ייִד אַ חכם, און גיט איר אַן עצה… (לאַפּידוס בײגט זיך צו צו בעטין און רעדט שטיל) זי זאָל זיך פֿאַרשרײַבן… זי זאָל אַרױסנעמען… זײַט מיר טױזנט מאָל מוחל… נו, זי זאָל זיצן אױף אַ געלן בילעט!… איר פֿאַרשטײט, צי נײן?…
אױסער זיך בין איך געװאָרן, ־אַז איך האָב עס דערהערט. און פֿון װעמען, מײנט איר, האָב איך עס דערהערט? טאַקע פֿון איר ברודער אַלײן! מאָלט אײַך, ער האָט זיך פֿון מיר ניט גענאַרט! ער האָט באַקומען פֿון מיר אַ רעכטע פּאָרציע. „אום גאָטעס װילן, זאָג איך אים, װי קאָנסט דו דאָס גאָר ברענגען פֿאַרן מױל? װי קאָן דיר גאָר קומען אַזאַ זאַך אױף דער מחשבֿה?“ נו, איז דען ניט גלײַכער, פֿרעג איך אײַך, טױזנט מאָל גלײַכער און לײַטישער און פּראַקטישער און ערלעכער אָפּזאָגן זיך אינגאַנצן אײנמאָל פֿאַר אַלעמאָל, אײדער אַזױ, אַזױ נידעריק פֿאַלן, אַזױ זינקען מאָראַליש, װעלן מיר זאָגן, אַראָפּלאָזן זיך אין אָפּגרונט? כי?
ראַבינאָװיטש, װעלכער האָט זיך שטאַרק פֿאַראינטערעסירט מיט דער געשיכטע און איז, אײגנטלעך, געװען גאַנץ אײַנפֿאַרשטאַנען מיט לאַפּידוסן, האָט נאָר־װאָס אױפֿגעעפֿנט דאָס מױל, געװאָלט עפּעס זאָגן, האָט אים לאַפּידוס מיט דער האַנט אָפּגעשטעלט, ער זאָל שװײַגן, װײַל אין דער זעלבער מינוט האָט אױך בעטי אָנגעהױבן צו רעדן. זי האָט זיך געװענדט צו לאַפּידוסן, נישט קוקנדיק אױף אים, נאָר אױף דעם שפּיץ פֿון אירע אײגענע שיכלעך, און דאָך איז געװען צו באַמערקן, װי איר שײן פּנים האָט זיך באַגאָסן מיט אַ העליש פֿײַער:
― אַלזאָ, װאָס־זשע איז געװאָרן מיט אײַער חבֿרס שװעסטער? דאָס הײסט, איך מײן, װאָס האָט זי… װאָס האָט זי געטאָן?
דאָ האָט זיך לאַפּידוס אָפּגעשטעלט, צונױפֿגעלײגט די הענט אױפֿן האַרצן מעשׂה־אַרטיסט און אָנגערופֿן זיך צו איר מיט אַ טראַגיש געלעכטערל:
― הערסט דו? אָט דאָס פֿרעג איך דאָך בײַ אײַך! װי אַזױ קומט אױס נאָך אײַער פֿאַרשטאַנד? כי? װעמענס עצה האָט זי באַדאַרפֿט פֿאָלגן?
בעטי האָט זיך אױך אָפּגעשטעלט און, קוקנדיק לאַפּידוסן גלײַך אין די אױגן אַרײַן, האָט זי אים אָפּגעענטפֿערט שאַרף, און איר ענטפֿער האָט זיך אױסגעװיזן, אַז עס לאָזט זיך הערן, װי אַ בײזער טאָן: ― איך באַדױער זײער אײַער באַקאַנטע… אײַער באַקאַנטנס שװעסטער. און אױב איר װילט דורכױס װיסן מײַן מײנונג, דאַרף איך אײַך זאָגן, אַז איך אױף איר אָרט, װאָלט אײַער קלוגע, פּראַקטישע און ערלעכע עצה געװיס נישט אָנגענומען!…
דאָס װאָרט „ערלעכע“ האָט זי רעכט באַטאָנט און אונטערגעשטראָכן אַזױ, אַז לאַפּידוס האָט זי פֿאַרשטאַנען און פֿאַרביסן אַ ליפּ, כאָטש ער האָט זיך געמאַכט װי ער לאַכט.
― אַזױ זאָגט איר ? כי?
― אַזױ װעט אײַך זאָגן יעדע אײנציקע אױף מײַן אָרט, װאָס האָט אין זיך אַ ברעקל ערנגעפֿיל, װאָס האָט אין זיך אַ פֿרײַע נשמה, ניט קײן פֿאַרשקלאַפֿטע, מיט אײנעם װאָרט, יעדע אײנציקע, װאָס מע קאָן ניט קױפֿן ניט פֿאַר קײן געלט, ניט פֿאַר קײן אַקושערסקי דיפּלאָם און ניט פֿאַר קײן שום דיפּלאָם אין דער װעלט!
דאָס דאָזיקע האָט בעטי אַרױסגערעדט מיט אַזױ פֿיל ערנסט און מיט אַזאַ פֿײַער, אַז ראַבינאָװיטש האָט זיך גאָר איבעראַנײַס גענומען שפּיגלען אין איר, זיך נאָר ניט געקאָנט זאַט אָנקוקן און אָנהערן. זי האָט אים אױסגעװיזן נײַ. גאָר נישט דאָס טשיקאַװע מײדל מיט די חן־גריבעלעך און די בעקלעך און מיטן שעלמיש שמײכעלע, װאָס ער האָט דערזען דעמאָלט דאָס ערשטע מאָל, אַז ער איז געקומען דינגען דאָס צימערל. ער האָט זי נאָך קײנמאָל ניט געזען אַזױ שײן, אַזױ גרױסאַרטיק שײן, װי אין דער דאָזיקער מינוט. אירע שטענדיק שמײכלענדיקע אױגן האָבן איצט געשפּריצט מיט פֿײַער. אירע בעקלעך, װעלכע האָבן זיך נאָר־װאָס גערױטלט, װי צײַטיקע פֿערשקעס, האָבן זיך מיט אַמאָל איבערגעצױגן מיט אַ מאָדנע בלײכקײט. דאָס אױבערשטע ליפּל האָט עטװאָס געציטערט.
לאַפּידוס, װאָס האָט די גאַנצע צײַט אױך זיך געשפּיגלט אין איר פּנים און זי געגעסן מיט די אױגן, מקנא געװען ראַבינאָװיטשן אױף זײַן באַקאַנטע, האָט נישט געענטפֿערט איר דערױף גאָרנישט. ער האָט זיך נאָר געמאַכט װי ער לאַכט, אױסגעבױגן די ברוסט נאָך מער, אױפֿגעהױבן די אַקסלען נאָך העכער און אָנגערופֿן זיך צו ראַבינאָװיטשן:
― זעט איר? איך האָב געמײנט, אַז ס'איז דאָ נאָר אײן טומאַרקין אַזאַ שאָװיניסט. צום סוף… שאַ! מע קלינגט שױן! ― האָט ער אַ זאָג געגעבן, אָפּגעזעגנט זיך מיט זײ בײדע אָן הענט, נאָר מיט אַ עלעגאַנטן בײג־אײַן דעם קאָפּ און מיט אַ קלאַפּ מיט די פֿיס, גאָר מעשׂה־אָפֿיציר, און איז פֿאַרשװוּנדן געװאָרן אין דער גרױסער הושטשע פֿון די שפּאַצירנדע הין און צוריק איבערן פֿאָיע, װאָס האָבן זיך געלאָזט אַלע װידער צוריק אין טעאַטער אַרײַן.
פֿון דעם, װאָס בעטי האָט דאָ נאָר־װאָס אַרױסגעזאָגט, האָט אונדזער העלד אַרױסגעזען, אַז ער פֿאַרשפּאָרט שױן מיט איר רעדן דאָס, װאָס ער האָט געװאָלט, און אַז ער דאַרף איר שױן זײַן סוד נישט אױפֿדעקן. נײן. איר מײנונג װעגן זײַן פּלאַן איז שױן געװען אָפֿן פֿאַר אים װי אַ בוך. אַלע זײַנע שײנע לופֿט־שלעסער, װאָס ער האָט ביז אַהער געבױט, האָבן זיך מיט אַמאָל אָנגעהױבן שאָקלען אױף צופֿאַלן װערן. אַלע זײַנע גאָלדענע חלומות, װאָס ער האָט זיך מיט זײ אַרומגעטראָגן, האָבן זיך מיט אַמאָל אָנגעהױבן צעגײן װי אַ רױך…
„ניט שױן־זשע, ― האָט ער זיך אַלײן געפֿרעגט, גײענדיק מיט בעטין אונטער די הענט צוריק אױף זײערע ערטער אין פּאַרטער אַרײַן און פֿילנדיק די װאַרעמקײט פֿון איר לײַב ― ניט שױן־זשע װעט ער צוליב דעם, צוליב אַזאַ קלײניקײט, אײגנטלעך, פֿאַרלירן אַזאַ אַן אוצר? ― ניט שױן־זשע איז אַלצדינג פֿאַרפֿאַלן?… נײן, ― האָט ער זיך אַלײן אָפּגעענטפֿערט גאַנץ פֿעסט, ― נײן! דאָס קאָן ניט זײַן! דאָס דאַרף ניט זײַן! און דאָס װעט ניט זײַן!!“…
אַרױסגעגאַנגען פֿון טעאַטער, האָבן אונדזערע יונגעלײַט דערזען פֿאַר זיך אַ נאַכט אַ שײנע, אַן אױסגעצײכנטע. אײנע פֿון יענע שײנע, קאַלטע, נאָר װײכע, װײַסע, װינטערדיקע נעכט, װען דער שנײ ליגט אױסגעשפּרײט, װי אַ פֿריש אױסגעפּרעסט לײַלעך, דער פֿראָסט שטשיפּלט בײַ דער נאָז, די שטערן זענען רױטלעך־בלױ, שעמערירן װי בריליאַנטן, און אומעטום, װוּ דאָס אױג קאָן גרײכן, איז װײס, װײס און װײס.
― טאָמער װאָלטן מיר בעסער געגאַנגען צופֿוס? ― האָט ראַבינאָװיטש אַ זאָג געגעבן צו בעטין.
― בײַ מיר האָט איר געפּועלט, ― האָט אים בעטי געענטפֿערט, באַגאָסן מיט אַ קוק פֿון אירע אױגן, װאָס האָבן אים געשײַנט אין דער נאַכט װי גלאַנצנדיקע שטערן. זי האָט אים געגעבן איר האַנט, און בײדע האָבן זײ זיך געלאָזט באַרג אַראָפּ, מער געגליטשט זיך װי געגאַנגען. און כאָטש דער הימל איז געװען לױטער, האָבן אײנציקע שנײעלעך זיך אָפּגעריסן ערגעץ פֿון דער הײך, געטראָגן זיך װי פֿעדערלעך אױפֿן שײַן פֿון די גאַס־לאָמפּן, זיך געדרײט און געקאַטשעט זיך און פּאַװאָלינקע געפֿאַלן אַראָפּ אױפֿן פֿריִער אָנגעשאָטענעם, גוט־אײַנגעריבענעם און אײַנגעטראָטענעם שנײ.
עס איז געװען כּמעט װאַרעם. װײניקסטנס, אַזױ האָבן עס געפֿילט אונדזערע יונגעלײַט, װאָס זענען געגאַנגען באַרג־אַראָפּ, זיך געהאַלטן בײַ די הענט און געגליטשט זיך, און געגליטשט זיך, און געלאַכט, אַ סך געלאַכט, װאָרעם זײ זענען עטלעכע מאָל שיִער־שיִער ניט געפֿאַלן. און בײַ יעדן מאָל, װאָס זײ האָבן זיך אױסגעגליטשט אױף צו פֿאַלן, האָט זיך בעטי צוגעטוליעט צו איר קאַװאַליער אַלץ נעענטער און נעענטער, און ער איז געװען שטאַרקער פֿון אײַזן, אַז ער האָט זיך געקענט באַהערשן ניט אַרומנעמען זי מיט בײדע הענט, צודריקן איר פּנים צו זײַן פּנים און אױסקושן איר בײדע בעקלעך, פֿאַררױטלטע פֿון פֿראָסט.
אין דער מינוט האָט ראַבינאָװיטש שױן גאָר פֿאַרגעסן, װאָס ער האָט אָט דאָ ניט לאַנג געהערט פֿון איר אין טעאַטער. עס איז געװען גענוג, ער זאָל בלײַבן מיט איר אױג אױף אױג אײן מינוט, זײַן נאָענט נעבן איר, פֿילן איר נאָענטקײט נעבן זיך, אַז ער זאָל פֿאַרגעסן אַלצדינג אױף דער װעלט! װאָס גײט אים אָן אַצינד ייִד, קריסט, גלױבן און נאָך אַזעלכע זאַכן, אַז איר האַנט איז בײַ אים, אַז ער פֿילט, װי זי אָטעמט, אַז ער הערט, װי עס קלאַפּט איר האַרץ?… אַװעק, אַװעק אַלע מחשבֿות און געדאַנקען! ער װײסט נאָר אײנס: ער האָט ליב זי, און זי האָט ליב אים ― דאָס איז קלאָר, װי אָט דער דאָזיקער קלאָרער הימל, װאָס איבער זײ, װי אָט דער דאָזיקער קלאָרער שנײ, װאָס סקריפּעט אונטער די פֿיס. נײן! מע דאַרף זײַן שטאַרקער פֿון אײַזן, מע זאָל זיך קאָנען באַהערשן ― ניט אַרומנעמען אָט דאָס שײנע מײדל מיט בײדע הענט, צודריקן איר פּנים צו זײַן פּנים און אױסקושן איר בײדע בעקלעך, פֿאַררױטלטע פֿונעם פּראָסט…
און עס קאָן זײַן, אַז ער װאָלט זיך טאַקע ניט באַהערשט און װאָלט זי אפֿשר טאַקע אַרומגעכאַפּט קושן אין דער דאָזיקער נאַכט, װען בעטי זאָל זיך ניט געװען פּלוצעם צעלאַכן אױף אַ קול, פֿאַרװאַרפֿן דעם קאָפּ צוריק:
― אָט אַ קאָמיק!
― װער?
― אָט דער לאַפּידוס אײַערער.
ער האָט זיך אָפּגעשטעלט, אַ קוק געגעבן אױף איר.
― מיט װאָס, אײגנטלעך?
― מיט אַלעם. ער און די געשיכטע זײַנע, װאָס ער האָט דערצײלט. כאַ־כאַ־כאַ!
ער איז מיט אַמאָל װי פֿונעם הימל אַראָפּגעפֿאַלן. איר הילכיק געלעכטער האָט אים אַ ביסל פֿאַרדראָסן: „שױן־זשע האָט די דאָזיקע טרױעריקע געשיכטע געקאָנט אַרױסרופֿן בײַ איר נאָר אַ געלעכטער?“… און ניט װילנדיק קומען אים זײַנע שטענדיקע מחשבֿות װעגן ייִדן, און ער טראַכט זיך: „אַ מאָדנע פֿאָלק דאָס איז!… װינציק רחמנות בײַ זײ אײנס אױף דאָס אַנדערע… אַ פּנים, געװױנט געװאָרן צו צרות, אַזױ אַז עס רירט זײ שױן ניט קײן זאַך?… אַ מאָדנע פֿאָלק!“
דער פּראַכט פֿון דער דאָזיקער זעלטענער נאַכט איז מיט אַמאָל פֿאַרשװוּנדן געװאָרן. אַ שװאַרצע קאַץ איז צװישן זײ דורכגעלאָפֿן. ער קאָן זיך שױן מער ניט אײַנהאַלטן. ער מוז, ער מוז איר אַרױסזאָגן דאָס, װאָס ער טראַכט װעגן איר. ער זוכט װערטער אױף אַרױסצוזאָגן איר װאָס װײכער, זי זאָל זיך ניט געפֿינען באַלײדיקט. מיט איר באַדאַרף מען זײַן פֿאָרזיכטיק: זי איז אַ קאַפּריזנע מײדל…
― ניט שױן־זשע װעט זיך ניט געפֿינען בײַ אײַך קײן קאַפּ רחמנות? קײן טראָפּן מיטגעפֿיל?…
בעטי קוקט אים ניט אין די אױגן אַרײַן. זי קוקט אַרױף אינעם אױסגעשטערנטן װינטערדיקן הימל אַרײַן.
― רחמנות? מיטגעפֿיל? מיט װעמען? מיט אָט דעם געלן, נידעריקן, מיאוסן, קלײנעם מענטשעלע, װאָס האָט אונדז פֿאַרראָטן, װאָס איז אַנטלאָפֿן פֿון אונדז, װאָס האָט פֿאַרקױפֿט זײַן גאָט און זײַן פֿאָלק פֿאַר אַ בלױען מונדיר מיט אַ בראָנדזן שװערדל? ―― כאַ־כאַ־כאַ!
נײן. בעטיס קלינגענדיקער בײזער געלעכטער אין דער דאָזיקער אױסגעצײכנטער װינטער־נאַכט האָט װינציק האַרמאָנירט מיט דער שטימונג פֿון אונדזער העלד, װאָס איז געװען גרײט אַ מינוט פֿריִער צוצופֿאַלן איר צו די פֿיס און בעטן זי, אַז זי זאָל זײַן זײַנע, זײַנע אױף אײביק. ניט שױן־זשע איז אַלצדינג פֿאַרפֿאַלן? פֿאַרלױרן? ע! ס'איז נאָך דאָ צײַט… און איצט איז די צײַט… ער מוז איר אַרױסזאָגן דאָס, װאָס ער טראָגט אױפֿן האַרץ שױן אַזױ לאַנג… עס מוז דאָך אַמאָל האָבן אַ סוף… ניט הײַנט, איז מאָרגן ― דער אמת װעט דאָך מוזן אַמאָל אַרױפֿשװימען!…
און ער פֿאַרקוקט איר אין די אױגן אַרײַן און רופֿט זיך אָן צו איר װײך און שטיל:
― בעטי… איך װיל אײַך עפּעס פֿרעגן… איר זאָגט: ער האָט
פֿאַרקױפֿט זײַן גאָט צוליב אַ בלױען מונדיר. װי װאָלט זײַן, אַ שטײגער, װען ער טוט דאָס צוליב אַן אַנדער זאַך?…
בעטי דרײט זיך אױס צו אים מיטן פּנים:
― צום בײַשפּיל?
ראַבינאָװיטש האָט זיך אָפּגעשטעלט, אָנגענומען בעטין פֿאַר בײדע הענט און אַרײַנגעקוקט איר טיף אין די אױגן אַרײַן:
― צום בײַשפּיל, װי װאָלט געװען, װען איך האָב אײַך ליב, און איר האָט ליב מיך, און איר װערט געװױרע, אַז איך…
בעטי האָט אים אַ קוק געגעבן אין די אױגן אַרײַן און, װי עס האָט זיך אים אױסגעװיזן, איז אַ בײז שמײכעלע דורכגעלאָפֿן אױף אירע ליפּן.
― װאָס קװענקלט איר זיך? איר װילט זאָגן, װאָס װאָלט געװען, װען איך װער געװױרע, אַז איר װילט טאָן דאָס, װאָס אײַער חבֿר לאַפּידוס?…
― נײן, נישט דאָס! נישט דאָס! נאָך ערגער! ― האָט ער געװאָלט אַרױסשרײַען, און האָט אָנגענומען זי בײַ די הענט נאָך שטאַרקער. האָט זי זיך פּלוצעם אַרױסגעריסן פֿון אים און געלאָזט זיך לױפֿן פֿײַל אױסן בױנען. ער נאָך איר.
― בעטי! פֿרײַלין שאַפּיראָ! בערטאַ דאַװידאָװנאַ!
נאָר װיפֿל ער האָט זי ניט גערופֿן, װיפֿל ער האָט זי ניט געבעטן, זי זאָל זיך אָפּשטעלן אױף אַ מינוט, אױף אײן מינוט ער דאַרף איר עפּעס זאָגן, אַ װאָרט, נאָר אײן װאָרט, מער נישט! ― עס האָט נישט געהאָלפֿן קײן זאַך. זי האָט זיך ניט אָפּגעשטעלט און נישט געװאָלט הערן, װאָס ער װעט איר זאָגן, פֿאַרשטעלט אַזש מיט בײדע הענט די אױערן, און אָט אַזױ זענען זײ געקומען צו לױפֿן אַהײם בײדע רױט, אױפֿגערעגט און פֿאַרסאַפּעט.
― ששש… גאָט איז מיט אײַך! ― האָט זײ שׂרה שאַפּיראָ באַגעגנט, באַװיזן מיט דער האַנט אױפֿן מױל, ס'זאָל זײַן שטיל, װאָרעם מע שלאָפֿט שױן. ― װאָס זענט איר עס אַזױ געפֿלױגן פֿײַל אױסן בױנען, גלײַך װי עמיצער יאָגט זיך נאָך אײַך?… און װאָס עפּעס צופֿוס?
בעטי האָט זיך אױסגעטאָן דאָס היטעלע, אַראָפּגעצױגן די הענטשקעלעך, כּלומרשט געלאַכט, נאָר דאָס פּנים איז איר געװען בלאַס און די אױגן האָבן געגלאַנצט מיט אַ מאָדנע פֿײַערל.
― װער האָט דיר געזאָגט, אַז מיר זענען געפֿלױגן פֿײַל אױסן בױנען, מאַמע? און פֿון װאַנען װײסט דו, אַז צופֿוס?
אַ שײנע מעשׂה פֿון װאַנען שׂרה װײס! װאָס איז? זי האָט דען אַזאַ האַרטן שלאָף? זי האָט דען ניט געהערט, װי זײ לױפֿן איבערן שנײ? זי איז דאָך ניט דער טאַטע, װאָס אַז ער קומט פֿון געשעפֿט, עסט ער װעטשערע און פֿאַלט אַנידער װי אַ סנאָפּ און װערט אַנטשלאָפֿן װי אַ געהרגעטער…
― אַ ביסל איז דאָ געװען ניט אמת: שׂרה האָט אַפֿילו נישט געקלערט לײגן זיך שלאָפֿן. זי איז געזעסן בײַם פֿענצטער האַלב־אױסגעטאָן און לאַנג אַרױסגעקוקט אױף די קינדער, קױם דערװאַרט זיך, זײ זאָלן שױן קומען. און אַז זײ זענען געקומען און זי האָט אַ קוק געגעבן דער טאָכטער אין די אױגן אַרײַן, האָט זי שױן דערזען, אַז צװישן איר און צװישן דעם קװאַרטיראַנט איז עפּעס פֿאָרגעקומען… די גליקלעכע מוטער האָט גערעכנט ניט אַנדערש, אַז אין טעאַטער, אָדער גײענדיק פֿון טעאַטער, האָט ער זיך שױן דערקלערט פֿאַר איר טאָכטער…
― בעטי! װאָס איז געשען? ― האָט זי אַ פֿרעג געגעבן בײַ דער טאָכטער, נאָכדעם װי דער קװאַרטיראַנט האָט זיך שטילערהײט אָפּגעזעגנט מיט זײ און אױף די שפּיץ פֿינגער אָפּגעגאַנגען צו זיך אין זײַן חדרל אַרײַן.
― װאָס זאָל געשען? ― האָט איר די טאָכטער אָפּגעענטפֿערט קאַפּריזנע, װי אַלעמאָל. ― גאָרניט איז געשען… אַ גוטע נאַכט.
― אַ גוטע נאַכט. שלאָף געזונט.
שׂרה האָט געװוּסט, אַז ס'איז אַרױסגעװאָרפֿן: װאָס מער זי װעט זיך נאָכפֿרעגן, אַלץ װינציקער װעט זי בײַ איר אַרױסבאַקומען. האָט זי אױסגעקנאַקט אַלע פֿינגער און מיט אַ האַרץ פֿול האָפֿענונג געגאַנגען שלאָפֿן, ניט אױפֿגעהערט צו טראַכטן װעגן דעם, װי אַזױ אַז גאָט װיל, קומט דאָס אין שטוב אַרײַן…
אַז די שאַפּיראָס האָט גאָט צוגעשיקט אַ גליק אין שטוב אַרײַן, עפּעס זײער אַ רײַכן קװאַרטיראַנט, אַ סטודענט, װאָס שדכנט זיך צו דער טאָכטער, ― דאָס האָט געװוּסט כּמעט די גאַנצע ייִדישע גאַס פֿון אײן עק ביזן אָנרעדן. פֿון דעם האָבן גערעדט אַלע נאָענטע שכנים און באַקאַנטע, פֿרײַנד און גוטע פֿרײַנד.
שׂרה אַלײן האָט דאָס תּחילת געהאַט אױסגעפּױקט איבער דער שטאָט, אױפֿגעריסן די אױגן פֿון די דאָזיקע „גוטע פֿרײַנד“, װאָס האָבן איר מקנא געװען אָן אַ שיעור. דאָס הײסט, זי האָט זײ נישט געזאָגט, אַז עס האַנדלט זיך װעגן אַ שידוך. חלילה. זי איז נאָך ניט אַזאַ נאַר. נישמער, זי האָט נאָר דערצײלט, װאָס פֿאָר אַ קװאַרטיראַנט גאָט האָט איר באַשערט, אַ קװאַרטיראַנט, און אַ קעסטניק, און אַ רעפּעטיטאָר, „אַ טאַטנס אַ קינד“, װאַקסט פֿון גבֿירים…
דאָ האָט זי זיך אָנגעבױגן אױפֿן אױער און אײַנגערױמט שטילערהײט אַ סוד איטלעכן באַזונדער מיט האַלבע װערטער:
― אַ רײַכע מומע… שיקט אים איבער מאַסן גאָלד!… װאָס, מישטײנס געזאָגט? אַ ייִדענע אַן אַלמנה, אַ מיליאָנערשע, אָן קינדער… אײנער… אײן־און־אײנציקער!…
די לעצטע װערטער זאָגט זי אַרױס הױך אױף אַ קול, באַװײַזט מיט אַ פֿינגער, װאָס פֿאַר אַן אײנציקער ער איז, און די אױגן לױכטן, און דאָס פּנים שײַנט איר, װי די זון אום תּמוז.
און די „גוטע פֿרײַנד“ הערן זי אױס מיט אַ פֿרײַנדלעך שמײכעלע, און אַז זי קערעװעט אַװעק, זאָגן זײ אײנס צום אַנדערן:
― נו? דאַרף מען זײַן קלוג? מע דאָרף נאָר האָבן מזל, װאָרעם אַז ס'איז באַשערט אַ גליק, טרעפֿט עס אײַך גלײַך אין שטוב אַרײַן. װען װאָלטן די שאַפּיראָס אַפֿילו אַ השׂגה געהאַט אױף אַזאַ חתן?…
― אַ חתן? װוּ שטײט עס? פֿון װאַנען װײס מען שױן, אַז ס'איז אַ חתן? אַ חתן איז דער, װאָס שרײַבט תּנאָים, ברעכט טעלער, אַזױ װי גאָט האָט געבאָטן… הערט איר? מע האָט שױן געזען אַזעלכע זאַכן: עס חתנט זיך און חתנט זיך, און קומט צו עפּעס ― אַ נעכטיקער טאָג…
און נאָך כּדומה אַזעלכע דיבורים זענען געװען אױף דער ייִדישער גאַס, װאָס האָט, אײגנטלעך, צו די שאַפּיראָס ניט געהאַט גאָרניט, חלילה נישט אין זינען געהאַט זײ צו באַרעדן, נאָר גלאַט אַזױ נישט פֿאַרגונען, פֿאַרװאָס קומט זײ, אַזעלכע קלײנע מענטשעלעך, אַזאַ גליק? און אַזױ גרינג! אָן בױכװײטיק!
― עט! נאַט אײַך אַ גראָשן! פֿון װאַנען װײס מען דאָס, אַז ס'איז טאַקע אַזאַ גליק? זעט נאָר, אױב די גאַנצע מעשׂה מיט דער מומע און מיט דער ירושה איז ניט קײן אױסגעטראַכטע מעשׂה?…
― כאַ־כאַ, זעט איר, דאָס איז אַ געדאַנק!
― אױב אַזױ, איז דאָך נעבעך אַ גאָטס רחמנות אי אױף די שאַפּיראָס, אי אױף זײער טאָכטער.
― װאָס קאָן מען העלפֿן? ס'איז אַ גאָטס זאַך…
דאָס איז אָבער אַלץ געװען הינטער די אױגן. אין די אױגן איז מען געװען טאַקע גוטע פֿרײַנד, װי גוטע פֿרײַנד באַדאַרפֿן צו זײַן. געגאַנגען אײַנער צום אַנדערן צו גאַסט, ― אַמאָל אױפֿדערנאַכט אױף אַ „זעקס און זעכציק“, אַמאָל שבת בײַטאָג אַ ביסל זיצן, אַמאָל אַזױ אױף אַ גלעזל טײ. געבעטן, די שאַפּיראָס זאָלן קומען מיטן קװאַרטיראַנט אינאײנעם. „װאָס װעט ער זיצן אײנער אַלײן?“…
שפּעטער־שפּעטער האָבן גוטע פֿרײַנד אָנגעהױבן געבן אָנצוהערעניש:
― איך בעט אײַך, װאָס מעדליװעט איר אַזױ? פֿאַרװאָס לאָזט איר זיך ניט הערן שױן מיט עפּעס אַ שׂימחה? אַ קערמעשל? אַ מזל־טובֿ? צי װעלכע גוטע יאָר?
די שאַפּיראָס האָבן עס אױסגעהערט כּלומרשט מיט אַ צופֿרידן שמײכעלע, גלײַך װי דאָס איז שױן אַן אָפּגערעדטע זאָך, און באמת האָבן זײ געװוּסט װעגן דעם צו זאָגן פּונקט אַזױ פֿיל, װיפֿל אַנדערע האָבן געװוּסט, אױב ניט װינציקער נאָך. „הײַנטיקע קינדער, מישטײנס געזאָגט, ― זײ װעלן דען עפּעס זאָגן? אָדער זײ װעלן דען דערלאָזן, אַפֿילו אַ װאָרט מע זאָל רעדן װעגן דעם?“… און װער שמועסט פֿון יענעם אָװנט אָן, װאָס זײ זענען געװען אין טעאַטער, איז בעטי גאָר משוגע געװאָרן… אָסור, אױב שׂרה הײבט אָן צו פֿאַרשטײן, װאָס טוט זיך מיט איר טאָכטער…
אַנומלטן האָט זי געװאָלט מאַכן מיט איר אַ רײד װעגן „װאָס הערט זיך עפּעס“, ― האָט איר בעטי אַװעקגעגעבן אַ „װאָס הערט זיך עפּעס“, אַז זי װעט שױן פֿאַרזאָגן אַ צענטן!…
― מאַמע! ― האָט זי צו איר געזאָגט אַזױ בײז, גלײַך װי מע װאָלט זי װעלן קױלן. ― טאָמער פֿרעגסט דו מיך װעגן דעם נאָך אַ מאָל, װעסט דו זען, װאָס ס'װעט זײַן!…
― שאַ־שאַ! קוק זי אָן! מע האָט איר אָנגערירט דעם האָנאָר! פֿאַרטשעפּעט מיט אַ װאָגן הײ! דער טאַטע מיט די בײנער!… דוד שאַפּיראָ האָט דיך געלאָזט גריסן!…
― װאָס איז עפּעס געקומען צו רײד דוד שאַפּיראָ, אַ שטײגער, כּדומה־למשל? ― פֿרעגט דוד, אַרײַנקומענדיק גיך, װי אַלעמאָל, אָן אַ קלונג, און אַקוראַט דעמאָלט, װען מע דערמאַנט זײַן נאָמען צו גוטן.
שׂרה זוכט אױס אַן אױסרײד, אַ פֿױלן תּירוץ. דוד װײסט, אַז ס'איז אַ פֿױלער תּירוץ, און עס גײט אַװעק צװישן זײ אַ לאַנגער שמועס מיט שטעכװערטער און מיט צונעמענישן, און מע גיט זיך אָפּ כּבֿוד, װי זײער שטײגער איז: ער איר ― „בהמה“, זי אים ― „שאַלאָװילע“. ער איר ― „סאָטע ציג“, זי אים ― “װינטמיל“. ער איר ― „נײן מאָס רײד“, זי אים ― „שאַפּיראָ“. און כאָטש דער נאָמען שאַפּיראָ איז בײַ זײ בײדן, אײגנטלעך, אַ גדלות, װאָרעם דוד זאָגט, אַן ער קומט אַרױס פֿון די אמתע שאַפּיראָס, פֿון די „סלאַװיטער“, ― נאָר שׂרה רעדט אַרױס דעם דאָזיקן נאָמען מיט אַזאַ טאָן, אַז מע דאַרף פֿון אים פֿאַרשטײן, אַז דוד קומט אַרױס פֿון די סלאַװיטער שאַפּיראָס פּונקט אַזױ, װי איר, למשל, קומט אַרױס פֿון דוד המלך, ― און דאָס רײצט אױף דודן מיט סכּנות־נפֿשות, און ער איז גרײט דעמאָלט זי צערײַסן אױף שטיקלעך. כאַפּט ער אָפּ דאָס עסן אױף אײן פֿוס, טוט אַ האַק מיט דער טיר און לױפֿט אַװעק אין געשעפֿט אַרײַן.
נאָר דאָס זענען אַלץ זאַכן הײמישע. מאַן און װײַב קריגן זיך און בעטן זיך איבער. צרות פֿון קינדער טרעפֿן איבער אַלעס. שׂרה שאַפּיראָ טראָגט אַ פֿול האַרץ מיט צרות און קאָן דערצו גאָרנישט טאָן. שׂרה איז, װי זי אַלײן זאָגט אױף זיך, „אַ מבֿין אױף אַ טשאַד“.
זי איז ניט בלינד. זי זעט גאַנץ גוט, אַז איר טאָכטער מיטן קװאַרטיראַנט שפּילן אַ ראָמאַן נישט אױף קאַטאָװעסן, נאָר אַ שטילן ראָמאַן, אָן װערטער. און אַ ראָמאַן אָן װערטער טױג ניט. פֿון אַ שטילן ראָמאַן קומט קײן גוטס גיט אַרױס… אַזױ האַלט שׂרה, און קײן מענטש אין דער װעלט װעט זי ניט איבערשפּאַרן און באַװײַזן, אַז זי האָט אַ טעות. מע דאַרף זען, אַז די שטומע זאָלן באַקומען לשון און די שװײַגנדיקע זאָלן אָנהײבן רעדן. נאָר װי אַזױ מאַכט מען דאָס?
שׂרה שאַפּיראָ האָט זיך געריסן עטלעכע מאָל אַלײן מאַכן אַ רײַך מיטן יונגען מאַן װעגן „אַכצן און דרײַצן“… איז איר נישט אױסגעקומען. מע זאָל כאָטש קאָנען דורכשמועסן זיך מיט אים אױף אונדזער ייִדיש לשון, װאָלט זי שױן װי עס איז אַרױף מיט אים אױפֿן רעכטן װעג… אַזױ אָבער, אַז די צונג אין אין גלות, גײ מאַך!…
װידער זשע אַרױפֿפֿירן דערױף דעם מאַן, אַז דוד אַלײן זאָל מיט אים רעדן, איז אַזױ מעגלעך, אַ שטײגער, װי צוציִען דעם הימל צו דער ערד. אַן עקשן און אַ גדלן דערצו. װאָס קאָן שױן זײַן ערגער פֿון אַ בעל־גאװה? עס שטײט אים ניט אָן, זאָגט ער, װען ער זאָל אַפֿילו װיסן, אַז דער גאַנצער מיליאָן זאָל אַרײַנפֿאַלן אָט באַלד גלײַך אָט צו אים אַהער! (דוד באַװײַזט צו זיך אױף דער בוזעם־קעשענע). ער װיל ניט, זאָגט ער, אַז מע זאָל מײנען, אַז ער שלאָגט זיך אָן מיט זײַן טאָכטער צוליב געלט. ער קאָן באַשטײן, זאָגט ער, װאַרטן, בין דער יונגערמאַן װעט קומען צו אים און װעט אים זאָגן: “גאָספּאָדין שאַפּיראָ, איר זאָלט װיסן זײַן, אַז איך האָב ליב אײַער טאָכטער און אײַער טאָכטער האָט ליב מיך, און מיר בעטן אײַך, איר זאָלט אונדז בענטשן, ס'זאָל זײַן מיט גליק, און אַזױ װײַטער“…
― הלװאַי, רבונו־של־עולם, פֿון דײַן מױל אין גאָטס אױערן! זאָגט שׂרה מיט אַ טיפֿן זיפֿץ און קנאַקט זיך אױס אַלע פֿינגער, טראָגט שטילערהײט אין זיך דעם װײטיק. ניטאָ אַפֿילו פֿאַר װעמען, דאָס האַרץ אױסצורעדן.
שׂרה װײס, אַז די אײגענע צרות טראָגט אױך דער מאָן אירער טיף בײַ זיך אין האַרבן, נאָר ער װעט ניט זאָגן קײן װאָרט אַפֿילו, װאָרעם ער אין דאָך אָ שאַפּיראָ, פֿון די אמתע, פֿון די „סלאַװיטער“ שאַפּיראָס, ― אַ קלײניקײט?!…
די אײנציקע, פֿאַר װעלכע שׂרה קאָן זיך אַמאָל יאָ אױסרעדן איר האַרץ, איז איר שװעגערין, טױבע פֿאַמיליאַנט, איר דודס עלטערע שװעסטער, אַ ייִדענע מיט אַ פּאַרוק און מיט אַ האַלדז פּערל. אַלײן נישט אַזאַ גרױסע צדקת, נאָר אַ חסידס אַ װײַב, פֿירט טױבע אַ חסידישע שטוב, און װײַל זי איז אַ נגידית און דודס אַן עלטערע שװעסטער, דעריבער נעמט זי זיך דאָס רעכט זאָגן דעות איר ברודער און זײַן װײַב שׂרהן, װי אַזױ זײ זאָלן זיך פֿירן מיט די קינדער, און צי עס העלפֿט, צי עס העלפֿט ניט, פֿאָרהאַלטן, אױסזעצן חסרונות און זאָגן מוסר, אָן אַ שיעור מוסר. דערצו האָט גאָט געשענקט אָט דער טױבן אַ פּנימל פֿון אַ רביצין מיט צונױפֿגעשנורעװעטע ליפּעלעך, און אַ קול פֿון אַ זאָגערין, אָ װײכע, שטילע, גלאַטע שטימע, װי אױף בױמל.
דוד האָט נישט ליב די שװעסטער זײַנע ― און זי װײס עס ― ער רופֿט זי ניט מיט קײן אַנדער נאָמען, אױסער „וצדקתך“, אָדער „די רביצין“, און בעטי האָט פֿײַנט איר מומע טױבע, װי דעם טױט, נאָר דערפֿאַר, װאָס זי האָט אַ צו גלאַנצנדיקן שטערן. און אױב מע הערט אױס אירע בױמלדיקע דרשות מיט איר מוסר זאָגן, און אױב מע קומט צו איר אַלע שבת און יום־טובֿ צו גאַסט, ― איז נאָר פֿון יוצא װעגן, װײַל זי איז די נגידית אין דער משפּחה…
נאָר אײן שׂרה קאָן מיט איר אױסקומען, װײַל די צװײ מאַמעס, װאָס האָבן בײדע צרות פֿון קינדער, װײסן אײנס בײַ דאָס אַז טױבעס ייִנגערע טאָכטער אין געװען פֿאַרליבט אין אַ פּראָװיזאָר, און אַז זי אַלײן, טױבע הײסט עס, האָט מײדלװײַז אױך געפֿירט אַ ראָמאַן מיט אַ בחור, װאָס האָט נאָכדעם אױסגעלאָזט זיך, אַז ער איז אַ שאַרלאַטאַן, אַן אױסװוּרף, און אַז מע האָט זי מיט גװאַלד אױסגעגעבן אין אַ חסידיש הױז, װוּ זי איז פֿאַרחסידאַרעט געװאָרן… און שׂרה װײס, אַז טױבע װײס, אַז זי, שׂרה, האָט אַמאָל מיט איר ברודער דוד געהאַלטן בײַ אַנטלױפֿן אין אַן אַנדער שטאָט שטעלן אַ חופּה…
איצט זענען זײ בײדע מאַמעס, און בײדע האָבן זײ קינדער, און בײדע געבן אַכטונג אױף זײערע קינדער, אַז זײ זאָלן, חלילה, ניט אַװעק אין שלעכטן װעג און זאָלן טאָן, װאָס דער טאַטע הײסט און װאָס די מאַמע הײסט, און באַגעגענען זאָלן זײ זיך מיט דעם, װאָס זײ שטײט אָן, און ליב האָבן זאָלן זײ נאָר דעם ―― װאָס זײערע מאַמעס װילן…
נישטאָ קײן מער רירנדע סצענע, װי אַז אַזעלכע גאָטספֿאָרכטיקע װײַבער, ערלעכע געטרײַע מאַמעס, קומען זיך צונױף און עס פֿאַרבינדט זיך בײַ זײ אַ שמועס פֿון „אױ“ און פֿון “אַי“ און פֿון „אַך“, און פֿון„נשמהניו, האַרצעניו, ליובעניו!“…
― װאָס זשע הערט זיך עפּעס, שׂרהל קרױן?
― אױ, װאָס זאָל זיך הערן, טױבעניו, האַרצעניו! נאָך אַלץ פֿון פֿאָרנט… נישט אַ רוק געגעבן זיך, איר זאָלט זאָגן, אױף אַ האָר אַפֿילו.
― נישט גוט, שׂרה, נישט גוט. איר זענט אַ מאַמע, דאַרפֿט איר זען ממה־נפֿשך, אָדער אַהין אָדער אַהער…
― אַי, טױבעניו, נשמהניו, איר זאָלט זאָגן אַזאַ זאַך? איר האָט אַלײן קינדער… איר האָט אַלײן טעכטער…
― װאָס װעט מען זאָגן אױף מײַנע טעכטער? אױף מײַנע טעכטער װעט מען ניט זאָגן גאָרניט. מײַנע טעכטער, ברוך־השם, קענען זיך ניט מיט קײן סטודענטן, גײען ניט מיט קײן פֿרעמדע יונגעלײַט אין טעאַטער… שאַ! איר דאַרפֿט אײַך ניט געפֿינען באַלײדיקט, שׂרה־לעבן… איך מײן דאָ ניט, חלילה, קײן שלעכטס… איך װײס, אַז אײַער בערטע איז אַן ערלעך קינד. אַ כּשר קינד. זי קומט אַרױס פֿון די שאַפּיראָס, פֿון די אמתע, פֿון די סלאַװיטער שאַפּיראָס… און דער יונגערמאַן, אָט דער ראַבינאָװיטש מײן איך, איז מיר דװקא געפֿעלן. איך האָב אײַך שױן געזאָגט װיפֿל מאָל. ער װײַזט אױס אַ טאַטנס אַ קינד צו זײַן… נישמער אײן זאַך, װאָס ער איז אַ ביסל שװאַכלעך אין ייִדיש… מײַן שלמה זאָגט, אַז ער איז גאַנץ שװאַך! פֿונדעסטװעגן האַלט פֿון אים מײַן שלמה אַן עולם ומלואה. ער האָט מיט אים אַ פּאָר מאָל אַ רעד געגעבן, זאָגט ער, אַז ער איז אַ װױלער בחור און אַ װאַרעמער ייִד. דאָס הײסט, פֿון ייִדן איז ער װײַטלעך, גאָר אַ פּאַטריאָט איז ער אַ הײסער, זײער אַ הײסער! איר װאָלט באַדאַרפֿט זען, שׂרה־לעבן, אַז צו פּסח צו זאָל עס האָבן אַן עק, און אַרום שבת נאָך שבֿועות, אם ירצה השם, אַ קלער טאָן װעגן אַ חופּה…
― שבת נאָך שבֿועות? אױ, טױבעניו, האַרצעניו, הלװאַי כאָטש חצי אלול, אָדער איבעראַיאָר שבת־חנוכּה, װאָלט איך אױך געװען צופֿרידן!… דער עיקר, איך זאָל שױן דערלעבן האָרכן פֿון אים אָדער פֿון איר דאָס גוטע װאָרט… איז אָבער אין קול מיט אין עונה. מע רעדט אַלײן ניט און מע לאָזט יענעם ניט רעדן.
― אַלײן שולדיק! אַלײן שולדיק אַרום און אַרום! װי דער מענטש נעמט זיך פֿאָר, אַזױ העלפֿט אים גאָט. און דאָס, װאָס מיר האָבן געזײט, דאָס שנײַדן מיר… איצט דאַרף מען זען עפּעס טאָן. אַ מענטש דאַרף טאָן, און גאָט דאַרף העלפֿן… איר זאָלט מיך װעלן פֿאָלגן, װאָלט איך אײַך, שׂרהל־קרױן, יאָ געגעבן אַן עצה.
― אױ, אַדרבא, טױבעניו, נשמהניו, גיט עפּעס אַ רעכטע עצה!
― די עצה איז, שׂרה־לעבן, אַ פּראָסטע עצה, און דאַכט מיר אַ גלײַכע, װאָס גלײַכער קאָן שױן גאָר ניט זײַן. איך װעל איבעררעדן מיט מײַן שלמהן. מײַן שלמה איז, ברוך־השם, אַ מענטש, װאָס קאָן רעדן מיט אַ מענטשן, כאָטש ער טראָגט די לאַנגע קאַפּאָטע מיטן ברײטן טלית־קטן. נו, אַלזאָ, אַזױ װי עס גײט צו יום־טובֿ, מיר האָבן נאָר עטלעכע טעג צו פּורים, און פּורים צו דער סעודה װעט איר דאָך מסתּמא קומען אַלע מיטן קװאַרטיראַנט אינאײנעם, גאָר אָן אַ שום תּירוץ, איר װעט קומען, אם ירצה השם, אַלע! װעט מײַן שלמה אַװעקרופֿן דעם יונגנמאַן אױף אַ סוד אין אַ באַזונדערן אַלקער… „אַזױ און אַזױ איז די מעשׂה, בחורל“ ― איר פֿאַרשטײט?
― אױ, זאָלט איר מיר געזונט זײַן, טױבעניו, ליובעניו! איך האָב נאָר מורא פֿאַר אײן זאַך: דאָס הײסט, פֿאַר אים בין איך רויִק. ער איז אַ מענטש אָן אַ גאַל, איך זאָל האָבן אַזאַ יאָר, װאָס פֿאַר אַ יונגערמאַן דאָס איז! װאָס איר װילט, קאַנט איר מיט אים מאַכן. אַ מזג־טובֿ! נאָר זי ― װאָס װעט איר מאַכן מיט איר?
― װער הערט זי? װער פֿרעגט בײַ איר? איז אײנמאָל אַװעק. און צװײטנס, זענט איר דאָך עפּעס אַ מאַמע, צי נײן?
― אַי, טױבעניו, טױבעניו! איר זאָלט דאָס זאָגן! מיר דאַכט, איר זענט אַלײן אַ מאַמע… איר האָט אַלײן קינדער…
― קינדער? װאָס װעט מען זאָגן אױף מײַנע קינדער?…
דאָ װערט איבערגעחזרט די אײגענע רעפּליקע, װאָס פֿריִער, און בײדע מאַמעס זענען גרײט צו ציִען זײער דיאַלאָג װײַטער, פֿליט אַרײַן דער קלײנער סיאָמקע פֿון דרױסן מיט אַ געװײן: װאָלאָדקע האָט אים געשלאָגן. געשפּילט־געשפּילט אין שנײעלעך מיט װאָלאָדקען און צעהרגעט זיך.
― אַ, ניט געדאַכט זאָל װערן אָט דער װאָלאָדקע! ― זאָגט שׂרה און כאַפּט אַרום איר סיאָמקען קושן.
― װער איז דער װאָלאָדקע? װאָס פֿאַר אַ װאָלאָדקע? ― פֿרעגט זיך נאָך טױבע פֿאַמיליאַנט בײַ איר שװיגערין.
― אַ רעשטל צו די צרות! ― ענטפֿערט איר שׂרה און װישט אױס סיאָמקען די אױסגעשמירטע הענטלעך. ― מיר האָבן דאָ אַ שכנהטע אין צװײטן הױף, אַ גױע, קירילעכע רופֿט מען זי. האָט זי אַ שרץ פֿונעם ערשטן מאַן, רופֿט מען אים װאָלאָדקע…
טױבע פֿאַמיליאַנט זאָגט גאָרניט. נאָר הלװאַי װאָלט זי שױן בעסער עפּעס געזאָגט, אײדער אַזױ צונױפֿנעמען די ליפּעלעך און שװײַנען און קוקן אַזױ, װי מע קוקט אױף מענטשן פֿאַרפֿאַלענע. שׂרה שאַפּיראָ פֿאַרשטײט דאָס שטילשװײַגן און װיל פֿאַרענטפֿערן די זאַך:
― ער מעג זײַן די כּפּרה פֿאַר מײַן סיאָמקען, נאָר ער איז זײער אַ װױלער שרץ, אָט דער װאָלאָדקע מײן איך. אונדזער קװאַרטיראַנט קאָן זיך פֿון אים ניט אָפּלױבן. ער לערנט מיט אים, אומזיסט, געװײנטלעך. זאָגט ער, אַן דער שרץ, כאָטש ער איז אַ שרץ, האָט ער אַ ייִדיש קעפּעלע אױף זיך. דער חסרון, װאָס דער שטיף־טאַטע זײַנער איז אַ גױ אַ שיכּור, הרגעט ער אים און ממיתט אים, אַ צער־בעלי־חײם צו קוקן!…
טױבע פֿאַמיליאַנט האָלט נאָך אַלץ צונױפֿגעשרױפֿט די ליפּעלעך און שװײַגט און קוקט מיט רחמנות אױף איר שװיגערין. און מחמת שׂרה האָט אָנגעהױבן צו דערצײלן װעגן דעם שרץ, מוז זי שױן דערצײלן װײַטער:
― אַנומלטן האָט אים דער שיכּור אַזױ געשלאָגן, אַן עס איז זיך צונױפֿגעלאָפֿן דער גאַנצער הױף מיט שכנים און איך און מײַן טאָכטער און אונדזער קװאַרטיראַנט בתוכם ―― מיר האָבן דעם שרץ קױם אַרױסגעריסן פֿון זײַנע הענט אַ לעבעדיקן. פֿון דעמאָלט אָן לערנט דאָס מיט אים ראַבינאָװיטש…
שׂרה איז אַנטשװיגן געװאָרן, און די צדקת טױבע פֿאַמיליאַנט האָט נאָר־װאָס אױפֿגעעפֿנט דאָס פֿאַרשנורעװעטע פּיסקל און אָנגעהױבן מיט איר בױמלדיקע שטימע צו זאָגן מוסר איר ייִנגערע שװיגערין:
― נו, פֿרעג איך אײַך, שׂרה־קרױן, װי זאָל אױף אײַך לײגן כּבֿוד אײַער טאָכטער, אַז איר אַלײן…
אין דעם קומט אָן בעטי און די צדקת טױבע מאַכט אַן אומשולדיק פּנים, און שׂרה רופֿט זיך אָן:
― אָ! מע זאָל דערמאַנען משיחן! די מומע טױבע פֿרעגט זיך נאָך, אױב דו האָסט נאָך דעם קאַטאַר?…
בעטי זעט גאַנץ גוט נאָך דער מומע טױבעס אומשולדיק פּנים, אַז די מאַמע האָט דאָ נאָר־װאָס אָפּגעטאָקט אַ ליגן ― און זי װערט אַלערלײ פֿאַרבן…
די חידושים, װאָס אונדזער העלד האָט זיך אָנגעזען און אָנגעהערט, אַז ס'איז געקומען פּורים און די שאַפּיראָס האָבן אים מיטגענומען צו זײער רײַכן קרובֿ צו דער סעודה, װעט ער האָבן צו דערצײלן און צו דערצײלן. אַלצדינג איז בײַ אים געװען נײ. פֿון יעדער זאַך איז ער אַרײַן אין התפּעלות. און דערצו האָבן אים די דאָזיקע מענטשן אינטערעסירט דערפֿאַר, װאָס זײ זענען חסידים (אָדער „כאַססידים“, װי ער האָט זײ אָנגערופֿן).
― װאָס װעט דאָרטן זײַן? ― האָט ער זיך אַלץ נאָכגעפֿרעגט בײַ זײַנע בעלי־בתּים. און האָט געכאַפּט אַ פּסק פֿון דוד שאַפּיראָ:
― װאָס האָט איר געװאָלט זאָל דאָרטן זײַן? איר זענט קײנמאָל ניט געװען פּורים צו דער סעודה? צי בײַ אײַך איז פּורים ניט קײן יום־טובֿ און המן ניט קײן רשע?
― נײן, ניט דאָס! ― װיל זיך דער קװאַרטיראַנט פֿאַרענטפֿערן און מאַכט נאָך ערגער. ― איך פֿרעג מיך נאָך דערפֿאַר, װײַל זײ זענען “כאַססידים“…
― „כאַססידים!“ ― קרימט אים איבער דוד שאַפּיראָ. און אַז זײ זענען “כאַססידים“, איז װאָס דערפֿון געדרונגען?
― „כאַססידים“ זענען דאָך אַזאַ מין סעקטע… ― װיל ראַבינאָװיטש אים אױפֿקלערן, נאָר שאַפּיראָ איז שױן מלא־גזלן. ער װאַרפֿט זיך שױן מיט אַלע אבֿרים:
― װאָס מיר סעקטע? װער מיר סעקטע? נאַ דיר גאָר סעקטע! פֿון װאַנען האָבן זיך בײַ אונדז גענומען סעקטעס? װוּ זענט איר אױסגעװאַקסן? צװישן ייִדן צי אין אַ װאַלד?…
שׂרה שאַפּיראָ איז שױן געװען אַ סך װײכער און האָט מיט אים גערעדט װי מיט אַ מענטשן:
― דאָרט װעט זײַן פֿרײלעך, ― האָט זי אים געזאָגט. ― מע װעט עסן און טרינקען, פּליעסקן און זינגען, טאַנצן און שפּרינגען, װי געװײנלעך בײַ די חסידים. איך פֿאַרזיכער אײַך, אַז קײן חרטה װעט איר ניט האָבן, װאָס איר װעט זיך מיט זײ באַקענען אַ ביסל נעענטער. און װער שמועסט, מיט מײַן שװאָגער פֿאַמיליאַנט! ער אין אַ ייִד אַ חכם. צו זײַנע װערטער באַדאַרף מען זיך צוהערן. ער רעדט נישט גלאַט, איטלעכס װאָרט זײַנס איז, להבֿדיל, אַ תּורה…
פֿאַרשטײט זיך, אַז שׂרה האָט דערבײַ געהאַט איר מײן און האָט אַרױסגעקוקט אױף דעם דאָזיקן יום־טובֿ װי אױף משיחן.
און אָן דער יום־טובֿ איז געקומען, האָט זיך שׂרה שאַפּיראָ אָנגעטאָן און אױסגעפּוצט אַזױ, אַז זי האָט װײַט אַריבערגעשטיגן איר טאָכטער, אױסגעזען גיכער װי בעטיס אַ שװעסטער אײדער אַ מאַמע. אױך דוד האָט זיך אָנגעטאָן יום־טובֿדיק, אַראָפּגעװאָרפֿן פֿון זיך די שטענדיקע מרה־שחורה און אױסגעזען זײער האָפֿערדיק. דעם קלײנעם סיאָמקען האָט מען פֿאַרשפּיליעט דאָס מונדירל אױף אַלע קנעפּלעך, אַ ביסל צוגעגלעט אים די פּאותלעך, כאָטש ס'איז געװען נאָר אַ סימן פֿון פּאות, און אָנגעזאָגט אים טױזנט מאָל, ער זאָל זיך ניט דערװעגן בײַם פֿעטער שלמה אין שטוב אױסטאָן דאָס היטעלע אַפֿילו אױף אַ מינוט. װאָרעם דאָרטן װעלן זײַן לױטער פֿרומע ייִדן, חסידים, װאָס האָבן ניט ליב, אַז מע גײט אָן אַ היטל… גײן אָן אַ היטל איז בײַ זײ אַן עבֿירה… „דו פֿאַרשטײסט, קלײנער װעװריק, װאָס מע רעדט מיט דיר, צי נײן?“
און כאָטש די דאָזיקע װערטער זענען געזאָגט געװאָרן צום קלײנעם „װעװריק“, נאָר מײנען האָט מען געמײנט דעם קװאַרטיראַנט, ער זאָל זיך ניט פֿאַרגעסן און ניט אױסטאָן דאָרט דאָס היטל…
אַז די שאַפּיראָס זענען אַרײַנגעקומען צו רב שלמה פֿאַמיליאַנט אין שטוב אַרײַן, האָבן זײ שױן געטראָפֿן די גאַנצע משפּחה זיצן בײַ אַ לאַנגן װײַס־געדעקטן טיש, אַרומגערינגלט מיט אַ מאַסע געסט, ייִדן אין לאַנגע קאַפּאָטעס מיט אַלערלײ היטלען און היטעלעך, קאַפּעליושן און קאַפּעליושלעך אױף די קעפּ.
גאַנץ אױבנאָן, אױף אַ ברײטן שטול, איז געזעסן דער בעל־הבית, שלמה פֿאַמיליאַנט, אַ הױכער ייִד, מיט אַ געדיכטן רױטן באָרד, װאָס איז ערטערװײַז שױן גרױלעך, און מיט געדיכטע רױטע ברעמען אױף די קורצזיכטיקע אױגן. די גרױ־רױטע פּאות זענען בײַ אים אונטערגעבױגן מעשׂה־פֿראַנט, און אַ געפּרעסטער װײַסער קאָלנער איז אונטערגעבונדן מיט אַ ברײטן זײַדענעם שניפּס אױף אַ סאַמעטענער ברײטער זשילעט, צוגעטשעפּעט אַ גראָבע גאָלדענע קײט בײַם זײגער. אױף דער שײנער שװאַרצער זײַדענער זשופּיצע אַ ברײטער געפֿלאָכטענער בײַגאַרטל נעמט אַרום דעם ברײטן בױך. דאָס אַלעס מיט דער גרױסער אױסגעבױגענער נאָז און מיט די קלאָר־װײַסע הענט, װאָס האָבן אַרױסגעקוקט פֿון די ברײטע אַרבל, האָבן אים צוגעגעבן אַן אױסזען פֿון אַ פּאַטריאַרך. װײניקסטנס, אַזױ האָט ער אױסגעזען בײַ אונדזער העלד, װעלכער איז נתפּעל געװאָרן פֿון אַלצדינג, און יעדע זאַך באַזונדער האָט געהאַט בײַ אים אַ באַזונדערן חן.
קודם־כּל זענען אים געמעלן פֿאָמיליאַנטס צװײ טעכטער, אײנע שענער פֿאַר דער אַנדערער, און בײדע אױסגעפּוצט, װי נאָר כּלות קאָנען זײַן אַזױ אױסגעפּוצט. און כאָטש זײ האָבן זיך געהאַלטן זײער סטאַטעטשנע און אַ סך געשװיגן, האָבן זײערע אױגן גערעדט פֿאַר זײ אַ סך מער, װי זײ װאָלטן קאָנען זאָגן מיט װערטער. קוקנדיק אױף זײ און אױף זײער מוטער, האָט מען געקאָנט אַרױסזען, אַז די עפּעלעך פֿאַלן ניט װײַט פֿון די בײמעלעך, און אַז זײער מוטער, טױבע פֿאַמיליאַנט, װאָס איז שױן הײַנט אַ ייִדענע אין די יאָרן, האָט געמוזט זײַן אַמאָל אַ געװיסע שײנהײט. עס קלײדן איר נאָך איצט אױך די פֿרעמדע אױסגעפּוצטע און מיט פּערל איבערגעבונדענע האָר. עס פּאַסן איר נאָך איצט אױך די לאַנגע דימענטענע אױערינגלעך מיט די שנירלעך פּערל אױפֿן קלאָר־װײסן האַלדז, און די פֿינגער, װאָס זענען באַזעצט מיט רינגלעך, זאָגן עדות, אַז דאָס איז געװען אַמאָל אַ שײן װײַבל מיט שײנע הענטלעך און מיט נאָך איצט שײנע, גרױסע, בלױע אױגן, װאָס ס'איז נאָר אַ שאָד, װאָס זי האַלט זײ אַראָפּגעלאָזט אַראָפּ און װאָס זי פֿאַרשנורעװעט צו פֿיל אירע אַזױ אױך קלײנע ליפּן.
שטאַרק געפֿעלן איז אונדזער ראַבינאָװיטשן דאָס, װאָס אַלעמענס אױגן האָבן מיט גרױס דרך־ארץ געקוקט אױף אײן פּונקט, אױפֿן פּאַטריאַרך מיטן ברײטן געל־גרױלעכן באָרד. געפֿעלן איז אים אױך דער מוראדיק גרױסער מיט געלן זאַפֿרען דורכגעקנאָטענער און מיט ראָזשינקעס און מיט מאַנדלען באַשטעקטער פּורים־קױלעטש, װאָס דער פּאַטריאַרך מיטן ברײטן געל־גרױלעכן באָרד האָט אים מיט זײַנע װײַסע אַריסטאָקראַטישע הענט נאָר־װאָס אױסגעשניטן דעם בױך, געמאַכט אַ מוציא, און נאָך אים האָבן געמאַכט אַ מוציא אױך די ייִדן מיט די לאַנגע קאַפּאָטעס, אײַנגעטונקט די מוציא אין זאַלץ און עפּעס געזאָגט בעת־מעשׂה אַזעלכס, װאָס בײַ שאַפּיראָס קװאַרטיראַנט איז דאָס געװען טערקיש.
באַלד נאָך דעם האָט דער בעל־הבית פֿאַרקאַטשעט די ברײטע אַרבל און אַ װוּנק געגעבן צו די געסט, און די געסט האָבן געגעבן אַ כאַפּ אַלע אינאײנעם אַ ניגון אױף אַלערלײ משונה־געגרײַזלטע קולות, װאָס האָבן זיך געקאַטשעט, װי עס האָט זיך ראַבינאָװיטשן אױסגעװיזן, ניט פֿון זײערע העלדזער אַרױס, נאָר פֿון זײערע באָרד אָדער פֿון זײערע קעלנער. זינגענדיק האָבן זײ אַלע געהאַלטן די אױגן צוגעמאַכט און די קעפּ פֿאַרװאָרפֿן אַרױף, מיט אײן האַנט צוגעהאַלטן זיך בײַ די העלדזער. דער בעל־הבית אַלײן איז אױך געזעסן מיט צוגעמאַכטע אױגן, דער קאָפּ פֿאַרװאָרפֿן אַרױף, די אַרבל פֿאַרקאַטשעט ביז די עלנבױגנס, און צוגעקנאַקט מיט די פֿינגער צום טאַקט. אױך די קינדער זײַנע, די מאַנספּאַרשױנען, האָבן צום טאַקט צוגעפּליעסקעט מיט די הענט, און אױף אַלע פּנימער איז געװען אױסגעגאָסן אַ פֿרײד, אַ שׂימחה, אַ באַזונדערע יום־טובֿדיקע שטימונג, און אױפֿן בעל־הבית אַלײן, קאָן מען זאָגן, אַז אױף זײַן פּנים האָט גערוט די שכינה.
מע האָט דערלאַנגט די גוטע פֿיש. געפֿילטע, געפֿעפֿערטע און לכּבֿוד פּורים מיט זאַפֿרען פֿאַרגעלטע פֿיש. גאָר די פֿיש זענען אָנגעפֿילט געװאָרן די כּוסות און דער עולם האָט גענומען טרינקען טראָפּנװײַז און זאָגן זיך עפּעס אײנס דאָס אַנדערע אַזעלכע װערטער, װאָס שאַפּיראָס קװאַרטיראַנט האָט זײ ניט פֿאַרשטאַנען, אױסער דאָס אײנציקע װאָרט „לחײם“, װאָס װערט איבערגעחזרט אָן אַ שיעור מאָל.
― װאָס זאָגן זײ אַזעלכס? ― פֿרעגט ער זיך נאָך.בײַ זײַן בעל־הבית, דוד שאַפּיראָ, װאָס װערט אין כּעס און ענטפֿערט אָפּ נערװעז, װי זײַן שטײגער איז:
― װאָס זאָלן זײ זאָגן? גאָרניט זאָגן זײ! מע טרינקט לחײם און מע װינטשעװעט זיך, מע זאָל דערלעבן איבעראַיאָר און מע זאָל זײַן ייִדן…
― אָט דאָס איז גאָר? ― פֿרעגט זיך װײַטער ראַבינאָװיטש, װאָס פֿאַרשטײט ניט דעם שׂכל פֿון דער דאָזיקער װינטשעװאַניע, מע זאָל דערלעבן איבעראַיאָר און מע זאָל זײַן ייִדן, גלײַך װי קײן בעסערס דערפֿון איז שױן גאָר ניט פֿאַראַן…
נאָכדעם װי מע האָט גענומען צו די ליפּן, איז דער עולם געװאָרן כּלומרשט שיכּור, און ס'איז געװאָרן נאָך לעבעדיקער… דאָס זינגען מיטן פּליעסקן איז געגאַנגען אַלעמאָל שטאַרקער ― קרעשטשענדאָ. די מאַנסבילן האָבן זיך גענומען פֿאַר די הענט, געמאַכט אַ ראָד און געגאַנגען טאַנצן, נאָר אַזאַ מאָדנע טאַנץ, װאָס שאַפּיראָס קװאַרטיראַנט האָט נאָך אַזעלכס קײנמאָל ניט געזען אין חלום אַפֿילו. אָ מאָדנע טאַנץ! יעדער טענצער האָט הײבנדיק די פֿיס אַלעמאָל דעם קאָפּ אַראָפּגעלאָזט אַראָפּ און אױפֿגעהױבן אַרױף, די אױגן געהאַלטן צו און געזונגען: „טאַטע! פֿאָטער! אונדזער גאָט!“ און דער בעל־הבית אַלײן, רב שלמה פֿאַמיליאַנט, איז אַרײַן אין דער מיט ראָד, זיך אַװעקגעשטעלט מיט פֿאַרקאַטשעטע אַרבל פּליעסקן און אונטערגעגעבן דעם עולם היץ:
― לעבעדיק! ייִדן! לעבעדיק! לעבעדיק! אונדז איז גוט! אונדז איז װױל! אונדז זענען מיר ייִדן! מיר האָבן אַ גרױסן גאָט! לעבעדיק! לעבעדיק!
שאַפּיראָס קװאַרטיראַנט האָט זיך ניט געקאָנט אײַנהאַלטן און געמוזט נאָך אַ מאָל זיך װענדן צו זײַן בעל־הבית, ער זאָל אים איבערזעצן, װאָס זאָגט פֿאַמיליאַנט?
דוד שאַפּיראָ זעצט אים איבער איטלעכס װאָרט, נאָר זײַן קװאַרטיראַנט פֿאַרשטײט װידער ניט דעם שׂכל, כאָטש נעמט אים אַראָפּ דעם קאָפּ, װאָס דאַרף מען זײַן אַזױ פֿרײלעך, אַז מע איז אַ ייִד און אַז מע האָט אַ גאָט?… און ער טראַכט זיך: „אָט דאָס־אָ זענען עס אָט די „כאַססידים“, די סעקטע װילדע מענטשן, װאָס ער האָט געלײענט װעגן זײ אױף דער „נאָװאָיע װרעמיאַ“ און נאָך אין אַזעלכע בלעטער?… סאַראַ מאָדנע פֿאָלק דאָס איז! אַפֿילו די שיכּורים זײערע זענען גאָר אַנדערע… און דאָס שיכּורן איז אַנדערש… טרינקען טרינקען זײ אַ מכּה, נאָר צו די ליפּן גענומען, און טוט אַ קוק, װי מע איז פֿרײלעך! אמת, ס'איז אַן אַנדער מין פֿרײלעכקײט… מע אין פֿרײלעך, װאָס מע איז ייִדן!… מע איז צופֿרידן, מע איז גליקלעך, װאָס מע האָט אַ גאָט!… אָט האָבן צװײ זיך אַרומגענומען, קושן זיך, װי די אמתע שיכּורים, עס שטײען זײ אַזש טרערן אין די אױגן… בײדע אינאײנעם רעדן עפּעס, און מע הערט נאָר „גאָט“ און „גאָט“ ― אַ מאָדנע, מאָדנע פֿאָלק דאָס איז!“…
פּלוצעם דערזעט ער, װי זײַן בעל־הבית, דוד שאַפּיראָ, האָבן אַ פּאָר „כאַססידים“ אָנגעכאַפּט פֿאַר די הענט און מע שלעפּט אים אין ראָד אַרײַן, און עס גײט אַװעק אַ מינוט און שאַפּיראָ טאַנצט שױן מיט אַלעמען אין קאָן. „ניט שױן־זשע װעלן זײ מיך אױך אַרײַנציִען אין קאָן אַרײַן?“ ― אַזױ טראַכט זיך אונדזער ראַבינאָװיטש, און נאָך אײדער ער האָט צײַט זיך אַרומקוקן, האָבן עטלעכע װאַרעמע, פֿאַרשװיצטע הענט אים אַ נעם געגעבן און אַרײַנגעשלעפּט אים אױך אין ראָד אַרײַן:
― יונגערמאַן! ביסט אַ ייִד גלײַך מיט אַלע ייִדן, מאַך ניט קײן אָנשטעלן און קום טאַנצן!
װאָס װײַטער, װײַטער, װערט דאָס ראָד אַלץ גרעסער און ברײטער און די פֿרײלעכקײט װאַקסט װי אױף הײװן. דער קלײנער סיאָמקע האָט זיך אױך אַרײַנגעריסן, מיט דעם איבעריקן קלײנװאַרג, אינװײניק אין ראָד אַרײַן, און מע האָט גענומען הײבן פֿיסלעך גאָר אױף אַן אַנדער אופֿן.
דאָס איז געװען אַ פֿרײלעכקײט, װאָס האָט געװאַקסן פֿון מינוט צו מינוט, װאָס האָט זיך איבערגעגעבן פֿון אײנעם צום אַנדערן אָן װערטער; אַלע און אַלעס אַרום און אַרום האָט זיך געפֿרײט, גערירט זיך, און פֿיס האָבן פֿון זיך אַלײן געהױבן זיך און געטאַנצט און געטאַנצט און געטאַנצט.
אָט אַזױ האָט אונדזער העלד ראַבינאָװיטש, אָדער גריגאָרי איװאַנאָװיטש פּאָפּאָװ, ניט װילנדיק געכאַפּט אַ טענצל פּורים צו דער סעודה מיט אַלע חסידים גלײַך, געשטעלט פֿיס, געשפּרונגען און געהעפּעט אַזױ גרינג װי אַ פֿעדער, גאָרניט געפֿילט די ערד אונטער זיך. און אַזױ װי נאָכזינגען נאָך זײ דעם חסידישן ניגון האָט ער נישט געקאָנט, און זינגען האָט זיך געװאָלט, האָט ער אונטערגעכאַפּט אַ רוסיש לידל:
און, נישקשה, ס'איז אָפּגעגאַנגען פֿאַר גוט געלט.
שׂרה שאַפּיראָס פּלאַן איז געװען אַ גאָלדענער פּלאַן. איר שװאָגער, רב שלמה פֿאַמיליאַנט, האָט באַדאַרפֿט באַלד, װי די פּורימדיקע סעודה װעט זיך ענדיקן, אַרײַננעמען צו זיך אין קאַבינעט אַרײַן איר קװאַרטיראַנט ראַבינאָװיטשן, אים בעטן זיצן, מכבד זײַן מיט אַ פֿײַנע ציגאַר (שלמה פֿאַמיליאַנט רױכערט גוטע שמעקנדיקע ציגאַרן) און מאַכן מיט אים אַ שמועס פֿון דעם און פֿון יענעם, נעכטיקע טעג, אױפֿן הימל אַ יאַריד, ביז ער װעט מיט אים אַרױף אױף די שאַפּיראָס און אױף זײער טאָכטער, אָ פֿײַן קינד, אַ געראָטן קינד, מיט אַלע מעלות, נאָר נעבעך אָן געלט, זי איז אַלײן געלט, גליקלעך װעט זײַן דער, װעמען דאָס מײדל װעט אַרײַנפֿאַלן אין די הענט אַרײַן… וכדומה אַזעלכע דיפּלאָמאַטישע רײד װעט ער מיט אים רעדן, און אין אײנװעגס בײַ אים אױסטאַפּן װערטער, װאָס דענקט ער און װאָס טראַכט ער און װאָס קלערט ער? און אים טאַקע געבן אַן עצה, װי אַן עלטערער מענטש, ער זאָל ניט פֿאַרציִען אין דער לאַנגער באַנק אַרײַן, ממה־נפֿשך, יאָ־יאָ, נײן־נײן, זי איז, חלילה, ניט קײן פֿאַרפֿאַלענע, בעלנים פֿאַראַן גענוג… און אױב אַז יאָ, װאָס־זשע דאַרף מען „מעדליװען? ― אַ װאָרט און צװײ און אַ מאָריטש, און לאָז זײַן מיט גליק, ― און דערבײַ נאָך ברענגען עפּעס אַ פּסוק, אָדער אַ גמרא, אָדער אַ משל ― ער קאָן! אױף אים מעג מען זיך פֿאַרלאָזן! שלמה פֿאַמיליאַנט, כאָטש ער איז אַ ייִד מיט אָ לאַנגער קאַפּאָטע און מיט אַ ברײטן טלית־קטן, קאָן אײַך פֿאַררעדן דעם רוח אַפֿילו. אַ מענטש אַ סוחר, װאָס האַנדלט מיט פּריצים כּל יומיו. אַ סבֿרה, אַז ער קאָן זיך „ליטשנעличне: פּערזענלעך“ מיטן גובערנאַטאָר!…
אַך! שׂרה שאַפּיראָ האָט געבױט אױף איר שװאָגער װי אױף אַן אײַזערנעם יסוד, געשלאָגן, װי מע זאָגט, אױף פֿיר טײַז, כאָטש איר דוד איז געװען קענען דעם דאָזיקן פּלאַן. דוד האַלט נישט פֿון זײַן שװעסטערס מאַן. ער זאָגט, אַז די לאַנגע קאַפּאָטע מיטן ברײטן טלית־קטן ― דאָס איז, זאָגט ער, נאָר אַ מאַסקע, און דער רבי, װאָס ער פֿאָרט צו אים צװײ מאָל אַ יאָר, אױף פּסח און אױף סוכּות, און טוט נישט אָן אים כּלומרשט קײן זאַך, איז מער נישט, זאָגט ער, װי אַן אָנשטעל, אַ קאָמעדיע, בכדי חסידים זאָלן אים חנפֿענען, אָפּגעבן כּבֿוד, אונטער אַ יום־טובֿ קומען צו אים גוט־יום־טובֿ בעטן, זאָגט ער, פֿרעסן און זױפֿן און אינאײנעם מיט אים כאַפּן אַ טענצל.
― אַלערלײ פֿאַרגעניגנס מיט אַלערלײ עבֿודה־זרהס פֿאַראַן אױף דער װעלט! ― אַזױ לאָזט אױס דוד זײַן קלאָגעדיקע מײנונג װעגן שלמה פֿאַמיליאַנט.
נאָר װאָס איר דוד קאָן זאָגן! אַ מענטש, װאָס קײן זאַך געפֿעלט אים ניט און אױף יעדן אײנציקן געפֿינט ער אײַך אַ חסרון. אַ שאַפּיראָ!… זי זאָל האָבן די ברכה, װאָס זי פֿאַרשטײט בעסער פֿון אים אַ געשעפֿט, כאָטש ער איז אַ מאַנסביל און האַלט זיך פֿאַר אַ גאַנצן חכם און פֿאַר אַ בעל־חשבון און אַ ראָכמײַסטער…
נײן. שׂרה שאַפּיראָס פּלאַן איז געװען אַ גאָלדענער פּלאַן. ס'איז אָבער ניט באַשערט געװען, אַז דער פּלאַן זאָל דורכגעפֿירט װערן, אַזױ װי זי האָט געװאָלט. איבער אַ צופֿאַל, איבער אַ נאַרישן צופֿאַל, װאָס ס'װאָלט גאָר ניט כּדאַי געװען, מע זאָל פֿאַרלירן דערױף דרײַ מינוט צײַט אַפֿילו. האָט זיך אָבער אױף שׂרהס מזל באַדאַרפֿט מאַכן אַזױ, אַז דװקא אָט דער נאַרישער צופֿאַל זאָל אָנבױטן אַ גאַנצע חתונה, פֿאַרקאָכן אַ קאַשע, ס'זאָל זײַן צו זינגען און צו זאָגן! אָט װי אַזױ דאָס האָט זיך אָנגעהױבן:
סאַמע אין רעכטן הוליען און טאַנצן, װען דאָס ראָד האָט געװאַקסן און דער עולם איז געװען בגילופֿין און געאַרבעט אױף אַלע כּלים, האָבן זיך באַװיזן אױף דער שװעל, מע װײסט ניט װי אַרום און פֿון װאַנען, צװײ מאָדנע נפֿשות: אַ נידעריקע גױקע מיט אַ רױט פּנים און מיט פֿאַרגלעזערטע אױגן, און הינטער אירע פּלײצעס, אָפּגעהאַלטן צוריק, איז געשטאַנען אַ„װערגעלעץ“, אַ שײגעץ מיט אַ לאַנגער בײַטש אין די הענט און מיט אַ גרױ שמױסן היטל אױפֿן
קאָפּ, נישט געװוּסט, װאָס ער זאָל טאָן: צי זאָל ער איבערטרעטן די שװעל, צי זאָל ער בלײַבן שטײן פֿון יענער זײַט? צי זאָל ער אױסטאָן דאָס היטל, צי נײן?
עס איז געװען צו זען, אַז די גױקע מיטן רױטן פּנים און מיט די פֿאַרגלעזערטע אױגן זוכט עמיצן אין דער דאָזיקער קאָמפּאַניע און קאָן נישט געפֿינען, און אַז דער שײגעץ מיט דער בײַטש און מיטן הױכן היטל איז נישט מער װי אירער אַ באַגלײטער, אָדער אַן עדות, אָדער אַ מענטש, װאָס טאָמער װעט מען דאַרפֿן אָנקומען צו זײַנע ידים…
דאָס באַװײַזן זיך אָט דאָ אין דער מינוט פֿון די דאָזיקע צװײ פֿרעמדע נפֿשות איז געװען אַזױ אומגעריכט־אומדערװאַרט, אַז דער גאַנצער עולם ייִדן, װאָס זענען געװען כּלומרשט טױט־שיכּור, זענען מיט אַמאָל אַלע אױסגעניכטערט געװאָרן און מע האָט אױפֿגעהערט טאַנצן און גענומען קוקן אײנס אױף דאָס אַנדערע און אַלע אינאײנעם אױפֿן בעל־הבית, אױף שלמה פֿאַמיליאַנט, װעלכער איז צוגעגאַנגען צו דער גױקע, אײַנגעקוקט זיך אין איר מיט זײַנע קורצזיכטיקע אױגן און געפֿרעגט בײַ איר אױף גױיִש, װאָס דאַרף זי און װעמען זוכט זי?
די גױע אָבער האָט אים אַפֿילו קײן קוק נישט געשענקט. זי האָט געהאַלטן אין אײן זוכן מיט די פֿאַרגלעזערטע אױגן און סוף־כּל־סוף געפֿונען װעמען זי דאַרף: זי האָט דערזען צװישן די װײַבער שׂרה שאַפּיראָ און האָט זיך געגעבן צו איר אַ לאָז מיט אַ שׂימחה:
― אָ! שאַפּיריכאַ! אַ דע מאָיאַ דעטינאַ?
דאָס האָט באַדאַרפֿט הײסן: „װוּ אין מײַן קינד?“…
שׂרה שאַפּיראָ איז אױפֿגעשטאַנען צו איר:
― װאָסער קינד?
― מײַן װאָלאָדקע!
― דײַן װאָלאָדקע? פֿון װאַנען זאָל איך װיסן?
דער גױקעס פֿאַרגלעזערטע אױגן זענען נאָך מער פֿאַרגלעזערט געװאָרן און, קוקנדיק אין אײן פּינטל אַרײַן, האָט זי גענומען דערצײלן, װי אַ בױכרעדערין, עפּעס אַ לאַנגע מעשׂה אָן אַן אָפּשטעל און אַלץ אין אײן טאָן, אַז איר װאָלאָדקע איז ניטאָ, פֿאַרפֿאַלן געװאָרן, װי אין װאַסער אַרײַן! פֿון נעכטן גאַנץ פֿרי אָן, זינט ער איז אַװעק מיט די ביכלעך אין שקאָלע אַרײַן, האָט זי אַלץ װאַרט, טאָמער װעט ער קומען כאָטש בײַנאַכט אַהײם, איז ער ניט געקומען; הײַנט אינדערפֿרי איז ער ניט געקומען; בײַטאָג ניט געקומען; פֿאַרנאַכט ניט געקומען; איז זי דאָס געװען איצט בײַ שאַפּירעכען אין דער הײם, האָט מען איר אָנגעװיזן, אַז שאַפּירעכע איז אָט אָ דאָ, אין זי דאָס געקומען, אַהער צו שאַפּירעכען, פֿרעגן, װוּ איז איר קינד.
― פֿון װאַנען זאָל איך עס װיסן? ― פֿרעגט זי שׂרה נאָך אַ מאָל איבער, און די גױקע הײבט אָן נאָך אַ מאָל פֿון אָנהײב מיט דעם זעלבן נוסח די גאַנצע מעשׂה, װי אַזױ איר װאָלאָדקע איז פֿון נעכטן גאַנץ פֿרי אָן אַװעק מיט די ביכלעך אין שקאָלע אַרײַן, האָט זי געװאַרט דעם גאַנצן טאָג, טאָמער װעט ער קומען, און אַ גאַנצע נאַכט האָט זי געװאַרט און ער איז ניט געקומען; הײַנט אינדערפֿרי איז ער אױך ניט געקומען; בײַטאָג אױך ניט; פֿאַרנאַכט אױך ניט; איז זי געגאַנגען צו שאַפּירעכען אַהײם, האָט מען איר אָנגעװיזן, װוּ שאַפּירעכע איז; איז זי דאָס געקומען אַהער צו שאַפּירעכען, געװױרע װערן בײַ שאַפּירעכען, װוּ איז איר קינד.
― װאָס זאָגט איר אױף דער פּריטשעפּע? ― האָט זיך שׂרה געװענדט צום עולם, װאָס איז געשטאַנען, געקוקט, געהערט און ניט אָנגעהױבן צו פֿאַרשטײן, װאָס דאָ טוט זיך, ― טאָמער װײסט איר, װאָס געהער זיך אָן מיט מיר איר װאָלאָדקע? דאָס איז אירער אַ שרץ, רופֿט מען אים װאָלאָדקע…
און צו דער גױע האָט שׂרה אַ מאַך געגעבן מיט דער האַנט:
― גײ דיר געזונטערהײט! פֿון װאַנען זאָל איך עס װיסן? גײ דיר געזונטערהײט! גײ!
און עס קאָן זײַן, אַז די גױע װאָלט זי געפֿאָלגט און װאָלט אפֿשר אַװעקגעגאַנגען מיט דעם, װאָס זי איז געקומען, װען עס זאָל ניט געװען אַרױסשפּרינגען דער קלײנער סיאָמקע און אַ זאָג געבן צו דער מוטער:
― װאָלאָדקען זוכט זי? מיר האָבן זיך הײַנט געשפּילט בײדע, איך און װאָלאָדקע. האַ? ניט הײַנט, נעכטן איז דאָס געװען. נעכטן האָבן מיר זיך געשפּילט מיט װאָלאָדקען.
― װוּ האָסט דו זיך מיט אים געשפּילט? ― פֿרעגט אים די מוטער.
― דאָרט, װוּ אַלע מאָל, אין דרױסן האָבן מיר זיך געשפּילט, ― ענטפֿערט איר סיאָמקע און װײַזט מיט דער האַנט הינטער זײַנע אײגענע פּלײצעס.
דערהערט דעם נאָמען װאָלאָדקע, האָט די גױע אַװעקגענומען אירע פֿאַרגלעזערטע אױגן פֿון שאַפּירעכען און איבערגעטראָגן זײ אױף סיאָמקען: „װוּ איז מײַן קינד?“ און װידער אַ מאָל: „װוּ איז מײַן קינד?“ און אָבער אַ מאָל: „װוּ איז מײַן קינד?“…
װער װײס, מיט װאָס די דאָזיקע סצענע װאָלט זיך געענדיקט, װען שאַפּיראָס קװאַרטיראַנט זאָל זיך ניט געװען אַרײַנמישן. ער איז צוגעגאַנגען צו דער גױע, אַרױפֿגעלײגט איר די האַנט אױף דער פּלײצע:
― מאַטושקאַ! גײ אַהײם צו דײַן מאַן. ער, און נאָר ער אַלײן, װעט דיר זאָגן, װוּ דײַן קינד איז…
די דאָזיקע װערטער זענען געזאָגט געװאָרן מיט אַ טאָן פֿון אַ מענטשן, װאָס װײס, װאָס ער זאָגט… און דאָס איז געװען גענוג, אַז די גױע זאָל זיך אױסדרײען מיטן פּנים צו איר באַגלײטער און בײדע זאָלן, נאָך אַ האַלבע מינוט שטײן און קוקן אײנס אױף דאָס אַנדערע, אַװעקגײן אַהין, פֿון װאַנען זײ זענען געקומען.
ערשט דעמאָלט, װען די דאָזיקע צװײ זענען אַװעק, האָט דער גאַנצער עולם מיט אַמאָל, אַלע װי אײן מענטש, אָנגעהױבן רעדן, פֿרעגן אײַנער בײַם אַנדערן, װאָס איז דאָ געװען? װאָס איז דאָ געשען?
― װער איז די ערלית? ― האָט דער בעל־הבית, שלמה פֿאַמיליאַנט, אַ פֿרעג געגעבן בײַ זײַן שװאָגער, בײַ דוד שאַפּיראָן.
― איך זאָל אַזױ װיסן פֿון צרות! ― ענטפֿערט אים דוד שאַפּיראָ און קוקט אױפֿן װײַב מיט בײזע אױגן.
― װער איז די ערלית? ― פּרענט דער בעל־הבית נאָך אַ מאָל שױן בײַ שׂרהן, נישט קוקנדיק איר, װי אַ חסיד, גלײַך אין די אױגן אַרײַן.
― דאָס איז אונדזערע אַ שכנהטע, ― ענטפֿערט אים שׂרה. ― קירילעכע רופֿט מען זי… זי האָט אַ מאַן אַ שיכּור… און װאָלאָדקע דאָס איז איר שרץ פֿונעם ערשטן מאַן.
― נו? ― פֿרעגט פֿאַמיליאַנט.
― נו, שלאָגט אים דער שטיפֿטאַטע מכּות־רוצח… ער מאַכט אים דעם טױט.
― נו? ― פֿרעגט פֿאַמיליאַנט װײַטער.
― נו, איז ער פֿאַרפֿאַלן געװאָרן, דער שרץ הײסט עס.
― נו?
― נו, איז זי געקומען זוכן דעם שרץ, זיך נאָכפֿרעגן, טאָמער װײסן מיר, װוּ איז דער שרץ.
― װאָס־זשע עפּעס צון אײַך? װאָס פֿאַר אַ מחותּן איז מיט אײַך איר שרץ? און װאָס געהער זיך אָן מיט אים סיאָמקע?
― גאָרניט. מע זיצט אַ הױף נעבן אַ הױף, מאַכט זיך, אַז קינדער שפּילן זיך אינאײנעם…
אַזױ ענטפֿערט אים שׂרה און פֿילט זיך װי שולדיק אין דעם, װאָס איר סיאָמקע שפּילט זיך מיט אַ שרץ.
שלמה פֿאַמיליאַנט איז אַ פּנים געװען שטאַרק ניט צופֿרידן דערמיט, װאָס מע האָט אים איבערגעשלאָגן סאַמע אין מיטן הוליען און פֿאַרשטערט זײַן שׂימחה. ער האָט אַרײַנגעלײגט בײדע הענט אין די הױזן־קעשענעס, אַרױסגעשטעלט דעם גראָבן בױך מיטן ברײטן טלית־קטן, פֿאַרקנײטשט מיט די פּלײצעס און גענומען רעדן װי צו זיך אַלײן:
― נננע! נאַ דיר גאָר שרצים! שכנים! ערלים! גױעס! װאָלאָדקעס!… װאָס איז דאָס פֿאַר אַ גאַנג, אַ ייִדיש קינד זאָל זיך שפּילן מיט שרצים?! דאָס איז אַלץ אײַערע גומענאַזיעס מיט די סקובענטן, מיט די אוניװערסיטוטן!…
אומזיסט האָט זיך אַרײַנגעמישט די בעל־הביתטע, טױבע פֿאַמיליאַנט, זי האָט געװאָלט, ס'זאָל װערן שטיל, האָט זי גענומען „ששיקן“ און „ששאַקן“, געבעטן דעם עולם צוריק צום טיש, געהײסן די דינסטן אױפֿגעבן עסן ― אומזיסט, אומנישט. שלמה פֿאַמיליאַנט האָט זיך צעלאָזט, אַרױסבאַװיזן דעם בעל־הבית און דעם נגיד און גענומען שיטן פֿײַער אױף הײַנטיקע קינדער מיט הײַנטיקע עלטערן, װאָס פֿירן זײערע קינדער צו דער עקידה, װי אַבֿרהם אָבֿינו האָט געפֿירט זײַן אײן־און־אײנציקן זון יצחקן… וכדומה אַזעלכע װערטער האָט שלמה פֿאַמיליאַנט געװאָרפֿן רעכטס און לינקס, כּלומרשט גערעדט גלאַט אין דער װעלט אַרײַן, נאָך געמײנט האָט ער זײַנע אָרעמע קרובֿים.
און די אָרעמע קרובֿים נעבעך האָבן געמוזט אױפֿהערן דעם גאַנצן מוסר פֿון זײער רײַכן קרובֿ ביזן סוף… נאָר אײן בעטי, װאָס האָט תּמיד פֿײַנט געהאַט איר רײַכן פֿעטער, האָט זיך באַלד אױפֿגעכאַפּט פֿון אָרט און גענומען זיך אָנטאָן. עס האָט נישט געהאָלפֿן נישט דער מאַמעס תּחינות ובקשות, נישט דער מומע טױבעס שבֿועות, אַז דער פֿעטער מײנט חלילה נישט זײ, דאָס רעדט ער גלאַט אַזױ, אין דעך װעלט אַרײַן… בעטי האָט געזאָגט „אַ גוטן יום־טובֿ“ און איז אַרױס פֿון שטוב, און ראַבינאָװיטש באַלד נאָך איר ― װי קאָן ער זי לאָזן, אַ מײדל אַלײן אין מיטן נאַכט? ־ און אָט אַזױ איז בטל געװאָרן דער גאַנצער פּלאַן, װאָס שׂרה שאַפּיראָ האָט געבױט. „און איבער װאָס? איבער אַ נאַרישקײט! איבער אַזאַ נאַרישקײט!“…
שׂרה שאַפּיראָ האָט זיך אַזש שיִער ניט צעװײנט פֿאַר האַרצװײטיק און גריזאָטע, אַז זי איז געגאַנגען מיטן מאַן אַהײם. און טאָמער איז קאַרג, האָט איר דוד אַ גאַנץ װעג געזאַלצן אױף די װוּנדן.
― אַן אָקס ― האָט ער איר געזאָגט ― האָט אַ לאַנגע צונג און קאָן קײן שופֿר ניט בלאָזן… דו דאַרפֿסט גײן דערצײלן מעשׂיות אָט דעם חסידאַק, דעם שבתי־צבֿיניק!
― שנײַץ די נאָז און שמיר דאָס פּנים, ― האָט אים שׂרה באַצאָלט אױך מיט אַ שפּריכװאָרט: ― ס'איז דאָך דײַן שװאָגער, ניט מײַנער!
― איך קאָן דיר אים אַװעקשענקען, אױב דו װילסט.
― אַ דאַנק דיר פֿאַר דער מתּנה!…
שׂרה שאַפּיראָ איז ניט פֿון די מאַמעס, װאָס שטעלן זיך אָפּ אין מיטן װעג דאָרט, װוּ עס האַנדלט זיך אינעם גליק פֿון זײערע קינדער. פֿאַרלױרן די האָפֿענונג אױף איר שװאָגער פֿאַמיליאַנט, האָט זי געזוכט אַנדערע װעגן, אַנדערע מענטשן, און געפֿונען אײנעם אַזעלכן, װאָס אױף אים װאָלט זי זיך געקאָנט פֿאַרלאָזן מער װי אױף אַלעמען, אים װאָלט זי געמעגט פֿאַרטרױען איר סוד, װאָרעם ער איז זײער אַן ערלעכער. אײן חסרון נאָר, װאָס ער איז שױן צו אַן ערלעכער, און װאָס „צו“ ― איז איבעריק…
שׂרהס בעל־סוד איז געװען איר קװאַרטיראַנטס חבֿר, טומאַרקין, דער לעצטער פֿון די דרײַצן מעדאַליסטן, װאָס האָבן אַזױ לאַנג געװאַרט אױף אַן ענטפֿער פֿונעם מיניסטער אױף זײער דרינגענדע טעלעגראַמע, ביז מע האָט זײ „אױסגעלאָװעט“ אײנציקװײַז, װי די פֿישעלעך, און אַרױסגעשיקט, מחילה, פֿון שטאָט.
טומאַרקינען אין דאָס אָפּגעראָטן מער װי אַלעמען. ער האָט „אָפּגענאַרט פֿאָניען“, געטאָגט דאָרט, װוּ ער האָט ניט גענעכטיקט, און גענעכטיקט דאָרט, װוּ ער האָט ניט געטאָגט, אַרומגעטראָגן זיך מיטן פּעקל פֿון אײן באַקאַנטן צום אַנדערן, געשלאָגן בלאַט מיטן „סטאַרשי דװאָרניקстарший дворник: אַלטן סטרוזש“, געהאַנדלט מיטן „אָקאָלאָדאָטשניоколодочні: זײַטיקע“, געלעגן אין גרעסטן פֿראָסט און געציטערט אױף אַ בױדעם ― מיט אײנעם װאָרט, געגאַנגען אױף אַ שטריק און, דאַנקען השם־יתברך, איבערגעלעבט דעם װינטער, װי עס לעבן אַ סך אַנדערע ייִדן אין דער הײליקער שטאָט, הלװאַי װײַטער…
אַ קאָמעדיע געװען אָנצוקוקן דעם דאָזיקן נפֿש מיט די שװאַרצע גרײַזלעך, װי ער האַלט אין אײן עמיגרירן, לױפֿט אַרום דעם גאַנצן טאָג זוכן אַ מקום־מנוחה, אַ נאַכטלעגער דאָרט, װוּ עס איז מיט אַ נאַכט פֿריִער געװען אַן „אָבלאַװע“. נישט אײן מאָל האָט ער פֿאַרבלאָנדזשעט אױך צו שאַפּיראָס קװאַרטיראַנט שױן שפּעטלעך אין דער נאַכט, נאָך אַ פֿאַרזאַמלונג פֿון ציוניסטן, און זײַן חבֿר ראַבינאָװיטש איז געװען פֿאַר אים דער מליץ־יושר.
װאָס טוט מען מיטן שלימזל? ― האָט שׂרה געזאָגט צו איר מאַן, זיך אָנגענומען אַלע מאָל זײַן קריװדע, כאָטש ער איז אַ שלימזל. מע קאָן דאָך אים ניט אַרױסװאַרפֿן אין דרױסן אין אַזאַ ברענענדיקן פֿראָסט. זײַ דיך שױן מטריח צום דװאָרניק, דוד, רוק אים אַרײַן דאָרט אַ קדחת אין יד אַרײַן, לאָז ער זיך װאַרגן… נאָר דו אײנער קאָנסט האַנדלען מיט פּאָליציע.
דאָס לעצטע איז אַ מין קאָמפּלימענט, אַ כאַבאַרל אױף אונטערצוקױפֿן דוד שאַפּיראָן, װאָס װאַרפֿט זיך און שמיצט זיך, זאָגט, אַז זי װיל אָנאַרבעטן אָ חתונה אין זײער „פּראַװאָזשיטעלסטװע“. סוף־כּל־סוף גײט ער אינאײנעם מיטן קװאַרטיראַנט צום „סטאַרשי דװאָרניק“ און מע האַנדלט אָפּ מיט אים שטילערהײט פֿאָר דער דאָזיקער נאַכט, און דער שלימזל בלײַבט נעכטיקן בײַם קװאַרטיראַנט, װוּ שׂרה בעט אים אױס אױף דרײ בענקלעך, װינטשט זײ אַ גוטע נאַכט און אַלײן ליגט זי אין אײנע צרות, טאָמער חלילה קומט מען, דעמאָלט װעט אױסקומען, אַז דוד איז געװען גערעכט…
― װי איז אײַך געשלאָפֿן? ― פֿרעגט אים שׂרה אױף מאָרגן, אָנגיסנדיק אים אַ גלעזל טײ.
― אױסגעצײכנט! ― זאָגט איר טומאַרקין אַ גרױסן ליגן, װאָרעם אַחוץ, װאָס די בענקלעך האָבן זיך צערוקט און ער איז געלעגן אױף משקולת אַלע מינוט דורכצופֿאַלן, איז ער גלאַט ניט געשלאָפֿן אַ גאַנצע נאַכט, געהאַלטן אין אײן רעדן מיט זײַן חבֿר ראַבינאָװיטש, װאָס האָט אים פֿאַרמוטשעט מיט זײַן שטענדיק גריבלען זיך און גרונטעװען זיך אין ייִדישקײט.
אַלע מאָל, װען די צװײ קומען זיך צונױף, איז הימל עפֿן זיך! בײדע רעדן, בײדע היצן זיך. אײנער טענהט: „אײנס פֿון די צװײ ― אָדער אַהער, אָדער אַהין. אָדער טוט אַלע דאָס, װאָס לאַפּידוס האָט געטאָן, אָדער נעמט זיך צונױף אַלע, גרױס און קלײן, יונג און אַלט, און באַזעצט זיך אין אײַער היסטאָרישער מדינה, אינעם לאַנד פֿון אײַערע אָבֿות… באַװײַזט, אַז איר זענט אַ פֿאָלק, אַ פֿאָלק, װאָס װיל לעבן און קאָן לעבן, אַ פֿאָלק, װאָס קאָן טאָן אױך פֿאַר זיך, ניט נאָר פֿון יענעמס װעגן“…
― שאַ! גענוג, גענוג! ― שרײַט אים איבער דער אַנדערער.
ער קאָן שױן מער ניט הערן, װאָס ער זאָגט, װאָרעם ער רעדט ניט, װי אַ ייִד דאַרף רעדן. ערשטנס, װאָס פֿאַר אַ „איר“? װאָס פֿאַר אַ לשון „אײַער לאַנד“, „אײַערע אָבֿות? און צװײטנס…
― איר װעט אַמאָל אַנטשװיגן װערן, צי נײן? ― קלאַפּט זײ אָן די בעל־הביתטע אין דער טיר. ― אַ שלימזל קאָן! גענוג, ער האָט אַלײן ניט װוּ צו שלאָפֿן, לאָזט ער יענעם אױך ניט שלאָפֿן!…
קײן אַנדער נאָמען האָט ניט טומאַרקין בײַ שׂרהן, אױסער „שלימזל“. נאָר װײַל ער איז באַפֿרײַנדעט מיט איר קװאַרטיראַנט פֿון װעלכן טומאַרקין האַלט אַן עולם ומלואה, איז ער בײַ איר געהױכט און געקרױנט, און עס װילט זיך איר זײער, אַז ער, טומאַרקין, זאָל מאַכן אַ שמועס מיט איר קװאַרטיראַנט, אַ טאַפּ טאָן דעם דופֿק, װאָס דענקט ער, װאָס טראַכט ער, װאָס מײנט ער?… געװײנטלעך, נישט גלײַך, טיץ טובי דוריןמיט אַ מאָל, נאָר אײדל, פֿײַן, הינטן אַרום, װאָרעם ס'איז „אַן אײדעלע מאַטעריע“…
― איר פֿאַרשטײט? זײער אַן אײדעלע מאַטעריע!…
מיט אַ מאַך מיט די אױגן און מיט אַ סמאָרע מיט דער נאָז גיט אים שׂרה צו פֿאַרשטײן, װאָס פֿאַר אַן „אײדעלע מאַטעריע“ דאָס איז. און כאָטש טומאַרקין פֿאַרשטײט נאָך ניט, אײגנטלעך, פֿון װאָס פֿאַר אַ מאַטעריע די פֿרױ שאַפּיראָ רעדט, דאָך שאָקלט ער איר צו מיטן קאָפּ, קרײַזלענדיק זיך די געקרײַזלטע שװאַרצע הערלעך, און שׂרה רוקט זיך צו נעענטער, װיל אים אײַנרױמען אַ סוד אױפֿן אױער, קומט אָן פֿון דרױסן בעטי, שטײט אַ װײַלע און װיל כאַפּן מיטן קוק, פֿון װאָס האָט דאָ די מאַמע געשמועסט מיט טומאַרקינען. דערנאָך רופֿט זי זיך אָן צו דער מוטער:
― מאַמע, דו װײסט? דער שאָדן האָט זיך אָפּגעזוכט.
― װאָסער שאָדן?
― װאָלאָדקע אָט זיך געפֿונען.
שׂרה טוט זיך אַ האָפּ אױף:
― װאָלאָדקע האָט זיך געפֿונען? דאַנקען און לױבן!… װוּ אין ער געװען?
― װוּ איז ער געװען ― װײסט מען ניט, נאָר איצט אין ער דאָ, נעבן אונדזער הױף, אַ טױטער.
שׂרה איז אַזש אָפּגעשפּרונגען צוריק:
― אַ טױטער? װאָלאָדקע אַ טױטער?
― ניט נאָר אַ טױטער, נאָר אַ געהרגעטער.
שׂרה איז פֿאַרציטערט געװאָרן.
― אַ געהרגעטער? װאָלאָדקען האָט מען געהרגעט? או־װאַ! געװען אַ װױלער שרץ!… װער האָט אים געהרגעט?
― פֿון װאַנען זאָל מען װיסן? מע האָט אים געפֿונען אַ געהרגעטן… אַ צעשניטענעם… אַ צעשטאָכענעם… װײַזט אױס, מע האָט אים שױן לאַנג געהרגעט, װאָרעם ערטערװײַז האָט ער שױן אָנגעהױבן פֿױלן.
שׂרה האָט זיך אָפּגעקערט אָן אַ זײַט און אױסגעשפּיגן:
― מע זאָל גאָר באַהיט און באַװאָרנט װערן! װוּ האָט מען דאָס אים געפֿונען?
― איך זאָג דאָך דיר, אָט דאָ ניט װײַט, נעבן אונדזער הױף. פֿול די גאַנצע גאַס מיט מענטשן. ייִדן און קריסטן, דאָקטױרים, פּאָליציע…
דערהערט דאָס װאָרט „פּאָליציע“, האָט שׂרה, װאָס האָט שױן געהאַט גאָר פֿאַרגעסן אָן דעם „שלימזל“, געכאַפּט אַ קוק אױף טומאַרקינען:
― װײ איז מיר! פּאָליציע?…
טומאַרקין, אױף װעלכן דאָס װאָרט „פּאָליציע“, האָט געהאַט כּמעט דעם אײגענעם כּוח, װאָס אױף שׂרהן, האָט זיך געשטױסן, אַז שׂרהס שרעק איז איבער אים, טאָמער פּאַקט מען אים, צװישן יאָ און נײן, אָן אַ פּראַװאָזשיטעלסטװע בײַ איר אין שטוב…
― האָט קײן יסורים ניט! ― האָט ער זי לאַכנדיק באַרויִקט. ― ערשטנס, איז דאָך עס ניט בײַנאַכט. בײַטאָג איז ניט אַזױ מסוכּן װי בײַנאַכט. און צװײטנס, גײ איך טאַקע אַװעק, כאַ־כאַ ― אַ קשיא אױף אַ מעשׂה?…
― גײט, גײט, נאָר גיך און געשװינד און לאָז מען אײַך ניט זען. אָדער, פֿאַרקערט, דװקא פּאַװאָלינקע און לאָז מען אײַך יאָ זען, נאָר האַלט דעם קאָפּ אַרױף, מיט שטאָלץ, װי אַ כּשרער, װי אַ מענטש מיט אַ „פּאָלנע פּראַװאָזשיטעלסטװע“. איר פֿאַרשטײט?…
― איך פֿאַרשטײ. װאָס דען? איך פֿאַרשטײ ניט? אַזױ האָט שׂרה שאַפּיראָ אַרױסבאַגלײט טומאַרקינען ביז פֿון אַלע טרעפּ אַראָפּ, אַ זאָג געגעבן אים שטילערהײט בײַ דער טיר, אַז ער זאָל קומען מאָרגן, אם־ירצה־השם, נאָך אַ מאָל נעכטיקן, װעט זי מיט אים רעדן אױג אױף אױג, װאָרעם ס'איז אַן אײדעלע מאַטעריע…
― אַן אײדעלע מאַטעריע ― זאָגט איר נאָך טומאַרקין, אַלײן ניט הערנדיק, װאָס ער רעדט.
― זײער אַן אײדעלע מאַטעריע!
― זײער אַן אײדעלע מאַטעריע…
שׂרה שאַפּיראָ האָט זיך ניט טועה געװען דערמיט, װאָס זי האָט איר שליחות אַרױפֿגעלײגט אױף טומאַרקינען, אַז ער זאָל רעדן מיטן קװאַרטיראַנט, װאָרעם װער װאָלט זיך דאָס אונטערנעמען, ניט זײַענדיק קײן שדכן, רעדן װעגן אַזאַ „אײדעלע מאַטעריע“?
טומאַרקין, װי נאָר ער האָט דערהערט פֿון שׂרה שאַפּיראָ, װעגן װאָס דאָ האַנדלט זיך, אַזױ האָבן די אױגן גענומען אַרױסלױפֿן בײַ אים, װי די מײַזלעך, און יעדעס הערעלע באַזונדער האָט ער גענומען גרײַזלען גיך־גיך, און האָט זי באַרויִקט, זי זאָל זײַן זיכער, אַז ער װעט שױן מיט אים רעדן אַקוראַט, אַקוראַט.
― אָבער אײדל, פֿאַרשטעלט! ― האָט אים שׂרה אָנגעזאָגט אַ מאָל צװאַנציק. ― און שטיל, קײנער זאָל ניט הערן.
― פֿאַרשטעלט, פֿאַרשטעלט! ― האָט ער איר צוגעגעבן, אַלײן ניט הערנדיק, װאָס ער רעדט. ער האָט זיך שױן געריסן גײן רעדן מיט אים טאַקע באַלד, די רגע. האָט אים שׂרה אָפּגעהאַלטן, געגעבן אים נאָך אַ מאָל און נאָך אַ מאָל אַלץ די אײגענע אינסטרוקציעס, װאָס ער זאָל רעדן, און װי אַזױ ער זאָל רעדן, װאָרעם ס'איז ניט קײן שפּילכל, ס'איז אַן „אײדעלע מאַטעריע“…
― אַן „אײדעלע מאַטעריע“, ― האָט איר טומאַרקין נאָכגעזאָגט איטלעכס װאָרט און דװקא הױך, אױף אַ קול.
― ששש… שרײַט ניט אַזױ הױך. װאָס שרײַט איר? מע װערט פֿון אײַך ניט גליקלעך! ― שטילט אים אַן שׂרה. ― געדענקט־זשע, בסוד, קײן בן־אָדם זאָל ניט װיסן!
טומאַרקין זאָגט איר נאָך איטלעכס װאָרט און קלײַבט זיך גײן
― קײן בן־אָדם ניט װיסן!
― קײן פֿױגל ניט!
― קײן פֿױגל ניט.
― װאָס פֿאַר אַ טבֿע בײַ אײַך ― פֿאַלט אָן אױף אים שׂרה ― נאָכרעדן יענעם, װי אַ פּאָפּוגײַ?
― װי אַ פּאָפּוגײַ… ― זאָגט ער איר נאָך דאָס װאָרט אױך און פֿאַרכאַפּט זיך אָבער באַלד און באַרויִקט זי: ― איר מעגט זיך פֿאַרלאָזן. איר מעגט זײַן זיכער. עס װעט זײַן רעכט. עס װעט זײַן גוט. אױסגעצײכנט גוט!
און טומאַרקין איז אַװעק רעדן מיט ראַבינאָװיטשן פֿאַרשטעלט.
די לעצטע צײַט זענען די צװײ אַװעק אין זײער חבֿרשאַפֿט אַזױ װײַט, אַז ס'איז ניט אַריבער כּמעט קײן טאָג, מע זאָל זיך ניט זען, און מע איז געװאָרן גאַנץ נאָענט אױף „דו“.
― הער נאָר אױס, ― האָט צו אים טומאַרקין געזאָגט, באַלד װי ער איז נאָר אַרײַנגעקומען צו אים אין זײַן חדרל אַרײַן, געטראָפֿן אים בײַם שאָקלענדיק טישל זיצן און שרײַבן אַ בריװ, ― הער נאָר אױס, װאָס איך װעל דיר זאָגן. לײג אַװעק אַלע אַרבעט, מאַך נאָר צו גוט די טיר און זעץ דיך אַװעק אױף דײַן אײן־און־אײנציק בענקל, אָט דאָ בײַם פֿענצטער, איך װעל זיצן אױפֿן בעטל, גלײַך אַקעגן דיר, איך זאָל קאָנען זען דײַן פּנים, װאָרעם איך האָב מיט דיר צו רעדן אַ נױטיקע זאַך, אַ סוד…
ראַבינאָװיטש איז בלאַס געװאָרן, אַז ער האָט דערהערט אַ „סוד“… דאָס ערשטע, װאָס אים איז איבערגעגאַנגען אױף דער מחשבֿה, אין געװען: ― מען איז געװױרע געװאָרן, װער ער איז… נאָר װײַל בטבֿע איז ער ניט פֿון די איבערגעשראָקענע ייִנגלעך, איז ער אױסגעשטאַנען, צוגעמאַכט די טיר, געגעבן אַ װאָרף מיט דער פּאַטלע האָר און אַװעקגעזעצט זיך קענען זײַן חבֿר אַ פּנים קעגן אַ פּנים:
― אָ סוד? רעד, װעלן מיר הערן פֿון דיר סודות.
טומאַרקין האָט גענומען בלעטערן דאָס בוך, װאָס אין געװען בײַ אים אין די הענט, גיך־גיך, װי זײַן שטײגער איז, װאָרעם אַז ער רעדט, מוז ער עפּעס טאָן בעת־מעשׂה מיט די הענט, און איז צוגעטראָטן צום ענין גלײַך, אָן אַ שום הקדמות:
― זאָג נאָר, װאָס איך װעל דיך פֿרעגן. דו האָסט ליב דער בעל־הביתטעס טאָכטער און דער בעל־הביתטעס טאָכטער האָט ליב דיך, ― װאָס ציסט דו די עצמות?
אונטער ראַבינאָװיטשן האָט דאָס באַרימטע בענקל מיטן אױסגעטריפּעטן געזעסל, װאָס מע רופֿט עס „װינער שטול“, געגעבן אַ טרעשטש, און ער האָט געװאָלט געבן אַ שטײ אױף, האָט אים טומאַרקין צוגעהאַלטן מיט בײדע הענט, געקוקט אים גלײַך אין די אױגן אַרײַן:
― זיץ־זיץ, װאָס ביסט דו געװאָרן אַזױ רױט? מיט מיר באַדאַרפֿסט דו זיך, ברודער, ניט צערעמאָניען. מיט מיר קאָנסט דו רעדן רײנע דיבורים ― זאָג מיר, װעלכעס קװעטשט דיך?…
פֿאַר אונדזער ראַבינאָװיטשן איז דאָס געװען אַזױ פּלוצעם־אומגעריכט, אַן ער האָט די ערשטע מינוט פֿאַרלױרן די פֿעיִקײט צו רעדן. ער האָט נישט געקאָנט פֿאַרשטײן, ערשטנס, װי רעדט מען דאָס מיט אַזאַ לשון װעגן אַזאַ זאַך, װאָס איז בײַ אים דאָס סאַמע פֿאַרבאָרגנסטע, דאָס סאַמע הײליקסטע, װאָס ער האָט זיך שױן דעם מוח דערױף צעבראָכן טראַכטנדיק?… און צװײטנס, פֿון װאַנען װײס עס טומאַרקין? ניט שױן־זשע פֿון איר אַלײן? און אַ מישמאַש פֿון געפֿילן און געדאַנקען האָבן אים אונטערגעכאַפּט און אױפֿגעהױבן פֿונעם אָרט, און ער האָט גענומען אַרומשפּאַנען הין און צוריק איבערן חדר. דערנאָך האָט ער זיך אָפּגעשטעלט:
― הער אױס, טומאַרקין, דו ביסט אַן ערלעכער, אַן אָרנטלעכער מענטש. איך האָב דיך דערקענט. זאָג מיר נאָר אײן זאַך: פֿון װאַנען װײסט דו דאָס?…
― װאָס איז דײַן עסק, פֿון װאַנען איך װײס? אַבי ס'איז אַן אמת. אָבער ס'איז דאָך אַן אמת? אַן אמת? דו װעסט דאָך ניט אָפּלײקענען.
― ניט דאָס, נאַרעלע, איך מײן אַן אַנדער זאַך. איך מײן, איך װיל װיסן, אױב זי אַלײן האָט דאָס דיר געזאָגט. איך דאַרף עס װיסן…
טומאַרקין האָט זיך אױפֿגעהױבן און צוריק אַװעקגעזעצט.
―― משוגע ביסט דו? ע, ביסט דו דאָך טאַקע אַ גרױסער נאַר, װי איך זע אַרױס! אױף װיפֿל איך קען זי ― און איך קען זי אַ סך װינציקער װי דו ― איז זי ניט אַזעלכע. זי װעט זיך גיכער לאָזן אָפּשנײַדן בײדע הענט, אײדער רעדן מיט אַ זײַטיקן מענטשן װעגן אַזאַ זאַך…
נאָך די דאָזיקע װערטער האָט שױן ראַבינאָװיטש פֿאַרשטאַנען װעמענס קאָפּ דאָס איז, און איז געװען ניט זײער צופֿרידן. ער װאָלט בעסער װעלן, אַז דאָס זאָל שטאַמען פֿון איר אַלײן, פֿון בעטין, װאָרעם זינט ער קען זיך מיט איר און האָט זי ליב, גײט אױס נאָך אירע טריט, האָט ער פֿון איר קײן װאָרט געהערט. ער איר האָט זיך שױן װיפֿל מאָל אַרױסגעזאָגט, אױב נישט אינגאַנצן, איז מיט האַלבע װערטער, מיט אָנצוהערענישן ― און זי אים קײן האַלב װאָרט אַפֿילו. אמת, ער האָט געזען, אַז זי איז צו אים ניט װי צו אַנדערע… ער האָט געפֿילט מיטן גאַנצן האַרצן, אַז ער איז איר נאָענט… ער װאָלט אָבער װעלן אױך הערן פֿון איר מױל דאָס גוטע װאָרט… איז נײן! אַלצדינג: רעדן, שפּאַסן, קאַטאָװעס מאַכן, װערטלען זיך, שפּאַצירן גײן ― דאָס יאָ, װיפֿל איר װילט. נאָר קײן אײנציקס װאָרט אַזעלכס, װי ער װאָלט װעלן… און װער שמועסט, פֿון יענעם אָװנט אין טעאַטער, נאָך זײער באַגעגעניש מיט דעם װײַסן־אונטערשלאַק לאַפּידוס, איז זי גאָר געװאָרן צו אים אַזױ, אַז ער קאָן זי ניט תּופֿס זײַן: אָט איז זי קאַלט װי אײַז, אָט איז זי צו אים צוגעלאָזט, װײך, לעבעדיק, פֿרײלעך, און אָט איז זי שױן װידער ערנסט, פֿאַרביסן, פֿאַרטראַכט, װי אַ ספֿינקס, טױט, װי אַ מאַרמאָר. נײן, ער הײבט ניט אָן צו פֿאַרשטײן אָט דאָס מײדל…
― בעטי, איר װײסט? ― האָט ער איר אַמאָל אַ זאָג געגעבן ― איר זענט פֿאַר מיר אַ רעטעניש.
― מע דאַרף ניט האָבן קײן גרעסער רעטעניש, װי איר זענט, ― האָט זי אים אָפּגעענטפֿערט און איבערגעטראָגן דעם שמועס אױף אַן אַנדער זאַך און אַרױסגעדרײט זיך פֿון זײַנע הענט.
― הכּלל, ניטאָ קײן לשון, ― מאַכט צו אים טומאַרקין, בלעטערנדיק װידער דאָס בוך, װאָס ליגט בײַ אים אױף די קניִעס, גיך־גיך, אַ בלעטל נאָך אַ בלעטל. ― איך װיל הערן װערטער װיל איך הערן.
― װאָס קאָן איך דיר זאָגן? ― ענטפֿערט אים ראַבינאָװיטש, װידער אַרומשפּאַנענדיק פֿאַרטיפֿט אין זײַנע מחשבֿות. ― איך קאָן דיר דערױף גאָרניט זאָגן…
― פֿאַרװאָס, למשל?
― דערפֿאַר, װײַל ס'איז פֿאַראַן זאַכן אַזעלכע, װאָס מע קאָן פֿון זײ ניט רעדן אַפֿילו מיטן סאַמע נאָענטסטן מענטשן… פֿאַראַן זאַכן…
טומאַרקין טוט אַ װאָרף אָפּ דאָס בוך:
― פֿאַראַן זאַכן… פֿאַראַן זאַכן… איך װײס, װאָס דו װילסט זאָגן!
ראַבינאָװיטש שטעלט זיך אָפּ:
― װאָס װיל איך זאָגן?
― דו װילסט זאָגן, אַז צװישן אײַך איז אַ תּהום… אַז זי איז אָ אָרעם מײדל, און דו ביסט אָ פּרינץ, האָסט אַ מומע אַ מיליאָנערשע, װאָס דו ביסט איר אײנציקער יורש… איך װײס, איך װײס דאָס אַלצדינג. און אױב אַזױ… (טומאַרקין איז אױפֿגעשטאַנען פֿון בעטל און אַ קוק געגעבן אים גלײַך אין די אױגן אַרײַן)… אױב אַזױ, דאַרף איך דיך אָנרופֿן מיטן רעכטן נאָמען: דו ביסט אַ פּאָדליעץ!
דער עפֿעקט פֿון די דאָזיקע װערטער איז געװען גאָר ניט אַזעלכער, װי טומאַרקין האָט געװאַרט. אָנשטאָט דעם, אַז זײַן חבֿר זאָל אױפֿשפּרינגען װי אַן אָפּגעבריטער, װערן אין כּעס אָדער װעלן זיך פֿאַרענטפֿערן, האָט זיך ראַבינאָװיטש אָנגעבױגן ביז צו דער ערך, אױסגעבױגן און נאָך אַ מאָל אָנגעבױגן, זיך געכאַפּט מיט בײדע הענט בײַ די זײַטן און גענומען לאַכן אַזױ שטאַרק, גלײַך װי הונדערט שדים װאָלטן אים געקיצלט הינטער די פּאַכװעס. צום סוף איז ער אַזש אַנידערגעפֿאַלן אױפֿן בעטל און האָט זיך גענומען קײַקלען און קאָטשן פֿון אײן זײַט אױף רעד אַנדערער און לאַכן אַלע מאָל העכער און שטאַרקער, אַזױ לאַנג, ביז עס האָט זיך געעפֿנט די טיר און עס האָבן זיך אַרײַנגעריסן פֿריִער שׂרה, דערנאָך בעטי, בײדע איבערגעשראָקן, טױט װי די װאַנט:
― װאָס איז? װאָס איז דאָ געשען?
― אײַער קװאַרטיראַנט איז משוגע געװאָרן! ― האָט זײ טומאַרקין אַ זאָג געגעבן מיט כּעס, געכאַפּט דאָס בוך מיטן היטל און איז אַװעק ― ואיננו!
פֿון דעמאָלט אָן האָבן ניט די שאַפּיראָס, ניט זײער קװאַרטיראַנט נישט געהערט פֿון טומאַרקינען מער.
― פֿאַרפֿאַלן געװאָרן דער „שלימזל“, װי אי װאַסער אַרײַן! ― האָט געזאָגט שׂרה, ― און קײנער האָט אַזױ נישט געבענקט נאָך אים, װי שׂרה, װאָרעם ער האָט אַװעקגעטראָגן מיט זיך אײנעם פֿון אירע סאַמע טײַערע און פֿאַרבאָרגענע סודות…
אין דרױסן האָט זיך געשטעלט ערבֿ־פּסח.
די זון האָט געשײַנט ערבֿ־פּסחדיק. עס האָט געשמעקט ערבֿ־פּסחדיק, און די גאַנצע ייִדישע גאַס האָט אױסגעזען ערבֿ־פּסחדיק, גאָר נישט קוקנדיק דערױף, װאָס װי ייִדיש די גאַס זאָל ניט זײַן, װי זי זאָל ניט זײַן געפּאַקט מיט אַחינו־בני־ישׂראל, געפֿינט זי זיך דאָך אין אַזאַ שטאָט, װוּ ניט יעדער געמלטער קאָן האָבן די זכיה איבערצונעכטיקן אין איר אַ נאַכט…
אָנקוקנדיק די פֿאַרדריפּעטע הײזלעך, די אָפּגעריסענע ייִדן, די פֿאַרשמאָדערטע װײַבער, די האַלב־נאַקעטע קינדער, און צוהערנדיק זיך צו די קולות מיטן געפּילדער, װאָס טראָנען זיך פֿון די הײַזער, פֿון די קלײטן און פֿון דעם גאַנצן קװאַרטאַל אַרום און אַרום, קאָנט איר זיכער מײנען, אַז איר געפֿינט זיך אין דער רעכטער הושטשע פֿונעם רעכטן געדיכטן ייִדישן תּחום, װוּ מע װײסט ניט פֿון קײן פּאָליציע, פֿון קײן „סטאַרשי דװאָרניק“ און פֿון קײן „פּראַװאָזשיטעלסטװע“.
די אײגענע אױסגעמאַטערטע און פֿאַרצװײפֿלטע פּנימער פֿון די ייִדן. די אײגענע אױסגעמוטשעטע, צום מײנסטן מעוברתע װײַבער. די אײגענע שטענדיק־הונגעריקע קינדער. דאָס אײגענע יאָגעניש און לױפֿעניש, װאָס דאָרטן, אין דער געבענטשטער „טשערטאַ“. דאָס אײגענע רײַסעניש און בײַסעניש פֿאַר אַ האַרטן גראָשן, פֿאַר אַ שטיקל טרוקן ברױט, פֿאַר אַ נאַס פֿאַרשימלט װינקל אױף דעם קאָפּ אָנצושפּאַרן. די אײגענע כּף־הא'עדיקע קרעמלעך, צען־רובלדיקע קלײטלעך, דרײַ־רובלדיקע שטעלעכלעך, װאָס אײן גאָט װײס, מיט װאָס זײ האַלטן זיך.
איר באַגעגנט דאָ די אײגענע „לופֿטיקע“ ייִדן, װאָס קוקן אַרױס אױף נסים. די אײגענע לײדיקע יונגעלײַט, װאָס דרײען זיך אַרום מיט שטעקעלעך אין גאַס. די אײגענע פֿולע װײַבער, װאָס טראָנען זיך אַרום מיט לײדיקע קאָשיקעס. די אײגענע נאַקעט־באָרװעסע קינדער, װאָס לױפֿן אַרום פּוסטע־פּאַס אױף דער גאַס נאָר דערפֿאַר, װאָס אין שטוב איז נאַס און ענג, און אין דרױסן איז כאָטש דאָ אַ הימל, כאָטש דאָ אַ זון.
אַפֿילו די שולן און בתּי־מדרשים קאָנט איר דאָ זען די אײגענע, װאָס אומעטום. דאָס הײסט: אַלטע, פֿאַרחושכטע שולן מיט טונקעלע װענט פֿאַרװײנטע. אױך די חדרים, די אײגענע פֿינצטערע חדרים, מיט די אײגענע תּלמוד־תּורות, װיסטע, קלאָגעדיקע, און מלמדים פֿאַראָרעמטע, דערשלאָגענע ― אַלעס, אַלעס, װי דאָרטן, נישט געמינערט אַ האָר.
און אַזױ װי דאָרט ערבֿ־פּסח, אַזױ האָט אױך דאָ אַלעס אױפֿגעװאַכט, אױפֿגעלעבט, אַלעס איז אַרױס אױף דער גאַס, אַלעס רײניקט זיך, אַלעס גרײט זיך, אַלעס קאָכט און אַלעס טומלט, אַלעס שװיבלט און אַלעס װימלט ― ס'איז ערבֿ־פּסח. ייִדן ריכטן זיך אױף אַ גוטן ליבן גאַסט, ייִדן גרײטן זיך אױפֿנעמען דעם ליבן גוטן יום־טובֿ פּסח.
און אַזױ װי דאָרט, אַזױ קאָכט עס אױך דאָ מער װי אומעטום אין די „פּאָדראַדן“. ס'איז אַ טאַרעראַם און אַ גערױש און אַ האַרמידער, אַ יאָגעניש, אַ לױפֿעניש, אַ שטופּעניש. יעדער װיל װאָס פֿריִער ― ייִדן באַקן מצות!
מיט די מצות האָט זיך שׂרה שאַפּיראָ דאָס יאָר אַ ביסל פֿאַרשפּעטיקט. און איבער װעמען? איבער איר מאַן. דערפֿאַר װאָס ער איז אַ שאַפּיראָ, פֿון די אמתע, פֿון די סלאַװיטער שאַפּיראָס, שטײט אים ניט אָן, אַז זײַנע מצות זאָל מען באַקן ניט אױפֿן ערשטן אױװן. און שׂרה אַלײן װיל אױך דאָס אײגענע. פֿונדעסטװעגן עסט זי אים די גאָל:
― ער גלײַכט זיך צו שלמה פֿאַמיליאַנט. נישטאָ ערגער, װי אַז מע װיל כּבֿוד און מע האָט נישט מיט װאָס! ממה־נפֿשך, ביסט דו אַן אָרעמאַן, טאָ שװײַג כאָטש, װי זאָגט ער: „נעכײַ ליכאָ טיכאָнехай тихо лихо: זאָל זײַן שטיל באַרימט“…
― הקיצור, װאָס װילסט דו? ― איז שױן דוד אַרױס פֿון די כּלים. ― װילסט באַקן מצות, באַק מצות!
שׂרה װעט אים אָבער אַזױ גיך ניט אָפּטרעטן דעם װעג, נײן!
― װאָס הײסט, באַק מצות? װילסט דאָך, אױפֿן ערשטן אױװן זאָל מען דיר באַקן די מצות!
דוד װאַרפֿט אַ קוק אױף דער טאָכטער װי אַלע מאָל, װען שׂרה דערגײט אים די יאָר, און בעטי קומט אים צו הילף:
― מאַמע! טאָמער װאָלט טאַקע געװען גענוג צו רעדן פֿון די מצות? פֿון נאָך פּורים אָן הערט מען דאָ נאָר מצות, מצות און מצות!…
און אָט אַזױ האָט מען אַ װאָך דורכאַנאַנד געהערט אין שטוב רעדן „מצות־מצות! מצות־מצות!“ אַזױ, אַז דער קװאַרטיראַנט האָט זיך אױך פֿאַראינטערעסירט מיט די מצות.
אַז ייִדן עסן פּסח אַזאַ מאכל, װאָס הײסט מצות („מאַצאַ“) ― דאָס האָט ער געװוּסט שױן פֿון לאַנג. נאָר װאָס דאָס איז פֿאַר אַ מאכל און װי אַזױ עסט מען עס ― דאָס האָט ער געװאָלט װיסן.
אױך האָט ער געװאָלט װיסן נאָך אַ זאַך ― און דאָס האָט אים אינטערעסירט אַם מערסטן: ער האָט שױן פֿון לאַנג אָן געהערט, ער האָט געלײענט (ער געדענקט שױן ניט װוּ), אַז אין דער דאָזיקער „מאַצאַ“ װערט בײַ ייִדן אַרײַנגעטאָן בלוט, קריסטלעך בלוט…
פֿאַרשטײט זיך, אַז ער אַלײן האָט װינציק װאָס געגלױבט אין דעם פּיזמון. עס האָט אים נאָר אינטערעסירט צו דערגײן דעם שׂכל פֿון װאַנען נעמען זיך אַזעלכע פּיזמונות?
פֿרעגן בײַ עמיצן פֿון זײַנע חבֿרים, האָט ער זיך געשעמט. רעדן דערפֿון מיט שאַפּיראָן ― איז גאָר אוממעגלעך. אַ משוגענער! ער קאָן אײַך פֿאַר אַזאַ זאַך אָפּבאָדן, מאַכן מיט דער בלאָטע גלײַך. והראַיה: אָט דאָ, אַז ס'האָט זיך געטראָפֿן די מעשׂה מיט קירילעכעס זונדל װאָלאָדקע, מע האָט אים געפֿונען אַ געהרגעטן, האָט ראַבינאָװיטש אין אַ פּאָר טעג אַרום געהאַט געלײענט אין אַן אָרטיק בלאַט, אַז מע שמועס אין שטאָט, אַז ס'איז אַ סבֿרה, אַז געהרגעט האָבן דעם װאָלאָדקען די אָרטיקע ייִדן, אױפֿגעטרענט די אָדערן און אױסגעצאַפּט פֿון אים לעבעדיקערהײט דאָס גאַנצע בלוט צוליב זײער „מאַצאַ“, װאָס זײ דאַרפֿן באַלד באַקן אױף פּסח…
איבערגעלײענט דאָס דאָזיקע נײַעס האָט דער קװאַרטיראַנט הױך, אױף אַ קול, בײַם טיש זיצנדיק. ער האָט אָבער נאָך נישט געענדיקט אינגאַנצן דאָס איבערצולײענען, אַז דוד שאַפּיראָ טוט ניט אַ רײַס אַרױס בײַ אים דאָס בלאַט פֿון די הענט, גיט אױף דעם אַ שפּײַ אָן און אַ װאָרף אַרױס גלײַך דורכן פֿענצטער.
― משוגע מײַנע שׂונאים?! ― איז אױף אים אָנגעפֿאַלן שׂרה, ― צי חסר־דעה? צי װעלכע גוטע יאָר?
― אַ מיצװה! ― האָט זיך דוד פֿאַרענטפֿערט. ― למאַי זאָל אַ ייִד לײענען אַזעלכע בלעטלעך, װאָס קאָנען אױסטראַכטן אַזאַ פּאַסקודסטװע?
אױף מאָרגן האָט שױן אונדזער ראַבינאָװיטש געזוכט צו קױפּן דאָס דאָזיקע בלאַט, און בסוד, זען, װאָס שרײַבט מען דאָרטן װעגן װאָלאָדקעס משונהדיקן טױט.
אינװײניק בײַ זיך האָט ער אַפֿילו גאַנץ גוט געװוּסט, װעמענס אַרבעט דאָס איז. באַלד װי װאָלאָדקע איז פֿאַרשװוּנדן געװאָרן, האָט ער גלײַך געזאָגט, אַז אים האָט באַשטאַט זײַן שטיפֿטאַטע, װאָס האָט שױן לאַנג געװאָלט פֿונעם קינד פּטור װערן. ראַבינאָװיטש האָט אים אַלײן אַמאָל אַרױסגענומען אַ האַלב־טױטן פֿונעם פֿאָטערס הענט. אַ װוּנדער איז אים נאָר געװען, װאָס האָט ער אים נאָך באַדאַרפֿט אַזױ משונה־װילד צושנײַדן און צעבראָקן? צו װאָס האָט ער אים אַזױ באַדאַרפֿט צעשטעכן? נײַן און פֿערציק שטעך האָט מען איבערגעצײלט בײַ אים אױפֿן לײַב! אַזױ שרײַבן די צײַטונגען. צו װאָס איז עפּעס גראָד נײַן און פֿערציק? װאָס פֿאַר אַ מספּר?
אַצינד איז גרינג צו פֿאַרשטײן, פֿאַרװאָס אונדזער העלד האָט זיך אַזױ פֿאַראינטערעסירט מיט דער מצה, געװאָלט זײַן דערבײַ, זען, װי ייִדן באַקן מצות…
― איך האָב נאָך קײנמאָל ניט געזען, װי מע באַקט „מאַצאַ“, ― האָט ער זיך מודה געװען פֿאַר דער בעל־הביתטע.
― ערשטנס, ניט,,מאַצאַ“,― האָט אים שׂרה אױסגעבעסערט, ― אױף גױיִש הײסט עס „מאַצאַ“, און אױף אונדזער לשון, אױף ייִדיש, הײסט עס מצות… איז אײנמאָל אַװעק. און צװײטנס, אױב איר װילט זען, װי מע באַקט מצות, זײַט זיך מטריח מיט מיר מאָרגן־איבערמאָרגן אין „פּאָדראַד“ אַרײַן, װעט איר זען, װי מען באַקט מצות. נאָר װאָס דען? איך דאַרף אײַך זאָגן פֿריִער, מע װעט אײַך ניט לאָזן שטײן אַזױ און קוקן אָן אַ שום אַרבעט. און אײַך אַלײן װעט ניט זײַן אַנגענעם שטײן צונױפֿגעלײגט די הענט, בעת אַלע אַרבעטן. איר װעט אױך מוזן עפּעס טאָן. איר װעט מוזן העלפֿן.
ראַבינאָװיטש האָט זיך אַזש געװאָלט גײן טאַנצן פֿאַר פֿרײד:
― העלפֿן באַקן מאַצאַ? אָך!
― ניט „מאַצאַ“, נאָר מצות! ― פֿאַרריכט אים נאָך אַ מאָל שׂרה. ― טױזנט מאָל האָב איך אײַך געזאָגט, איר זאָלט ניט האָבן קײן טבֿע רעדן װי אַ גױ…
― נו, כאַראַשאָ (хорошо: גוט), מצות, מצות. װאָס־זשע דאַרף איך דאָרטן טאָן?
― מע װעט אײַך שױן זאָגן, װאָס צו טאָן, ― זאָגט שׂרה שאַפּיראָ, און איר געפֿעלט דער געדאַנק, װי אַזױ איר קװאַרטיראַנט, אַ סטודענט, אַ מעדאַליסט און אַ מיליאָנער, װעט זיך אַװעקשטעלן מיט אַלע אָרעמע ייִדן, װײַבער און מײדלעך, און װעט העלפֿן ― כאַ־כאַ־כאַ!…
שׂרה װערט צעשמאָלצן פֿאַר געלעכטער.
― װאָס איז אױף דיר פּלוצעם אַזאַ געלעכטער, מאַמע? ― פֿרעגט זי בעטי, אַרײַנקומענדיק פֿון צװײטן חדר מיט אַ שײַנענדיק פּנים, אױך גרײט אױף צו לאַכן. לאַכנדיק גיט איר שׂרה איבער די השׂגה פֿונעם קװאַרטיראַנט, װאָס װיל זײַן בײַ די מצות באַקן און אַלײן אױך העלפֿן ― כאַ־כאַ־כאַ!
― נו, װאָס־זשע איז? ― זאָגט צו איר בעטי אױף רוסיש. ― איך װיל אױך זײַן בײַ די מצות באַקן, דאָרט איז, זאָגט מען, פֿרײלעך.
― און איך אױך! ― רופֿט זיך אָפּ דער קלײנער גימנאַזיסט סיאָמקע און לײגט שױן צונױף זײַנע ביכלעך מיט די פּאַפּירן מיטן גאַנצן קלאַפּער־געצײַג. ער װײסט נאָך ניט אַקוראַט װאָס און װען, נאָר דערהערט, אַז דער לערער גײט און די שװעסטער גײט, װיל ער אױך. דאָס רופֿט אַרױס בײַ די גרױסע אַ פֿרישן געלעכטער.
― כאַראַשאָ! דו אױך, דו אױך, ― זאָגט אים צו ראַבינאָװיטש און קוקט מיט דאַנקבאַרקײט און מיט ליבשאַפֿט אױף בעטין דערפֿאַר, װאָס זי פֿאַרשטײט אים אָן װערטער.
איצטיקס מאָל האָט דוד אױסגעפֿירט. ער האָט געפּועלט בײַ זײַן װײַב, אַז זײַנע מצות זאָל מען באַקן, אַפֿילו שױן שפּעטלעך, נאָר אױפֿן ערשטן אױװן. עס שטײט אים ניט אָן, אַז מע זאָל זײַן מצה באַקן גלײַך מיט אַלע אָרעמע לײַט. שׂרה האָט אים אַפֿילו געפּרוּװט איבערשפּאַרן מיט גוטע רײד:
― משוגענער לעקיש װאָס דו ביסט! סאַװוּלע! עקשן! קוריערסקי פּאָיעזד! איז דען ניט אַלץ אײנס, אױפֿן ערשטן אױװן, אױפֿן לעצטן אױװן? מצה איז מצה…
עס האָט ניט געהאָלפֿן קײן זאַך. ער, אַז ער שפּאַרט זיך אײַן, איז פֿאַרפֿאַלן. אַ שאַפּיראָ! פֿון די אמתע, פֿון די סלאַװיטער ― מע זאָל נאָר באַהיט װערן!…
פֿונדעסטװעגן איז שׂרה אַלײן אױך געװען צופֿרידן, װאָס ס'האָט זיך אַזױ געמאַכט; לאָזן איר װײַבער מקנא זײַן. מישטײנס געזאָגט, אַז ס'איז ניטאָ אױף עפּעס אַנדערש מקנא צו זײַן, לאָז כאָטש זײַן אױף דעם.
קאַיאָר האָט זיך שׂרה שאַפּיראָ געפֿעדערט, געדונגען אַ פֿור אױף אָפּצופֿירן דאָס זעקל מעל אין פּאָדראַד אַרײַן, אַרױסבאַגלײט סיאָמקען מיט זײַן אָנבײַסן אין גימנאַזיע, אַכטונג געגעבן, ער זאָל ניט פֿאַרקנײטשן דאָס דאַװנען (אַ מעדאַל איז אַ מעדאַל, נאָר דאַװנען דאַרף מען!), און זי איז שױן גרײט געװען זיך אױפֿזעצן פֿאָרן אין פּאָדראַד אַרײַן, זי טוט אַ קוק ― די טאָכטער מיטן קװאַרטיראַנט שטײען גרײט אָנגעטאָן ― זײ פֿאָרן אױך.
― משוגע מײַנע שׂונאים? צי חסר־דעה? צי, חלילה, גערירט? ― צעלאַכט זיך שׂרה און קוקט און קלײַבט תּענוג פֿונעם פּאָרל און װינטשט זיך אַזאַ יאָר: „הלװאַי זאָל דאָס פּאָרל טאַקע אין גיכן זײַן אַ פּאָר אין אַ גליקלעכער שעה אַ מזלדיקער“…
― װאָס? איר פֿאָרט טאַקע מיט אין פּאָדראַד העלפֿן באַקן מצות? אַבי איך האָב געמײנט, אַז איר מאַכט אַ שפּאַס!… נו, גוט. פֿאָרט, פֿאָרט. נאָר זעט, איר זאָלט קײן חרטה גיט האָבן. דאָרט איז ניט קײן אָרט אױף צו קוקן. דאָרט דאַרף מען אַרבעטן! ― זאָגט שׂרה און סע שטיקט זי אױף צו לאַכן נאָר פֿון דעם אײן געדאַנק אַלײן, אַז איר קװאַרטיראַנט, אַ סטודענט, און אַ מעדאַליסט, און אַ מיליאָנער דערצו, װעט ער ― כאַ־כאַ־כאַ! נו, װי אַזױ האַלט מען אױס פֿאַר געלעכטער?
און אַלע דרײ האָבן זיך אױפֿגעזעצט אױף אײן פֿור און מע פֿאָרט אין פּאָדראַד אַרײַן באַקן מצות.
אַ פֿרימאָרגן האָט זיך אױסגעגעבן אַ זעלטענער, אַ לױטערער, אַ קלאָרער, מיט אַ בלױען הימל, מיט אַ װאַרעמער זון, מיט אַ װינטעלע אַ װאַרעמס, אַן ערבֿ־פּסחדיקס, װאָס רױמט אַן אַ סוד אױפֿן אױער, אַז ס'איז צײַט אַראָפּצוּװאַרפֿן פֿון זיך, אין אײנעם מיט דער מרה־שחורה, די װאַרעמע װינטעריקע בגדים און אָנטאָן זיך אַ ביסל לײַכטער, זומערדיקער, װאָרעם עס גײט צו פּסח, צום ליבן גוטן פּסח.
אָ! דער פּסח! דער פּסח! װער נאָך האָט דיך אַזױ ליב, װי די אָרעמע ייִדישע גאַס, װי די אָרעמע ייִדישע קינדער נעבעך? אַזױ װי די װערעם האָבן זײ אַרױסגעפּױזעט פֿון די פֿינצטערע, קאַלטע, נאַסע לעכער אין דרױסן אַרױס, אױף דער לופֿט, אױף דער זון. קױם־קױם זיך דערלעבט נאָך אַזאַ לאַנגן קאַלטן װינטער. אָט איז ער, דער ליבער אינדרױסן. אָט איז ער, גאָטס הימל. אָט איז זי, די שײנע, די ליכטיקע, די װאַרעמע זון. אַהער, קינדער, אַהער! האָט קײן מורא ניט, װאָס ריטשקעלעך לױפֿן פֿון אױבן באַרג־אַראָפּ. פֿאַרקאַטשעט די הײזלעך, אָט אַזױ, און קומט אַלע, לאָמיר גײן זען, װאָס טוט זיך דאָרט, אױף דער אַנדערער זײַט גאַס. זעט נאָר, װיפֿל מענטשן! אַי־אַי! ייִדן, און װײַבער, און ייִנגלעך, און מײדלעך. װי שטערן אין הימל! װי זאַמד! װער סע גײט, און װער סע פֿאָרט. און זעקלעך מעל ליגן אױף די װאָגנס. און בעל־הביתטעס גײען נאָך. דאָס פֿאָרט מען אין „פּאָדראַד“ באַקן מצות. איר הערט, צי נײן? ― מצות! מצות!…
און די אָרעמע, נאָר גליקלעכע קינדער פֿון דער אָרעמער ייִדישער גאַס פֿאַרקאַטשען די הײזלעך ביז אַרױף אַריבער די ליטקעס און מיט רױטע באָרװעסע פֿיסלעך לאָזט מען זיך לױפֿן העט באַרג־אַראָפּ, איבער דער ייִדישער גאַס. און מע באַגעגנט יעדן דורכגײער און יעדן דורכפֿאָרער מיט אַ שׂימחה, אַ פֿרײד, און יעדן װאָגן ― מיט אַ הוראַ! און מע לױפֿט גלײַך מיט די פֿערדלעך, אױב ניט פֿריִער נאָך, און מע שפּרינגט, און מע טאַנצט, און ס'איז גוט, און ס'איז װאַרעם, און ס'איז אַ מחיה, ס'איז ערבֿ־פּסח! ערבֿ־פּסח! ערבֿ־פּסח!
אונדזערע שאַפּיראָס מיטן קװאַרטיראַנט האָבן חבֿרה קלײנװאַרג באַגעגנט מיט גרױס פּאַראַד און באַגלײט מיט אַ שײנעם הוראַ װײַט באַרג־אַראָפּ, כּמעט ביזן פּאָדראַד אַרײַן.
דאָס ערשטע מאָל זעט אונדזער העלד פֿאַר זיך אַזױ פֿיל ייִדישע קינדער, אָרעמע, האַלב־נאַקעטע, גאַנץ־באָרװעסע, מיט אױסגעבלײכטע פּנימלעך, מיט אױסגעהונגערטע אױגלעך, נאָר פֿרײלעכע, לעבעדיקע, גליקלעכע. און ער פֿאַרשטײט ניט זײער פֿרײלעכקײט מיט זײער לעבעדיקײט מיט זײער גליקלעכקײט פֿון װאַנען עס נעמט זיך? דאָס צו פֿאַרשטײן מיטן שׂכל קאָן מען ניט. דאָס באַדאַרף מען פֿילן. און בכדי דאָס צו פֿילן, באַדאַרף מען אַלײן זײַן אַ ייִדיש קינד פֿון דער ייִדישער גאַס און אינאײנעם מיט אַלע ייִדישע קינדער דאָ געבױרן װערן, אױפֿגעצױגן װערן און אױסװאַקסן גלײַך מיט זײ אין אָרעמקײט און אין עלנט, אין דחקות און אין נױט…
― דאַנקען און לױבן, אָט זענען מיר שױן אין פּאָדראַד! ― זאָגט שׂרה און קריכט אַראָפּ פֿון װאָגן, און נאָך איר ― דער קװאַרטיראַנט מיט איר טאָכטער.
אַ ברײטער הױף. אַ גרױסער מױער פֿון רױטע ציגל, אַ הױכער קױמען ― אַן אײַזן־פֿאַבריק ― און גאַנץ אונטן, אין קעלער־שטוב, אַ היפּש ביסל טרעפּ אַראָפּ, אַ גרױס צימער מיט גאַז־רערן באַלײַכט. אַ מוראדיק טיפֿער אױװן, װאָס ברענט װי אַ גיהנום. בײַ די װענט אַרום און אַרום לאַנגע טישן, נײַע, װײַסע, אױסגעהובלעװעטע. ייִדן מיט געלע טלית־קטנס, װײַבער מיט װײַסע פֿאַרטעכער, װײַבלעך און מײדלעך מיט כיטרע לאַכנדיקע אױגן. אַ היץ, װי אין באָד, אַ גערעדערײַ, װי צװישן די גענדז, אַ רעש און אַ טומל און אַ האַרמידער, װי אױף אַ יאַריד ― אָט דאָס אין דער „פּאָדראַד“. אָט דאָ באַקט מען מצות.
― גוט, װאָס איר זענט געקומען, מאַדאַם. אַניט װאָלטן מיר זיך געשטעלט באַקן אַן אַנדערנס מצות.
אַזױ באַגעגנט שׂרהן פּסח־הערש דער בעקער, אַ ייִד מיט אַ פּאַרעװע פּנים, בלױזע אױגן, די קײַלעכיקע מאָרדע אַביסל צו װײַט אַרױס און שיטער באַװאַקסן, די אונטערשטע ליפּ עטװאָס אין אַ זײַט, אַזױ אַז מע װײס ניט, צי דער ייִד לאַכט, צי ער װײנט.
־ עס װאָלט אײַך מער ניט אָפּגעגאַנגען פֿון מײַן מאַן! ― ענטפֿערט אים שׂרה שאַפּיראָ. ― איר האָט פֿאַרגעסן, אַז מײַן מאַן איז אַ שאַפּיראָ, פֿון די אמתע, פֿון די סלאַװיטער שאַפּיראָס…
― איך װײס גאַנץ גוט, איך האָב ניט פֿאַרגעסן, איך האָב אַ גוטן זכּרון! ענטפֿערט איר פּסח־הערש דער בעקער, און טוט אַ הוק צום עולם אױף אַ מאָדנע שפּראַך, פּאָדראַד־לשון, און דװקא נאָך צום גראַם אױך:
― ע, װײַבעלעך, מײדעלעך! שטעקט אונטער די קלײדעלעך! נײַן מאָס רײד ― לאָזט איבער אױף חול־המועד! אַ מײרע אין טײגל, אַ מײרע אין באַקן! אַ מצה אין אױװן, אַ מצה אױפֿן שטעקן! רב זלמן־באַר, טוט זיך אַ קער! פֿרומע־בײלע, זײַט אַ װױלע! ברוך־זײדל, דרײ זיך װי אַ דרײדל!…
און אַזױ װײַטער.
― אין אַ גוטער שעה, אַ מזלדיקער! ― זאָגט שׂרה און פֿאַרקאַטשעט די אַרבל.
אונדזער ראַבינאָװיטש־פּאָפּאָװ, װאָס איז געקומען זען, „װי ייִדן באַקן מצות“, האָט זיך אונטערגעגאַרטלט גאָר אױף אַן אַנדער אופֿן און גענומען קוקן מיט אױגן… ער האָט זיך דאָס װאָרט געגעבן, פֿאַרשטײט איר מיך, אײנמאָל פֿאַר אַלעמאָל, ער מוז דערגײן דעם גאַנצן אמת! דו מצה, האָט אים, הײסט עס, באַדאַרפֿט עפֿענען די אױגן, צעטרײַבן אַלע װאָלקנס און אײנמאָל פֿאָר אַלעמאָל מאַכן אַ סוף צו יענעם קאָשמאַר, צו יענעם הינערפּלעט, אין װעלכער ער האָט זיך געפֿונען, זינט עס האָט זיך געטראָפֿן אָט דאָ די מיאוסע מעשׂה מיט דעם געהרגעטן קירילעכעס זונדל װאָלאָדקע.
אָט דער װאָלאָדקע איז געפֿונען געװאָרן אין אַזאַ שרעקלעכן אופֿן, אַז מע האָט געמוזט צוגעבן, אַז דאָ איז פֿאָרגעקומען עפּעס אַזעלכעס, װאָס טרעפֿט אײן מאָל אין הונדערט יאָר… דערצו האָט ער זיך אָנגעלײענט אױף די געװיסע בלעטער װעגן די אומגעלומפּערטע אַכזריות, װאָס ייִדן טוען מיט קריסטלעכע קינדער, אַז עס קומט אַקוראַט אין דער צײַט, פֿאַר פּסח, צוליב זײער מצה…
„דאָס איז דאָך קלאָר װי דער טאָג, אַז ייִדן האָבן געטײט נעבעך דעם אומגליקלעכן װאָלאָדקע!“ ― אַזױ האָבן די געװיסע בלעטער ניט אױפֿגעהערט צו איבערחזרן נאָך אַ מאָל און נאָך אַ מאָל דאָס אײגענע לידל. ― און ניט נאָר גלײַך גענומען און געטײט, נאָר פֿריִער גוט אָנגעמוטשעט, אױסגעצאַפּט לעבעדיקערהײט פֿון אים, און שטײענדיק, דאָס גאַנצע בלוט פֿון די אָדערן דורך נײַן און פֿערציק װוּנדן, און ערשט נאָכדעם מיט אַ נאָל דורכגעלעכערט דאָס האָץ….
אַנדערע, מער געניטע מזיקים, האָבן אַרױסבאַװיזן, אַז זײ זענען בקי אין תּלמוד און אין פּוסקים, װי אַ גױ אין אַשרי. „על־פּי־דין ― האָבן זײ זיך גאַנץ ברײטלעך צעשריבן ― על־פּי־דין און על־פּי„שאָלחאַ־נאַראָך“ (דאָס האָט באַדאַרפֿט הײסן אַזױ גוט װי שולחן־ערוך“) מוזן ייִדן האָבן קריסטלעך בלוט אין זײער מצה אױף פּסח כאָטש עטלעכע טראָפּן. עס איז גענוג דעריבער פֿאַר אַלע ייִדן פֿון דער גאַנצער װעלט אײן געזונט קריסטלעך קינד, װאָס פֿאַרמאָגט אַ סך בלוט אין זײַנע אָדערן. עס גײט ניט אַװעק דעריבער אײן פּסח װאָס מע זאָל ניט הערן, טאָ דאָ טאָ דאָרט איז פֿאַרשװוּנדן געװאָרן אַ קריסטלעך קינד. דער „שאָלחאַ־נאַראָך“, שרײַבט בפֿירוש, אַז צו דעם צװעק איז גוט, מע זאָל באַנוצן דװקא קינדער, נישט ייִנגער פֿון פֿינף און נישט עלטער פֿון פֿופֿצן יאָר“.
אַזױ זאָגן די געניטע אױטאָריטעטן און לאָזן אױס מיט אַ באַשרײַבונג פֿון דער פֿײַערלעכער צערעמאָניע, װאָס קומט פֿאָר בײַ ייִדן, בעת מען דערטאַפּט דעם קרבן; װי אַזױ די רבנים, דײנים, שוחטים און חזנים זאָגן בעת־מעשׂה געװיסע פּסוקים און מיזמורים, און אַלע ייִדן פֿרײען זיך, זינגען און טאַנצן ― חידושים ונפֿלאות, עפּעס טאַקע נאָר אַזױ װי אין אַפֿריקע בײַ די װילדע קאַפֿרען, אָדער אין זיד־אַמעריקע בײַ די װילדע פּאַפּואַסן.
אָט די אַלע זאַכן האָט זיך אונדזער ראַבינאָװיטש די לעצטע פּאָר װאָכן, פֿון פּורים ביז פּסח, אָנגעלײענט װי אַ פּױק, און, פֿאַרשטײט זיך, אַז ער האָט ניט געגלױבט. צו גראָב, צו לעפּיש, צו אומגעלומפּערט־װילד האָבן אים אױסגעװיזן די דאָזיקע באַשרײַבענישן פֿונעם „שאָלחאַ־נאַראָך“, שטאַרק פּאַכאָזשע אױף בבא־מעשׂיות, פּיזמונות פֿון טױזנט אײן נאַכט, אַ פּנים, מיט דעם אײנציקן צװעק נאָר צו זײען שׂינאה צװישן אַ פֿאָלק און אַ פֿאָלק… עס האָט אים באמת געקרענקט די דאָזיקע זאַך און ער האָט זיך פּשוט געשעמט פֿאַר זײַנע ברידער־קריסטן, די בעסטיעס, װאָס טראַכטן אױס אַזעלכע בעסטיאַלע פֿאַנטאַזיעס, און פֿאַר דער פֿינצטערער מאַסע, די גרױסע בהמה, װאָס גלױבט אין אַזעלכע אידיאָטישע נאַרישקײטן. און דאָך האָט אַ װאָרעם גענאָגט אים, געפּיקט און געפּיקט, ער זאָל גײן, ער זאָל זען, ― אַלײן מיט זײַנע אײגענע אױגן, ער זאָל זיך איבערצײַגן!… און װיבאַלד עס האָט זיך שױן אַזױ געמאַכט, אַז ער איז שױן דאָ, אין פּאָדראַד, בײַ דער ייִדישער מצה, פֿאַרװאָס זאָל ער דורכלאָזן אַזאַ טײַערן צופֿאַל? װאָס װעט דאָס אים אַרן, אַז ער װעט זיך צוקוקן? צוהערן?… און קױם איז ער שױן דאָ, אױפֿן רעכטן אָרט, װוּ די מצה װערט פֿאַבריצירט, װעט ער שױן, זײַט זיכער, זען אַלצדינג!… זײַן אױג װעט שױן ניט דורכלאָזן קײן ברעקל, קײן קלײניקײט!…
אַזױ האָט זיך געזאָגט גריגאָרי איװאַנאָװיטש פּאָפּאָװ ― און אָט װאָס ער האָט זיך אָנגעזען און אָנגעהערט בײַ דער ייִדישער מצה:
לעבעדיק און פֿרײלעך האָט זיך דער עולם געגעבן אַ נעם צו דער אַרבעט. אין אײן אױגנבליק איז אױפֿגעבונדן געװאָרן דאָס זעקל מעל. פֿון אַ גרױסער, נײַער, הילצערנער קװאָרט װערט אָנגעגאָסן װאַסער אין אַ גרױסן קופּערנעם בעקן אַרײַן, און צװײ פֿאַרקאַטשעטע, רײנע, װײַסע, װײַבערשע הענט ביז די עלנבױגנס פֿאַרקנעטן אַ װײך װײַס טײג. דאָס װײכע װײַסע טײג װערט אױפֿן רײנעם װײַסן אױסגעהובלעװעטן טיש צעטײלט אױף אַ סך קלײנע טײגלעך צװישן די יונגע װײַבלעך און מײדלעך מיט די כיטרע לאַכנדיקע אױגלעך. מיט רײנע װײַסע נײַע קאַטשאַלקעלעך װערן די טײגלעך אױסגעװאַלגערט קײַלעכיק און דין, דין װי אַ פּאַפּיראָס־פּאַפּיר, און אָקאָרשט װי מע זעט ניט פֿליט אונטער אַ כװאַט אַ בחור, דער קאָפּ אַ ביסל אױף אַ זײַט, אַ מעשן רעדעלע האָט ער אין דער האַנט, אַ פֿיר מיטן רעדעלע פֿון אױבן אַראָפּ, אין דער לענג און אין דער ברײט, ― פֿאַרטיק אַן אָפּגערעדלטע מצה!
דאָס איז ברוך־זײדל ― זײַט באַקאַנט ― ברוך־זײדל פּליאַם רופֿט מען אים. ער איז אַ סאָלדאַט, אין דער פּיעכאָטע דינט ער. צװײ מיט אַ האַלב יאָר דאַרף ער נאָך דינען, דערנאָך װעט ער, אם־ירצה־שם, חתונה האָבן מיט זײַן כּלה, בליומע קאַרשוק ― איר מעגט זיך מיט איר אױך באַקענען ― זי איז דאָ, אינעם דאָזיקן פּאָדראַד טאַקע, אַ געזונטע מױד, אַ שװאַרץ־חנעװדיקע, מיט גרױסע פֿולע ברוסטן, װי בײַ אַן אַם… פֿון ברוך־זײדלס הענט פֿליט אַרױף די אױסגערעדלטע מצה צו זלמן־בער דעם שיבער אױף אַ לאַנגן װײסן שטעקן, און פֿון דאָרטן צו פּסח־הערשן אַלײן בכבֿודו־ובֿעצמו גלײַך אין אױװן אַרײַן, װאָס ברענט װי אַ גיהנום. אַ מינוט ― און עס הערט זיך שױן אַ ריח, אַ געשמאַקער, מחיהדיקער ריח פֿון גוט אױסגעבאַקענער, צוגעברענטער, טרוקענער מצה, װאָס, װעדליק ראַבינאָװיטש שטעלט זיך פֿאָר, דאַרף זי טרישטשען אין מױל, קנאַקן אױף די צײן און צעגײן זיך אָט אַ שטײגער אַזױ װי דער מן, װאָס די ייִדן האָבן אַמאָל געגעסן אין דער מידבר…
אָט דאָס איז גאָר? װוּ־זשע איז די צערעמאָניע? װוּ זענען די רבנים, מיט די דײנים, מיט די שוחטים, מיט די חזנים? װוּ זענען די ניגונים, מיט די טענץ, מיט דעם גאַנצן איבעריקן שאָלחאַ־נאַראָך … און ער שעמט זיך פֿאַר זיך אַלײן, װאָס, כאָטש ער האָט געװוּסט פֿריִער, אַז ס'איז אַן אױסגעטראַכטע זאַך, דאָך איז ער געקומען אַהערצו עפּעס זען, אױסקוקן, אױספֿאָרשן, געװױרע װערן, זיך איבערצײַגן.
― װאָס שטײט איר, איך בעט אײַך, און קוקט, װי אַ מחותּן אױף אַ פֿרעמדער חתונה? ― מאַכט צו אים שׂרה שאַפּיראָ, װאָס העלפֿט װאַלגערן די מצות. ― איר פֿאַרקאַטשעט בעסער, זײַט מוחל, די אַרבל און טוט עפּעס, שטײט ניט לײדיק. מיר האָבן דאָך עפּעס געשמועסט, צי נײן?
― װאָס־זשע זאָל איך טאָן? אַדרבה, זאָגט…
― װאָס איר זאָלט טאָן? העלפֿט שיטן מעל, און בעטי װעט גיסן װאַסער, כאַ־כאַ־כאַ ― װערט שׂרה שיִער ניט צעגאָסן פֿאַר געלעכטער, ניט אַזױ פֿון דעם, װאָס איר טאָכטער, אַ באַרישניע פֿון זיבעטער קלאַס גימנאַזיע, װעט זיך אַװעקשטעלן מיט אַלע װײַבער גלײַך צו די מצות, װי פֿון דעם געדאַנק, װאָס איר קװאַרטיראַנט, אַ סטודענט אַ מעדאַליסט און אַ מיליאָנער, װעט ―― כאַ־כאַ־האַ!
שׂרה שאַפּיראָ איז איבערהױפּט הײַנטיקן טאָג מער פֿרײלעך, װי אַלע מאָל. און ניט נאָר זי אַלײן ― אַלע זענען דאָ עפּעס מאָדנע פֿרײלעך, פֿײַערלעך, יום־טובֿדיק פֿרײלעך.
די דאָזיקע פֿרײלעכע שטימונג װערט ניט װילנדיק סוף־כּל־סוף איבערגעגעבן אױך צו שאַפּיראָס קװאַרטיראַנט, און ער נעמט זיך פֿאַרקאַטשען די אַרבל אַרױף.
― ניט אַזױ, אָט אַזױ! ― זאָגט צו אים בעטי, װאָס איז אױך מער אױפֿגעלײגט הײַנט װי אַלע מאָל, און זי קאַטשעט אים אַרױף בײדע אַרבל, און ער פֿילט זיך אױפֿן זיבעטן הימל. יעדער ריר פֿון אירע צאַרטע פֿינגער איבער זײַנע נאַקעטע הענט לױפֿט דורך װי אַן עלעקטרישער שטראָם און טוט אים אַ בריה און אַ װאַרעם אָן דאָס האַרץ. און ער דערהערט דעם ריח פֿון אירע האָר, און ער דערפֿילט די װאַרעמקײט פֿון איר לײַב, װאָס איז איצט אַזױ נאָענט נעבן אים… און עס דרײט זיך אים דער קאָפּ, און עס טראַכט זיך אים: „ביז װאַנען? ביז װאַנען איז דער שפּאַס? ביז װאַנען שפּילן קאָמעדיעס? אָט טו איך מיך אַ װאָרף איר צו די פֿיס…“ נאָר ער באַגעגנט זיך מיט אירע אױגן, מיט אירע שײנע, קלוגע, קאַרע אױגן, װאָס קוקן אױף אים אי פֿרײַנדלעך, אי שטרענג, און זאָגן צו אים: „ניט איצט, ניט אָט דאָ…“
און ער דערזעט נאָך אַ סך אױגן קוקן אױף אים. אױף אים און אױף איר… די שײנע מײדלעך מיט די ציקאַװע װײַבלעך װאַרפֿן כיטרע אױגן אױפֿן פּאָרל, שטױסן זיך, אַז דאָס מוז זײַן חתן־כּלה…
עלטערע װײַבער ― די שעפּטשן שטילערהײט שׂרהן אין אױער אַרײַן: „אַ זיװג? לאָז גאָט געבן מיט גליק“…
שׂרה זאָגט ניט יאָ, ניט נײן. זי ענטפֿערט זײ נאָר מיט אַ שמײכעלע און מיט אַ גרינגן זיפֿץ טראַכט זי בײַ זיך אין האַרצן: „הלװאַי, רבונו־של־עולם! פֿון אײַער מױל אין גאָטס אױערן“… און אײדער זי קוקט זיך אַרום, איז זי שױן פֿאַרטיק מיט אירע מצות.
אין דרױסן װאַרט אױף איר דער װאָגן. דאָרט האָבן זיך דערװײַל פֿאַרקליבן די אָרעמע נאָר גליקלעכע ייִדישע קינדער פֿון דער ייִדישער גאַס, אַ גאַנצע כאַליאַסטרע, און זײ פֿאָרן. דאָס הײסט, עס מאָלט זיך זײ אױס, אַז זײ פֿאָרן. דער זיצט אױבנאָן, האַלט די הענט אַראָפּ, דאָס קעפּל אַרױף, װי אַ פּריץ. דער זיצט אַקעגן, די הענטלעך פּאָדבאָקעם, און העצקעט זיך. דער האַלט די װישקעס און דער טרײַבט אָן, שמײַסט כּלומרשט דאָס פֿאָרד: װיאָ! װיאָ! און פֿײַפֿט מיט די ליפּן. אַ גליק, װאָס דאָס פֿאָרד שטײט צוגעבונדן צום פּלױט, מיט אַ טאָרבע האָבער אױף דער מאָרדע, עסט אָנבײַסן. אַניט װאָלט געקאָנט זײַן אַ קאַטאַסטראָפֿע, װאָרעם דער איזװאָזטשיק, װאָס איז אױך אַ ייִד (שׂרה שאַפּיראָ װעט נישט נעמען ערבֿ־פּסח אַ גױיִשן איזװאָזטשיק, ובפֿרט נאָך צו די מצות!), האָט זיך דערװײַל אַרײַנגעכאַפּט אין פּאָדראַד אַרײַן און, שטײענדיק מיטן בײַטשל אױף דער טיר, דאָס היטל אַרױף, צוגעקוקט, װי מע באַקט מצות, און מקנא געװען מיט סכּנות־נפֿשות, אַלעמען מקנא געװען: די בעלי־בתּים, דעם פּאָדראַטשיק און די העלפֿערס. „אָט אַ ליבע פּרנסה, ― האָט ער זיך געטראַכט ― אַ װאַרעמע און פֿרײלעכע פּרנסה“…
― רב עזריאל, שױן צײַט! ― האָט אים שׂרה שאַפּיראָ אַ װוּנק געגעבן, און רב עזריאל (כאָטש ער גײט אָנגעטאָן אָט דאָ, אין דער גױיִשער שטאָט, אין דער גאַנצער פֿאָרמע, װי אַן אמתער איזװאָזטשיק, הײסט ער דאָך „רב עזריאל“) טוט זיך אַ װאָרף צו דער דראָשקע און דערזעט די כאַליאַסטרע, צעשרײַט ער זיך פֿריִער בלשון פֿאָניע, אַזױ װי גאָט האָט געבאָטן, נאָר ער האַלט ניט אױס די ראָל פֿון איזװאָזטשיק ביזן סוף און לאָזט אױס אױף ייִדיש:
― ממזרים! אַ רוח אין אײַער טאַטנס טאַטן אַרײַן געפֿלױגן געװאָרן! אָט גיב איך אײַך מיט דער בײַטש! אָט לערן איך מיט אײַך קמץ אַלף!…
יאָ־נו. אָט באַלד װעלן זײ װאַרטן, ביז עזריאל װעט זיך אױסקראַצן לערנען מיט זײ „קמץ אַלף“. נאָך אײדער ער טוט זיך אַ ריר, זענען זײ שױן אַלע װוּ? אַזױ װי די איבערגעשראָקענע װאָראָבײטשיקלעך, פּרררר ― ניטאָ קײן סימן פֿון קײן ייִדישע קינדער…
װי אַ מזיק, טאַקע נאָר װי אַ פֿאָקוסניק, כאַפּט פּסח־הערש דער בעקער די אָפּגעבאַקענע מצות און טראָגט זײ איבער צענדליקערװײַז אױפֿן װאָגן אַזױ קונציק, אַז עס װערט בײַ אים ניט צעבראָכן קײן אײנציקע אַפֿילו.
אין דער צײַט, װאָס מע פּעקלט איבער די מצה אױפֿן װאָגן, צעצאָלט זיך שׂרה מיטן בעקער און מיט די העלפֿערס און מיט די העלפֿערינס, װאָס װינטשן איר אַ כּשרן פּסח און פֿיל נחת און טאַקע גאָר אין גיכן אַ קנס־מאָל… װאַרפֿן בעת־מעשׂה מיט אױגן אױף איר טאָכטער און אױפֿן שײנעם בחור, װאָס שטײט נעבן איר, בײדע אָנגעטאָן אױף אַװעקצוגײן.
― איר פֿאָרט אײַך, קינדער, אַהײם. איך װעל שױן אַלײן קומען מיט דער מצה.
אַזױ זאָגט זײ שׂרה און רעדט אַרױס דאָס װאָרט „קינדער“ אַזױ װײך, אַזױ צאַרט, מיט אַזױ פֿיל מוטערלעכע ליבשאַפֿט און געטרײַשאַפֿט, אַז בײדע, סײַ די טאָכטער, סײַ דער קװאַרטיראַנט, דערפֿילן אַ באַזונדערע װאַרעמקײט אין האַרצן, און זײערע בײדנס אױגן באַגעגענען זיך, און בײדע װערן זײ רױט אױף אַ װײַלע…
― מיד װעלן בעסער פֿאָרן אַלע אינאײנעם מיט דער מאַמען און מיט דער מצה, ― מאַכט ראַבינאָװיטש צו בעטין, און בעטי צעלאַכט זיך:
― מאַמע, דו הערסט, װאָס ער זאָגט?
― איך הער. ער װײסט ניט, אַז מיט דער מצה דאַרף מען גײן צופֿוס…
― צופֿוס איז צופֿוס ― זאָגט ער און לאָזט ניט אַראָפּ קײן אױג פֿון דער מצה, װי מע טראָגט זי און װי מע פּאַקט זי און װי מע דעקט זי איבער מיט אַ לאַנטוך, און ער הערט נישט אױף נאָכצוקוקן, ביז מע ברענגט זי אַהײם און מע נעמט זי אַראָפּ און מע לענט זי אױס באַזונדער אין אַן אױסגערײניקטער פּסחיקער שאַפֿע, מיט װײַסע פּאַפּיר אױסגעבעט.
אױסגעלײגט די מצה שורותװײַז אַ פֿולע שאַפֿע, פֿון אונטן ביז אַרױף, נעמט זיך שׂרה צו די שליסעלעך און דערזעט, װי דער קװאַרטיראַנט קוקט איר נאָך, לאָזט ניט אַראָפּ קײן אױג. צעלאַכט זי זיך:
― װאָס קוקט איר אױף דער מצה, װי אַ קאַץ אױף פּוטער? איר װילט אפֿשר פֿאַרזוכן? זאָגט דעם אמת!…
אָ! ער װאָלט איר געזאָגט דעם גאַנצן, גאַנצן אמת, װען ער זאָל זיך ניט שעמען פֿאַר זיך אַלײן… אַ בזיון, אַ שאַנדע, אַ שאַנדע! װי האָט ער, אַ קולטור־מענטש פֿונעם צװאַנציקסטן יאָרהונדערט, געקאָנט זיך לאָזן. אַזױ װײַט פֿאַרפֿירן, גלױבן כאָטש אײן מינוט, אײן רגע אין אַזעלכע װילדע נאַרישקײטן?… װיבאַלד אַז ער האָט זיך געקאָנט לאָזן אײַנרעדן כאָטש אױף אײן רגע װעגן אַן אױסגעטראַכטן „שאָלכאַ־נאַראָך“, הײַנט װאָס איז דער חילוק פֿון אים ביז יענע פֿינצטערע פֿאַנאַטיקער, װאָס האָבן מיט אַ סך הונדערט יאָר צוריק געגלױבט, אַז קריסטן באַנוצן מענטשלעך בלוט, פֿאַרסמען די ברונעמס און נאָך אַזעלכע מיאוסקײטן?!… און בכדי ס'זאָל ניט זײַן קשה, װאָס ער קוקט זיך אַזױ שטאַרק צו צו דער מצה, איז ער זיך מודה פֿאַר זײַן בעל־הביתטע, אַז זי האָט געטראָפֿן: ער װאָלט זיך ניט אָפּגעזאָגט פֿאַרזוכן אַ שטיקל פֿון דער מצה…
― טאַקע באמת? ― זאָגט צו אים שׂרה מיט אַ פֿרײלעך געלעכטערל. ― איר זענט ניט קלײן װאַרטן אױף פּסח. פּסח צום סדר װעט מען אײַך געבן פֿאַרזוכן. װאָס זענט איר ― אַ גױ? איר װײסט ניט, אַז איצט טאָר מען נישט? אַז איצט גיט מען איבער די הענט?…
און לאַכנדיק און קלינגענדיק מיט די שליסעלעך, פֿאַרשליסט שׂרה שאַפּיראָ די מצה אױפֿן שלאָס.
שׂרה שאַפּיראָ איז טאַקע ניט קײן רביצין און איז ניט גלײַך צו איר שװיגערין טױבע פֿאַמיליאַנט, װאָס אַז עס קומט ערבֿ־פּסח, טוט זי אָן, זאָגט מען, דער קאַץ זעקלעך אױף די לאַפּקעס, זי זאָל ניט פֿאָרטראָגן קײן חמץ אין פּסח אַרײַן. פֿונדעסטװעגן װערט שׂרה אױך אײן אַנדער מענטש, אַז עס קומט דער ערבֿ־פּסח. אַז קײן דינסט, ברוך־השם, האַלט זי ניט, איז זי נעבעך אומעטום אַלײן, פֿון די מצות ביזן פּסחיקן באָרשט, אײן מענטש אַלײן: אַלײן רײניקן, אַלײן כּשרן, שײַערן, װאַשן, שמירן, טרײסלען, קלאַפּן, מיט אײנעם װאָרט ― דעם חמץ אַרױספֿירן, דעם פּסח אַרײַנפֿירן ― נו, איז שױן אַ חידוש, אַן מע װערט אױפֿגערעגט און בײז מיט סכּנות־נפֿשות, נישט צוצוטרעטן, קײן װאָרט ניט זאָגן?
דעם טאָג פֿון ערבֿ־פּסח איז שׂרה געקומען פֿון מאַרק מיט די פֿיש און מיטן פֿלײש, מיטן פּסחיקן געפֿעס און מיט די „שאַר־ירקות“, אַ צעקאָכטע, אַ צעטראָגענע, אַ פֿאַרשװיצטע, אַ פֿאַרברענטע. די אױגן האָבן איר אַזש אַרױסגעזעצט פֿון קאָפּ. אָפּגערוט זיך אַ װײַלע, מער ניט נאָר איבערגעכאַפּט דעם אָטעם, איז זי געבליבן שטײן אין מיטן שטוב, באַטראַכט דאָס נאָך ניט צונױפֿגעלײגטע חמציקע געפֿעס און דאָס נאָך ניט צעפּאַקעװעטע פּסחיקע געפֿעס, מיטן איבערגעדעקטן דײזשקעלע באָרשט, װאָס אין װינקעלע, מיט די קרענצלעך ציבעלעס, װאָס אױף די װענט, מיט די בוריקלעך, מיט די קאַרטאָפֿליעס, מיטן כרײן, מיט דעם נײַעם ריבאײַזן און מיט די „שאַר־ירקות“, און זי פֿאַרברעכט מיט די הענט און זאָגט צו זיך אַלײן:
― װײ איז מיר! װען װעל איך קומען צו גאָט? װען װעל איך פֿאַרטיק װערן מיטן דאָזיקן הקדש, אַז די האָר ברענען אױפֿן קאָפּ?!…
קודם־כּל האָט זי זיך גענומען משלח זײַן איר מאַן, דודן, ער זאָל גײן, מחילה, אױף דער „סלוזשבע“, נישט געלאָזט אים אַפֿילו מבֿער־חמץ זײַן, װי עס קער צו זײַן, אַזױ אַז ער האָט געמוזט אָפּכאַפּן דעם „כּל חמירא וחמיא“ אין אײן אָטעם, אַרײַנװאַרפֿן דעם חמציקן לעפֿל מיטן פֿלעדערװיש אין אױװן אַרײַן און אַנטלױפֿן פֿון דער הײם, װי פֿון אַ גיהנום, אָן אָנבײַסן.
― װוּהין פֿליסט דו, קוריערסקי־פּאָיעזד? ― האָט אים שׂרה נאָכגעשריגן (עס האָט איר װײ געטאָן דאָס האַרץ ― פֿאָרט אַ װײַב!) נעם בײַס עפּעס איבער! טרינק כאָטש אױס אַ גלעזל טײ, צי װאָס?
― מוחל! מוהל! ― זאָגט איר דוד און רוקט אָן דאָס היטל שױן איר אױף להכעיס, לאָז זי װיסן, װי צו זײַן אַ צלמניצע, אַז עס קומט ערבֿ פּסח!…
― װען קומסט דו אָפּעסן דעם חמציקן אָנבײַסן? ― שרײַט זי אים שױן אױף די טרעפּ אַראָפּ.
― אין דער געװײנטלעכער צײַט! ― ענטפֿערט ער איר, װיל אַפֿילו אַרױף צו איר קײן קוק ניט טאָן.
― פֿאַרגעס ניט, אַז דו דאַרפֿסט נאָך זײַן אין באָד, גײן נאָך אַרבע־כּוסות, אָנרײַבן חרוסת…
― מע װײסט, מע װײסט! ― בורקעט ער איר אונטער דער נאָז, טוט אַ קלאַפּ מיט דער טיר און װערט פֿאַרשװוּנדן.
נאָך מיט מער אימפּעט האָט שׂרה אַרױסבאַגלײט דאָס זונדל אין גימנאַזיע אַרײַן. אים האָט זי אױפֿגעכאַפּט נעבעך אין בעסטן שלאָף.
― סיאָמקע! סיאָמעניו! סיאָמעטשקע! שטײ אױף, זיסער! שטײ אױף, טרײסט מײַנער! שטײ אױף, קדיש מײַנער טײַערער! מיר זאָל זײַן פֿאַר רײנע בײנדעלעך! נו, שטײ שױן אױף! אַ שלאָף אױף אים!
נאָר סיאָמקע הערט ניט. ער ליגט זיך טאַנץ גוט אײַנגענורעט אין קישן װי אַ קנױל. דאָס שװאַרצע קעפּל פֿאַרװאָרפֿן אַרױף, אײן בעקל איז פֿאַרצװיקלט, אײן אױערל ברענט. אױפֿן מױל שװעבט אַ שמײכעלע. דער גוטער מלאך שעפּטשעט אים, אַ פּנים, גאָלדענע חלומות ― פֿון װאָס? מסתּמא װעגן זײַנע זאַכן: גימנאַזיע… דער לערער האָט אים אַרױסגערופֿן בײַם פֿולן נאָמען: „ש־אַ־פּ־י־ר־אָ ש־ל־י־אָ־מ־ק־אַ!“ אין קלאַס איז אַ געלעכטער ― אַ קלײניקײט „שליאָמקאַ?“ ער הערט זײ אָבער אַלע מיטן קאָטער. װאָס גײט אים אָן זײער געלעכטער, אַז ער װײס דעם אוראָק װי אַ װאַסער?… און ער שטײט אױף און קנאַקט־קנאַקט װי אַ סאָלאָװײ:
„פּאָסליע סמײטי אַלעקסאַנדכאַ געװסקאַװאָ סנאָװאַ פּאָשלי מעזשדו קניאַזיאַמי סמוטי, ספּאָכי אי כאַספּכי זאַ װעליקאָיע קניאַזשעניע… שלאַ באָכבאַ זאַ פּכעסטאָל…“После смерти Александра Невского снова пошли между князьями смуты, споры и распри за великое княжение. Шла борьба за престол: נאָכן טױט פֿון אַלעקסאַנדער נעװסקי האָבן זיך נאָך אַ מאָל אָנגעהױבן געראַנגל, קאָנפֿליקטן, און שׂינאה צװישן די בני־מלך לכּבֿוד דער גרױסער הערשאַפֿט.
„דאָװאָלנאָдовольно: גענוג!“ ― זאָגט אים דער לערער. ער הערט ניט און קנאַקט װײַטער:
„גאָכאָד מאָסקװאַ ביל אָסנאָװאַן װדװיענאַדצאַטאָם װיקע נאַ אָקכאַיניע סוזדאַלסקאָי זעמלי…“город Москва был основан в двенадцатом веке на окраине суздальской земли: די שטאָט מאָסקװע האָט מען געגרינדעט אינעם צװעלפֿטן יאָרהונדערט אױף דע גרענעצן פֿונעם לאַנד פֿון די סוזדאַלער ………
„סאַדיטיסעсадиться: זעצט זיך אַװעק!“ זאָגט אים דער לערער. ער הערט ניט און קנאַקט װײַטער…
„איװאַן קאַליטאַ ביל קניאַז אָטשען כאַסטשאָטליװי, כיטכי, בעכעזשליװיИван Калито был князь очень хвастливый, хитрый, бережливый: איװאַן איז געװען אַ בן־מלך זײער קלוג, אָנגעבלאָזט, און קאַרג“… ………………
די חבֿרים האָבן שױן לאַנג אױפֿגעהערט צו לאַכן. זײ הײבן זיך אַזש פֿון די ערטער און קוקן זיך איבער אײנס מיט דאָס אַנדערע: „װאָט זשידאָװסקאָיע זוברילאָвот жидовское зубрило: אָט איז אַ ייִד אַ זוברעװער!“… עס פֿאַרדריסט זײ, װאָס סיאָמקע האָט געכאַפּט אַ פֿינף. צװײ פֿינפֿן. דרײ פֿינפֿן. אַ סך פֿינפֿן. אָן אַ שיעור פֿינפֿן! … די מאַמע װיל אָבער דערפֿון ניט װיסן.. ס'איז ערבֿ־פּסח. טאָרעט זי אים און טרײסלט אים:
― נו זשע! װעסט אַמאָל אױפֿשטײן, צי נײן? אַ טױטער שלאָף אױף מײַנע שׂונאים!
סיאָמקע ציט זיך אױס, װי לאַנג ער איז, אונטער דער קאָלדרע, פֿאַרװאַרפֿט די הענטלעך איבערן קאָפּ, עפֿנט פּאַװאָלינקע די אױגלעך, מאַכט אַ לאַנג פּנים, קוקט מיט שרעק אױף דער מוטער. עס האָט זיך אים נאָר־װאָס געפּלאָנטעט אַ נײַער חלום: אַז ער און װאָלאָדקע זענען אין דרױסן.. שפּילן אין מיאַטש… האָט סיאָמקע פֿאַרװאָרפֿן דעם מיאַטש אױפֿן דאַך, אומגערן… האָט װאָלאָדקע אַראָפּגעריסן דערפֿאַר בײַ אים דאָס היטל אױף אַ געלעכטער… בעט זיך בײַ אים סיאָמקע: „װאָלאָדי! דאַי שאַפּקוдай шапку: גיב מיר אַ הוט, װאָלאָדי!“…
― װאָס באַלעבעטשעט ער! ― זאָגט שׂרה און קוקט זיך אַרום. ― װאָסער װאָלאָדי? װאָלאָדקע גײט אים שױן גאָר צו חלום! לאָז ער זײַן װײַט אָפּגעשײדט ― טפֿו! טפֿו! טפֿו!…
סיאָמקע צעלאַכט זיך פֿון זיך אַלײן און פֿרעגט בײַ דער מוטער:
― װאָס איז, מאַמע?…
― װאָס איז ― פֿרעגט ער? האָסט פֿאַרגעסן? הײַנט עסט מען פֿרי דעם חמציקן װאַרעמעס, דאַרפֿסט נאָך גײן מיטן טאַטן אין באָד, אָפּשערן זיך. ערבֿ־פּסח. נו, גיך! גיך!
סיאָמקעס בעקלעך בליִען און זײַנע אױגלעך גלאַנצן.
― אַ? פּסח? מצה? קנײדלעך? יאַ זנאַיוя знаю: איך קען פֿיר קשיות נאַ פּאַט ספּליוסאָםна пять с плюсом: פּלוס פֿינף…
― נו, גוט־גוט. שפּעטער װעסט דו מיר דערצײלן מעשׂיות אױף „רישעות“. אַנדערש קאָן ער מיט מיר ניט רעדן, נאָר אױף „רישעות“. אײַנגעזונקען זאָלן מײַנע שׂונאים װערן! נו, שטײ שױן אױף אַמאָל! טו זיך אָן! װעסט זיך אַמאָל אָנטאָן, צי נײן? צי איך װעל דאָ איבער דיר פּסח האַלטן, צו אַלדי שװאַרצע יאָר?
סיאָמקע, װאָס האָט זיך אױפֿגעכאַפּט אַזױ פֿרײלעך, אַז עס װילט זיך אים אַרומנעמען ניט גאָר די מאַמע זײַנע, די גאַנצע װעלט װאָלט ער איצט אַרומגעכאַפּט קושן, פֿאַרשטײט ניט, װאָס טוט זיך עס אײגנטלעך מיט דער מאַמע? װאָס אין זי אַזױ בײז? װאָס שטופּט זי אים אַזױ אין די הײזלעך אַרײַן? װאָס האָט זי אַזױ קײן צײַט ניט? אָט נאָך אײן מינוט איז ער שױן פֿאַרטיק. נאָר װי אױף צו להכעיס, האָט זיך אײן שטיװעלע אײַנגעשפּאַרט און װיל ניט אַרױף אױפֿן פֿוס, כאָטש גיב זײ אַ קרענק בײדן ― דעם שטיװעלע מיטן פֿוס!
― װאָס איז הײַנט פֿאַר אַן אָנשיקעניש אױף מיר? ― זאָגט שׂרה װײנענדיק און דרײט אים דאָס פֿיסל אױף אַלע זײַטן. ― צי דאָס שטיװעלע איז אײַנגעדאַרט געװאָרן? צי דאָס פֿיסל איז דיר, חלילה, אָנגעשװאָלן? צי װעלכע שװאַרצע יאָר?
אַז ס'איז יאָ אַזױ, טאָ לאָז זי װיסן! ― טראַכט זיך סיאָמקע און בײגט אױס דאָס פֿיסל אַקוראַט אַזױ, אַז דאָס שטיװעלע זאָל אַפֿילו זײַן דרײַ מאָל אַזױ גרױס און די מאַמע זאָל עס שטופּן דרײַ יאָר דורכאַנאַנד, בײַטאָג און בײַנאַכט, װעט דאָס אױך ניט אַרױף אױפֿן פֿוס.
די דאָזיקע אַרבעט געדױערט אָבער נישט לאַנג. װאָרעם די מוטער טוט אַ קוק אױף אים ערנסט, און ער אױף איר אױך גאַנץ ערנסט, און זי לאָזט אים אַראָפּ אַ פֿליאַסק מיט דער רעכטער האַנט אין דער לינקער באַק ― עס טוט אַזש אַ קלונג.
― אָט הײַנט װעסט דו שױן װיסן! ― זאָגט אים שׂרה און איר האַרץ װערט איר באַלד, תּוך כּדי דיבור, שיִער ניט צעגאָסן פֿאַר רחמנות אױפֿן קינד. אײנס פֿון די צװײ: זי װאָלט אָדער זיך צעריסן אױף שטיקלעך, אָדער אַרומגעכאַפּט דאָס קינד קושן… טאָר מען אָבער ניט באַװײַזן קײן װעג. אַ קינד איז אַ חזיר. אַ קינד דאַרף װיסן דרך־ארץ. והראַיה? אָט האָט ער געװאָלט, איז דער שטיװל ― אַרױף װי אױף בױמל. אַי ער װײנט? װעט ער אַזױ לאַנג װײנען, ביז ער װעט אױפֿהערן. ס'איז נאָר אַן עבֿירה ― צו אַ גרױסער פּאַטש. ס'זאָל אים, חלילה, ניט אױפֿלױפֿן דאָס בעקל ― מיר זאָל זײַן פֿאַר זײַן קעפּל!
― נו? װעסט זיך אַמאָל װאַשן? צי נײן? גיב אַהער, װעל איך דיר העלפֿן װאַשן זיך, האַלט די הענט. אָט אַזױ. דאָס פּנים װאַש אַלײן. און גיב אַהער, װעל איך דיך אױסװישן.
און מיט װײכע, צאַרטע, מוטערלעכע הענט װישט אים שׂרה דאָס ליכטיקע פּנים מיט די שײנע אױגלעך, װאָס זענען גיך אױסגעטריקנט געװאָרן פֿון טרערן, און עס גלוסט זיך איר אַ קוש טאָן אים אין בעקל, װוּ עס שטײען נאָך סימנים פֿון אירע פֿינגער, נאָר זי טוט עס ניט: אַ קינד איז אַ חזיר. אַ קינד דאַרף װיסן דרך־ארץ… און זי שטעלט אים אַװעק דאַװנען.
― װעסט נאָך צײַט האָבן ניט דאַװנען… װעסט ניט פֿאַרשפּעטיקן!… נו, דאַװן־דאַװן! נו, גיך־גיך!
גיך דאַרף מען אים ניט בעטן. ער קאָן איר צוליב טאָן און אָפּדאַװנען אַזױ גיך, אַז אײדער זי װעט אים זאָגן דאַװנען, האָט ער שױן אָפּגעדאַװענט. והראַיה? אָט האָט זי זיך אָפּגעקערט אָן אַ זײַט ― אַהאַ! ער איז שױן פֿאַרטיק.
― שױן? אַזױ גיך? נו־נו! אַ דאַװן! נישט מער זאָל דער ייִדישער גלות געדױערן! ― זאָגט שׂרה און האָט גאָר פֿאַרגעסן, אַז זי אַלײן האָט אים נאָר־װאָס געשלאָגן האַלדז און נאַקן: „גיך־גיך“… זי גיט אים דעם אָנבײַסן אין קעשענע אַרײַן ― גײ!
אַרױסגעפּטרט דאָס זונדל, דאַרף מען זיך נעמען צו דער טאָכטער. אַ באַרישניע פֿון זיבעטן קלאַס… אין גיכן, אם־ירצה שם, אַ כּלה ― װי אַזױ װעקט מען זי?… װאָלט זי כאָטש ניט זײַן אַזאַ עזות־פּנים!… אָ! זי שטײט שױן אױף אַלײן…
― בעטי! בעטי?…
― װאָס איז שױן דאָרטן? ―― דערהערט זיך אַ זילבערן קולכל פֿון צװײטן חדרל.
― װאָס פֿאַר אַ לשון? װאָס פֿאַר אַ שפּראַך? אָט אַזױ רעדט מען מיט אַ מאַמע?
― װי אַזױ דען רעדט מען מיט אַ מאַמע?
― בעטי! איך האָב קײן צײַט ניט מיט דיר לאַנג צו שמועסן. דער טאָג שטײט ניט. ס'איז ערבֿ־פּסח!
― איז װאָס־זשע װילסט דו?
― װאָס־זשע װילסט דו? ― עפּעס רעדסט דו מיט מיר װי מיט װײס איך װעמען!…
― װי אַזױ דען האָסט דו געװאָלט, זאָל איך מיט דיר רעדן?
ביז אַהער איז געגאַנגען דער געשפּרעך צװישן דער מוטער מיט דער טאָכטער פֿאַרשטעלט, הינטער די אױגן. נאָר אָט באַװײַזט זיך די דאָזיקע בעטי אױף דער טיר פֿון איר צימערל, אַ ליכטיקע, אָ שײַנענדיקע, אַ האַלב־נאַקעטע, די האָר צעװאָרפֿן, אױף די װײס־מאַרמאָרענע פּראַכטפֿולע פּלײצעס אַ רײן האַנטיכל איבערגעװאָרפֿן, די ברוסט שעמעװדיק פֿאַרשטעלט מיט בײדע הענט… און װי נאָר דאָס מײדל האָט זיך באַװיזן, אַזױ איז ליכטיק געװאָרן דאָס גאַנצע שטיבל, מיטן גאַנצן הקדש. ליכטיק און װאַרעם אין אַלע װינקעלעך. עס האָט זיך אױסגעװיזן, אַז אינאײנעם מיט איר האָבן פֿון ערגעץ אַראָפּגענידערט און אַרײַנגעטראָטן אַהערצו מלאָכים אַ גאַנצע כּיתּה, און זײ זינגען שירה צו דער דאָזיקער געטין פֿון שײנהײט אױף דער ייִדישער גאַס. און פֿונעם קלײנעם שטיבל מיטן גרױסן הקדש איז געװאָרן אַ גן־עדן־װינקל… אַזױ װײַט, אַז אַפֿילו איר אײגענע מוטער האָט זיך פֿאַרקוקט אױף איר. „אַזאַ יאָר אױף מיר! אַזאַ שטיק גאָלד!…“ טראַכט זיך שׂרה, קוקנדיק אױף דער טאָכטער, װאָס פֿאַרשײַנט איר שטוב. נאָר װײַל ס'איז דאָך ערבֿ־פּסח און עס שטײט פֿאָר, קײן עין־הרע, אַזױ פֿיל אַרבעט, קאָן זי שױן ניט זען, װי די טאָכטער שטײט אַ נאַקעטע און ניט קײן פֿאַרקעמטע און דערצו נאָך קוקט זי אױף איר גלײַך און שמײכלט, װי אַ גוטער עזות־פּנים.
― איך װאָלט װעלן װיסן, בעטי, דאָס שמײכלען, װאָס דו שמײכלסט?
― כאַ־כאַ! װאָס־זשע האָסט דו געװאָלט? איך זאָל װײנען?
― חלילה! װער זאָגט דען? אַדרבה, לאַכן דאַרף מען, אַז די מאַמע שלאָגט זיך קאָפּ אָן װאַנט, אײן מענטש אַלײן אױף, קײן עין־הרע, אַזאַ שטוב!
― װער הײסט דיר? אָט טו איך מיך אָן, װעל איך דיר העלפֿן.
― מע בעט דיך ניט! איך דאַרף ניט, זאָלסט מיר העלפֿן! דו טו זיך בעסער אָן, בעטי, און מאַך מיר פֿרײַ דאָס צימער, ס'איז נאָך דאָ גענוג אַרבעט אָן דיר!
― טרײַבסט דו מיך, הײסט עס, מאַמע, צוליב ערבֿ־פּסח אַרױס פֿון דער הײם? װילסט פֿון מיר פּטור װערן?
― פֿאַרשטײט זיך. איך האָב דאָך אַ סך טעכטער!
― אײן טאָכטער פֿאַרמאָגסט די, איז זי דיר אױך איבעריק!…
― אײן טאָכטער… אײנע נאָר אַ גוטע.
― נײן, אַ שלעכטע?
― װער זאָגט דען אַ שלעכטע? אַ גוטע.
בעטי לאַשטשעט זיך צו דער מוטער װי אַ קעצעלע:
― נײן, מאַמע, איך װיל טאַקע װיסן ― אַקוראַט: אַ גוטע, צי אַ שלעכטע?
― דו װעסט אַמאָל אױפֿהערן, צי נײן? איך האָב קײן צײַט ניט מיט דיר טרײַבן קאַטאָװעס! טו זיך אָן און גײ געזונט!
― װוּהין, אַ שטײגער, זאָל איך גײן? אױף אַלע פֿיר זײַטן?
שׂרה קאָן שױן מער ניט אַריבערטראָגן. אױף איר ברענען די האָר. קױם װאָס זי האַלט זיך. יעדע מינוט איז אַ שעה. יעדע שעה איז אַ טאָג. און זי שטײט זיך אָט אָ דאָ און טרײַבט קאַטאָװעס! און די מוטער הײבט אױף אַ קול אױף דער גאַנץ הױכער אָקטאַװע:
― בעטי! בע־טי!! ברענג מיך ניט אַרױס פֿון די כּלים! ברענג מיך ניט אַרײַן אין כּעס!!
עהע! בעטי זעט, אַז די מאַמע אין טאַקע רעכט אין כּעס, שטײט זי אַ װײַלע אױף דער טיר, זינגט זיך שטילערהײט און װערט פֿאַרשװוּנדן צוריק צו זיך אין איר חדרל. און אינאײנעם מיט איר װערט פֿאַרשװוּנדן אױך אַ שטיק ליכטיקײט און אַ שטיק װאַרעמקײט, און פֿונעם גן־עדן־װינקל, װוּ מלאָכים האָבן נאָר־װאָס געשװעבט און געזונגען שירה צו דער געטין פֿון שײנהײט אױף דער ייִדישער גאַס, װערט פֿאַרװאַנדלט צוריק אין אַ הקדש… און עס טוט איר װײ דאָס האַרץ, דער אָרעמער מוטער: װאָס האָט זי, אײגנטלעך, צו דער טאָכטער? אַזאַ יאָר אױף איר! אַזאַ שטיק גאָלד!… און עס גלוסט זיך איר אַ שפּײַ טאָן אױף אַלע אַרבעט און אַרײַנקומען צו איר ליבער טאָכטער און זאָגן איר: „קינד, װאָס דו ביסט! דאַרפֿסט ניט זײַן ברוגז אױף דער מאַמע. מאַכט זיך אַמאָל אַ מאַמע װערט משוגע“… דערמאַנט זי זיך אָבער, אַז ס'איז ערבֿ־פּסח, אַזױ פֿיל אַרבעט, אײן מענטש אַלײן אױף, קײן עין־הרע, אַזאַ שטוב, װערט איר צוריק פֿאַרשטײנערט דאָס האַרץ און זי װיל אַפֿילו ניט װיסן, צי די טאָכטער װעט הײַנט טרינקען טײ, צי נײן, און זי װיל אַפֿילו ניט זען, װי זי האָט זיך אָנגעטאָן, גענומען אױף זיך דאָס היטעלע מיטן זאָנטיקל און געבליבן שטײן אַ װײַלע בײַ דער טיר, געװאַרט, טאָמער װעט איר די מאַמע עפּעס זאָגן. אַזאַס! ניט דערהערן װעלן דאָס אירע שׂונאים, אַז זי, שׂרה שאַפּיראָ, זאָל פֿריִער זיך װענדן צו דער טאָכטער, נאָכדעם װי זי האָט איר אָפּגעענטפֿערט, װי אַן עזות־פּנים, מיט אַ געזאַנג!…
שױן אַז בעטי איז געװען אױף יענער זײַט טיר, האָט זיך שׂרה אַ װײַלע אָפּגעשטעלט, צוגעהערט צו אירע טריט, אַ פּנים געװאָלט איר עפּעס זאָגן, האָט זיך דערהערט אַ הוסט פֿונעם זײַטיקן צימער.
― אַהאַ! שױן ער אױך אױפֿגעשטאַנען?… אַ רעשטל צו די צרות, טאָמער איז קאַרג… עס זאָל כאָטש װעלן אים אַװעקטראָגן צו אַלדי גוטע יאָר!…
יענעם, װעמען שׂרה שאַפּיראָ האָט אָנגערופֿן מיטן נאָמען „אַ רעשטל צו די צרות“, האָט זיך ניט געלאָזט לאַנג װאַרטן אױף זיך, און איז גיך אַרױסגעקומען פֿון זײַן רו, אַ פֿרישער, אַ געזונטער, אַן אױסגעשלאָפֿענער, מיט אַ געדיכטע שװאַרצע פּאַטלע האָר, און אױף אַ געדיכטער באַריטאָן־שטימע האָט ער אָפּגעגעבן דער בעל־הביתטע דעם גוט־מאָרגן און אַ פֿרעג געגעבן בײַ איר, כּלומרשט גאַנץ קאַלטבלוטיק, פֿאַרבײַגײענדיק: „װוּ איז בערטאַ דאַװידאָװנאַ?“
― גײט זוכט זי! ― האָט אים שׂרה עפּעס גאָר ניט פֿרײַנדלעך אָפּגעענטפֿערט און אַ פֿרעג געגעבן בײַ אים:
― איר גײט באַלד? אָדער עס דאַרף נאָך נעמען עטלעכע מינוט ביז…
דער קװאַרטיראַנט, אָדער ער האָט ניט געהערט, אָדער ער האָט זיך געמאַכט, אַז ער הערט ניט, האָט איר דערױף גאָרניט געענטפֿערט. ער האָט נאָר באַטראַכט דעם הקדש, װאָס אין שטוב, און כאַפּנדיק אין אײנװעגס אַ קוק אַהין, אין יענער טיר, פֿון װאַנען עס איז ניט לאַנג אַרױס די שײנע בעטי, האָט ער נאָך אַ מאָל אַ פֿרעג געגעבן בײַ זײַן בעל־הביתטע:
― שױן אױפֿגעשטאַנען בערטאַ דאַװידאָװנאַ?
― אױפֿגעשטאַנען. שױן לאַנג אױפֿגעשטאַנען און שױן לאַנג אַװעקגעגאַנגען.
― אַװעקגעגאַנגען? װוּהין האָט אַזױ פֿרי געקאָנט גײן בערטאַ דאַװידאָװנאַ?
― װאָס האָט איר זיך צוגעטשעפּעט צו מיר? ― האָט זיך שׂרה צעשריגן אױפֿן קװאַרטיראַנט. ― איר זעט, אַז איך האָב קײן צײַט גיט, די האָר פֿון קאָפּ ברענען אױף מיר, ס'איז ערבֿ־יום־טובֿ. אײן מענטש אַלײן אױף, קײן עין־הרע, אַזאַ שטוב, און ער.. בערטאַ דאַװידאָװנאַ! און בערטאַ דאַװידאָװנאַ!
מיט גוטע שמײכלענדיקע אױגן האָט דער קװאַרטיראַנט אַ קוק געגעבן זײַן בעל־הביתטע אין פּנים אַרײַן, האָט זיך אױסגעדרײט, אַװעק צו זיך אין צימער, געכאַפּט אױף זיך דעם פּאַלטאָ, מיטן היטל, מיטן שטעקן און, אױספֿײַפֿנדיק אַ רוסיש לידל: ,װדאָל פּאָ אוליציע שיראָקאָיвдоль по улице широкой: אױף דער ברײטער גאַס“, האָט ער זיך אַראָפּגעלאָזט פֿון אַלע טרעפּ און פּאַשאָל!
„ער זאָל זיך כאָטש ניט געפֿינען באַלײדיקט, ― האָט זיך שׂרה אַ טראַכט געגעבן ― װײ איז מיר! ער איז דאָך עפּעס ניט קײן ייִנגעלע… אַ סטודענט און אָ מעדאַליסט און אַ מיליאָנער דערצו… און מיט גאָטס הילף נאָך אַ חתן אױך… און אפֿשר נאָך אין גיכן?… אױ, הלװאַי, רבונו־של־עולם, װי דערלעבט מען דאָס שױן! װי דערלעבט מען דאָס שױן!…“
און פֿון אַלע אַרבעט, צעטריבן די גאַנצע שטוב, זעצט זיך שׂרה אַװעק אין אַ װינקעלע, אײן מענטש אַלײן, שפּאַרט צו דעם קאָפּ אױף דער האַנט, און זיפֿצנדיק און שאָקלענדיק זיך, װי בײַם דאַװנען, פֿאַרטיפֿט זי זיך אין אירע מחשבֿות, געדאַנקען, זאָרגן, דאגות, ערגערנישן, מיט צרות, מיט צרות, מיט צרות!…
אַרױסגעכאַפּט זיך פֿון דער הײם, אָדער פֿונעם „הקדש“, װי שׂרה שאַפּיראָ האָט דאָס אָנגערופֿן, האָט ראַבינאָװיטש גענומען אַ איזװאָזטשיק און געהײסן זיך פֿירן אַרױף, אָנגערופֿן די גאַס און נומער פֿונעם הױז און, פֿאָרנדיק, האָט ער נישט אױפֿגעהערט צו פֿײַפֿן אַלץ דאָס אײגענעם ניגון:
קענטיק, אַז ער איז געװען גאַנץ אױפֿגעלײגט און צופֿרידן מיט זיך, מיט דעם שײנעם װאַרעמען ערבֿ־פּסחדיקן פֿרימאָרגן און מיט דער גאַנצער װעלט אַרום און אַרום.
און ער האָט געהאַט מיט װאָס צו זײַן צופֿרידן. און ניט נאָר צופֿרידן, נאָר טאַקע גליקלעך, װאָס גליקלעך הײסט: אַ קלײניקײט, בעטי, די שײנע, די רײצנדע בעטי, איז זײַנע ― ער װײס עס פֿאַר געװיס, אַזױ װי צװײ מאָל צװײ איז פֿיר!
די שװאַרצע קאַץ, װאָס איז געהאַט דורכגעלאָפֿן צװישן זײ נאָך זײער באַגעגעניש אין טעאַטער, איז שױן לאַנג פֿאַרבײַ. די װאָלקנס, װאָס האָבן געהאַט זיך אָנגערוקט נאָכדעם אױף זײער הימל, זענען שױן לאַנג צעזײט געװאָרן, און צו די יונגע־לײַט האָט װידער אַראָפּגעקוקט און געשמײכלט די זון, יענע ליכטיקע גאָלדענע זון, װאָס באַלײַכט, װאָס דערװאַרעמט און דערפֿרישט נישט נאָר דעם גוף, נאָר די נשמה, און זאָגט צו פֿרײד און גליק און ליבע, ליבע אָן אַ שיעור!…
אַרױסבאַװיזן האָט זיך עס ניט אין װערטער ― צו װאָס װערטער? ― עס איז פֿאַר אים דען ניט גענוג אײן קוק פֿון אירע שײנע, קאַרע, קלוגע אױגן? עס איז פֿאַר אים דען ניט גענוג אײן שפּאַס פֿון איר זײַט, אַ זעץ איבער דער האַנט, אַ שמיר איבער דער נאָז, אַ ריר, אַ בײזער, אַ שטיף, אַ לאַך און נאָך טױזנטער אַזעלכע קלײניקײטן, פֿון װעלכע עס װעבט זיך אױס אַמאָל אַ ראָמאַן אַ סך בעסער, װי פֿון ערנסטע, שװערע און זײער נאַרישע ליבעס־דערקלערונגען?…
זײער נאָענטקײט האָט זיך אױסגעװעבט פֿון זיך אַלײן און בײדע האָבן זײ געטראָגן זיך אײנס אַקעגן דאָס אַנדערע מיט ריזנטריט. אַלעס איז געװען גרײט. עס איז אָפּגעגאַנגען נאָר אײן זאַך, אײן קלײנער שריט: ער זאָל אַ שמועס געבן מיט איר פֿאָטער, מיט דוד שאַפּיראָ, אָדער נאָך בעסער, מיט איר מוטער, מיט שׂרה שאַפּיראָ, װעלכע האָט שױן אַרױסגעקוקט דערױף פֿון טאָג אױף טאָג און פֿון שעה אױף שעה. און ער איז שױן טאַקע עטלעכע מאָל גרײט געװען דעם דאָזיקן קלײנעם שריט צו מאַכן, האָט ער זיך אָבער דערמאַנט אָן יענער גרױסער מעכטיקער װאַנט, װאָס שטײט צװישן זײ פֿון געבױרן, און ער איז מיט שרעק אַלע מאָל אָפּגעשפּרונגען צוריק, און געבראָכן זיך דעם מוח אױפֿן דאָזיקן פּראָבלעם, װאָס ער האָט באין־אופֿן נישט געקאָנט אײַנבײַסן… צו שטאָלץ איז זי געװען מיט איר ייִדישקײט און צו שאַרף האָט זי זיך אױסגעדריקט װעגן די יעניקע, װאָס „האַנדלען מיט גאָט צוליב אײגענע אינטערעסן“… זײער באַגעגעניש דעמאָלט אין טעאַטער מיט דעם „װײסן אונטערשלאַק“ (לאַפּידוס) און די עטלעכע געשפּרעכן, װאָס ער האָט געהאַט מיט איר נאָכדעם, איז געװען גאַנץ גענוג פֿאַר אים, ער זאָל דעם דאָזיקן ענין מער נישט אָנרירן…
װאָס־זשע טוט מען פֿאָרט? איז געבליבן בײַ אים, ער זאָל זיך זען מיט אַ רבֿ, מיט אַ ייִדישן רבֿ, זיך מיט אים דורכשמועסן, אױפֿקלערן און פֿרעגן אַן עצה, װאָס איז צו טאָן בײַ אַזאַ פֿאַרלעגנהײט?… און ער האָט גענומען זיך נאָכפֿרעגן בײַ זײַנע בעלי־בתּים, נאַטירלעך פֿאַרשטעלט, װאָס איז בײַ זײ פֿאַר אַ רבֿ, װער איז ער און װוּ זיצט ער?
דערהערט, אַז דער קװאַרטיראַנט פּרענט זיך נאָך אױף אַ רבֿ, האָט שׂרה שאַפּיראָ (װאָס חלומט זיך אַ הוהן? ― פּראָסע!) דערפֿילט, װי עס קלאַפּט איר דאָס האַרץ: ער קער אַװדאי מײנען אַ קאַזיאָנע רבֿ, װאָס גיט אַרױס מעטריקעס פֿאַר אַ חתונה?… און זי האָט אים גענומען אױפֿקלערן, אַז בײַ זײ אין שטאָט אין דאָ צװײ קאַזיאָנע רבנים, דאָס הײסט, אײנער אַ קאַזיאָנע ראַבינער, און דער אַנדערער אַ פּאָמאָטשניק ראַבינער…
― שיבֿעה דבֿרים בגולם! ― האָט איר אָפּגעהאַקט דוד. װי אַלע מאָל. ― זײ פֿרעגן זיך נאָך אױף אַ רבֿ, און דו דערצײלסט זײ מעשׂיות ― „קאַזיאָנע“ ראַבינער און „פּאָמאָטשניק“ ראַבינער!
און דוד האָט גענומען קלאָר מאַכן דעם קװאַרטיראַנט אױף זײַן שטײגער, גאַנץ ברײטלעך און מיט הענט, אַז, אײגנטלעך, איז דאָ בײַ זײ אין שטאָט עטלעכע רבנים; פֿון זײ זענען צװײ קאַזיאָנע, דאָס הײסט, אײנער אַ קאַזיאָנע ראַבינער און דער אַנדערער אַ פּאָמאָטשניק ראַבינער…
― הערסט! ― שלאָגט אים איבער שׂרה. ― און,װאָס האָב איך געזאָגטן ניט דאָס אײגענע?
― פֿאַרשטײט זיך! ― זאָגט איר דוד. ― זאָלסט אָבער האָבן אַ קלעפּקע אין קאָפּ און אַ ברעקל דרך־ארץ, ניט אַרײַנמישן זיך, אַז מענטשן רעדן, און לאָזן יענעם קאָנטשען, װאָלסט דו פֿאַרשטאַנען אַז איך זאָג ניט דאָס, װאָס דו, װאָרעם איך בין ניט קײן בהמה, איך װײס, װאָס איך רעד!
און דוד דרײט זיך אױס מיטן פּנים צום קװאַרטיראַנט און מיט דער אַנדערער זײַט צום װײַב און הײבט אָן נאָך אַ מאָל, גיט אים צו פֿאַרשטײן מיט די פֿינגער:
― אַלזאָ, האָבן מיר דאָ אַ סך רבנים, דאָס הײסט, צװײ פֿון זײ רעכענען זיך קאַזיאָנע רבנים, דאָס הײסט, אײנער פֿון זײ אין קאַזיאָנע ראַבינער, און דער אַנדערער פּאָמאָטשניק ראַבינער, און די איבעריקע (דוד דרײט זיך אױס אױף אַ װײַלע מיטן פּנים צום װײַב און נעמט זי דורך מיט די אױגן) און די איבעריקע הײסן „דוכאָװנע“ רבנים.
און ער גיט אים צו פֿאַרשטײן (אַלץ מיט די פֿינגער) דעם חילוק צװישן „קאַזיאָנע“ רבנים און „דוכאָװנע“ רבנים.
― איר זענט דאָך, צװישן אונדז רעדנדיק, אַ גױ, ― זאָגט דוד שאַפּיראָ צום קװאַרטיראַנט גאַנץ אָפֿנטלעך, ― איר זענט דאָך אַן אמתער גױ. איר הײבט דען אָן אַפֿילו צו װיסן, װאָס בײַ ייִדן טוט זיך? אַלצדינג איז דאָך בײַ אײַך אַ נײַעס. איר װײסט אַפֿילו ניט, װאָס הײסט פֿאַרקױפֿן חמץ, אױסקױפֿן אַ בכור, טובֿלען דאָס געפֿעס… אױך מיר אַ ייִד… מע באַדאַרף דאָך אײַך יעדע זאַך צעקײַען און אַרײַנלײגן אין מױל אַרײַן!
און אָט אַזױ איז ראַבינאָװיטש געװױרע געװאָרן פֿון זײַן בעל־הבית, אַז צװישן אַלע רבנים געפֿינט זיך דאָ בײַ זײ אײנער אַ רבֿ אַ „צאַצקע“, װי דוד רופֿט אים אָן; די גאַנצע שטאָט, זאָגט ער, האַלט פֿון אים אַן עולם ומלואה, װײַל ער איז מיט אַלע מעלות. אַחוץ, װאָס ער איז, זאָגט ער, אַ למדן און אַן ערלעכער ייִד, איז ער אַ גרױסער חכם אין װעלט־זאַכן און אַ גרױסער קענער אין שפּראַך, אַ געבילדעטער מאַן און אַ קאָפּמענטש. מע פֿאָרט, זאָגט ער, צו אים פֿון דער װעלט, װער מיט אַ בוררות, װער מיט אַ לאָדעניש און װער גלאַט מיט אַן עצה ― און דאָס האָט דאָך טאַקע אונדזער העלד באַדאַרפֿט האָבן, און צו אים האָט ער דאָס טאַקע געהײסן זיך פֿירן יענעם פֿרימאָרגן, דעם טאָג פֿון ערבֿ־פּסח.
אַרײַנגעקומען אין אַ גרױסן ברײטן חדר אַרײַן, אַ מין זאַל, האָט ער געטראָפֿן אַ פֿולע שטוב מיט מענטשן, ייִדן און װײַבער און קינדער. עס האָט אױסגעזען, װי מע קומט אַרײַן צו אַ דאָקטאָר אין „װאַרט־צימער“. דער חילוק איז, װאָס בײַם דאָקטאָר אין „װאַרט־צימער“ איז שטיל, כאָטש אַ פֿליג דורכצופֿליִען, װאָרעם אײנער מיטן אַנדערן געהערן זיך ניט אָן, און דאָ איז געשטאַנען אַ האַרמידער מיט אַ געשרײ, װי אױף אַ יאַריד. אַלע האָבן גערעדט, אַלע האָבן געמאַכט מיט הענט, אַלע זענען געװען עפּעס מאָדנע אױפֿגערעגט און זענען ניט אײַנגעזעסן אױף אײן אָרט, נאָר אױפֿגעשפּרונגען און צוגעלאָפֿן אײנס צום אַנדערן, גערעדט, געטענהט און געהיצט זיך, און װידער אָפּגעשפּרונגען צוריק און מיט אַ זיפֿצן אַװעקגעזעצט זיך.
„מענטשן־פֿליגן“ ― איז ראַבינאָװיטשן געקומען אױף דער מחשבֿה. ער װײס אַלײן ניט, פֿאַרװאָס עפּעס פֿליגן? ― נאָר אָט אַזאַ אַן אײַנדרוק האָבן אױף אים געמאַכט די דאָזיקע מענטשן… און ער האָט גענומען זיך צוהערן, װעגן װאָס רעדן זײ אַזױ האַסטיק? װאָס היצן זײ זיך? און װאָס זיפֿצן זײ עפּעס אַלע מאָל?… און אַזױ װי ער האָט שױן בײַ די שאַפּיראָס דורך דעם װינטער גענאַשט עטלעכע ייִדישע װערטער, האָט ער דעריבער פֿאַרשטאַנען, אַז דער עולם רעדט אַלץ פֿון געפֿונענעם װאָלאָדקען, װאָס די גאַזעטן שרײַבן, אַז דאָס האָבן אים ייִדן אומגעבראַכט לכּבֿוד פּסח…
„אַן אומגליק, אַ בילבול!… אַ פּאָגראָם, אַ פּאָגראָם!“ ― אָט דאָס זענען געװען די װערטער, װאָס האָבן אים אָפֿטער פֿון אַלץ זיך געלאָזט הערן אינעם דאָזיקן טומל. און אַלע מאָל, װען דאָס װאָרט „פּאָגראָם“ איז אַרױסגערעדט געװאָרן, האָט ער באַמערקט, אַז אױף אַלע פּנימער װערט אָפּגעדרוקט אײן שטעמפּל פֿון צער, פֿון טיפֿן צער… און די װײַבער ― די האָבן בעת־מעשׂה טיף געזיפֿצט און אַרומגעכאַפּט זײערע קינדער, צוגעטוליעט זײ צום האַרצן…
און ראַבינאָװיטש, אױב ער האָט דאָס ניט געפֿילט מיטן האַרצן, האָט ער עס פֿאַרשטאַנען מיטן קאָפּ, אַרום װאָס דאָ האַנדלט זיך. ער האָט ערשט נעכטן געלײענט אין אַ בלאַט פֿון יענעם געװיסן מין בלעטער, װאָס האָבן ליב רעדן אײדל און פֿאַרשטעלט, מיט אָנצוהערענישן: „מיר װילן ניט זאָגן קײן נבֿיאות ― זאָגט זיך דאָרט דאָס בלאַט ― און מיר מײנען נישט,חלילה, אױפֿרײצן אײן טײל באַפֿעלקערונג אױפֿן אַנדערן טײל, נאָר עס דאַכט זיך אונדז אױס, דאָס הײסט, מיר זענען כּמעט װי איבערצײַגט,אַז דער גערעכטיקער צאָרן פֿון דער באַלײדיקטער באַפֿעלקערונג װעט זיך מוזן אױסגיסן אין די נאָענטע טעג פֿונעם הײליקן יום־טובֿ אין אַ פֿאַרהײליקטן ייִדישן פּאָגראָם, אױב ניט אין אַ גאַנצע רײע פֿון פּאָגראָמען, בכדי צו שטילן דעם כּעס און נוקם זײַן זיך פֿאַר דעם אומגליקלעכן װאָלאָדקע, װאָס בלינדע פֿאַנאַטיקער האָבן פֿאַרגאָסן צוליב זײער פּסחיקער מצה דאָס אומשולדיקע בלוט..“
אין אַ צװײטן בלאַט האָט ער געלײענט אַן אַרטיקל, נאָך מער פֿאַרשטעלט, מיטן נאָמען: „היט אײַערע קינדער!“, דער מחבר פֿונעם דאָזיקן אַרטיקל רעדט ניט חלילה, קײן שלעכטס אױף ייִדן און רופֿט ניט צו קײן פּאָגראָמען. נישמער, „אַזױ װי עס גײט צום ייִדישן פּסח, װאָס ייִדן קאָנען זיך ניט באַגײן אָן קריסטלעך בלוט, אַזױ װי ס'איז שױן אױסגעװיזן געװאָרן פֿיל מאָל און אַזױ װי עס באַװײַזט מיט אַלע סימנים דער ניט לאַנג געפֿונענער אומגליקלעכער געקױלעטער װאָלאָדי טשיגירינסקי, על־כּן זאָלט איר אַכטונג געבן אױף אײַערע קלײנע קינדער, און אַזױ װײַטער“…
אַ דריטע צײַטונג דריקט זיך אױס שױן אַ ביסל אָפֿנטלעכער אונטער אַ קעפּל מיט גאַנץ גרױסע אותיות: „בלוט פּאָר בלוט!“ און רופֿט יעדן אָרנטלעכן קריסט, װער עס האָט נאָר גאָט אין האַרצן אַז מע זאָל זיך נוקם זײַן, אָפּרעכענען זיך מיט די ייִדן פֿאַר דעם אומשולדיקן װלאַדימיר טשיגירינסקי, װעלכער איז געפֿאַלן אַ קרבן אױפֿן מזבח פֿון זײער פֿינצטערן פֿאַנאַטיזם, װאָס זײ האָבן אַרױסגעפֿירט נאָך פֿון מצרים… און אַז מע רעדט שױן פֿון אָפּרעכענען זיך, געפֿינט דאָס דאָזיקע ערלעכע בלאַט פֿאַר נױטיק אױפֿצוקלערן זײַנע ערלעכע לעזער, אַז זײ זאָלן ניט אױסלאָזן זײער צאָרן אױף די אָרעמע לײַט אַלײן. אָנהײבן זאָלן זײ פֿון אױבן, דװקא פֿון די מאַגנאַטן, װאָס האָבן זיך פֿאַרקליבן אױבנאָן, אַרײַנגעכאַפּט אין זײערע הענט די שענסטע פּלעצער מיט די גרעסטע פּאַלאַצן פֿון אונדזער הײליקער שטאָט און האַלטן אױס אױף זײער געלט אַ גאַנצע מענגע מיט „כאַססידים“, „צאַדיקים“ און „שאָכאַטים“, װאָס שטעלן זײ צו קריסטלעך בלוט צו זײער פּסחיקער „מאַצאַ“, און אַזױ װײַטער, און לאָזט אױס מיט די װערטער: „עין תּחת עין“ ― שטײט בײַ זײ געשריבן ― אַן אױג פֿאַר אַן אױג. מיר װעלן זאָגן: „בלוט פֿאַר בלוט“!…
אָט פֿון דעם האָט דאָס דער עולם דאָ געשמועסט אַזױ געשמאַק, אַזױ האַסטיק און, װי עס האָט זיך אױסגעװיזן אונדזער ראַבינאָװיטשן, האָבן זײ ניט נאָר געשמועסט, זײ האָבן געשפּאַרט זיך און געקריגט זיך, און ער האָט שטאַרק באַװוּנדערט, װי רעדן דאָס מענטשן אַזױ גיך, אפֿשר טױזנטער װערטער אין אַ מינוט? און װי פֿאַרשטײען זײ זיך אײנס דאָס אַנדערע, אַז אַלע רעדן זײ אױף אַמאָל?… „מענטשן־פֿליגן“ ― טראַכט ער זיך. ― זשומען װי די פֿליגן, זענען שװאַך װי די פֿליגן, און װי די פֿליגן קאָן מען זײ, דאַכט זיך, אַלע דאָ מיט אײן הױכן געשרײ, מיט אײן אױפֿהײבן די האַנט צעטרײַבן… ― נאָר פּלוצעם װערט שטיל, און דאָס גאַנצע פּובליקום, ייִדן, װײַבער און קינדער, שטײען אױף אַלע װי אײן מענטש, מיט זעלטענעם דרך־ארץ, פֿאַר אײן פּאַרשױן, װאָס האָט זיך באַװיזן אױף דער טיר.
דאָס איז געװען נישט קײן הױכער, איך װאָלט געזאָגט, אַ זײַדענער פּאַרשױן, נאָך גאָר פֿון מיטעלע יאָרן, מיט אַ יונג דורכלױכטנדיק פּנים און מיט זײער גרױסע און זײער שװאַרצע יונגע אױגן. די האָר אױך שטאַרק שװאַרץ, נאָר ערטערװײַז פֿאַרגרױט. אַ קײַלעכיק סאַמעטן יאַרמעלקע אױפֿן קאָפּ. גלײַך אונטערגעהאַקטע פּאות. אַ ברײטער, װײַסער, געפּרעסטער קאָלנער, אַ סאַמעטענע זשילעט און אַ רײנע לאַנגע שװאַרצע קאַפּאָטע. אין דעם דאָזיקן יונגען פּנים איז געװען אַזױ פֿיל אינטעליגענץ, אַדל, און אין זײַן גאַנצער זײַדענער פֿיגור, פֿון אױבן ביז אַראָפּ, איז געװען אַזױ פֿיל רויִקײט, אָפּגעװױגנקײט און אָפּגעמאָסטנקײט, אַז ניט װילנדיק האָט זיך געגלוסט פֿאַר אים אױפֿצושטײן און אַראָפּנעמען דאָס היטל.
דאָס איז געװען יענער „דוכאָװנע“ רבֿ (אַ רבֿ אַ „צאַצקע“!), װאָס שאַפּיראָ האָט אים אַזױ אָפּגעלױבט פֿאַר זײַן קװאַרטיראַנט, אױפֿגעהױבן כּמעט ביזן הימל אַרײַן.
געקומען איז אונדזער ראַבינאָװיטש־פּאָפּאָװ צום רבֿ מיט אַ פֿאַרטיקן אױסגעאַרבעטן פּלאַן. ער װעט אים דערצײלן, אַזױ און אַזױ: ער האָט אַ באַקאַנטן, אָדער אַ חבֿר (אַ קריסט), װאָס איז פֿאַרליבט אין אַ ייִדיש מײדל, און דאָס מײדל אין אים, און װײַל דאָס מײדל איז אַזעלכע, װאָס װיל איר גלױבן נישט בײַטן בשום־אופֿן, װעט ער, דאָס הײסט, דער חבֿר זײַנער (דער קריסט), מוזן אָננעמען איר גלױבן… על־כּן, איז ער דאָס געקומען זיך צעפֿרעגן בײַם רבֿ, װאָס און װען, װײַל דער חבֿר זײַנער איז, פֿאַרשטײט איר מיך, װינציק װאָס באַקאַנט מיט די דאָגמאַטן פֿונעם ייִדישן גלױבן און איז איבערהױפּט ניט פֿון די גאַנץ גלױביקע מענטשן, און אַזױ װײַטער…
אָט דאָס איז געװען זײַן פּלאַן, מיט װעלכן ער איז געקומען צום רבֿ. װיבאַלד אָבער ער איז איבערגעטראָטן די שװעל פֿונעם רבֿס קאַבינעט און געבליבן מיט אים אױג אױף אױג, אַזױ האָט ראַבינאָװיטש דעם דאָזיקן פּלאַן איבערגעביטן אינגאַנצן. דער רבֿ, װאָס איז אים געפֿעלן געװאָרן פֿונעם ערשטן קוק מיט זײַן עכט־שפּאַנישן טיפּ, מיט זײַן זעלטענער רויִקײט און מיט זײַנע אַלע, װי אױסגערעכנטע, באַװעגונגען, האָט פֿונעם אָנהײב אָן געװוּנען בײַ אים זײַן גאַנצן צוטרױען. ער האָט דערפֿילט, אַז מיט דעם דאָזיקן מענטשן באַדאַרף ער נישט קײן שום חכמות מיט קײן שום דיפּלאָמאַטישע אָפּשניצלעך, און אַז ער מעג מיט אים רעדן גאָר ניט פֿאַרשטעלט.
און כּך הוה. דער רבֿ, װאָס איז געזעסן אָנגעשפּאַרט אױף אײן האַנט, מיט דער אַנדערער האַנט געבלעטערט אַ ספֿר, האָט אױסגעהערט דעם גאַנצן װידױ פֿונעם יונגען מאַן, װעלכן ער האָט געלאָזט, ער זאָל זיך אַ ביסל אױסרעדן, און אַז יענער האָט געענדיקט, האָט דער רבֿ אָפּגעאָטעמט, גלײַך װי די גאַנצע צײַט װאָלט ער גערעדט, ניט דער גאַסט. דערנאָך האָט ער פֿאַרמאַכט דאָס בוך און מיט אַ שמײכל זיך אָנגערופֿן צום גאַסט:
― איך פֿרעג אײַך ניט, װער איר זענט און װער דאָס מײדל איז… קױם זאָגט איר ניט אַלײן, איז אַ סימן, אַן ס'איז אַ סוד… איך, לײַדער, קאָן אײַך אָבער גאָרניט העלפֿן און קײן עצה איז בײַ מיר פֿאַר אײַך ניט פֿאַראַן. איך באַדױער אײַך, יונגער מאַן, פֿונעם גאַנצן האַרצן. נעבעך אַ רחמנות אױף אײַך.
דער גאַסט האָט אױפֿגעשטעלט מױל און אױערן: „ער האָט רחמנות אױף אים?…“
― אַ גאָטס רחמנות אױף אײַך, יונגער מאַן. פֿאַראַן זעקס מיליאָן אומגליקלעכע, פֿאַרהאַסטע, געיאָגטע און געפּלאָגטע נפֿשות אינעם דאָזיקן לאַנד, װאָס זענען איטלעכן גרױס אין די אױגן, מע ברעכט זיך די מוחות און מע װײס גאָר ניט, װי אַרום זײערער פּטור צו װערן, ― װילט איר זײַן נאָך אײנער אַזעלכער? איר װילט זײַן דער ערשטער פֿונעם זיבעטן מיליאָן?…
דער גאַסט איז געװען איבערראַשט, סײַ פֿון דעם, װאָס דער רבֿ האָט אים געזאָגט, און סײַ פֿון דעם, װי אַזױ דער רבֿ האָט מיט אים גערעדט: רויִק, געלאַסן, מיט אַ שמײכעלע אױף די ליפּן, און אין אַ פֿײַנער רוסישער שפּראַך, ― אַ מאָדנער רבֿ, מאָדנע דיבורים!…
דערזען, אַז דער גאַסט שװײַגט, האָט דער רבֿ װײַטער גערעדט, גלײַך װי ער װאָלט געטראָפֿן, װאָס דער גאַסט טראַכט אין האַרצן:
― איר װוּנדערט זיך, װאָס איר הערט פֿון מיר, פֿון אַ רבֿ, אַזעלכע רײד? אײַער גלח, אַז עס קומט צו אים אַ פֿרעמדער אָננעמען דעם קריסטלעכן גלױבן, מײן איך, טוט אױך אַזױ. מיר זענען מחױבֿ, קודם־כּל, עפֿענען דעם געקומענעם די אױגן, ער זאָל װיסן, װוּהין ער גײט און װאָס ער טוט… „לפֿני עיװר לא תתּן מיכשול“ ― שטײט בײַ אונדז אין דער תּורה פֿון משה רבינו ― מע טאָר אַ בלינדן נישט פֿאַרפֿירן…
― איך האָב דאָך אײַך אָבער דערצײלט מײַן מאָטיװ, ― זאָגט דער גאַסט און װערט רױט. ― איך… איך האָב ליב און בין געליבט… נישטאָ קײן אַנדער אױסװעג פֿאַר מיר…
― אַ שװאַכער מאָטיװ אױף צו מאַכן אַזאַ ערנסטן שריט. ברעכן אַ גלױבן קאָן מען נאָר בײַ אַ אינװײניקסטן קריזיס, װען איך הער אױף צו גלױבן אין דעם און הײב אָן צו גלױבן אין אַן אַנדערן… מיר, למשל, באַדױערן אונדזערע משומדים אַלץ אײנס, צי ער האָט זיך געטױפֿט צוליב פּראַװאָזשיטעלסטװע, צוליב דיפּלאָם, צוליב פּרנסה, אָדער צוליב אַ מײדל… פֿאַרשטײט זיך, דער לעצטער מאָטיװ איז עטװאָס פֿײַנער, די פּסיכאָלאָגיע איז אַן אײדעלערע, אָבער דער קאָמפּראָמיס בלײַבט אַ קאָמפּראָמיס: עס אין געמאַכט געװאָרן אַ שטיקל געשעפֿט מיט גאָט…
ראַבינאָװיטש־פּאָפּאָװ האָט נישט געקאָנט נישט אַרױסזען, אַז דער דאָזיקער רויִקער מענטש, װאָס זיצט אַקעגן אים, זעט אים דורך און דורך און לײענט זײַנע געדאַנקען װי אין אַ בוך. ער האָט נישט געקאָנט ניט מודה זײַן זיך פֿאַר זיך אַלײן, אַז ער איז געקומען אַהער ניט צוליב דעם, װאָס ער האָט אָנערקענט די ייִדישע אמונה… אױך ניט צוליב דעם, װאָס ער האָט זיך פֿאַרליבט אינעם ייִדישן פֿאָלק… און גלײַך װי דער רבֿ װאָלט באמת געלײענט זײַנע געדאַנקען, האָט ער, נאָך אַ קורצער פּױזע, װידער זיך געװענדט צום גאַסט.
― איך רעד שױן ניט פֿון גלױבן. אין גלױבן איז מען בכלל הײַנט שװאַכלעך… בײַ אײַך, װי בײַ אונדז… איך רעד פֿונעם פֿאָלק, פֿון דער אומה רעד איך. איר װעט דאָך נישט װעלן אײַנרעדן זיך אַלײן, אַז איר, אַלס געבױרענער קריסט און אױפֿגעצױגן אַלס קריסט, בײַ הײַנטיקע ביטערע צײַטן פֿון ראַסן־האַס, אַז איר האָט ליב אַ ייִדן, אַז בײַ אײַך איז אַ ייִד און ניט אַ ייִד אַלץ אײנס…
― בײַ מיר איז אַלץ אײנס! ― האָט אים פּאָפּאָװ איבערגעשלאָגן. ― אָט דאָס ייִדישע מײדל, װאָס איך האָב ליב, האָב איך ליב אַזױ, אַז עס קאָן נישט זײַן פֿאַר מיר קײן שום אָפּהאַלט… איך װיל נישט װיסן קײן זאַך…
― נו, יאָ, איך גלױב אײַך זײער גערן, און איך פֿיל אײַך מיט מיט מײַן גאַנצן האַרצן. דאָס איז אַ געפֿיל, װאָס האָט ניט קײן גרענעץ און װײסט נישט קײן אונטערשיד פֿון אַ פֿאָלק צו אַ פֿאָלק… איך דאַרף אײַך אָבער זאָגן, יונגער מאַן, פֿאַראַן בײַ אונדז אַ שפּריכװאָרט, ס'איז אַפֿילו אַ ביסל באַנאַל, נאָר אמתדיק: „מע קאָן נישט ליב האָבן דאָס װײַב, אַז מע האָט ניט ליב דעם װײַבס משפּחה“ . . . און אונדזער „משפּחה“ איז, לײַדער, נאָך קײנמאָל אַזױ ניט געװען פֿאַרהאַסט, צו שאַנד און צו שפּאָט, װי אין דער לעצטער צײַט… נאַט זעט, אױף װאָס מיר זענען אַריבער. זעט, װאָס מע שרײַבט װעגן אונדז אינעם נאָמען פֿון גאָט און אינעם נאָמען פֿון דעם, װאָס האָט געפּרעדיקט ליבשאַפֿט…
און דער רבֿ האָט אױסגעצױגן זײַן האַנט צום עק טיש און דערלאַנגט זײַן קריסטלעכן גאַסט אַ רוסיש בלאַט־צײַטונג, פֿון װאַנען עס האָבן אַרױסגעקוקט מיט גרױסע בולטע אותיות: „בלוט פֿאַר בלוט!“…
דער גאַסט האָט געכאַפּט אַ קוק אױפֿן דאָזיקן באַקאַנטן קעפּל און אַ זאָג געגעבן:
― דאָס האָב איך נאָך נעכטן געלײענט… געשריבן האָט דאָס אָ מענטש אָן אַ טראָפּן יושר… איך גלױב ניט, אַז ס'זאָל זיך געפֿינען אײן לײַטישער קריסט, װאָס די װערטער זאָלן ניט אַרױסרופֿן בײַ אים אַן עקל. איך גלױב ניט, אַז עס זאָלן זיך געפֿינען אַ סך קריסטן, װאָס זאָלן ניט פֿאַרשטײן פֿונעם ערשטן קוק, אַז ס'איז אַן אױסגעטראַכטע זאַך, אַ פּיזמון…
― און דאָך זענען דאָ צװישן אײַערע ברידער טױזנטער און טױזנטער, װאָס גלױבן דװקא, אַז ס'איז אַן אמת, ניט קײן פּיזמון. אָט זאָגט מיר, אַלס אָרנטלעכער קריסט, אױף אײַער הײליקע נאמנות, אַז ס'איז אײַך ניט דורכגעגאַנגען קײן מחשבֿה אין דער ערשטער מינוט, בעת איר האָט איבערגעלײענט די װילדע געשיכטע פֿונעם געהרגעטן טשיגירינסקי, אַז… טאָמער איז דאָס אַן אמת? אפֿשר האָבן דאָס טאַקע ייִדן געטאָן צוליב מצה אױף פּסח?…
די אױגן, װאָס האָבן געקוקט אױפֿן גאַסט, האָבן אים געזאָגט, אַז ער האָט ניט װאָס צו באַהאַלטן זיך מיט זײַנע געדאַנקען, װאָרעם זײ זעען אים דורך און דורך… און ער האָט דעריבער גאָר גיט באַװיזן אָפּצולײקענען, אָדער פֿאַרענטפֿערן זיך. ער האָט נאָר געפֿונען פֿאַר נױטיק צו באַמערקן דעם רבֿ, אַז גראָד אין דעם פֿאַל האָט דער ספֿק בײַ אים לאַנג נישט געקאָנט אָפּגעהאַלטן װערן, װאָרעם קײנער װײס ניט די געשיכטע אַזױ גענױ, װי ער, װעלכער האָט געקענט דאָס דאָזיקע ייִנגל. ער האָט געקענט דאָס ייִנגל, ער קען די מוטער, דעם שטיפֿפֿאָטער, דאָס גאַנצע געזינדל… נאָכמער ― ער איז איבערצײַגט, און ער האָט דערצו באַװײַזן, אַז דער מערדער פֿונעם דאָזיקן טשיגירינסקי איז נישט קײן אַנדערער, װי זײַן שטיפֿפֿאָטער, װעלכער איז דער אײנציקער, װאָס האָט געהאַט אַ אינטערעס אָפּצורײניקן דאָס דאָזיקע אומשולדיקע באַשעפֿעניש פֿון דער װעלט…
― איר האָט געקענט, זאָגט איר, דאָס ייִנגל? ― האָט דער רבֿ זיך אָנגערופֿן איבערראַשט, און שױן גאָר מיט אַן אַנדער קול און מיט אַן אַנדער פּנים. ― איר, זאָגט איר, קענט דעם שטיפֿפֿאָטער, די מוטער און זײ אַלעמען? איר האָט, זאָגט איר, באַװײַזן? אָ! יונגער מאַן, יונגער מאַן! ― מיט בײדע הענט האָט ער אָנגענומען דעם גאַסט בײַ דער האַנט: אָ! יונגער מאַן, יונגער מאַן!
דער רבֿ, װאָס איז געזעסן ביז אַהער אַזױ רויִק, אַז ער האָט מיט זײַן רויִקײט איבערראַשט פּאָפּאָװן, האָט זיך אין די אױגן פֿונעם גאַסט מיט אַמאָל איבערגעביטן, אַן אַנדער מענטש געװאָרן. װוּ איז אַהינגעקומען זײַן גרױסקײט? זײַן שטאָלץ?
― סטײַטש, סטײַטש! ― האָט דער רבֿ צו אים געזאָגט. ― איר װײסט גאָר אַלײן ניט, יונגער מאַן, װאָס איר האָט דאָ נאָר־װאָס געזאָגט. איר װײסט גאָר אַלײן ניט, װאָס איר קאָנט. איר קאָנט מציל זײַן אַ גאַנצע שטאָט מיט ייִדן פֿון אַן אומגליק, און אַ גאַנץ פֿאָלק פֿון אַ… פֿון… פֿון…
פֿאַר גרױס אױפֿרעגונג האָבן אים אױסגעפֿעלט װערטער. דער רבֿ האָט אַרױסגעלאָזט דעם יונגען מאַנס האַנט, האָט אָפּגעזיפֿצט און האָט גענומען רויִק, נאָר ריכטיק אױסמאָלן פֿאַרן גאַסט אַ בילד, װאָס פּאָר אַ װעלט־דראַמע דאָ שפּילט זיך אָפּ, װאָס פֿאַר אַן אַגיטאַציע עס װערט געפֿירט, און פֿון װאַנען דאָס װאַקסט, און װי טרױעריק דאָס קאָן זיך אױסלאָזן פֿאַר ייִדן… בײַם גאַסט אין די אױגן האָט דער רבֿ אין דער מינוט אױסגעזען, װי ער װאָלט עפּעס מיט אַמאָל קלענער געװאָרן, מיט אַ גאַנצן קאָפּ קלענער. ער האָט באַקומען אין זײַנע אױגן מיט אַמאָל גאָר אַן אַנדער פּנים, אַ פּנים פֿון אַ געװײנטלעכן ייִדן, אײנער פֿון יענע „מענטשן־פֿליגן“, װאָס ער האָט נאָר־װאָס געטראָפֿן דאָרט אינעם גרױסן װאַרט־צימער רעדן מיט איבערגעשראָקענע פּנימער: „אַ פּאָגראָם, אַ פּאָגראָם!“… „װאָס איז דאָס פּאָר אַ מעשׂה? ― טראַכט זיך פּאָפּאָװ. ― אַלע האָבן זײ מורא פֿאָר אַ פּאָגראָם! װאָס ציטערן זײ אַזױ פֿאַר אַ פּאָגראָם? ניט שױן־זשע זענען זײ טאַקע אַזױ… אַזױ שװאַך? ניט שױן־זשע קאָנען זײ אין ערגעץ ניט באַװײַזן קײן װידערשטאַנד? זײ רעכענען זיך דאָ, אין דער דאָזיקער שטאָט, צענדליקער טױזנטער!… אַ מאָדנע פֿאָלק דאָס איז! אַ מאָדנע פֿאָלק, אַ מאָדנע פֿאָלק!“…
אין דער מינוט האָט זיך געעפֿנט אַן אינװײניקסטע טיר און אױף דער שװעל האָט זיך באַװיזן אַ מיטליאָריקע פֿרױ אין אַ פּאַרוק און עפּעס אַ זאָג געגעבן, פֿון װעלכן דער גאַסט האָט פֿאַרשטאַנען, אַז מע רופֿט דעם רבֿ, אַ פּנים, עסן. דער רבֿ האָט געענטפֿערט: „באַלד־באַלד“. די טיר האָט זיך צוגעמאַכט און ער האָט זיך אָנגערופֿן צום גאַסט:
― זאָגט־זשע מיר, יונגער מאַן, װאָס האָב איך אײַך געװאָלט פֿרעגן? יאָ. פֿון װאַנען קומט איר צום דאָזיקן געזינדל, װי איר רופֿט עס אָן? און װעלכע באַװײַזן האָט איר, אַז…
― אָ! איך קען עס זײער, זײער גוט! ― האָט זיך דער גאַסט אַרױסגעדרײט פֿון אַ גלײַכן ענטפֿער און, מורא האָבנדיק, ער זאָל זיך ניט אַרױסכאַפּן מיט אַן איבעריק װאָרט, װאָס קאָן האָבן אַ שײַכות צו זײַנען בעלי־בתּים, און דערמיט אַרױסגעבן זיך פֿאַרן רבֿ, אַז ער װױנט בײַ די שאַפּיראָס אונטער אַ ייִדישן נאָמען, האָט ער זיך צוגעאײַלט אַריבערטראָגן דעם שמועס אױף אַן אַנדער פּונקט.
― זאָגט מיר, געערטער רראַבי (דאָס װאָרט „רראַבי“ האָט ער אַרױסגעזאָגט שאַרף, מיט צװײ רי″ש'ען), זאָגט מיר, געערטער רראַבי, װאָס איך װעל אײַך פֿרעגן. איך בין איבערצײַגט, און נישט איך אַלײן, נאָר, װי איך האָב אײַך שױן געזאָגט, דער גרעסטער טײל קריסטן זענען איבערצײַגט, אַז די גאַנצע געשיכטע פֿונעם ריטואַל מיטן קריסטלעך בלוט צו דער ייִדישער מצה איז נישט מער װי אַ פּיזמון… איך אַלײן האָב געהאַט אַ געלעגנהײט זיך צוקוקן, װי די מצה װערט בײַ אײַך געבאַקן, און בין געקומען צו דער איבערצײַגונג, אַז ס'איז נישט מער װי עפּעס אַ פֿאַנאַטישע לעגענדע פֿון פֿאַרצײַטן. איך װאָלט גאָר װעלן װיסן, פֿון װאַנען נעמט זיך די דאָזיקע לעגענדע? און װאָס עפּעס גראָד גאָר אױף ייִדן? פֿאַרװאָס ניט אױף אַנדערע?…
דער רבֿ האָט באַטראַכט דעם גאַסט איבער אַ נײַס: „װאָס איז דאָס פּאָר אַ יונגער מאַן, װאָס איז פֿאַרליבט אין אַ ייִדיש מײדל, און איז גרײט צוליב דעם זיך מגײר זײַן, און קוקט זיך צו, װי אַזױ מע באַקט בײַ אונדז מצות, און אין איבערצײַגט, זאָגט ער, אַז ס'איז אַ לעגענדע, אַ בילבול, און פֿרעגט פֿונדעסטװעגן אַזעלכע קשיות, און דערצו איז ער פּערזענלעך באַקענט מיטן געזינדל פֿונעם דערמאָרדעטן טשיגירינסקי?… אױף אײן רגע פֿליט אים דורך אַ מחשבֿה. „אפֿשר אין דער חבֿרה־מאַן גאָר אַ פּראָװאָקאַטאָר?“… נאָר נײן. צו אַ נאַיִװ תּמימותדיק פּנים בײַ אים, און צו גוטע, צו אמתדיקע אױגן, צו אַן ערלעכער קוק… נײן. ניט אַזױ זעט אױס אַ פּראָװאָקאַטאָר“…
און ער טרײַבט אָפּ פֿון זיך די דאָזיקע שלעכטע מחשבֿה און רוקט זיך צו צום גאַסט נעענטער, װיל אים מכבד זײַן מיט אַ פּאַפּיראָס, כאָטש ער אַלײן, דער רבֿ הײסט עס, איז ניט קײן רױכנער. דער גאַסט באַדאַנקט זיך: ער איז אױך ניט קײן רױכנער.
― זעט איר, יונגער מאַן,― האָט אים דער רבֿ געזאָגט מיט אַ ביטער שמײכל ― זעט איר, װי מע טאָר זיך ניט כאַפּן?… מיט אײַער צעפֿרעגן זיך: „פֿון װאַנען נעמט זיך עס? און װאָס עפּעס נאָר אױף ייִדן און ניט אױף אַנדערע?“ ― פֿאַרענטפֿערט איר מײַנע פֿריִעריקע רײד, אַז אַזאַ ערנסטן שריט, װי איר װילט מאַכן, באַדאַרף מען זיך גוט איבערלײגן, און אַז מע באַדאַרף זיך, קודם־כּל, נאָענט באַקענען מיט דער „משפּחה“… װאָרעם װי װאָלט איר זיך דען געקאָנט רעכענען גליקלעך מיט דער, װאָס אין איר משפּחה געפֿינען זיך אַזעלכע, װאָס באַנוצן מענטשן־בלוט?… איר פּראָטעסטירט און זאָגט, אַז נײן? זאָג איך אײַך, אַז זיך אַלײן קאָנט איר אױך װינציק… אָט האָט איר נאָר־װאָס געזאָגט, אַז איר און דער בעסטער טײל קריסטן זענט איבערצײַגט, אַז דאָס איז, זאָגט איר, אַ פּיזמון און אַ בילבול און אַ לעגענדע. אין דער אמתן אָבער זענט איר װײַט פֿון איבערצײַגונג, און דאָס איז גאַנץ נאַטירלעך, פּשוט דערפֿאַר, װײַל איר קענט אונדז ניט. איר קענט אונדז אַזױ פּיל, װיפֿל מיר, למשל, קענען די כינעזער. איר האָט גאָר געהערט פֿון אונדז. מע האָט אײַך אָנגעדולט אַ קאָפּ, אַז ייִדן זענען אַזעלכע און אַזעלכע. אַז מיר האָבן פֿאַרבאָרגענע סעקטעס און אַז די סעקטעס האָבן פֿאַרבאָרגענע מינהגים… נעמען אױף זיך די טירחה לײענען אַלצדינג, װאָס איז הונדערטער מאָל אָפּגעלײקנט געװאָרן, אָדער אַלײן זיך צוקוקן, נאָכפֿאָרשן, באַקענען זיך מיט אונדז פֿון דער נאָענט, ― דערױף זענען בײַ אײַך װינציק בעלנים. װען איר זאָלט זיך באַקענען מיט אונדז אַ ביסל נעענטער, װאָלט איר געזען, װאָס פֿאַר אַ געלעכטער דאָס איז. איר װאָלט אַרױסגעזען, אַז ס'איז ניטאָ בײַ אונדז קײן שום פֿאַרבאָרגענע סעקטעס מיט קײן שום פֿאַרבאָרגענע מינהגים, אַז אַלע אונדזערע מעלות און חסרונות זענען פּונקט דיזעלבע, װאָס בײַ אײַך, מיט אַן אױסנאַם. װאָס אַלע עבֿירות קאָנט איר אונדז אױסװאַרפֿן, אױסער אײן עבֿירה פֿון בלוט פֿאַרגיסן… בײַ אונדז, נישט נאָר מענטשלעך בלוט, נאָר אַפֿילו בלוט פֿון אַ בהמה און פֿון אַן עוף, אַז מע דאַרף עס קױלן צוס עסן װאָלט איר געזען, װיפֿל דינים דערױף איז אָנגעשריבן און װיפֿל מאָל עס װערט דערמאַנט בײַ אונדז, מיר זאָלן ניט עסן מיטן בלוט, ניט פֿאַרגיסן קײן בלוט, ניט זען קײן בלוט… אַ שאָד, װאָס איך האָב ניט פֿיל צײַט אַצינד און דאָרט װאַרטן אױף מיר אַ בינטל ייִדן… (דער רבֿ ראָט געגעבן אַ קוק אױפֿן זײגער, דער גאַסט האָט זיך אױפֿגעכאַפּט). זיצט, זיצט. ס'זאָל ניט זײַן ערבֿ־יום־טובֿ ― הײַנט אױפֿדערנאַכט האָבן מיר פּסח ― װאָלטן מיר װעגן דעם געשמועסט אַ ביסל ברײטער. אױב איר װילט זיך באַקענען מיט דעם ענין אַ ביסל נעענטער, װעל איך אײַך דינען מיט װאָס איך קאָן. איר װעט געפֿינען בײַ מיר אַ גאַנצע ליטעראַטור. איך קאָן אײַך געבן אַ בוך פֿון פּראָפֿעסאָר כװאָלסאָן, האָט איר געהערט? נײן? (דער רבֿ איז אױפֿגעשטאַנען, צוגעגאַנגען צו דער שאַפֿע מיט ספֿרים). איך קאָן אײַך אױסלײַען דאָס בוך ביז איבער יום־טובֿ. איך קאָן אײַך אױסלײַען נאָך אַ פּאָר ביכלעך, אַלץ װעגן ריטואַל. און אױב איר װילט שטאַרק, קאָן איך אײַך מכבד זײַן מיט נאָך אַ בוך פֿון אונדזער גרױסן למדן און ייִדן־קענער רב ליוטאָסטאַנסקי. ער, פֿאַרשטײט איר מיך, ציטירט גמרות, װאָס ניט געשטױגן ניט געפֿלױגן, און ברענגט דינים פֿון אַן אײגענעם שולחן־ערוך, װאָס לא היה ולא נבֿרא, און דאָך באַציִען זיך אונדזערע קעגנער אױף אים װי אױף אַ גרױסן בר־סמכא, און כאָטש ער אין אָפּגעלײקנט געװאָרן װיפֿל מאָל מיט אַלע זײַנע שקרים וכזבֿים, דאָך איז ער נאָך עד־היום פֿאַרבליבן אין געװיסע קרײַזן דער גרעסטער אױטאָריטעט…
עס האָט זיך געעפֿנט װידער די אײגענע טיר און דיזעלבע פֿרױ מיטן פּאַרוק האָט זיך באַװיזן, שײן אָן װערטער, נאָר איבערגעקוקט זיך מיטן רבֿ, װעלכער האָט זיך אָפּגעבעטן בײַ איר מיט די אױגן, אַז אָט גײט ער… דער גאַסט האָט זיך אױפֿגעהױבן, זײער שײן אָפּגעדאַנקט פֿאַר די ביכער. ער האָט אַרױסגעזען, אַז װעגן דעם, װאָס ער איז געקומען אַהער רעדן, האָט ער איצט מער גאָרנישט װאָס צו רעדן. דער רבֿ איז גערעכט געװען: ער האָט זיך צו שטאַרק געאײַלט: צו אַ האַרט ניסל אָט דאָס ייִדישקײט אױף אײַנצובײַסן אַזױ גיך… ער האָט אַ טעות געהאַט אין חשבון: ס'איז, אַ פּנים, אַ סך גרינגער אָנגעקומען לאַפּידוסן אַרױסצוטרעטן פֿון ייִדישקײט, װי אים, פּאָפּאָװן, אַרײַנצוטרעטן… צו שטאָלץ, איז בײַ זיך דאָס דאָזיקע פֿאָלק. צופֿיל האַלט דאָס פֿון זיך, גאָר נישט קוקנדיק דערױף, װאָס איז אַזױ װאָלװל בײַ דער װעלט!… װאָס װעט זײַן װײַטער ― װײסט ער ניט. דערװײַל דאַרף מען גײן.
און ער האָט גענומען דאָס פּעקל מיט ביכער און אָנגעהױבן זיך געזעגענען, האָט אים דער רבֿ אָפּגעהאַלטן, געזאָגט, אַז, נישקשה, ער האָט נאָך עטלעכע מינוט פֿון זײַנעט װעגן.
― אַלזאָ, יונגער מאַן, קערן מיר זיך אום צום פֿריִעריקן שמועס. װי איך פֿאַרשטײ פֿון אײַערע רײד, זענט איר נאָענט צום געזינדל פֿונעם דערמאָרדעטן טשיגירינסקי און איר װײסט, זאָגט איר, אַז דאָס איז דעם שטיפֿפֿאָטערס אַרבעט? מיר דענקען אױך אַזױ. מיר זענען איבערצײַגט, אַז ס'איז אַזױ. נאָר װאָס קומט אַרױס פֿון אונדזער איבערצײַגונג, אַז ס'איז דאָ מענטשן, װאָס גײען אױס נאָך אַ פּאָגראָם? איר זעט דאָך, עס גײט אַזאַ אַגיטאַציע און אַלע בלעטער פּױקן: ריטואַל און ריטואַל!… און גראָד, אױף אונדזער אומגליק, האָט זיך עס באַדאַרפֿט טרעפֿן ערבֿ־פּסח… אָ! װען איר זאָלט װעלן אַרױסטרעטן!… שױן לאַנג, אַז איר קענט זיך מיט די דאָזיקע לײַט?
ראַבינאָװיטש־פּאָפּאָװ האָט װידער מורא געהאַט זיך אַרױסכאַפּן מיט אַן איבעריק װאָרט, האָט ער זיך געמאַכט, װי ער הערט ניט, װאָס מע פֿרעגט בײַ אים, און אָנשטאָט צו געבן ענטפֿער, האָט ער בעסער אַ פֿרעג געגעבן בײַם רבֿ נאָך אײן זאַך, װאָס אים איז געװען קשה.
― נאָך אַ קלײניקײט, געערטער רראַבי, האָב איך געװאָלט בײַ אײַך פֿרעגן: װאָס איז דער שׂכל, פֿון װאַנען נעמט זיך עס, װאָס נאָר אַז עס קומט אין דער צײַט, אַרום פֿאַר פּסח, שװימט אַרױף די דאָזיקע לעגענדע, און מע געפֿינט טאָ דאָ טאָ דאָרטן אַ…
― אַ „קרבן פּסח“? ―― כאַפּט אים אונטער דער רבֿ מיט זײַן אײדעלער איראָניע, און דער געדאַנק פֿון פּראָװאָקאַציע לױפֿט אים װידער דורך אין קאָפּ, אָבער מער נישט װי אױף אײן רגע און אױף זײַן פּנים באַװײַזט זיך זײַן פֿריִעריק גוטמוטיק שמײכעלע. איר װילט װיסן דעם שׂכל? דער שׂכל איז אָ פּראָסטער שׂכל. איך װעל עס אײַך דערקלערן מיט אַ משל.
און דער רבֿ, שױן שטײענדיק מיטן גאַסט בײַ דער טיר, האָט רויִק און פּאַמעלעך, װי זײַן שטײגער איז, און אַלץ מיטן זעלבן שמײכעלע, דערצײלט דעם משל:
― אַמאָל איז געװען אַ שיסער. אַ בריה אַ שיסער, װאָס האָט באַװיזן קונצן, ממש מרעיש־עולם געװען. דהײַנו? אַלע מאָל, װען ער זאָל ניט שיסן, האָט ער געטראָפֿן גלײַך אין רעדל אַרײַן. קײנמאָל נישט פֿאַרפֿעלט! איז דעם עולם געװאָרן קשה: װי איז דאָס מעגלעך, אַז אַ מענטש זאָל אַלע מאָל טרעפֿן אין רעדל אַרײַן, קײן אײנציק מאָל ניט פֿאַרפֿעלן? האָט מען גענומען זיך נאָכצוקוקן און מען איז דערגאַנגען דעם סוד, אַז פֿריִער שיסט ער און דאָס רעדל מאַכט ער שױן דערנאָך… דאָס איז דער משל. און דעם נמשל װעט איר געפֿינען אין די דאָזיקע ביכער, װאָס איך האָב אײַך געגעבן… איך האָף, אַז איר װעט נאָך אַרײַנקומען צו מיר, מסתּמא, באַלד נאָך יום־טובֿ. ס'איז זײער אינטערעסאַנט דאָס, װאָס איר זאָגט װעגן דעם געפֿונענעם טשיגירינסקי, אַז איר האָט אים געקאָנט און אַז איר װײסט פֿאַר זיכער דעם אמתן מערדער… איר װאָלט געקאָנט נוצלעך זײַן דעם אמת בײַ דער אױספֿאָרשונג. עס װאָלט געװען אַ גרױסער יושר. איך מײן, אַן ס'איז אײַער חובֿ, אַלס מענטש און אַלס קריסט…
― אָ! זײַט זיכער… לאָז זיך נאָר אָנהײבן די רעכטע אױספֿאָרשונג… איך גיב אײַך מײַן ערן־װאָרט… אָט האָט איר מײַן האַנט.
און דער רבֿ האָט מיט דאַנק אָנגענומען די דאָזיקע האַנט:
― איך גלױב אײַך. אײַערע אױגן זאָגן מיר, אַז איך האָב, דאַכט מיר, קײן טעות ניט… הלװאַי ס'זאָלן זײַן אַ סך אַזעלכע װי איר, װאָס זאָלן װעלן אונדז קענען נעענטער…
מיט אַ באַזונדער װאַרעמקײט האָט דער רבֿ אים געדריקט די האַנט, און אונדזער העלד איז אַרױס פֿון דאָרט מיטן פּעקל ביכער אונטערן אָרעם אַ צופֿרידענער, אַ לעבעדיקער, אַ פֿרײלעכער, װי אַלע מאָל, נאָר נישט צו חלומען אַפֿילו אַז דאָס פּעקל ביכער, װאָס ער טראָגט, טראָגט ער עס ניט קײן פּעקל ביכער, נאָך אַ פּעקל צרות אױך זײַן קאָפּ…
― זע נאָר, װאָס האָב איך מיך אַװעקגעזעצט אָט אָ דאָ אין מיטן שטוב אין אַ װינקעלע? שיִער פֿאַרגעסן, אַז ס'איז ערבֿ־פּסח!
אַזױ האָט שׂרה שאַפּיראָ זיך אױסגעשמועסט מיט זיך אַלײן, זיך געגעבן אַ כאַפּ אױף פֿונעם אָרט, װוּ זי איז געזעסן, און זי האָט זיך געגעבן אַ נעם צו דער אַרבעט אַזױ געשמאַק, אַז עס האָט געברענט בײַ איר אונטער די הענט. גאַנצע באַרג מיט מיסט זענען אַרױסגעקערט געװאָרן. גאַנצע שאַפֿעס מיט ביכער זענען איבערגעטרײסלט געװאָרן, און פּאַפּירן, פֿון דער װעלט פּאַפּירן זענען פֿאַר.ברענט געװאָרן.
― מישטײנס געזאָגט, אַ שטוב פֿון סאַמע לערנערס און פֿון סאַמע שרײַבערס! אַלע לערנען און אַלע שרײַבן: סיאָמקע שרײַבט. בעטי שרײַבט. דער קװאַרטיראַנט שרײַבט. אין חמץ אַרײַן! אין חמץ אַרײַן!
אַזױ האָט געזאָגט שׂרה און געװאָרפֿן פּעק מיט פּאַפּירן אין אױװן אַרײַן, נישט געלענט קײן כּבֿוד אױף קײן זאַך: „צו װאָס דאַרף מען איבעריקע שמאַטעס? אַבי אַ הקדש!“ און אָט אַזױ רײניקנדיק, איז זי אױסגעװען אַלע מײַזנלעכער, צװישן אַלע שאַפֿעס, קאָמאָדן און שפּיגלען, אַרײַנגעקוקט אױך צום קװאַרטיראַנט אין טישקעסטל אַרײַן, אין יענעם געװיסן טישקעסטל, װאָס אַז מע װיל עס עפֿענען, קאָן מען נישט, כאָטש ס'איז אָן אַ שלאָס.
― אפֿשר האָט ער דאָרטן עפּעס חמץ בײַ זיך? אַ קשיא אױף אַ מעשׂה! ― האָט שׂרה אַ זאָג געגעבן צו זיך אַלײן, אױסגעשאָלטן דאָס טישל מיט טױטע קללות דערפֿאַר, װאָס סע װיל זיך ניט עפֿענען, און סוף־כּל־סוף אױסגעפֿירט אירס: דאָס טישקעסטל האָט זיך אױפֿגעעפֿנט, און דאָרט האָט זי געפֿונען אַ גאַנצן אוצר.
ערשטנס, האָט זי דערזען אײַנגעװיקלט בײַ אים צװישן די פּאַפּירן איר טאָכטערס בילד. „װי קומט אַהער בעטיס פּאָרטרעט, אַ שטײגער? מסתּמא האָט זי אים געשענקט… און בסוד, אַז מיר זאָלן ניט װיסן… די משמעות, אַז עס גײט בײַ זײ אױף אַ גאַנג?… כאָטש אַפֿילו איר טאָכטער איז גענוג משוגע, מאַכט אָנשטעלן, װיל ניט, אַז מע זאָל דערמאַנען דעם נאָמען „שידוך“… נאָר עט! עס װעט זיך איר העלפֿן! סוף־כּל־סוף װעלן זײ, מסתּמא, קומען בײדע צו איר, צו דער מאַמען הײסט עס, און מע װעט איר אַנטפּלעקן דעם סוד, אַז מע האָט זיך ליב און אַז… אַך, װי דערלעבט מען דאָס שױן!“
אַזױ טראַכט זיך די גליקלעכע מוטער, צונױפֿלײגנדיק אים די פּאַפּירן און אַװעקלײגנדיק דאָס בילד צוריק אױפֿן אײגענעם אָרט, און אירע אױגן שטעלן זיך אָפּ עפּעס אױף אַ קלײן ביכעלע, אָן טאָװעלעך, און אָנגעשריבן איז אױף דעם מיט גרױסע אותיות: „מאָי דניעװניק“ ― „מײַן טאָגביכל“ הײסט עס.
זײַן טאָגביכל? ― זאָגט שׂרה צו זיך אַלײן און מישט אַ בלעטל נאָך אַ בלעטל, און דאָס האַרץ קלאַפּט איר, און זי װאַקסט, װאַקסט, װערט ברײטער װי לענגער. זי װאָלט דאָס ניט געלײענט בשום־אופֿן: װאָס גײט עס איר אָן, װאָס יענער שרײַבט דאָרט אין זײַן טאָגביכל? נאָר װיבאַלד זי האָט שױן געפֿונען בײַ אים אײַנגעװיקלט בעטיס בילד, מעג זי שױן, דאַכט זיך, אַ קוק געבן, װאָס קאָן ער, אַ שטײגער, שרײַבן אין זײַן „טאָגביכל“? אפֿשר װעגן איר טאָכטער?… און כּך הוה, אַזױ װי דאָס האַרץ האָט איר געזאָגט: דער גרעסטער טײל פֿון זײַן „טאָגביכל“ איז פֿאַרנומען מיט איר בעטין… „הײַנט איז ער געגאַנגען שפּאַצירן מיט בעטין… הײַנט האָט ער גערעדט מיט בעטין… מאָרגן גײט ער אין טעאַטער מיט בעטין… בעטי האָט געזאָגט… בעטי האָט געלאַכט… בעטי האָט געפֿרעגט, בעטי האָט געשװיגן“ ― אַלץ אַזעלכע נױטיקע זאַכן! און זי האָט געמײנס, זי װעט געפֿינען עפּעס רעכטס…
אַזױ טראַכט זיך שׂרה און בלעטערט דאָס ביכל אַ בלעטל נאָך אַ בלעטל און קאָן נישט געפֿינען, איר זאָלט זאָגן, אײן זאַך אַ רעכטע, אַ ערנסטע. כּדומה־למשל, אָט שטײט בײַ אים פֿאַרשריבן אַ נײַעס, אַז נעכטן איז ער געװען בײַ די „כאַססידים“ און געטאַנצט מיט די „כאַססידים“… אַ! דאָס מײנט ער אַװדאי פּורימדיקע סעודה בײַ אונדזער שלמה פֿאַמיליאַנט ― כאַ־כאַ־כאַ! אָט אַ שמױגער! אַװדאי באַדאַרף מען עס נאָך פֿאַרשרײַבן אין אַ בוך ― אין ספֿר פּראַלניק אַרײַן!… און פּלוצעם איז אױף אים אַ גדולה, און ער פֿאַרשרײַבט מיט אַ „הוראַ“: „הײַנט בין איך געװען בײַ די מצות! איך אַלײן בין געװען דערבײַ און בין צופֿרידן, זײער צופֿרידן, װאָס איך בין אַלײן געװען דערבײַ…“ גליקלעך װי די ראַבע קאַץ!
צי, אַ שטײגער, אַזאַ מעשׂה, װאָס ער שרײַבט װײַטער בײַ זיך אין טאָגביכל: „מאָרגן גײ איך צום רבֿ… כ'װעל רעדן מיט אים װעגן דאָגמאַטן און װעגן ריטואַל…“ װאָס איז דאָס פֿאַר אַ מין שלאַק? זאָל זי אַזױ װיסן פֿון בײז, װי זי הײבט אָן אַפֿילו צו פֿאַרשטײן, מיט װאָס מע עסט עס! װײס איך ― מסתּמא נאַרישקײטן…
שׂרה שאַפּיראָ לײגט אַװעק דאָס טאָגביכל אױך און װיל שױן צומאַכן דאָס טישקעסטל, האָט איר פּלוצעם אַ בלישטשע געגעבן אין די אױגן אַרײַן עפּעס זײער אַ שײן בריװעלע, געשריבן אױף רױט פּאַפּיר. „דאָס דאַרף זײַן איר בעטיס אַ בריװעלע, מסתּמא“, ― לױפֿט איר דורך אַ מחשבֿה אין קאָפּ, און זי צענעמט דאָס בריװעלע ― נײן, ס'איז ניט פֿון איר בעטין. װײַזן װײַזט אױס, אַז דאָס שרײַבט טאַקע אַ פֿרױענצימער, נאָר ניט בעטי. װאָס הײסט? זי קען ניט בעטיס האַנט? דאָס דאַרף זײַן אַװדאי פֿון דער מומע די מיליאָנערשע… כּדאַי צו זען, כ'לעבן. װאָס שרײַבט אים עפּעס די מומע? דאָס הײסט, שׂרה װאָלט בשום־אופֿן נישט גענומען לײענען דאָס דאָזיקע בריװעלע, װאָרעם װאָס גײט עס איר אָן, װאָס אַ מומע אַ מיליאָנערשע שרײַבט צו איר פּלימעניק צום סטודענט? נאָר װײַל זי האָט שױן געפֿונען בײַ אים איר טאָכטערס בילד, און װײַל זי האָט שױן געזען אין זײַן טאָגביכל, אַן ער טראַכט כּסדר פֿון איר בעטין, איז אָן אַן אומגליק, אַז זי װעט זיך פֿאַרגינען אַ קוק טאָן, װאָס שרײַבט אים, למשל, די מומע די מיליאָנערשע װעגן שידוך? טאָמער אַזעלכעס, װאָס זי, שׂרה, דאַרף עס װיסן? נאָר הערט אַ מעשׂה: ס'איז גאָר ניט פֿון דער מומע! די מומע זײַנע, אױף װיפֿל שׂרה געדענקט, הײסט אױף אַ ל. (ליִאַ), און דאָס בריװל איז גע חתמעט מיט אַ פּ. זי שרײַבט זיך אונטער: „דײַנע, דיך אײביק ליבנדע, װאָס קושט דיך און האַלדזט דיך, װיעראַ פּ.“ װער קאָן דאָס זײַן אָט די װיעראַ פּ., װאָס קושט אים און האַלדזט אים און שרײַבט זיך אונטער „דײַנע, דיך אײביק ליבנדע“? ― עפּעס אַ ליבע גאָר! און נאָך אַן אײביקע דערצו!…
אַז שׂרה האָט איבערגעלײענט דאָס דאָזיקע בריװעלע, װײסט זי אַלײן ניט, װאָס מיט איר איז געװאָרן. עס האָט זיך איר אױסגעדאַכט, עפּעס אַזױ װי עמיצער װאָלט געקומען צו גײן און װאָלט אָנגערעדט פֿאַר איר אַ באַרג מיט לשון־הרע אױף דעם, װאָס איר איז ליב…
אָדער אַזױ װי דער ערגסטער שׂונא װאָלט זיך אַרײַנגעריסן און װאָלט זי אױסגעשאָלטן מיט טױטע קללות אױף אַלע פֿיר זײַטן…
אָדער אַזױ װי זי װאָלט געזען עפּעס אַ בײזן אַ װיסטן חלום…
אָט װאָס אין בריװעלע איז געשטאַנען:
„טײַערער מײַנער!
„דײַנע בריװ צו אונדז האָבן אין דער לעצטער צײַט אָנגעהױבן זײַן אַזױ זעלטן און אַזױ קורץ, אַז עס גײען אונדז דורך אָפֿטמאָל אַלערלײ שװאַרצע געדאַנקען… דער פּאַפּאַ זאָגט, אַז דו װעסט שױן באַלד גאָר אױפֿהערן שרײַבן. דער פּאַפּאַ איז די לעצטע צײַט נאָך מער קאַפּריזנע װי געװען. ער בענקט אױך, נאָר ער װעט ניט אַרױסװײַזן פֿאַר קײנעם… דו קאָנסט דיר דען פֿאָרשטעלן, גרישאַ מײַנער טײַערער, װי איך און מיר אַלע קוקן שױן אַרױס אױפֿן הײליקן פּסח?… איך צײל שױן פּשוט די טעג און הער ניט אױף צו בעטן גאָט פֿאַר דיר, ער זאָל דיך ניט פֿאַרלאָזן, און דער עיקר, עס זאָל דיר גרינג אָנקומען, און איך װינטש דיר גלענצנדן ערפֿאָלג! הלװאַי, דו זאָלסט אונדז דערפֿרײען צום הײליקן יום־טובֿ מיט דער גוטער בשׂורה, אױף װעלכע מיר אַלע קוקן אַרױס, און מער פֿון אַלעמען איך, דײַנע, דיך אײביק ליבנדע, װאָס האַלדזט דיך און קושט דיך,
װיעראַ פּ.“
שׂרה האָט דאָס דאָזיקע בריװעלע אױך אַװעקגעלײגט צוריק אױפֿן אײגענעם אָרט, צוגעמאַכט דאָס טישקעסטל און גענומען זיך צוריק צו איר אַרבעט. נאָר אָך און װײ איז געװען צו דער אַרבעט. ס'איז שױן געװען גאָר ניט דאָס, װאָס פֿריִער. אַלצדינג איז איר װי געפֿאַלן פֿון די הענט. זי האָט כּמעט גאָר ניט געװוּסט, װאָס זי טוט. איר קאָפּ איז געװען אין יענעם בריװעלע פֿון יענער װיעראַ פּ., װאָס קושט אים און האַלדזט אים, אַ מכּה איר אַ גרױסע, װוּ זי אין ערגעץ דאָרטן! ― װער קאָן זי זײַן, אַ שטײגער, אָט די װיעראַ פּ.? טראַכט זיך שׂרה, שטעלט זיך אָפּ אַלע מאָל און קנאַקט זיך אױס אַלע פֿינגער, װי איר שטײגער איז: זאָל דאָס זײַן גלאַט אַ מײדל, װאָס איז אין אים פֿאַרליבט? (מע קאָן זיך פֿאַרליבן אין אַזאַ שײנעם בחור, װאָס האָט געענדיקט מיט אַ מעדאַל און האָט אַ מומע אַ מיליאָנערשע אָן אַ קינד און אָן אַ רינד!) װאָס־זשע איז זי מיט אים אַזאַ נאָענטע שמעלקע, װאָס זי שרײַבט אים „דו“?… און װאָס קוקט זי אים אַזױ אױס אױפֿן הײליקן יום־טובֿ? און װאָס הענגט זי זיך אַזױ אױף זײַן האַלדז? .
שׂרה פֿאַרגעסט אַ װײַלע, נאָר זי קערט זיך אום צוריק:
― זאָל דאָס זײַן אַ כּלה? ― (ניט דערהערן װעלן דאָס די שׂונאים!) װי װאָלט ער ניט דערמאַנט די גאַנצע צײַט און װי װאָלט ער דאָס געהאַט אַ העזה צו שפּילן אַ ליבע מיט איר טאָכטער?… צװײ ליבעס?… צװײ כּלות?… דאָס װאָלט שױן געװען ערגער װי אין סדום! דאָס װאָלט שױן געװען הימל עפֿן זיך, עק װעלט!… נײן. דאָס קאָן ניט זײַן! ראַבינאָװיטש איז ניט אַזאַ מענטש… דאָס קאָן ניט זײַן! דאָס קאָן ניט זײַן!…
שׂרה נעמט זיך װידער צו דער אַרבעט. זי װאָלט װעלן פֿאַרגעסן ― קאָן זי ניט. די דאָזיקע װיעראַ פּ. קריכט איר גאָר פֿון קאָפּ ניט אַרױס! האָט איר געהערט אַזאַ אָנשיקעניש? אָט אַיענער שלימזל, טומאַרקין, זאָל דאָ זײַן אַצינד, װאָלט זי דורך אים אפֿשר געקאָנט געװױרע װערן, װער דאָס איז… איז ער אָבער פֿאַרפֿאַלן געװאָרן, װי אין װאַסער אַרײַן. װאָס טוט מען? זי װעט דאָך ניט פֿרעגן בײַם קװאַרטיראַנט: „װער איז אָט די װיעראַ פּ., װאָס איז אין אײַך אַזױ פֿאַרקאָכט?“… װאָרעם זי װעט דאָך דערמיט אַלײן אױסגעבן, אַז זי האָט זיך געפּאָרעט בײַ אים צװישן זײַנע פּאַפּירן… נאָר װאָס טוט מען? װאָס פֿאַר אַן עצה גיט מען זיך, מע זאָל דערגײן, װער איז אָט די װיעראַ פּ.?
אָט אַזױ האָט זיך נעבעך די מוטער געבראָכן דעם קאָפּ אומזיסט, װאָרעם זי זאָל זײַן מיט אַכצן קעפּ, װעט איר דען אײַנגעפֿאַלן אַזאַ זאַך, אַז די װיעראַ פּ. ― דאָס איז ניט מער און ניט װינציקער װי אונדזער העלדס אַ לײַבלעכע שװעסטער, װיעראַ פּאָפּאָװאַ?…
תּחילת האָט שׂרה חשק געהאַט נעמען דאָס בריװעלע צו זיך און װײַזן דער טאָכטער, װאָס װעט זי זאָגן דערױף? אפֿשר װײסט בעטי, װער איז אָט די װיעראַ פּ.? דערנאָך האָט זי זיך באַטראַכט, אַז ס'איז ניט כּדאַי זיך אָנהײבן מיט אַזאַ עזות־פּנים. בעטי קאָן איר אָפּשפּילן אַן ערבֿ־יום־טובֿ, למאַי זי קוקט אַרײַן אין פֿרעמדע בריװלעך, אַז זי זאָל האָבן צו געדענקען. און אַגבֿ האָט איר װײ געטאָן דאָס האַרץ, טאָמער װײסט בעטי גלײַך מיט איר, װער איז אָט די װיעראַ פּ., װעט זי נעבעך האָבן אַ פֿאַרשטערטן פּסח!
― נאַט אײַך אַ נײַעם שלימזל, אַ װיעראַ פּ. אױף מײַן קאָפּ! ― האָט שׂרה געזאָגט צו זיך אַלײן און פֿאַר גרױס האַרצװײטיק האָט זי געװאָלט זיך נוקם זײַן אין איר קװאַרטיראַנט און נעמען דאָס בריװל און פֿאַרברענען דאָס אין חמץ. און הלװאַי װאָלט זי דאָס טאַקע מקײם געװען. הלװאַי װאָלט זי פֿאַרברענט דאָס דאָזיקע בריװל מיטן טאָגביכל אינאײנעם, װאָלט זי אפֿשר אױסגעלײזט איר קװאַרטיראַנט פֿון אַן אומגליק, װאָס האָט געװאַרט אױף אים און געלױערט, װי מיר װעלן דאָס אין גיכן אַרױסזען באַשײַנפּערלעך.
אין דער צײַט, װען שׂרה האָט זיך געשלאָגן מיט דער דעה, צי זאָל זי אַרױסנעמען צוריק דאָס בריװעלע, װאָס זי האָט געפֿונען בײַם קװאַרטיראַנט אין טישקעסטל, צי נײן, האָט זיך געלאָזט הערן פֿון דרױסן אַ קלונג.
― אָט דאָס דאַרף זײַן אָדער דער קװאַרטיראַנט, אָדער בעטי, ― זאָגט שׂרה צו זיך אַלײן און לױפֿט אַראָפּ עפֿענען די טיר.
געקלונגען האָט דאָס אָבער ניט דער קװאַרטיראַנט און ניט בעטי, נאָר דװקא דער קלײנער סיאָמקע. ער איז הײַנט צוריקגעקומען פֿון גימנאַזיע פֿריִער װי אַלע מאָל.
― װאָס איז די מעשׂה?
מע האָט זײ נאָר־װאָס צעלאָזט אױף פּסח אַלעמען, די ייִדישע װי די קריסטלעכע קינדער, און סיאָמקע װאָלט באַדאַרפֿט, אײגנטלעך, קומען אַהײם מיט אַ גדולה, מיט אַ פֿרײד, װי געװײנלעך. צום סוף איז ער אַרײַנגעקומען אַ פֿאַרװײנטער, אַ צעקנײטשטער, אַ צעבײַלטער. און ער האָט אױסגעבראָכן אין אַ געװײן, אַ יאָמער, אַ קלאָג.
― גאָט איז מיט דיר! סיאָמקעניו, טײַערער מײַנער, װאָס װײנסט דו? אַ שלעכטע אַטעסטאַציע? ― פֿרעגט אים די מוטער און איז שױן גרײט ברעכן די הענט.
נײן. דװקא אַ גוטע אַטעסטאַציע. דװקא סאַמע פֿינפֿן.
― װאָס־זשע װײנסט דו?
מע האָט אים געשלאָגן.
― װער?
די חבֿרים, די גימנאַזיסטן די קריסטלעכע פֿון די עלטערע קלאַסן. שױן אַרױסגײענדיק פֿון גימנאַזיע, נאָכדעם װי מע האָט זײ צעלאָזט, האָט מען אים אַװעקגעלײגט און מע האָט אים געהרגעט, געשלאָגן, אָט דאָ, און אָט דאָ, און אָט אָ דאָ…
― װײ איז דער מאַמע דײַנער! פֿאַרװאָס? פֿאַרװאָס האָט מען דיך געשלאָגן?
ער זאָל װיסן פֿאַרװאָס! פֿאַר טשיגירינסקין, האָבן זײ געזאָגט, שלאָגן זײ אים.
― פֿאַר װאָסער טשיגירינסקין?
― פֿאַר װאָלאָדקען, װאָס מיר האָבן אים געהרגעט, זאָגן זײ, אױף פּסח און אױסגעצאַפּט זײַן בלוט, זאָגן זײ, צוליב אונדזער מצה…
און סיאָמקע װײנט און כליפּעט און װישט זיך די אױגלעך מיט בײדע הענט, און די מוטער קנאַקט אױס אַלע פֿינגער און בטלט אױס אַלע בײזע, װיסטע, פֿינצטערע חלומות אױף אירע שׂונאימס קעפּ און אױף זײערע הענט און פֿיס, ― ביז עס קומט זיך צונױף די גאַנצע שטוב, פֿריִער דוד, דערנאָך בעטי (דער קװאַרטיראַנט איז געקומען שפּעטער פֿון אַלעמען), צום לעצטן חמצדיקן װאַרעמעס, װאָס װערט אָפּגעכאַפּט אױף גיך, בחיפּזונדיק, װי עס פּאַסט פֿאַר ערבֿ־פּסח, װען מע האָט קײן צײַט ניט און װען מע איז דערצו נאָך אױפֿגערעגט און מיט סכּנות בײז פֿאַרן קינד, װאָס איז אַזױ צעהרגעט און צעבײַלט געװאָרן, נעבעך גאָט די נשמה שולדיק. אַלע האָבן געפֿילט, אַז עס האָט זיך גענומען אױף זײ עפּעס אַן אומגליק, אַז אָט דער װאָלאָדקע מיט זײַן אומגעלומפּערט־שרעקלעכן טױט איז אַ שטראָף פֿון גאָט אױף אַ גאַנצע שטאָט מיט ייִדן, און מער פֿון אַלעמען האָט זיך עס אױסגעגאָסן אױף זײ, אױף די שאַפּיראָס, װאָס גראָד זײ באַדאַרפֿן זיצן אין שכנות מיט אָט דער קירילעכען!… און אײנער אױפֿן אַנדערן האָבן זײ אַרױפֿגעלײגט, אָדער געװאָלט אַרױפֿלײגן, די גאָנצע שולד פֿון זײער באַקאַנטשאַפֿט מיט קירילעכען און מיט איר „משפּחטערע“.
דער ערשטער איז אַרױסגעטראָטן דוד שאַפּיראָ און איז אָנגעפֿאַלן אױף זײַן װײַב, למאַי זי פֿירט באַקאַנטשאַפֿטן מיט גױיִשע שכנים און שכנהטעס. ער װאָלט, זאָגט ער, אָפּגעזעסן דאָ נאָך צען יאָר, נאָך צװאַנציק יאָר, נאָך הונדערט יאָר ― און װאָלט זיך נישט געיאָגט שליסן קענטשאַפֿט מיט אַ שיכּור קירילע און מיט אַ שיכּורטע קירילעכע, און װאָלט ניט געװאָלט, זאָגט ער, אַז זײַן קװאַרטיראַנט זאָל לערנען מיט איר קדיש. װאָס פֿאַר מחותּנים, זאָגט ער, זענען זײ מיט אַ גױ קירילע? און צו װאָס דאַרף ער, אַז זײַן סיאָמקע זאָל שפּילן אין פֿערדלעך ניט מיט זײַן גלײַכן? ― און נאָך אַ סך טענות און פּרעטענזיעס האָט דוד צו זײַן װײַב און צו זײ אַלעמען.
― שױן? האָסט שױן געקאָנטשעט, צי נאָך ניט? ― מאַכט צו אים שׂרה. ― דו װעסט מיך אַמאָל אױך לאָזן אױסרעדן אַ װאָרט, צי נײן?
― פֿאַרװאָס ניט? פֿון מײַנעט װעגן ― אַפֿילו צען טױזנט װערטער.
― אױב אַזױ ― מאַכט צו אים שׂרה ― דאַרף איך דיר דערצײלן אַ נײַעס, אַז דו ביסט אַ שאַפּיראָ, אַ שאַלאָװילע, אַ קוריערסקי פּאָיעזד!
― מזל־טובֿ! ― זאָגט איר דוד און פֿאַרבײגט זיך.
― מיט מזל זאָלסט דו לעבן! ― ענטפֿערט אים שׂרה און ענדיקט איר געדאַנק: ― װען דו זאָלסט ניט זײַן קײן שאַפּיראָ און קײן שאַלאָװילע און קײן קוריערסקי־פּאָיעזד, װאָלסט דו געװוּסט, אַז די גאַנצע קענטשאַפֿט מיט קירילעכען װאַקסט פֿון דײַן טאָכטער, און דעם פּלאַן, אָן דער קװאַרטיראַנט זאָל לערנען מיט קירילעכעס זונדל, װײס איך ניט, װער ס'האָט אױפֿגעגעבן. מיר דאַכט, אַז דאָס שטאַמט טאַקע פֿון ראַבינאָװיטשן אַלײן…
אױף די רײד קומט אָן דער קװאַרטיראַנט און, דערהערט, אַז מע דערמאַנט דעם נאָמען ראַבינאָװיטש, קוקט ער אױף בעטין און פֿרעגט מיט די אױגן: „װעגן װאָס, אײגנטלעך?“…
― האָסט אַ טעות, מאַמע, ― שטעלט זיך אַרױס בעטי און רעדט אױף רוסיש, בכדי דער קװאַרטיראַנט זאָל אױך פֿאַרשטײן: ― דעם פּלאַן, אַז ראַבינאָװיטש זאָל מאַכן די אוראָקן מיט װאָלאָדקען, האָט אױפֿגעגעבן דװקא סיאָמקע. סיאָמקע האָט זיך באַרימט פֿאַר װאָלאָדקען מיט די פֿינפֿן, װאָס ער ברענגט פֿון גימנאַזיע, האָט אים װאָלאָדקע געזאָגט, אַז װען ער װאָלט האָבן אַ רעפּעטיטאָר, אַזױ װי סיאָמקע, װאָלט ער אױך געבראַכט פֿינפֿן אַהײם פֿון זײַן אוטשילישטשעучилище: שול װאָלט אים אפֿשר דער שטיפֿטאַטע אַזױ ניט געשלאָגן. האָט זיך סיאָמקע אױף אים דערבאַרעמט און צוגעשטאַנען צו ראַבינאָװיטשן, אַז ראַבינאָװיטש זאָל זיך נעמען לערנען מיט זײַן חבֿר װאָלאָדקע כאָטש אַ האַלבע שעה אין טאָג. װאָס? אפֿשר ניט אַזױ, סיאָמקע?
― צו װאָס באַדאַרפֿסט דו עדות? מע גלױבט דיר אַזױ אױך, אָן אַ גבֿית־עדות, ― זאָגט איר די מוטער, װאָס איז דעם פֿרימאָרגן אָנגעשטאָלן אױפֿן קװאַרטיראַנט מיט סכּנות פֿאַרן שײנעם בריװעלע, װאָס זי האָט אױסגעטרײסלט בײַ אים הײַנט אין טישקעסטל, ― זי האָט שױן גאָר פֿאַרגעסן אַפֿילו די מומע די מיליאָנערשע… און אױף דער טאָכטער איז זי געװען בײז, למאַי זי נעמט זיך אָן דעם קװאַרטיראַנטס קריװדע און לײגט אַרױף די גאַנצע באָד אױפֿן אומגליקלעכן סיאָמקע. טאָמער איז קאַרג, הײסט עס, די קלעפּ, װאָס דאָס קינד האָט נעבעך הײַנט געכאַפּט, באַדאַרף מען נאָך צושטעלן אים אַ בענקעלע פֿאַרן משוגענעם טאַטן…
און כּך הוה. אַזױ װי זי האָט געטראָפֿן. דוד האָט מער ניט באַדאַרפֿט נאָר האָבן אױף װעמען אױסצולאָזן דעם כּעס, האָט ער גענומען עסן און טאָטשען דעם „קלײנעם װעװריק“, אים דערגײן די יאָרן מיט װערטער און מיט מוסר: „אַ מיצװה! לאָז אַ ייִנגעלע װיסן, מיט װעמען צו פֿירן חבֿרשאַפֿט און אױף װעמען צו האָבן רחמנות… געבענטשט זאָלן זײַן די הענט, װאָס האָבן אים געשלאָגן“… און נאָך אַזעלכע װערטער האָט דער פֿאָטער אַרײַנגעזעצט אינעם אומשולדיקן סיאָמקען, װאָס האָט איבער אַ נײַעס אָנגעהױבן װײנען און כליפּען.
סיאָמקען איז, אַ פּנים, באַשערט געװען, אַז הײַנטיקן טאָג זאָל ער זײַן דאָס כּפּרה־הינדל בײַ די שאַפּיראָס אין שטוב, װוּ די אַטמאָספֿערע איז געװאָרן אַלע מאָל געדיכטער, גלײַך װי שװאַרצע װאָלקנס האָבן זיך פֿון ערגעץ אָנגערוקט אױף איר, אַזעלכע װאָלקנס, װאָס מוזן זיך ענדיקן מיט אַ שטורעם, מיט אַן אױסגאָס… אַלע האָבן עס אין דער דאָזיקער שטוב כּמו װי געפֿילט און אַלע זענען געװען צעקאָכט אין דער דאָזיקער שטוב, און מער פֿון אַלעמען ― דער קװאַרטיראַנט. אים אַז מע האָט בײַם חמצדיקן װאַרעמעס דערצײלט אַקוראַט די מעשׂה, װי אַזױ מע האָט הײַנט געשלאָגן סיאָמקען, ― האָט ער אַװעקגעװאָרפֿן דאָס עסן. עס האָט אים אױפֿגעטראָגן! זינט ער איז בײַ די שאַפּיראָס אױף דער קװאַרטיר, געדענקען זײ ניט, ער זאָל זײַן װען אין כּעס. תּמיד אַזאַ װײכער און אַזאַ ליבער, איז ער מיט אַמאָל געװאָרן מלא־רציחה. די אױגן האָבן זיך אים עפּעס װי איבערגעקערט. דאָס פּנים איז געװאָרן רױט. די געדיכטע שװאַרצע האָר פֿון קאָפּ האָבן זיך אים אױפֿגעשטעלט, אױסגעזען װי אַ גריװע, און ער אינגאַנצן האָט אױסגעזען עפּעס מאָדנע, טאַקע נאָר װי אַ צערײצטע חיה.
― איך װעל עס ניט פֿאַרשװײַגן! ― האָט ער געדונערט און געבליצט. ― אָט לױף איך אַװעק גלײַך צום אינספּעקטאָר, צום דירעקטאָר, און מאַך זײ אַ װיסטן סוף! איך װעל זײ איבערקערן די גימנאַזיע מיטן קאָפּ אַראָפּ!
― ששש… ניט געכאַפּט און ניט געלאָפֿן און ניט איבערגעקערט קײן גימנאַזיעס! ― רופֿט זיך אָן דוד שאַפּיראָ און רירט אָן דעם קװאַרטיראַנט דעם עלנבױגן. ― מיט אײַער לױפֿן און מיט אײַער פּילדערן װעט איר גאָרנישט מאַכן. מיר זענען ייִדן, זײ זענען גױים, פֿאַרפֿאַלן!
דער קװאַרטיראַנט װיל זיך אָבער ניט באַרויִקן.
― װאָס הײסט, ס'איז פֿאַרפֿאַלן? ס'איז ניט פֿאַרפֿאַלן! אַזאַ זאַך קאָן מען ניט פֿאַרשװײַגן!
― כאַ־כאַ, ניט פֿאַרשװײַגן! און אַז איר װעט שרײַען, װאָס װעט איר פּועלן? ― פֿרעגט אים איבער דוד מיט אַ געלעכטער, מיט אַ געלעכטער פֿון יאַשטשערקעס. ― איר װעט נאָר פּועלן אײן זאַך: אַז דעם „קלײנעם װעװריק“ װעט מען בעטן מחילה פֿון גימנאַזיע אַרױס ― און מיר װעלן בלײַבן אָן אַ פּראַװאָזשיטעלסטװע… אָט צו װאָס איר קאָנט זיך דערשפּילן!
דער קװאַרטיראַנט קוקט אױפֿן בעל־הבית מיט פֿאַרחידושטע אױגן, און דער בעל־הבית שטעלט זיך אָפּ און רעדט װײַטער:
― איר קוקט מיך אָן? ― איך װײס, װאָס איך רעד! גלױבט מיר, אַז איך װײס. בײַ אײַך איז דאָס אַ שפּילעכל: יאָ פּראַװאָזשיטעלסטװע, ניט פּראַװאָזשיטעלסטװע. פֿאַר נױט הײבט איר אײַך אױף ― און זײַט מיר געזונט. װעמען האָרכט איר? און איך האָב עס פֿײַנט: איך װיל ניט, פֿאַרשטײט איר מיך, אַז פּאָליציע זאָל זיך מיט מיר ניאַנטשען. גענוג. ס'איז מיר שױן נימאס געװאָרן. די פּראַװאָזשיטעלסטװע ליגט מיר שױן אָט אָ דאָ!…
דוד שאַפּיראָ באַװײַזט מיט דער האַנט אױפֿן האַלדז און נאַקן, פֿון הינטן. פֿאַרװאָס איז בײַ אים אױסגעקומען, אַז די „ פּראַװאָזשיטעלסטװע“ דאַרף ליגן בײַ אים אױפֿן האַלדז און נאַקן, פֿון הינטן ― איז שװער צו פֿאַרשטײן. נאָר נאָך די דאָזיקע רײד בלײַבט דער קװאַרטיראַנט אָן װערטער.
„אַז מענטשן האָבן נאָר אײן זאַך אױפֿן קאָפּ ― „פּראַװאָזשיטעלסטװע“― קאָן עפּעס זײַן גוט?“ ― טראַכט ער זיך, זעצט זיך אַװעק צוריק, און דוד שאַפּיראָ הערט ניט אױף צו דרשען:
― מיר זאָלן װעלן, הערט איר, קוקן אױף די זאַכן און זיך נעמען צום האַרצן איטלעכס מאָל, װאָס מע שלאָגט אונדז און מע באַרעדט אונדז און מע מאַכט אונדז מיט דער בלאָטע גלײַך, װאָלטן מיר, נו־נו, באַדאַרפֿט אָדער ליגן אױפֿן פּנים כּסדר און װײנען, אָדער האַלטן אין אײן שרײַען „שמע־ישׂראל“ און אין אײן גװאַלדעװען, אַז מע באַלײדיקט אונדז. מיר דאַכט, אַן מע באַדאַרף שױן קײן גרעסערע באַלײדיקונג פֿון דעם, װאָס עס װערט אױף אונדז אױסגעהאַװקעט אין דער דומע אין אײן טאָג… אָדער צי דאַרף מען נאָך אַ בעסערע באַלײדיקונג פֿון דעם, װאָס מע שרײַבט די לעצטע טעג אױף די בלעטער אַזױ פֿיל פּאַסקודסטװע אױף אונדז װעגן בלוט, אַז עס שלאָגט שױן צו דער גאַל ― טפֿו!
ראַבינאָװיטש װיל אױך אַרײַנשטעלן אַ װאָרט, לאָזט ער זיך ניט. דוד שאַפּיראָ, אַז ער צערעדט זיך, איז געפֿערלעך.
― װאָס װעט איר מיר זאָגן? װאָס װעט איר מיר דערצײלן מעשׂיות? איך װײס פֿריִער, װאָס איר װעט מיר זאָגן. איר װעט זאָגן דאָס, װאָס אַלע מאָל: „מענטשלעכקײט“, „מענטשן־ערע“… איך װײס עס, גלױבט מיר, גלײַך מיט אײַך. איר זענט אַװדאי זײער גערעכט און ס'איז אַװדאי אַ פֿאַרדראָסיקע זאַך. ובפֿרט נאָך, אַז מע פֿאַלט אָן אױף אַ קינד, װאָס איז גאָט די נשמה שולדיק. אַלצדינג גוט און שײן און פֿײַן. מיר טאָרן אָבער ניט פֿאַרגעסן, אַז מיר זענען ייִדן און אַז מיר לעבן אין אַ ביטערער צײַט… עס װעט איבערגײן, גלױבט מיר, עס װעט איבערגײן. עס װעט נאָך קומען אַ צײַט, װאָס זײ װעלן חרטה האָבן. אָט װעט איר זען!… און ער? סיאָמקע? מילא! ער װעט, אם ירצה שם, אױסװאַקסן, װעט ער פֿאַרגעסן… װי איר זעט מיך אַ ייִדן, אַז ער װעט עס פֿאַרגעסן. װי זאָגט מען עס בײַ אונדז: „ביז דער חתונה װעט זיך עס פֿאַרהײלן“…
ראַבינאָװיטש זעט, אַז ס'איז אַרױסגעװאָרפֿן.. ער װעט דעם דאָזיקן מענטשן ניט איבעררעדן. „אַ מאָדנע מענטש! אַ מאָדנע פֿאָלק אָט דאָס ייִדישע פֿאָלק מיט אַ מאָדנער פּסיכאָלאָגיע!“…
― נו, גענוג דיר שױן צו װײנען און צו קלאָנען, מײַן טײַערער מעדאַליסט. ביז װאַנען איז דער שיעור? ― זאָגט שאַפּיראָ צו סיאָמקען, װאָס װױנט זיך איבער―אַ־נײַעס, װערט שיִער ניט צעגאָסן פֿאַר געװײן. ― נאַרעלע! גאָט װעט זיך מיט זײ אָפּרעכענען פֿאַר דיר און פֿאַר מיר און פֿאַר אונדז אַלעמען. ער איז אַ בטוח, באַרעלע. ער, אַז ער װיל, קאָן ער. דו טו דיך אָן, נאַרעלע, און קום בעסער מיט מיר אַרױף אױף דער „אַלעקסאַנדראָװסקע“, נאַרעלע, װעל איך דיר קױפֿן נײַע שטיװעלעך אַ פּאָר אױף יום־טובֿ, און פֿון דאָרטן װעלן מיר זיך אַראָפּכאַפּן אין קעלער אַרײַן נאָך װײַן אױף אַרבע־כּוסות…
דערהערט „נײַע שטיװעלעך אױף יום־טובֿ“ און „װײַן אױף אַרבע־כּוסות“, װערט סיאָמקע אַן אַנדער קינד. דעם געשמאַק פֿון נײַע שטיװעלעך אױף יום־טובֿ און דעם טעם פֿון גײן מיטן טאַטן אין קעלער אַרײַן נאָך װײַן אױף אַרבע־כּוסות געדענקט ער נאָך פֿון פֿאַראַיאָרן און פֿון פֿאַר צװײ יאָרן און פֿון פֿאַר דרײַ יאָרן. און ער הײבט זיך אױף פּאַװאָלינקע פֿונעם אָרט און, כליפּענדיק, װישט ער מיט אַלע פֿינגער די אונטערגעשװאָלענע אױגלעך מיטן רױטן נעזל, און איז שױן גרײט צו פֿאַרגעסן די טרערן, מיט די קלעפּ, מיטן בזיון, מיט אַלע מיט אַנאַנדער. „אַ קינד בלײַבט אַ קינד, מיר פֿאַר זײַנע בײנער!“ ― טראַכט זיך די מוטער, װאָס קושט אים און העלפֿט אים מיט איר פֿאַרטעך אױסװישן זיך דאָס ליכטיקע פּנים מיט די לעצטע טרערן, װאָס הענגען אים נאָך אױף די לאַנגע ברעמען, װי קלײנע טראָפּנס טױ אין אַ זומערדיקן פֿרימאָרגן, בעת די זון גײט אױף… און דער פֿאָטער הערט נאָך אַלץ ניט אױף צו רעדן. ער האָט אױך רחמנות אױף זײַן קינד, אפֿשר ניט װינציקער װי די מוטער. ער װיל עס אָבער ניט אַרױסבאַװײַזן און נעמט זיך דאָס דאָזיקע געפֿיל פֿאַרטרינקען אין װערטער:
― נו? געגאַנגען זאָל װערן! ― זאָגט ער צו סיאָמקען און טרײַבט מיט אים קאַטאָװעס. ― גיך און געשװינד, װאָרעם ס'איז ערבֿ יום־טובֿ. נאַרעלע, מע קאָן נאָך דאָרטן אױסקױפֿן אַלע שטיװעלעך און חלילה גיט איבערלאָזן פֿאַר אונדז קײן טראָפּן װײַן אױף אַרבע־כּוסות.
אַרײַנשלעפּן דעם פּסח אין שטוב אַרײַן ― איז ניט אַזאַ גרינגע זאַך, װי עס װײַזט זיך אױס אױפֿן ערשטן קוק. און װער שמועסט, אין געמײנעם גראַד, װוּ ס'איז ניטאָ קײן איבעריקע הענט ― קומט עס אָן זײער שװער, טאַקע ממש כּקריעת־ים־סוף. און דאָך קאָן זיך שׂרה שאַפּיראָ באַרימען, אַז זי איז מיטן פּסח פֿאַרטיק געװאָרן באַצײַטנס, מע קאָן זאָגן, נאָך גאָר פֿאַר פֿרי. די זון האָט נאָך אַפֿילו ניט געקליבן זיך אונטערגײן. אַ סך בעל־הביתטעס אין איר גראַד, װאָס אַרבעטן, אַזױ װי זי, אַלײן, אָן דינסטן, האָבן נאָך געהאַלטן גאָר פֿון פֿאָרנט, און בײַ איר איז שױן געװען כּמעט אינגאַנצן פּסחיק, כאָטש נעם און זעץ זיך אַװעק צום סדר. אַלצדינג איז דאָ געװען רײן אַזױ װי גאָלד. אַלעס האָט שעמערירט און געפֿינקלט און אַרױסגעזונגען פֿון אַלע װינקעלעך. דער טיש איז שױן געװען איבערגעצױגן מיט אַ שנײ־װײסן טישטעך. די לײַכטער מיט די בענטשליכט זײַנען שױן געװען גרײט. אױך די קערה מיט די מצות און דער װײַן, װאָס דוד שאַפּיראָ מיטן זון האָבן געבראַכט צו טראָנען פֿון קעלער, אָנגעטאָן אין די גרינע און רױטע קאַפּסולן, זענען שױן געשטאַנען אױפֿן טיש. אַפֿילו דער מרור מיטן חרוסת האָבן זיך שױן געלאָזט הערן אין נאָן אַרײַן מיט זײער שאַרפֿן ריח פֿון פֿרישן נאָר־װאָס אָנגעריבענעם כרײן.
שׂרה אַלײן איז געװען נאָך האַלב יום־טובֿדיק אָנגעטאָן, געשטאַנען מיט פֿאַרקאַטשעטע אַרבל אין קיך, פֿאַרקלאַפּט מיט אײער די צוגעפֿירטע מצה־מײַל, װאָס זי האָט נאָר־װאָס געקליבן זיך אױסגיסן אױף אַ הײסער מיט שמאַלץ אָנגעשמירטער סקאָװערדע ― מאַכן לאַטקעס, די אמתע כּשרע פּסחיקע לאַטקעס, געפּרײגלט אױף פּסחיקער גענדזנשמאַלץ, „עס מעג זײ עסן דער מלכות“.
דוד איז נאָר־װאָס געקומען פֿון מרחץ, רױט װי אַ צװיק, שטאַרק אַרומגעשױרן די פּאות מיט די װאָנצעס און פֿאַרבײַגײענדיק פֿאַרכאַפּט דאָס בערדל אױך אַ ביסל (ער איז ניט שולדיק: דאָס האָט דער צירולניק אױף זײַן אײגענע אַחריות אים אַ ביסל צורעכט געמאַכט, ס'זאָל אױסקומען לײַטן־גלײַך). איצט איז דוד געװען בײַ זיך אין אַלקער, אַראָפּגעװאָרפֿן פֿון זיך די װאָכעדיקע קלײדער און אַרײַן אין יום־טובֿ אַרײַן. אין דער מינוט האָט ער געהאַלטן בײַם אױבערשטן העמד מיטן נײַעם שניפּס. און װײַל דוד איז אַ מענטש, װאָס האָט ליב, װי מיר װײסן, אַלצדינג זאָל זײַן אָפּגעטאָן אױף דער גיך, האָט דעריבער נישט דאָס אױבערשטע שטאַרק אָנגעקראָכמאַליעטע העמד, נישט דער נײַער שניפּס בשום־אופֿן נישט געװאָלט זיך אונטערגעבן. זײ האָבן צײַט. איז דוד געװען אױף זײ אש־להבֿה ― ער זאָל זײ קאָנען צערײַסן!
אין צװײטן אַלקערל איז געװען בעטי. זי האָט זיך געמאַכט אַ נײַע פֿריזורקע לכּבֿוד יום־טובֿ. און דאָס איז געװען אַן עבֿירה פֿאַר גאָט. נעמען אַזעלכע האָר, װי די נאַטור האָט זי געבענטשט, און פֿאַרבײַטן זײ אױף דער שװאַרציאָר װײסט װעמענס האָר ― פֿע! נאָר װאָס װעט איר טאָן מיט דער מאָדע? װער װעט זיך עס אײַנשטעלן גײן אַקעגן שטראָם?… נאָר אײן סיאָמקע איז שױן געװען פֿאַרטיק אָנגעטאָן אין זײַן גאַנצער אוניפֿאָרם מיט די גלאַנצנדיקע זילבערנע קנעפּ און אין די נײַע שטיװעלעך, װאָס מע האָט אים געקױפֿט אױף פּסח און װאָס זענען געװען אַ רפֿואה, אַ באַלזאַם צו די קלעפּ, װאָס ער האָט הײַנט אין דער פֿרי געכאַפּט פֿון זײַנע חבֿרים. פֿילנדיק אױף זיך די דאָזיקע נײַע שטיװעלעך, װאָס שמעקן נאָך מיט שוסטער, און צוהערנדיק זיך צום ריח־ניחוח פֿון דער פּסחיקער שמאַלץ, װאָס האָט זיך געפּרײגלט בײַ דער מאַמען אױף דער אָנגעגליטער סקאָװערדע, און אַרײַנקוקנדיק אין דער „הגדה של פּסח“, װאָס װערט אַרױסגענומען בײַ זײ פֿון צװישן די פֿאַרשטױבטע ספֿרים אַלע פּסח, ― האָט שױן סיאָמקע כּמעט גאָר פֿאַרגעסן, אַז מע האָט אים װען ס'ניט איז אַפֿילו אָנגערירט מיט אַ פֿינגער, כאָטש אַפֿילו, מע זאָל זיך שטאַרק צוקוקן, װאָלט מען נאָך איצט אױך געקאָנט זען סימנים, בלױלעכע צײכנס אונטער די אױגן… נאָר אַז מע האָט אַזעלכע שײנע נײַע שטיװעלעך, און עס לאָזט זיך הערן אַ ריח־ניחוח פֿון די פּסחיקע לאַטקעס, װאָס מע װעט באַלד אױפֿגעבן, און בײַנאַכט שטײט פֿאָר אַ סדר, און די פֿיר קשיות קען ער אױסװײניק, און אין קעשענע ליגט אַן אַטעסטאַציע פֿון גימנאַזיע מיט סאַמע פֿינפֿן, און פֿאַר די אױגן געפֿינט זיך אַזאַ שײנע „הגדה של פּסח“, ― איז אַ חידוש, אַז עס האָבן זיך אים פֿאַרהײלט אַלע װוּנדן? מיר דאַכט, אַז מע זעט פֿאַר זיך נאָר אַזאַ הגדה אַלײן, איז שױן אַ כּפּרה אַלעס אױף דער װעלט.
די „הגדה של פּסח“, װאָס סיאָמקע האָט זיך אין איר אַזױ פֿאַרטיפֿט, איז געװען ניט גלאַט אַזױ אַ הגדה פֿון יענעם מין הגדות, װאָס מע קריגט זײ פֿאַר אַ דרײער בכל תּפֿוצות ישׂראל. נײן. דאָס איז געװען אַן אַלטע הגדה, אַ ירושה בײַ שאַפּיראָן פֿון די אמתע, פֿון די סלאַװיטער שאַפּיראָס, מיט אַלע ל″ב פּירושים און מיט בילדער און אילוסטראַציעס. זי פֿאַרדינט דעריבער, מען זאָל איר שענקען אַ פּאָר װערטער, ובפֿרט אַז די דאָזיקע הגדה האָט זיך דערלעבט אַזאַ כּבֿוד, אַז פּאָליציע־לײַט האָבן זיך מיט איר אַרומגעטראָגן און עקספּערטן האָבן זי שטודירט, װי מיר װעלן דאָס גאָר אין גיכן אַרױסזען פֿון די װײַטערע קאַפּיטלעך פֿון אונדזער ראָמאַן.
דאָס הײסט, אײגנטלעך, איז פֿון דער הגדה אַלײן גאָר ניטאָ װאָס צו זאָגן, אַ הגדה װי אַלע הגדות: מיטן „מה נשתּנה“, מיטן „עבֿדים הײנו“, מיטן „לפֿיכך“ און מיטן חד־גדיא“. דער עיקר זענען דאָ נאָר די בילדער. אמת, מע קאָן ניט זאָגן, אַז די בילדער זאָלן זײַן אַי־אַי־אַי. געאַרבעט אױף זײ האָבן, אַ פּנים, ניט די ערשטע קינסטלער פֿון דער װעלט, אַזױ אַז פּרעה מלך פֿון מצרים, װאָס איז אױסגעמאָלט אױפֿן ערשטן בלעטל, װאָלט גיכער אָנגעשטאַנען זײַן אַ קצבֿ אײדער אַ קיסר, און משה רבינו מיטן שטעקן האָט אױסגעװיזן װי אַן עכטער פֿאָניע, און זײַן ברודער אַהרן הכּהן ― װי אַ גלח. יוסף הצדיק האָט געהאַט אַ מײדלש פּנים, און פּוטיפֿרע האָט, פֿאַרקערט, געכאַפּט דעם אָפּבליק פֿון אַ מאַנסביל… דערפֿאַר זענען אָבער די עשׂר־מכּות געװען צעמאָלט אױפֿן שענסטן אופֿן: „דם“ און „צפֿרדע“ און „כּינים“ ― אַלצדינג אַזױ נאַטירלעך, אַזױ ראַיעל… אױך די פֿיר „בנים“ זענען געװען אױסגעמאָלט פֿײַן, און בעסער פֿון אַלע ― דער „חכם“. דאָס הײסט, פֿון זײַן פּנים איז קײן באַזונדערע חכמה נישט געװען אַרױסצוזען, האָט זיך אָבער דער קינסטלער געקליגט אים אױסצומאָלן מיט אַ פֿינגער אױפֿן שטערן, צו באַװײַזן, אַז ער איז אַ מענטש אַ בעל־מוח. אױך דער „רשע“ האָט זיך מיט זײַן רישעות ניט אַרױסבאַװיזן גאָרניט. פֿאַרקערט, אַ פּנים דװקא אַ חנעװדיקס, אַ נעבעכל. אַ גליק, װאָס אונטן איז געשטאַנען מיט גרױסע אותיות: רשע. אַניט װאָלט מען זיכער מײנען, אַז ער איז ניט קײן רשע, נאָר אַ צדיק… דער,„תּם“, מיטן „שאינו יודע לשאול“ זענען געװען װי אײן מאַמע האָט זײ געהאַט.. בײדע קורנאָסע און בײדע דעם קאָפּ אױף אַ זײַט און בײדע צענומען די הענט, גלײַך װי זײ װאָלטן זאָגן: „װאָס װײסן מיר? מיר זענען אידיאָטן. מיר װײסן גאָרניט“…
דער גאַנצער אַנטיק פֿון די אילוסטראַציעס איז געװען די „עקידה“, דאָס הײסט, אַ בילד, װי אַזױ אַבֿרהם אָבֿינו פֿירט זײַן אײן־און־אײנציקן זון יצחק צו דער עקידה, כאָטש אַפֿילו אין פֿלוג איז עס אַ שטיקל קשיא: װי קומט אַהער, אין פּסחיקער הגדה, גאָר די עקידה פּלוצעם אין מיטן דערינען? און װאָס איז עפּעס אױסגעקומען דעם קינסטלער אױסצומאָלן אונדזער ערשטן גוטן פּאַטריאַרך עפּעס טאַקע נאָר װי אַ כוליגאַן, כאָטש אַפֿילו אין שיך און זאָקן, מיט אַ גרױסן אַרבע־כּנפֿות, און פּאות לאַנגע, װאָס גאָט װײסט, אױב מע האָט אַזעלכע פּאות גאָר געטראָגן אין אַבֿרהם אָבֿינוס צײַטן? און װאָס איז אים עפּעס אױסגעקומען געבן אַבֿרהם אָבֿינון אין האַנט אַרײַן ניט קײן חלף, נאָר אַ קאַװקאַזער שטעכמעסער, מיט װעלכן ער איז גרײט דורכצושטעכן דעם אומשולדיקן יצחקס האַלדז דורך און דורך?
די אַלע קשיות, װאָס מיר פֿרעגן, האָבן אָבער נישט אָנגעקערט סיאָמקען אױף קײן האָר. אַדרבה, ער האָט אָנגעקװאָלן פֿון אַלע בילדער, און בעסער פֿון אַלעם איז אים געפֿעלן דװקא די „עקידה“ ― און גײט טוט אים עפּעס! עס האָט זיך אים אױסגעװיזן ― װאָס קען שױן, דאַכט זיך, זײַן שענער פֿון דעם? און סיאָמקע דערמאַנט זיך, װאָס ער האָט געלערנט מיטן ייִדישן רבין אין חומש: װי אַזױ גאָט האָט געװאָלט אױספּרוּװן אַבֿרהמען, האָט ער אים געהײסן ברענגען פֿאַר אַ קרבן זײַן „אײן־און־אײנציקן בן־יחיד“, און נאָכדעם, װי אַזױ אַבֿרהם האָט אים גענומען מיטן האָלץ און פֿײַער און מיטן שעכטמעסער, און װי אַזױ יצחק פֿרעגט זיך נאָך בײַם טאַטן אױפֿן שעפֿעלע, און װי אַזױ דער טאַטע בינדט דעם זון, נעמט דאָס מעסער און װיל שױן מאַכן כיק, ― קומט צו פֿליִען אָ מלאך פֿון גאָט, און סיאָמקעס האַרץ, װאָס האָט געקלאַפּט טיק־טאַק, טיק־טאַק, װי אַ זײגערל, באַרויִקט זיך, די טרערן, װאָס זענען דעמאָלט אים געשטאַנען אין די אױגן, װערן אין אײן כּהרף־עין אױסגעטריקנט, און סיאָמקע איז זיך מחיה, װאָס גאָט האָט ניט דערלאָזט אַזאַ זאַך…
קוקנדיק אױפֿן דאָזיקן בילד, לעבט איבער סיאָמקע נאָך אַ מאָל די אײגענע געפֿילן, װאָס דעמאָלט: רחמנות אױף יצחקן, די מורא פּאָר אַבֿרהמען, ער זאָל אים חלילה ניט קױלן, און פֿרײד, װאָס דער מלאך איז געקומען באַצײַטנס און ניט דערלאָזט אַזאַ זאַך… און ער מישט אַ בלעטל נאָך אַ בלעטל, און ער קװעלט פֿון דער אַלטער הגדה מיט די שײנע זעלטענע אילוסטראַציעס, און ער פֿילט זיך יום־טובֿדיק, װי אַלע האָבן זיך דאָ געפֿילט, אױסער אײן מענטשן אין דער דאָזיקער שטוב, ― דאָס איז געװען דער קװאַרטיראַנט ראַבינאָװיטש.
ראַבינאָװיטש איז געזעסן בײַ זיך אין זײַן צימער פֿון נאָכן חמצדיקן װאַרעמעס אָן איבער דער ליטעראַטור פֿון עלילת־דם, װאָס דער רבֿ האָט אים הײַנט אין דער פֿרי אױסגעליִען, געלײענט, װי אַזױ ייִדן „געברױכן קריסטלעך בלוט אױף פּסח אין זײער מצה“; מיט אײנעם װאָרט, ראַבינאָװיטש האָט שטודירט „הלכות ריטואַל“… אָנגעלײענט זיך װי אַ פּױק מיט די שײנע בלוטיקע פּראָצעסן, װאָס זענען פֿאָרגעקומען אין גראָדנע, אין װעליזש, אין באָריסאָװ, אין סאַראַטאָװ און אין אַנדערע שטעט, װוּ אַן אױסגעלאָזענע שיקסע אָדער אַ געשמדטער אונטער־אָפֿיציר זענען געװען די אײנציקע עקספּערטן און די אײנציקע באַגלױבטע עדות־זאָגער, װי אַזױ ייִדן זענען זיך נוהג מיטן צאַפּן בלוט פֿונעם געהרגעטן קריסט ערבֿ־פּסח בײַ די מצות באַקן, און נאָך אַזעלכע שײנע מעשׂיות, װוּ איטלעכס בלעטל און יעדער שורה שרײַט : „שקר־וכּזבֿ!… שאַנטאַזש!… דומהײט… פּראָװאָקאַציע!“… ― כאַפּט ער זיך אױף, גײט זיך דורך אַ פּאָר מאָל הין און צוריק איבערן חדר, גלעט זיך די צעפּאַטלטע האָר, זעצט זיך אַװעק צוריק, נעמט אַרױס דאָס „טאָג־ביכל“ און שרײַבט אַרײַן די דאָזיקע װערטער: „הײַנטיקער טאָג איז בײַ מיר אַװעקגעגאַנגען כּמעט אינגאַנצן אױפֿן ריטואַל… <<איך האָב הײַנט גע<<… און איז אָפּגעהאַקט געװאָרן סאַמע אין אָנהײב װאָרט. װאָרעם עס האָט זיך פּלוצעם דערהערט אַזאַ מוראדיקער קלונג פֿון אונטן, אַז די פּען איז בײַ אים אַרױסגעפֿאַלן פֿון די פֿינגער. דאָס איז געװען יענער באַקאַנטער קלונג, װאָס לאָזט זיך הערן אין דער דאָזיקער שטאָט, װי מײַ האָבן שױן אײן מאָל באַמערקט, נאָר בעת עס ברענט און מע דאַרף ראַטעװען די נפֿשות, אָדער בעת עס איז אַן „אָבלאַװע“ אױף ייִדן.
דוד שאַפּיראָ, װעלכער איז אױף דעם קלונג מער מבֿין פֿון אַלעמען, האָט גלײַך אַ זאָג געגעבן: „פּאָליציע!“, און האָט געכאַפּט אױף זיך די קאַפּאָטע און געװאָלט לױפֿן אַראָפּ, האָט אים שׂרה אָפּגעהאַלטן און, װי געװײנלעך, געװאָלט איבערשפּאַרן:
― װאָס לױפֿסטו? נאַ דיר גאָר פּאָליציע! װאָס איז עפּעס אין מיטן דערינען דיר אײַנגעפֿאַלן „פּאָליציע? מיר דאַכט, אַז זינט די װעלט שטײט, איז אַ מינהג, אַז אַן אָבלאַװע מאַכט מען בײַנאַכט, גיט בײַטאָג.
― אַ משל, דעריבער גײען די קאַטשקעס באָרװעס! פֿון װאַנען װײסטו, אַזש אַן אָבלאַװע?
― װאָס דען? גוט־יום־טובֿ בעטן איז מען צו דיר געקומען פּלוצעם אין מיטן דערינען ערבֿ־פּסח פֿאַרן סדר?
― אַן אַקציע מיט דער ייִדענע! אומעטום באַדאַרף זי אַרױסװײַזן, אַז זי איז אַ בהמה! האַסט דו געהערט אַ ביסל! אַז איך זאָג פּאָליציע, איז פּאָליציע!
עס װײַזט אױס, אַז די, װאָס זענען געשטאַנען בײַ דער טיר, האָבן קײן צײַט נישט געהאַט צו װאַרטן, בין מאַן און װײַב װעלן זיך אַמאָל אױסטענהן, װאָרעם עס האָט זיך באַלד דערהערט אַ צװײטער קלונג נאָך אַ שטאַרקערער פֿונעם ערשטן, אַזאַ קלונג, װאָס דאַכט זיך אױס, אַז ער װעט שױן קײנמאָל ניט אױפֿהערן. און דער בעל־הבית מיטן קװאַרטיראַנט האָבן זיך בײדע, יעדער פֿון זײַן צימער, געלאָזט לױפֿן אַראָפּ פֿון די טרעפּ, שיִער ניט אומגעװאָרפֿן אײנער דעם אַנדערן; בײדע זענען זײ געלאָפֿן װאָס גיכער עפֿענען די טיר ― און שטעלט אײַך פֿאָר אַ שײנס! געטראָפֿן האָט דאָך טאַקע ער, ניט זי! װאָס דען? ער איז אַ נאַר אַ ייִנגעלע? אַז ער זאָגט דיר פּאָליציע, איז פּאָליציע…
און דוד שאַפּיראָ, כאָטש ער איז געװען אַזױ, אַז אַ שענערן לײגט מען אין דער ערד אַרײַן, האָט נאָך פֿונדעסטװעגן געפֿונען אין זיך גענוג כּוח אַ זאָג צו געבן מיט אַ געלעכטער צום װײַב, װאָס איז געבליבן שטײן מיט די האַלב־פֿאַרטיקע לאַטקעס אױף אַ מינוט צום חלשן:
― נו? װער איז גערעכט?…
פֿון דער גאַנצער כאַליאַסטרע אומגעריכטע געסט, װאָס האָבן זיך אַרײַנגעריסן צו די שאַפּיראָס, האָט דוד דערקענט מער נישט אַז אײנעם; דאָס איז געװען זײַנער אַן אַלטער באַקאַנטער „אָקאָלאָדאָטשניקקאַפּיטאַן פֿון פּאָליצײ־דיסטריקט“, װאָס דוד האָט אים נישט אײן מאָל „גענתנט אין יד אַרײַן“ סײַ אונטער אַ יום־טובֿ, סײַ אין די טעג פֿון אַ גאַנץ יאָר. נישט נאָר אַ גוטער באַקאַנטער איז דאָס געװען, נאָר טאַקע, מ'קען זאָגן, אַ גוטער פֿרײַנד. עס זענען געװען צײַטן, װאָס דער עסק איז בײַ זײ געגאַנגען אױף „דו“, דאָס הײסט נישט, חס־ושלום, אַז דוד האָט געזאָגט דעם „אָקאָלאָדאָטשניק“ ו, נאָר פֿאַרקערט, דוד אים „איר“, און ער דודן „דו“, און דאָס אַלײן איז דאָך שױן אַ סימן, אַז מ'איז בײַם פּריץ אַ שטיקל חשובֿ… אױסער דעם דאָזיקן „אָקאָלאָדאָטשניק“, זענען אַלע אַנדערע אָקאָלאָדאָטשנע נאַדזיראַטעלעס און די אַלע איבעריקע פּאַרשױנען געװען פֿאַר שאַפּיראָן אינגאַנצן פֿרעמד. עס האָט זיך אים אױסגעװיזן, אַז דאָס זענען מענטשן, װאָס געהערן זיך מיט פּראַװאָזשיטעלסטװע גאָר נישט אָן. אײנער מיט אַ ליסינע און מיט גוטע גרױע אױגן, נישט קײן גרױסע עפּאָלעטלעך, זעט אױס עפּעס אַ מין „סודיאַсудья: ריכטער“, אָדער אַ „סודיעבנע סליעדאָװאַטעלследователь: דעטעקטיװ“, אָדער גאָר אַ פֿרעדסעדאַטעלпредседатель: פֿאָרזיצער פֿון „אָקרוזשנע סודокружной суд: געריכט פֿון דיסטריקט“, און נאָך אײנער אַ פֿײַנער יונג מיט שײנע װאָנצעס, אַ אָפֿיציר, און אפֿשר אַ „פּאָלקאָװניק“, נאָר, דאַכט זיך, אַז נישט גלאַט אַ פּאָלקאָװניק, נאָר אַ זשאַנדאַרמסקי פּאָלקאָװניק…
אַן אַנדערן אױף שאַפּיראָס אָרט װאָלט אַזאַ זאַך אפֿשר נישט אָנגערירט אין דער לינקער פּאה: לאָז זײַן אַ פּראָסטער פּאָלקאָװניק, לאָז זײַן אַ זשאַנדאַרמסקי פּאָלקאָװניק ― װעמען גײט עס אָן? דוד שאַפּיראָ איז אָבער נישט אַזאַ מענטש. אין די זאַכן, װאָס זענען שײך צו פּאָליציע און צו פּראַװאָזשיטעלסטװע, האָט ער זיך, װי מיר װײסן, אַלע צײנער אױפֿגעגעסן, און ער קאָן בשום־אופֿן נישט פֿאַרשטײן, װאָס האָט דאָ צו טאָן „אָקרוזשנע סוד“? און װאָס פֿאַר אַ מחותּן איז דאָ אַ זשאַנדאַרם מיט פּראַװאָזשיטעלסטװע?
נאָך אײנער, אַ דריטער, איז דאָ געװען, װאָס האָט אױסגעזען דודן זײער קענטלעך. דאָס איז געװען אַ הױכער, אַ געזונטער פּאַרשױן מיט ברײטע פּלײצעס און מיט גראָבע ליפּן, מיט בלױע ברילן אױף די אױגן, און געגאַנגען אָנגעטאָן איז ער ציװיל, גאָר נישט װי אַ טשינאָװניק, און געהאַלטן האָט ער זיך עפּעס מאָדנע, האַרט בײַ די װענט, נישט אַרױסגעלאָזט קײן װאָרט פֿונעם מױל, נאָר צוגעגאַנגען אַלע מאָל אױף די שפּיץ פֿינגער אָדער צום „סודיאַ“ אָדער צום זשאַנדאַרם, אַ װוּנק געגעבן מיט די בלױע ברילן און צוריק אַװעקגעשטעלט זיך בײַ דער װאַנט. „דעם פֿױגל, האָב איך, שײַנט מיר, אַמאָל ערגעץ געזען… דער נפֿש הײבט מיר נישט אָן צו געפֿעלן“, ― טראַכט זיך דוד און קאָן זיך בשום־אופֿן נישט דערמאָנען, װען און װוּ האָט ער זיך מיט אים באַגעגנט…
נאָר אױב דוד שאַפּיראָ װײסט נישט, װער דאָס איז, האָט אים זײַן טאָכטער בעטי, און באַלד נאָך איר דער קװאַרטיראַנט ראַבינאָװיטש, גלײַך דערקענט, אַז דאָס איז דער פּאַרשױן מיט די גראָבע תּאװהדיקע ליפּן, װאָס האָט געהאַט אַמאָל, תּחילת װינטער, אין יענער געװיסער נאַכט, אָפּגעפֿירט ראַבינאָװיטשן אין חדר אַרײַן. און כאָטש ער טראָגט איצטער געדיכטע בלױע ברילן, דאָך זעט בעטי, אַז ער לאָזט פֿון איר קײן אױג נישט אַראָפּ, און זי װײסט נישט, װאָס מיט איר איז, נאָר זי קאָן נישט איבערטראָגן דעם דאָזיקן קוק, זי האָט מורא ― זי װײסט נישט פֿאַר װעמען, זי ציטערט ― און װײסט נישט פֿאַר װאָס… און אַזױ װי דעמאָלט אין טעאַטער, אַזױ אױך איצט קוקט זי זיך איבער מיטן קװאַרטיראַנט, פֿרעגט אים מיט די אױגן: „ס'איז ער?“ ― „ס'איז ער“, ענטפֿערט איר ראַבינאָװיטש אױך מיט די אױגן און שמײכלט צו, אַז איצט איז נישטאָ װאָס מורא צו האָבן… דוד שאַפּיראָ מעג זיך טאַקע באַרימען, אַז זינט ער האָט צו טאָן מיט פּראַװאָזשיטעלסטװע, מיט אָבלאַװעס און מיט פּאָליציע, איז ער נאָך קײנמאָל אַזױ רויִק נישט געװען, װי אַצינד. דאָס האַרץ איז אים געװען, װי מ'זאָגט, אױף אײן אָרט, און ער האָט זיך געהאַלטן מיט די אומגעריכטע געסט טאַקע װי אַ מאָלאָדיעץ. ער האָט נישט געפֿרעגט בײַ קײנעם, װאָס און װען. ער האָט נאָר פֿאַרלײגט די הענט אַהינטער און כּמו װי מיט אַ שמײכעלע געקוקט און געװאַרט: „װאָס װעט דאָ זײַן?“
לאַנג װאַרטן האָט ער אָבער נישט באַדאַרפֿט. צו אים איז צוגעגאַנגען דער באַקאַנטער „אָקאָלאָדאָטשניק“ און, בעת די איבעריקע פּאַרשױנען זענען געשטאַנען און באַטראַכט פֿריִער די סטעליע, דערנאָך די װענט, דערנאָך די פּאָדלאָגעס, האָט ער געגעבן צו װיסן שאַפּיראָן, װי אַ גוטן באַקאַנטן, אַז מען איז געקומען צו אים מאַכן אַן „אָביסק“.
שאַפּיראָ קוקט אױפֿן אָקאָלאָדאָטשניק גאַנץ רויִק.
― אַן אָביסק? װאָס פֿאַר אַן אָביסק? איך האָב עפּעס געגנבֿעט?
― געגנבֿעט נישט געגנבֿעט ― ענטפֿערט אים דער אָקאָלאָדאָטשניק האַלב אָפֿיציעל האַלב אַלס גוטער באַקאַנטער ― נאָר זוכן דאַרף מען. אפֿשר װעט מען עפּעס געפֿינען…
― אָך, מיטן גרעסטן פֿאַרגעניגן! ― זאָגט אים שאַפּיראָ און צעלאַכט זיך ממש.
שׂרה פֿאַרשטײט נישט, װאָס איז דאָס אױף איר דודן אַזאַ גדולה, װאָס ער לאַכט.
― אַן אָביסק װילן זײ מאַכן, ― זאָגט דוד צו זײַן װײַב און גיט איר צו פֿאַרשטײן, װאָס הײסט אַן אָביסק: זײ װילן זוכן…
― װאָס װילן זײ זוכן? דעם נעכטיקן טאָג? דעם פֿאַראַיאָריקן שנײ?
― װאָס גײט עס דיך אָן? לאָזן זײ זוכן.
אין דער צײַט, װען מאַן און װײַב האָבן זיך אױסגעשמועסט, האָט דער פּאַרשױן מיט די בלױע ברילן אַ װוּנק געגעבן צום אָקאָלאָדאָטשניק, אָנגעװיזן אױך דער פֿאַרשלאָסענער שאַפֿע, און דער אָקאָלאָדאָטשניק איז צוגעגאַנגען צו דודן, װי צו זײַנעם אַן אַלטן באַקאַנטן, און געהײסן זיך געבן די שליסלעך פֿון דער שאַפֿע.
― װי קומט צו מיר שליסעלעך? ― מאַכט צו אים דוד אַלץ מיט אַ געלעכטער, ― שליסעלעך דאָס איז איר עסק…
― שׂרה! ― רופֿט ער זיך אָן צוס װײַב אױף ייִדיש, ― װוּ זענען די שליסלעך? עפֿן זײ אױף די שאַפֿע.
― װאָס הײסט, איך זאָל זײ עפֿענען די שאַפֿע? ― מאַכט צו אים שׂרה מיט שרעק. ― דאָרט ליגט דאָך די מצה!
― און אַז די מצה איז װאָס? בהמה, זײ װעלן דיר אױפֿעסן די מצה?
― װאָס רעדסטו? זײ װעלן נישט אױפֿעסן די מצה, נאָר זײ װעלן מיר חמצדיק מאַכן די מצה מיטן גאַנצן פּסח …
פֿונעם דאָזיקן שמועס, װאָס איז געגאַנגען אױף ייִדיש, האָבן די געסט פֿאַרשטאַנען נאָר אײן װאָרט „מצה“, װאָס איז איבערגעחזרט געװאָרן אַזױ פֿיל מאָל, און פֿון שׂרהס איבערגעשראָקן פּנים איז געװען אַרױסצוזען, אַז עס גלוסט זיך איר נעבעך זײער נישט אױפֿעפֿענען די שאַפֿע, האָבן זײ זיך מאָדנע איבערגעקוקט, גלײַך װי זײ װאָלטן זאָגן:
„עס װײס די קאַץ, װעמענס פֿלײש זי האָט אױפֿגעגעסן…“
דוד שאַפּיראָ האָט אַנדערש פֿאַרשטאַנען דעם דאָזיקן קוק.. אים האָט זיך אױסגעדאַכט, אַז די פּריצים לאַכן פֿון זײַן װײַב, װאָס זי ציטערט אַזױ איבער דער מצה, איז ער גרײט געװען גלײַך מיט זײ נעמען אַן אָנטײל אינעם דאָזיקן געלעכטער.
ער איז דאָך אױך אַ מאַנסביל, רופֿט ער זיך אָן צו זײ, קוקנדיק אױף זײַן פֿרױ, מיט אַ געלעכטערל:
― אַלע װײַבער זענען גלײַך, כע, כע! ― זי האָט מורא, איר זאָלט איר נישט חמצדיק מאַכן די מצה, כע, כע.
אױף גױיִש איז דאָס בײַ אים אױסגעקומען, װי מע קאָן זיך פֿאָרשטעלן, נאָך מיט מער חן:
― אָנאַ באָאיטסאַ, טשטאָב װי ניע אָװאָמעצאָװאַלי יעיאַ מאַצו, כע, כע!
― װאָס הײסט עס „כאָמעצאָװאַל“? ― פֿרעגן זײ בײַ שאַפּיראָן, און שאַפּיראָ פֿױלט זיך נישט און דערקלערט זײ, װי אַזױ מען מאַכט חמצדיק פּסחדיקע מצה.
און בכדי זײ זאָלן אים בעסער פֿאַרשטײן, באַװײַזט ער זײ מיט אַלע זײַנע צען פֿינגער, אַז נאָך זײַן װײַבס שׂכל קומט אױס, אַז װיבאַלד זײ רירן זיך נאָר צו צו דער מצה מיט זײערע חמצדיקע הענט, אַזױ, מײנט זי, איז שױן קאַפּוט מיט דער מצה, אױס מצה, כאָטש נעם װאַרף זי אַרױס אין דרױסן, כע, כע…
מע קען נישט זאָגן, אַז אַזאַ געבן צו פֿאַרשטײן זאָל זײ זײַן שטאַרק צום האַרצן, און יענער, װאָס האָט אױסגעזען װי אַ זשאַנדאַרם, האָט זיך, װײַזט אױס, גאָר באַלײדיקט, טאַקע נישט אױף קאַטאָװעס. ער האָט אַ זאָג געגעבן צום אָקאָלאָדאָטשניק: „מ'זאָל עפֿענען די שאַפֿע!“ איז דער אָקאָלאָדאָטשניק צוגעגאַנגען צו שאַפּיראָן, אַרױפֿגעלײגט אים די האַנט אױפֿן אַקסל און אַ זאָג געגעבן אים מיטן האַרבן װאָרט, שױן נישט װי אַ גוטער באַקאַנטער, נאָר װי אַ טשינאָװניק: עס זאָל געעפֿנט װערן די שאַפֿע! און די שאַפֿע איז געעפֿנט געװאָרן.
און אַך! װאָס פֿאַר אַ בילד עס האָט זיך באַװיזן פֿאַר אַלעמענס אױגן: גאַנצע דרײ אונטערשטע פּאָליצעס זענען געװען אָנגעפּאַקט פֿון אױבן ביז אַרױף מיט װײַסע אױסגערעדלטע און צוגעברענטע מצות, װאָס האָבן אַרױסגעקוקט און געשמײכלט און גלײַך װי געבעטן זיך, מע זאָל זײ שױן אַמאָל אַרױסנעמען פֿון דאַנען און טאָן דאָס, װאָס ייִדן טוען מיט זײ, אַז עס קומט פּסח: צעשפּאַלטן און צעברעכן און צעברעכן און צעשטױסן און מאַכן פֿון זײ דאָס, װאָס מע מאַכט בײַ ייִדן, אַז עס קומט פּסח: קנײדלעך, אָדער לאַטקעס, אָדער בלינצעס, אָדער אַ טײגעכץ, אָדער פֿאַרפֿעלעך, אָדער גלאַט פּראָסטע צוגעפֿרישטע מצה מיט אַן אײ און מיט פּסחיקער גענדזנשמאַלץ. דאָס איז געװען אױף די דרײַ אונטערשטע פּאָליצעס. אױך די אױבערשטע צװײ פּאָליצעס זענען געװען אױסגעלײגט מיט װײס פּאַפּיר און רײַך באַזעצט מיט כּל־טובֿ. דאָרט האָט זיך געפֿונען אַ גאַנצער אוצר: ברײטע מאַקרעטעס מיט אײער, טעפּלעך מיט שמאַלץ, ציבעלעס און כרײן און פֿעפֿער און זאַלץ און פּאַסטערנאַק און עפּל און פֿלױמען און ראָזשיקעס און ניסלעך און מאַראַנצן, און העט־העט װײַט, אױבנאָן אין װינקעלע, איז זיך געשטאַנען באַזונדער, אַלײן, װי אַ מיוחס, עפּעס אַ מאָדנע ערדענע כּלי, אַ טאָפּ ניט קײן טאָפּ, אַ סלױ נישט קײן סלױ, מיט אַ װײַס פּאַפּיר צוגעדעקט און מיט אַ רױטן זײַדענעם פֿעדעם אַרומגעבונדן, און אַ בלעטל איז געװען אױף דער כּלי אָנגעקלעפּט מיט גרױסע געכּתבֿעטע אותיות:
אױף קײן זאַך האָבן זיך אַזױ חבֿרה נישט פֿאַרקוקט, װי אױף דער דאָזיקער כּלי. פּאַװאָלינקע, פֿאָרזיכטיק, װי עפּעס אַן אבֿן־טובֿ, איז זי אַרױסגעצױגן געװאָרן פֿון שאַפֿע, און, צװישן דעם אַדון מיט דער ליסינע און צװישן דעם בעל־הבית דוד שאַפּיראָ איז פֿאָרגעקומען אַ געשפּרעך, װעלכן מיר גיבן איבער פּינקטלעך:
― װאָס איז אָט דאָס אָ?
― דאָס איז אַ מתּנה אױף פּסח.
― פֿון װעמען אַ מתּנה אױף פּסח?
― פֿון מײַן שװעסטער.
― װער אין אײַער שװעסטער?
― זי איז אַ נגידית, דאָס הײסט אַ נגידס אַ װײַב, דאָס הײסט איר מאַן איז אַ ייִד אַ נגיד און אַ פֿרומער, אַ חסיד הײסט עס, פֿון די חסידים…
― „כאַססידים“?…
די כאַליאַסטרע קוקט זיך איבער. דער װאָס מיט דער ליסינע אָטעמט אָפּ, װי אַ מענטש, װאָס איז קױם־קױם, נאָך אַ גרױסער מי, געקומען צו אַ שטיקל טאָלק. דער זשאַנדאַרם האָט געגעבן אַ הוסט און אַ כאַפּ צו זײַנע שײנע װאָנצעס. און דער געשפּרעך גײט זיך װײַטער:
― אפֿשר װאָלט געװען אַ סבֿרה אױפֿבינדן די דאָזיקע כּלי?
― אָך, פֿאַרװאָס ניט? מיטן גרעסטן פֿאַרגעניגן! ― זאָגט דוד שאַפּיראָ און װיל זיך געבן אַ נעם צו דער כּלי, טוט זיך שׂרה אַ לאָז צו אים מיט בײדע הענט..
― פּאַװאָליע, װי דו נעמסט, װעסט צעגיסן… ― װאָס ציטערסטו? ― פֿאַלט אָן אױף איר דוד אַ צעבײזערטער, אַ צערײצטער פֿון דעם גאַנצן טאַרעראַם. ― װאָס ציטערסטו, װאָלט איך װעלן װיסן? װאָס פֿלאַטערסטו? װאָס װעל איך דיר אױסגיסן? דעם טײַערן נאַפּיטאָקнапиток: געטראַנק װאָס דאָ איז? צי פֿאַר דער װאַזשנער פּאַסודע האָסטו מורא? זי ציטערט אַ ביסל! אַז מע הײסט עפֿענען, דאַרף מען עפֿענען אַלצדינג! אַן אָביסק איז נישט קײן רעװיזיע אױף פּראַװאָזשיטעלסטװע… ― נו, גענוג, גענוג! ― האַקט אים איבער דער זשאַנדאַרם. אױף אײַער ייִדישן זשאַרגאָן װעט איר צײַט האָבן זיך דורכשמועסן שפּעטער, אַז מיר װעלן אַװעקגײן. דערװײַל זײַט אַזױ גוט און עפֿנט, זײַט מוחל, די דאָזיקע כּלי!
פּאַװאָלינקע האָט דוד שאַפּיראָ אױפֿגעבונדן דעם רױטן פֿאָדעם זײַד, אַראָפּגענומען דאָס װײַסע פּאַפּיר און אױפֿגעעפֿנט די כּלי. דאָרטן זענען געלעגן געקליבענע, האַרטע, שמעקנדיקע, געזײַערטע אוגערקעס כּשר־לפּסח, אין געזאַלצענעם ראָסל אײַנגעװײקט. יעדער אוגערקע איז געװען דורכצוזען אױף דער שײן. נײן, נישט קײן אוגערקעס זענען דאָס געװעזן, נאָר אתרוגים; זײער אַראָמאַט האָט זיך געלאָזט הערן איבער דער גאַנצער שטוב און געזאָגט עדות, אַז זײער טעם דאַרף זײַן טעם גן־עדן.
מיר װעלן נישט באַמיִען אונדזערע לעזער מיט אַן אױספֿירלעכע באַשרײַבונג, װי אַזױ ס'איז פֿאָרגעקומען דער װײַטערער „אָביסק“. אין קורצן קענען מיר נאָר פֿאַרזיכערן, אַז ער איז געמאַכט געװאָרן װי עס געהער צו זײַן, נאָך אַלע דינים און מינהגים. עס זענען אױסגעפֿאָרשט געװאָרן אַלע װינקעלעך, אין שאַפֿע און אױף דער שאַפֿע און אונטער דער שאַפֿע און צװישן דער שאַפֿע. מע האָט זיך נישט געפֿױלט כאַפּן אַ קוק אױך אונטער אַלע בעטן און אין קיך אַרײַן, אַרײַנגעשטעקט די נאָז אַפֿילו אין דײזשקעלע פּסחיקן באָרשט, איבערצײַגט זיך, אַז עס שמעקט מיט בוריקעס. עס זענען איבערגעבלעטערט געװאָרן אַלע ספֿרים און ביכער, אַפֿילו שׂרהס טײַטש־חומש מיט אַלע „תּחינות ובקשות“. אױך בעטיס און סיאָמקעס ביכער און ביכלעך זענען איבערגעקוקט געװאָרן און אַװעקגעלײגט געװאָרן צוריק אױף זײער אָרט. נאָר אײן בוך האָבן זײ געפֿונען פֿאַר נױטיק צוצונעמען מיט זיך. אױף דעם דאָזיקן ספֿר האָט זײ אָנגעװיזן אָן װערטער יענער שטיל־שװײַגנדער פּאַרשױן מיט די בלױע ברילן. פֿריִער האָט ער אַלײן אַרײַנגעקוקט אינעם דאָזיקן ספֿר אַרײַן, זיך פֿאַראינטערעסירט מיט אַ בלעטל, װאָס איז געװען פֿאַרבױגן. נאָכדעם האָט ער צוגעטראָגן דעם ספֿר צום עלטסטן װאָס מיט דער ליסינע, געגעבן אים אַ װײַז מיטן פֿינגער אױפֿן צוגעבױגענעם בלעטל. יענער האָט זיך, װײַזט אױס, אױך שטאַרק פֿאַראינטערעסירט מיטן ספֿר, צוגערופֿן מיט די אױגן דעם זשאַנדאַרם, װאָס האָט זיך אָנגעבױגן איבערן ספֿר, אַ קוק געטאָן און אָ הוסט געגעבן, גענומען זיך דרײען די װאָנצעס. נאָך אים האָבן אַרײַנגעקוקט אױך אַלע איבעריקע חבֿרה אין ספֿר אַרײַן און, װי עס װײַזט אױס, האָט דער ספֿר פֿאַראינטערעסירט אַלעמען.
דער ספֿר, װאָס האָט אַרױסגערופֿן אַזאַ הױכן אינטערעס, איז געװען נישט מער און נישט װינציקער, װי יענע שײנע אַלטע הגדה מיט די שײנע אילוסטראַציעס, װאָס סיאָמקע האָט אָנגעקװאָלן פֿון איר, און דאָס אָפּגעבױגענע בלעטל איז געװען דאָס אױבן־דערמאָנטע בילד, װי אַבֿרהם אָבֿינו פֿירט זײַן אײן־און־אײנציקן זון יצחק צו דער עקידה, פֿון װעלכן סיאָמקע איז געװען אַנטציקט מעד װי פֿון אַלע איבעריקע בילדער.
„װאָס האָבן זײ געקאָנט געפֿינען אַזעלכעס אין דער דאָזיקער הגדה, װאָס זי איז זײ אַזױ געפֿעלן?… און פֿאַרװאָס דערמאַנען זײ אַפֿילו נישט דאָס װאָרט „פּראַװאָזשיטעלסטװע“?… ― אַזױ טראַכט זיך דוד און גײט זײ נאָך פֿיס־טריט פֿון אײן חדר אינעם אַנדערן כּלומרשט מיט האַרטע טריט, װי אַ מענטש װאָס פֿילט זיך נישט שולדיק אין קײן זאָד, ביז זײ קומען צו צום קװאַרטיראַנטס חדרל. דוד אַלײן טאַקע האָט זײ אָנגעװיזן, אַז דאָ װױנט דער קװאַרטיראַנט זײערער (װאָס האָט ער מורא צו האָבן?), ראַבינאָװיטש רופֿט מען אים.
― אָט דאָס איז ער אַלײן טאַקע, אָט דער ראַבינאָװיטש, ― מאַכט דוד, אָנװײַזנדיק מיט אָ שמײכעלע אױף זײַן קװאַרטיראַנט.
― זײער אָנגענעם! ― האָט אַ זאָג געגעבן יענער װאָס מיט דער ליסינע און גאַנץ העפֿלעך זיך אַ בײג געגעבן צו ראַבינאָװיטשן און אַ פֿרעג געגעבן אים, װאָס איז זײַן טיעכסטтехст: שטעלע.
― אַ דאַנטיסט,― ענטפֿערט אום ראַבינאָװיטש, און שאַפּיראָ כאַפּט אים אונטער און פֿאַרריכט אים, ― אַז נישט קײן דאַנטיסט נאָך, נאָר ער װעט אָבער־אַמאָל זײַן מיטן אױבערשטנס הילף אַ דאַנטיסט, אױב ער װעט זוכה זײַן בײַ גאָט…
― זײַד אָנגענעם! ― זאָגט דער זעלבער פּאַרשױן מיטן זעלבן העפֿלעכן טאָן. ― איר שטודירט, הײסט דאָס, אױף דאַנטיסט מסתּמא צוליב פּראַװאָזשיטעלסטװע?
ראַבינאָװיטשן האָט זיך אױסגעװיזן, אַז מע לאַכט אָפּ פֿון אים מיט זײַן „פּראַװאָזשיטעלסטװע“, און עס האָט אים פֿאַרדראָסן. ער האָט גאָר פֿאַרגעסן, אַז ערשט הײַנט אין דער פֿרי בײַם חמציקן אָנבײַסן האָט ער אַלײן געמאַכט חוזק פֿון דער ייִדישער „פּראַװאָזשיטעלסטװע“, און ער האָט אים געװאָלט אָפּענטפֿערן, האָט אים דער בעל־הבית איבערגעשלאָגן און האָט זיך אַרױסגעשטעלט פֿאַר אים װי אַ מליץ־יושר. (דוד שאַפּיראָ האָט זיך מחיה געװעזן, אַז ער האָט שױן דערהערט דאָס גוטע װאָרט „פּראַװאָזשיטעלסטװע“). ― פֿאַרשטײט איר מיך, די מעשׂה דערפֿון איז אַזױ. אָט דער ראַבינאָװיטש, װי איר קוקט אים אָן, איז אַ מעדאַליסט, און עס װאָלט אים אָנגעשטאַנען זײַן סטודענט גלײַך מיט אַלע סטודענטן. נאָר װײַל ער איז אַ אונדזעריקער, אַ ייִד הײסט דאָס, לכן איז ער אונטערגעװאָרפֿן אונטערן זאַקאָן פֿון „פּראָצענט“ און פֿון „נאָרמאַ“. שאַפּיראָ װאָלט נאָך װײַטער געדרשענט, װען זײַן באַקאַנטער אָקאָלאָדאָטשניק טוט אים נישט אַ װוּנק פֿון דער װײַטן, ער זאָל װערן שטיל, און חבֿרה האָבן זיך גענומען צו זײער װײַטערדיקער אַרבעט, און בײַם קװאַרטיראַנט אין חדר איז איבערגעחזרט געװאָרן פּונקט דאָס אײגענע, װאָס אין די אַנדערע חדרים, דאָס הײסט, מע האָט אַרײַנגעקוקט אין שאַפֿע און אױף דער שאַפֿע און אונטער דער שאַפֿע און צװישן דער שאַפֿע, נישט געפֿױלט זיך כאַפּן אַ קוק אױך אונטערן בעט. דער װאָס מיט דער ליסינע האָט דערזען אַ גאַנץ פּעקל ביכער צעװאָרפֿן בײַם קװאַרטיראַנט אױפֿן טישל, און ער האָט אַ פֿרעג געגעבן בײַ אים, אױב דאָס זענען די ביכער, װאָס ער שטודירט אױף דאַנטיסט, אָדער לאָט אַזױ ביכער? ― גלאַט אַזױ ביכער,־ האָט אים ראַבינאָװיטש געענטפֿערט און האָט געפֿילט, אַז ער װערט רױט. עס איז אים געװען נישט אָנגענײט, טאָמער טוט מען אים אַ פֿרעג, װאָס דאָס איז פֿאַר אַ ביכער, װאָס טראַקטירן װעגן בלוט, און צו װאָס שטודירט ער זײ?… און כּך הוה! אַזױ װי דאָס האַרץ האָט אים געזאָגט: נישט נאָר האָט זיך יענער פּאַרשױן פֿאַראינטערעסירט מיט די דאָזיקע ביכער, ער האָט נאָך צוגערופֿן מיט די אױגן די איבעריקע חבֿרה־לײַט פֿון דער כאַליאַסטרע און אַ װײַז געגעבן זײ אױף די ביכער אָן װעטער…
ראַבינאָװיטשן איז געװען נישט אַנגענעם, אַז ער האָט דערזען, װי מע נעמט צונױף די דאָזיקע „בלוטיקע ליטעראַטור“, װאָס דער רבֿ האָט אים אױסגעליִען, און, װי עס האָט זיך אים אױסגעװיזן, װיל מען דאָס טאַקע צונױפֿפּאַקן און אַװעקטראָגן פֿון דאַנען. האָט ער זיך געפּרוּװט פּראָטעסטירן:
― די דאָזיקע ביכער ― האָט ער זיך אַרױסגעשטעלט ― זענען נישט מײַנע. מע האָט זײ מיר אױסגעליִען איבער יום־טובֿ.
― װער?
ראַבינאָװיטש האָט אַרױסגעזען, אַז װאָס ער װעט מער רעדן, װעט ער אַלץ ערגער מאַכן. האָט ער דעריבער אָפּגעשװיגן און איז געװען צופֿרידן, אַז מע האָט אים אַ זאָג געגעבן (אַלץ יענער װאָס מיט דער ליסינע):
― אפֿשר װעט איר זײַן אַזױ פֿרײַנדלעך אונדז עפֿענען אָט דאָ שופֿלעדל פֿון אײַער טישל?
― מיט פֿאַרגעניגן! ― האָט אים ראַבינאָװיטש געענטפֿערט און גענומען זיך צו דער אַרבעט, אַ ביסל צוגעשװיצט, װאָרעם עפֿענען דאָס טישקעסטל איז, װי מיר װײסן שױן, ניט פֿון די גרינגע אַרבעט, און בכדי זײ זאָלן ניט מײנען, אַז מע קען בײַ אים געפֿינען טריפֿה סחורה, פֿאַרבאָטענע זאַכן, האָט ער אַרױסגעצױגן דאָס גאַנצע שופֿלעדל און איבערגעקערט עס אױפֿן טיש מיטן פּנים אַראָפּ, װי אײנער רעדט: „נאַט אײַך און לאָז אײַך װױל באַקומען“…
פּאַװאָלינקע און פֿאָרזיכטיק, װי מע צײלט אַסיגנאַציעס אָדער באַנק־בילעטן, האָט דער װאָס מיט דער ליסינע צונױפֿגעלײגט אױסגלעטנדיק איטלעכס פּאַפּירעלע, געכאַפּט אַ קוק נאָר פֿאַרבײַגײענדיק אין אַ ?פּאָר ערטער פֿונעם „טאָג־ביכל“, פּאַװאָלינקע און פֿאָרזיכטיק, װי װערט־פּאַפּירן, אַרײַנגעלײגט צו זיך אין פּאָרטפֿעל אַרײַן און, קוקנדיק אױף ראַבינאָװיטשן מיט זײַנע גוטע, גרױע אױגן, האָט ער געפֿונען פֿאַר נױטיק זיך צו אַנטשולדיקן, װאָס ער נעמט בײַ אים צו די פּאַפּירן מיט די דאָזיקע אַלע ביכער, מער ניט אַז אױף אַ פּאָר טאָג. ער װעט זיך נאָר באַקענען מיט זײ און װעט אים צושטעלן צוריק דורך פּאָליציע.
― האָבן זײ ניט אױסגעטרײסלט בײַ אײַך, חלילה, עפּעס אַ „טריפֿה־פּסול“, עפּעס אַ „לינקס“, עפּעס אַזעלכעס, װאָס איז פֿאַרבאָטן? …
אָט דאָס זענען געװען די ערשטע װערטער, װאָס דוד שאַפּיראָ האָט געקענט אַרױסרעדן צו זײַן קװאַרטיראַנט, נאָכדעם װי די כאַליאַסטרע איז שױן געװען אױף יענער זײַט טיר, און ער האָט אױסגערעכנט, אַז זײ באַדאַרפֿן שױן זײַן װײַט, װאָרעם אױף װיפֿל דוד האָט זיך געהאַלטן שטאַרק, װי אַ מאָלאָדיעץ, בעת „אָביסק“, אַזױ איז ער געװאָרן נאָכן אַװעקגײן פֿון דער פּאָליציע דער אײגענער האָז װאָס אַלע מאָל, דערשראָקן אױף טױט, װי אַלע טױטע, מורא געהאַט, אַז טאָמער האָט מען בײַם קװאַרטיראַנט עפּעס געפֿונען, װעט זיך עס קודם־כּל אױסלאָזן צו זײער „פּראַװאָזשיטעלסטװע“.
― קײן שום פֿאַרבאָטענע זאַכן האָבן זײ בײַ מיר ניט געפֿונען, ― האָט אים דער קװאַרטיראַנט באַרויִקט ― אױסער עטלעכע כּשרע ביכלעך, נישט קײן װיכטיקע פּאַפּירן און אַ בריװל פֿון מײַן שװעסטער.
― איר האָט דען אַ שװעסטער? ― פֿרעגט אים שׂרה פֿאַרװוּנדערט.
― אַװדאי האָב איך אַ שװעסטער. איך האָב אײַך דען נישט געזאָגט? .
― קײנמאָל נישט. איך הער עס דעם ערשטן מאָל. װי אַזױ רופֿט מען זי?
― שױן! ― מישט זיך אַרײַן בעטי ― טאָמער איז קאַרג, װאָס מע האָט בײַ אים געמאַכט אַן „אָביסק“, צוגענומען אַלע ביכלעך מיט די פּאַפּירן, ביסט דו דאָ מיט אַ נײַער „סליעדסטװיעследствие: דורכקוק“?
― װאָס איז דײַן עסק? ― האַקט איר אָפּ די מוטער. ― װאָס װעט דיך אַרן, אַז ער װעט מיר זאָגן, װי זײַן שװעסטער הײסט? עס קאָסט דיך געלט?
― זי הײסט װיעראַ, ― זאָגט איר בעטי װי אַן עזות־פּנים, ― נו? איצט איז דיר שױן גרינגער?
― װיעראַ הײסט זי? ― רופֿט אױס שׂרה איבערראַשט און קוקט אױפֿן קװאַרטיראַנט.
― נו, יאָ, װיעראַ, ― זאָגט ער. ― װאָס איז דען?
שׂרה װערט רױט, און בכדי ס'זאָל נישט זײַן קשה, װאָס זי איז אַזױ איבערראַשט געװאָרן פֿונעם נאָמען װיעראַ, רופֿט זי זיך אָן צום מאַן:
― װאָס זאָגסטו דערױף? ער זאָל אָנהײבן גאָר באַרימען זיך, אַז ער האָט אַ שװעסטער און זי הײסט װיעראַ!…
― חידושים ונפֿלאות, יציאת־מצרים! ― זאָגט דוד און קוקט אױף דער טאָכטער. ― װאָס, אײגנטלעך, איז דאָ דער נס װײס איך נישט: צי דאָס, װאָס ראַבינאָװיטש האָט אַ שװעסטער? צי דאָס, װאָס זי הײסט װיעראַ?
― ניט דאָס און גיט יענץ, ― װיל זיך שׂרה אַרױסדרײען. ― מיך װוּנדערט נאָר אײן זאַך, װאָס בעטי װײס, אַז ראַבינאָװיטש האָט אַ שװעסטער און אַז זי הײסט װיעראַ, און איך װײס עס ניט.
― און מיך װוּנדערט גאָר אַן אַנדער זאַך,― זאָגט דוד אַ צופֿרידענער, װאָס מע האָט ניט געפֿונען בײַם קװאַרטיראַנט קײן טריפֿה זאַכן, ― מיך װוּנדערט אָט װאָס: עס איז אַװעקגעגאַנגען דער װינטער און אָט איז שױן דאַנקען גאָט פּסח און דו ביסט נאָך אַלץ אַ בהמה…
אַלע צעלאַכן זיך, און שׂרה אױך בתוכם; נאָר קײנער װײס ניט, װאָס שׂרה לאַכט. קײנער װײס ניט, װאָס פֿאַר אַ שװערער שטײן עס איז אָט ערשט אַראָפּ פֿון איר האַרצן: „װיבאַלד, אַז די װיעראַ פּ. איז זײַנע אַ שװעסטער, איז דאָך שױן װידער גאָר אַנדערע װערטער!“…
און די גליקלעכע מוטער אָטעמט אָפּ, און דאָס האַרץ, פֿילט זי, הײבט זיך איר אױף, און די באַקן האָבן זיך איר צעפֿלאַמט. זי איז געװאָרן צוריק יום־טובֿדיק, און פֿאַר פֿרײד איז זי אין דער מינוט גרײט געװען פֿאַרגעסן דעם „אָביסק“, װאָס זײ האָבן נאָר־װאָס געהאַט, מיט דער פּאָליציע, מיטן בזיון און מיט אַלע איבעריקע צרות, און זי דאַנקט גאָט מיטן גאַנצן האַרצן.
אױך דוד דאַנקט גאָט, װאָס דער „אָביסק“ האָט זיך אױסגעלאָזט מיט גאָרנישט. כאָטש ער ברעכט זיך דעם קאָפּ און קאָן נישט פֿאַרשטײן בשום־אופֿן, װאָס איז דאָס געװען פֿאַר אַן אָביסק אין מיטן דרינען?
און ער קאָן גאָר אַזױ קלוג נישט זײַן און טרעפֿן דעם שׂכל, צו װאָס מע האָט אַרעסטירט די „הגדה של פּסח“? װאָס האָט מען אין איר אַזעלכעס געקאָנט געפֿינען?… װאָסערע מאָדנע זאַכן עס טוען זיך אָפּ אױף דער װעלט הײַנטיקע צײַטן!…
― טאַ! ― מאַכט דוד צו זיך אַלײן און דערלאַנגט זיך אַ שמיר איבערן פּנים מיט בײדע הענט פֿון אױבן אַראָפּ. ― װי זאָגט דער דײַטש.. „ענדע גוט ― אַלעס גוט“… דערװײַל אָט־אָט, אָקערשט װי מע זעט ניט, איז יום־טובֿ, מע דאַרף גײן אין שול אַרײַן דאַװנען.