שלום־עליכם: מאָטל־פּײסי דעם חזנס
(Draft version 1)
This is straight output from the OCR program,
based on the National Yiddish Book Center's
nybc200058.
הײנט איז יום־טוב --- טע טאָר נישט װײנעו
א.
איך גײ מיט אײך אין געװעט אױף װיפֿל איר װילט, אַז קײנער
אין דער װעלט איז נישט נעװען אַזױ צופֿרידן מיטן װאַרעמען ליכטיקן
נאָך פּסח, װי איך, פּײסי דעם חזנס ײנגל, מאָטל, און דעם שכנס קעלבל,
װאָס מע רופֿט עס ,,מעני„ (דאָס האָב איך, מאָטל, דעם אַ נאָמען געג·ן
“מעני„).
בײדע גלײך האָבן מיר דערפֿילט די ערשטע שטראַלן פֿון דער
װאַרעמער זון אינעם ערשטן װאַרעמען נאָך־־־פּסחדיקן טאָג, בײדע גלײך
האָבן מיר דערשמעקט דעם ריח פֿונעם ערשטן נרינעם גרעזעלע, װאַמ
·
·יכט, שפּראָצט אָרױס פון דער נאָר־װאָס אָפּגע·קטער ·יד, און
גײדע גלײך זענען מיר אַרױסגעקראָכן פֿון דער פֿינצטערער ענגשאַפֿט
מקבל־פּנים צו זײן דעם ערשטן זיסן ליכטיקן װאַרעמען פֿרילינג־מאָרנן.
איך, פּײסי דעם חזנס ײנגל, מאָטל, בין אַרױס פֿון אַ קאַלטן נאַסלעכן
קעלער װאָס שמעקט מיט זױערטײג און מיט רפֿואות, און מעני, דעמ
שכנס קעלבל, האָט מען אַרױסגעלאָזט נאָך פֿון אַן ערגערן עיפּוש : פֿון
אַ קלײן, פֿינצטער, בלאָטיק, שמוציק שטעלכל מיט אױסגעקרימטע, צע־
פֿליקטע װענט, װאָס װינטער בלאָזט־אַרײן אַהין דער שנײ און זומער
שמײסט אַרײן דער רעגן.
אַרױסגעכאַפּט זיך אױף גאָטס פֿרײער, ליכטיקער װעלט, האָבן מיר
בײדע, איך און מעני, אױס דאַנקבאַרקײ· צו ·ר נאַטור, זיך גענומען
אױסדריקן אונדזער צופֿרידנקײט. איך, פּײסי דעם חזנס ײנגל, האָב
אױפֿגעהױבן בײדע הענט אַרױף, אױפֿגעעפֿנט דאָס מױל און אַרײנגע---
צױגן אין זיך די פֿרישע װאַרעמע לופֿט אַזױ פֿיל, װיפֿל איך האָב געקענט,
און עס האָט זיך מיר אױסגעדאַכט, אַז איך װאַקס אין דער הײך, און
עס ציט מיך אַרױף---אַרױף, אין דער טיפֿער־טיפֿער בלױער יאַרמעלקע
·
6 מאָטל פֿײסי דעם הזנס
אַרײן, דאָרט װאו די שיטערע, רױכיקע װאָלקנס שװעבן, דאָרט װאו די
װײסע פֿײגל טוקן זיך, באַװײזן זיך און װערן פֿאַרשװאונדן מיט אַ
קװיטש און מיט אַ ·ױטשער, און עס רײסט זיך אַרױס פֿון סײן אָנגע־
פֿילטער ברוסט, אָן מײן װיסן, אַ מין געזאַנג, נאָך שענער װי יום־טוב
מיטן טאַטן בײם עמוד, אַ געזאַנג אָן װערטער, אָן נאָטן, אָן שום מאָטיװ,
אַ מין נאַטור---געזאַנג פֿון אַ װאַסער־פֿאַל, פֿון יאָגנדיקע כװאַליעס,
אַ מין שיר־השירים, אַ געטלעכע התפּעלות, אַ הימלשע באַגײסטערונג :
אױ־װײ, טאַטע ! אױ.װײ, פֿאָטער ! אױ־װײ, לעבעדיקער גאָאָאָאָט !
אָט אַזױ האָט אַרױסבאַװיזן זײן צופֿרידנקײט מיטן ערשטן פֿרילינ·
טאָג פּײסי דעם חז··ס ײנגל. גאַנץ אַנדערש האָט דאָס אױסגעדריקמ
מעני, דעם שכנס ק··לבל.
מעני, דעם שכ··ס קעלבל, האָט קודם אַרײנגעשטעקט די שװאַרצע,
נאַסע מאָרדע אין כזיסט אַרײן, אַ שאַר געטאָן מיטן פֿאָדערשטן פֿיסל
די ערד אונטער זין--- אַמאָל דרײ, פֿאַרריסן דעם עק, אױפֿגעשפּרונגען
נאָכדעם אױף ·לע פֿיר, און אַרױסגעלאָזט אַ טומפּיקן ,,מע !„ דער ,,מע“
האָט מיר אױסגעװי, ן אַזױ קאָמיש, אַז איך האָב מיך געמוזט צעלאַכן און
נאָכמאַכן פּונקט ד· ם אײגענעם ,,מע„, אױף דעם זעלביקן אופֿן, װאָ·
מעני. מענין איז ז---אָס, װײזט אױס, געפֿעלן, װאָרעם עס האָט נישט
לאַנג גענומען, האָפֿן דאָס קעלבל איבערנעחזרט דאָס אײגענע נאָך אַ
מאָל, און מיטן זעל·ניקן שפּרונג. איך האָב דאָס באַלד נאָכגעטאָן מיט
אַלע פּישט·עװקעס, מיטן קול און מיטן שפּרונג. אַזױ עטלעכע מאָל :
איך אַ שפּרונג, ·אָס קעלבל אַ שפּרונג ; דאָס קעלבל אַ ,,מע“, איך
אַ ,,מע“. װער װי סט, ביז װאַנען די שפּיל װאָלט זיך אַזױ געצױגן,
װען ניט אַ שנײד פֿון הינטן אין האַלדז אַרײן פֿון מײן עלטערן ברודער
אליהו מיט אַלע זײן·ע פֿינף פֿינגער :
--- אײנגעזונקען זאָלסטו װערן ! אַ בחורל פֿון כמעט נײן יאָר
שטעלט זיך אַװעק טאַנצן מיט אַ קעלבל ! . . . אין שטוב אַרײן גײ,
דו הולטײ אײנער ! . . . דער טאַטע װעט דיר שױן נעבן ! . . .
חײנס איז יום·וב --- מע ס·ר נ··ס װײנען ·
נ
בלאָטע ! ·ר טאַטע װעט מיר נימ ·נעבן“ גאָרנישמ. ·ר מאַמע
איז קראַנק. ער דאַװנט שױן נישט פֿאַרן עמוד פֿון שמחת---תורה אָן.
נאַנצע ·כט הו· ער. עס גײמ צו ·נדז דער שװאַרצער דאַקטעו,
אַ גראָבער מיט שװאַרצע װאָנצעס און מיט לאַכעדיקע אױגן --- אַ
פֿרײלעכער דאָקטער. מיך רופֿט ער “פּופּעק“ און שנעלט מיד מיט די
פֿיננער אין בײכל אַרײן. ער זאָגמ אָן אַלע מאָל ·ר מאַמען, · זאַל
מיך נישט שטאָפּן מימ קײן קאַרטאַפֿליעס, און דעט קראַנקן זאָל מען
·בן נאָר בול·ן און מי·, מילך און בוליאָן. די מאַמע הערט אימ
·יס, און אַז ער גײט אַװעק, באַחאַלט זי דאַס פּניט אין פֿאַרמעך און
די אַקסלען טױיסלען זיך בײ איר . . . נאָכ·מ װישט זי אױס די
אױגן, רופֿט־אָפּ מײן בװדער אליהו אױף אַ זײט, און · סודעט זיך
שטילערהײט. װאָס זײ רײדן --- װײס איך נישט. נאָר מיר דאַכט,
זײ קריגן זיך. די מאַמע שיקט אימ ערנעץ, ער װיל ניט נײן. ער
זאָנט צו איו :
--- אײ·ר אָנקומען צו זײ, װעל איו דיר בעסער נײן אין ·ר
ערד אַריץ ! . . . איך ו·ל בעסער שטאַ·בן הײנמיקן טאַג ! . . .
--- בײס דיר אָפֿ די צונג, משומד אײנער, װאָס ועדסטו ?
אַזױ ענטפֿער· אים די מאַמע שטיל, ציפּעט צונױף די צײן,
מאַכט צו אימ מיט די הענט, איז גרײט אימ דורס צו זײן. זי װעו·
אָבער באַלד װײך און מאַכט צו אימ :
--- װאָס זאָל איך טאַן, מײן זון, אַ רחמנות אױפֿן טאָטן . . . מע
מוז דאָך אימ ואַטעװען ! . . .
פֿאַרקױפֿט מען עפּעס, --- זאָגט מײן ברודער אליהו און כאַפּט
אַ קוק אױף ·ר גלעזערנער שאַפֿע. און די מאַמע קוקט אױך אױף
·ר זעלביקער שאַפֿע, װישט די אױנן און זאָנמ שטיל :
--- װאָס זאָל איך פֿאַרקױפֿן ? די נשמה ? שױן נישטאָ װאָמ
צו פֿאַרקױפֿן. סײדן די לײדיקע שאַפֿע ?
--- פֿאַר װאָס נישט ? --- זאָגט איר מײן ברו·ר אליהו.
--- רוצח ! --- ענטפֿערט אימ די מאַמע מיט רו·טע אױגן. --- פֿון
װאַנען האָבן זיך צו מיר נענומען אַזעלבע רוצהים קינדער ? !
8 מאָטל פּײסי ועט חזנס
די מאַמע פֿײערט און קאָכט, װײנט זיך אױס, װישט---אױס די
אױגן און בעט זיך באַלד איבער. אַזױ איז געװען אױך מיט די
ספֿרים, מיט דער זילבערנער עטרח פֿונעם טלית, מיט די צװײ געגילטע
בעכערלעך, מיט איו זײדן מלבוש, און מיט אַלע איבעריקע זאַכן,
װאָס זענען פֿאַרקױפֿנ· געװאָרן בײ אונדז אײנציקװײז און אַלע מאָל
אַן אַנדער קונה.
די ספֿרים האָט אַװעקגעקױפֿט מיכל דער פּאַקנטרעגער, אַ ײד
מיט · שיטער בערדל, װאָס ער חאַלט דאָס אין אײן קראַצן. מ·ין
ברודער אליהו איז נעבעך געגאַנגען צו אים דרײ מאָל, אײדער ער
האָט אים אַראָפּגעבראַכט. די מאַמע האָט זיך מחיה געװען, אַז
זי חאָט אים דערזען און באַװיזן אים מיטן פֿינגער, ער זאָל רעדן
שטיל, בכדי דער טאַטע זאָל נישט הערן. מיכל האָט פֿאַרשטאַנען·
פֿאַרריסן דעס קאָפּ אַרױף אױף דער פֿאָליצע, זיך געקראַצט אונטערן
בערדל און אַ זאָג געטאָן :
אַנו װײזט, װאָס האָט איר דאָרטן ?
מיט אַ װאונק האָט מיר די מאַמע באַװיזן, איך זאָל אַרױף אױפֿן
טיש און דערלאַנגען די ספֿרים. צװײ מאָל איבערחזרן איז נישט
געװען נײטיק. איך בין מיט אײן שפּרונג אַרױף מיט אַזאַ גדולה, אַז
איך האָב מיך אױסגעצױגן איבערן טיש און נאָך געכאַפּט אַ צוגאָב פֿו·
מײן ברודער אליהו, איך זאָל נישט שפּרינגען, װי אַ משוגענער. מײן
·ודער אליהו האָט זיך אַלײן מטריח געװען אױפֿן טיש און האָט
דערלאַנגט מיכלען ··לע ·פֿרים. מיכל האָט מיט אײן האַנט גע---
בלעטערט די ספֿרים, מיט דער אַנדערער זיך געקראַצט דאָס בערדל
און געזאָגט חסרונװ,. יעדער ספֿר האָט זײן חסרון : דאָרט איז
דער בונד געװען נישט גוט, בײ דעם איז דער רוקן שטאַרק צעגעסן,
דאָ איז דער ספֿר אַלײן קײן ספֿר נישט. און אַז ער האָט שױן גאַנץ
גוט איבערגעקוקט ··לע ספֿרים, מיט אַלע בונדן, מיט אַלע רוקנס,
האָט ער זיך אַ קראַץ געטאָן אין בערדל :
· ס,זאָל זײן כ·שניות,ן אַ גאַנצער גאַנג, װאָלט איך זײ אפֿשר
·
אַװעקגעקױפט.
די מאַמע איז געװאָרן טױט װי די װאַנט, און מײן ברודער
חי·נט איז יום־טוב --- מע טאָר נישט װײנען 9
אליהו איז, פֿאַרקערט, געװאָרן רױט װי פֿײער ; ער איז אָנגעפֿאַלן
אױפן פּאַקנטרעגער :
האָט איר דאָך לכתחילח געקאָנט זאָגן, אַז איר קױפֿט נאָר
משניותן ! װאָס זענט איר געקומען דולן אַ ספּאָדעק און דרײען
אַ מוח ?
לאָז זײן שטיל ! בעט זיך בײ אים די מאַמע, און עס הערט
זיך אַ הײזעריקע שטים פֿונעם צװײטן אַלקער, װאו דער טאַטע ליגט :
װער איז דאָרטן ?
קײנער נישט ! ענטפֿערט אים די מאַמע און שיקט־אָפּ
מײן ברודער אליהון צום קראַנקן, און אַלײן האַנדלט זי מיט מיכל
דעם פּאַקנטרעגער, פֿאַרהאַנדלט אים די ספֿרים, הפּנים, פֿאַר זײער
װינציק געלט, װאָרעם אַז מײן ברודער אליהו ק·מט---אַרױס פֿונעם
טאַטנס אַלקער און פֿרעגט זי : ,,װיפֿל ?„ שטופּט זי אימ אָפּ און
זאָגט אים : ,,ס,איז נישט דײן עסק ! “ . . . און מיכל כאַפֿט די
ספרים גיך־גיך, פּאַקט זײ אײן אין אַ זאַק אַױין און מאַכט פֿליטה.
נ.
פֿון די אַלע זאַכן, װאָס מיר האָבן אױספֿאַרקױפֿט פֿון שטוב,
האָט מיר קײן אײנע פֿון זײ נישט צוגעשטעלט אַזױפֿיל פֿאַרגעניגן,
װי די גלעזערנע שאַפֿע.
ערשטנס, װאָס הײסט מע װעט זי צונעמען ? מיר האָט זיך
תמיד אױסגעװיזן, אַז אונדזער גלעזערנע שאַפֿע איז צונױפֿגעװאָקסן
מיט דער װאנט, װי אַזױ װעט מען זי נעמען ? צװײטנס, װאו
װעט די מאַמע פֿאַרשליסן דאָס ברױט, מיט דער חלח, מיט די טעלער,
מיט די בלײענע לעפֿל און גאָפּלען (צװײ זילבערנע לעפֿל און אײן
גאָפּל אַ זילבערנעם האָבן מיר געהאַט, חאָט זײ די מאַמע שױן לאַנג
פֿאָרקױפֿט ! ·, און װאו װעלן מיר האַלטן פּסח די מצה ? די גע־
דאַנקען זענען מיר געקומען אדיפֿן קאָפּ, בשעת נחמן דער סטאָליער
איז געשטאַנען און געמאָסטן די שאַפֿע מיט זײן גרױסן רױטן נאָגל
פֿונעם גראָבן פֿינגער פֿון דער אױסגעשמירטער האַנט. ער האָט
אַלץ געדרונגען, אַז די שאַפֿע װעט נישט אַרױס פֿון דער טיר. אַ
· מאָסל פֿײסי ו·ס הזנס
סימן : אָט האָט ·יר אײך ד ברײט פֿדן ·ר שאַפֿע און אָט האָט
איר די טיר --- אָסור אױב זי װעט אַרױס !
--- װי אַזױ ז·טע איז זי אַרײן ? --- פֿ·נט אימ מײן ברודער
אליהו.
--- גײ פֿרעג זי ! --- ענטפֿערט אים נחמן מיט כעס. --- איך װײס,
װי אַזױ זי איז אַרײן ? מע האָט זי אַרײנגעטואָגן, איז זי אַרײן ! . . .
אײן מינוט ··יז געװען אַזאַ, װאָס איך האָב מורא געהאַט
פֿאַר דער שאַפֿע. דאָס הײסט, איך האָב געמײנט, זי בֿלײבט בײ
אונדז. עס חאָט אָבער לאַנג נישט גענומען, און נהמן דער סטאָליער
איז געקוטעז מ·ט זײנע צװײ בניס, אױך סטאָליאַרעס, און מע האָט
נענעבן אַ נעם אונ·---זער גלעזערנע שאַפֿע. פֿריער איז נעגאַנגען נהמן,
נאָכדעמ בײדע בנים, הינטן --- איך. דער פֿאָטער האָט נעקאָמאַ·
·װעט : ,,קאָפּל, אין אַ זײט ! מענדל, רעכטס ! קאָפּל, נישט לױף !
מענדל, האַלט !„ . . . איך האָב זײ געהאָלפֿן נאָכטאַנצן. די מאַמע
און מײן ברודער ··ליהו האָבן נישט געװאָלט העלפֿן. ·ײ זענען גע־
שטאַנען, געקוקט ··ױף דער לײדיקער װאַנט, װאָס איז געװען באַדעקט
מיט שפּינװעבס, און האָבן געװײנט. פּלוצעם --- טראַך ! סאַמע בײ
דער טיר האָט געפּ·לאַצט דאָס גלאָז, און דער סטאָליער מיט די בנים
האָבן גענומען זידלען זיך, אַרױפֿלײגן אײנס אױף דאָס אַנדערע די
שולד : ,,אַ ריר פֿון אַ בלײענעם פֿױגל !“, “בערישע פֿיס !“, ,,דער רוח
כאַפּט אים אַװעק ! “.
--- װאָס איז דאָרטן ? --- הערט זיך אַ הײזעריק קול פֿונעם
קראַנקן־אַלקער.
--- גאָרנישט ! --- ענטפֿערט די מאַמע און װישט די אױנן.
·
די בעסטע שמהה פֿון אַלע שמחות איז געװען בײ מיר, אַז
ס,איז געקומען צו מײן ברודער אליהוס קאַנאַפֿקע און צו מײן בעטל.
מײן ברודער אליד וס קאַנאַפּקע איז פֿריער געװען אַ קאַנאַפּע, װאָס
מע פֿלעגט אױף א· ר זיצן. נאָר זינט מײן ברודער אליהו איז געװאָרן
אַ חתן און האָט אָנגעהױבן צו שלאָפֿן אױף דער קאַנאַפּע און איך
הײנט איז יוט־מוב --- מע סאָר נישס װײנען 11
אױף זײן בעטל, איז די קאַנאַפּע געװאָרן אַ ,,קאַ·אַפּקע“. אַמאָל, אין
די גוטע יאָרן, אַז דער טאַטע איז געװען געזונט און געדאַװנט אין
דער קצבישער קלױז מיט פֿיר משוררים, האָט די קאַנאַפּע געהאַט
אין זיך ,,שפרינזינעס·. איצט זענען שױן די ,,שפּרינזינעס„ געװען
מײנע. איך האָב פֿון זײ געמאַכט פֿאַרשײדענע קונצן : צעקאַליע־־־
טשעט די הענט, שיו נישט אַרױסגענומען זיך אַן אױג, אָנגעטאָן זײ
אײנ·ל אױפֿן האַלדז און געשטאַנען אַ מינוט אױף צו דערװאָרגן
װערן. ביז מײן ברודער אליהו האָט מיך אָנגעבוכעט און פֿאַרװאָרפֿן
די ,,שפּרינזינעס· אױפֿן בױדעט און צוגענומען דעם לײטער.
אָפּגעחאַנדלט די קאַנאַפּע מיטן בעטל האָט חנה די ײדענע.
אײדער הנה האָט דאָס מעבל אָפּגעקױפֿט, האָט זי די מאַמע נישט
צוגעלאָזט אַרײנקוקן אינעװײניק אין תוך אַרײן : ,,אָט דאָס, װאָס
איר זעט, דאָס קענט איר האַנדלען ; קוקן איז נישטאָ װאַס ! “, נאָר
אַז חנח חאָט זיך אױסגעדונגען און געגעבן אַן אױפגאָב· איז זי
צוגעגאַנגען צו דער קאַנאַפּע און צום בעטל, אױפֿגעהױבן דאָס
בעטגעװאַנט, פּאַװאָלינקע אַרײנגעקוקט אין אַלע פֿאַרבאָרגענע
ערטער און האָט שטאַרק גע·פּיגן . . . די מאַמע איז געװען ברוגז
פֿאַרן שפּײען, געװאָלט אומקערן דעם אױפֿגאָב, האָט זיך אַרײנגעמישט
מײן ברודער אליהו :
געקױפֿט, איז פֿאַרפֿאַלן !
אױסגעבעט אױף דער ערד, חאָבן מיר זיך אױסגעצױגן בײדע,
איך און מײן ברודער אליהו, װי די גראַפֿן, צוגעדעקט זיך בײדע מיט
אײן קאָלדרע (זײנע האָט מען פֿאַרקױפֿט), און ס,איז מיר געװען
זײער אָנגענעם צו הערן פֿון מײן עלטערן ברודער, אַז אױף דער
ערד צו שלאָפֿן איז גאָר נישט אַזױ שלעכט.
איך װאַרט־אָפ ביז ער לײענט קריאת־שמע און װערט אַנט־
שלאָפֿן, דעמאָלט נעם איך מיך קאַטשען איבער דער גאַנצער ערד.
פּלאַץ איז חײנט דאָ, ברוך השם, גענוג. אַ פֿעלד, אַ פֿאַרגענינן, אַ
גן---עדן ! . . .
· מאָטל פֿײסי דעם הזנס
ה.
--- װאָס טוט מעז װײטער ?
אַזױ זאָגט די ··אַמע צו מײן ברודער אליהו אײנמאָל אין אַ
פֿרימאָרגן און באַטר··כט מיט אַ געקנײטשטן שטערן די לײדיקע פֿיר
װענט. איך און מײן ברודער אליהו העלפֿן איר באַקדקן די פֿיר װענט.
מײן ברודער אליהו ··וקט אױף מיר פֿאַרזאָרגט און מיט רחמנות.
· גײ אין דרױב·ן ! מאַכט ער צו מיר שטרענג. מיר דאַרפן
דאָ עפּעס רעדן . . .
אױף אײן פֿוס שפּרינג איך אַרױס אין דרױסן אַרױס --- און,
פֿאַרשטײט זיך, גלײך צום שכנס קעלבל.
די לעצטע צײט האָט זיך “מעני“ געגעבן אַ הײב אױף די פיס־־־
לעך, קײן עין---הרע אױסגעװאַקסן, געװאָרן שײן, דאָס שװאַרצע מאָר־
דעלע חנעװדיק, די קײלעכיקע אױגן קלוג, מיט פֿאַרשטאַנד, װי להבדיל
אַ מענטש, אַ בר־דעת, קוקט---אַרױס, מע זאָל דעם עפּעס געבן אין
מױל אַרײז, האָט ליב , אַז מע קראַצט עס מיט צװײ פֿינגער אונטערן
העלדזל.
· שױן ? דו האָסט זיך שױן װידער צונװפֿגעקאָמפּאַניעט
מיטן קעלבל ? קאָנסט זיך גאָר נישט צעשײדן מיט דײן טײערן חבר ?
אַזױ זאָגט צו מיר מײן ברודער אליהו שױן אָן קללות און נ·ט
מיך פֿאַר אַ האַנט און זאָגט, אַז ער גײט מיט מיר צו חערש־בער דעם
חזן. בײ הערש---בער דעם חזן, זאָגט ער, װעט מיר זײן גוט. ערשטנס,
זאָגט ער, װעל איך ··ן װאָס צו עסן. אין דער הײם איז נישט גוט,
זאָגט ער ; דער טאַ טע, זאָגט ער, איז קראַנק, מע דאַרף אים, זאָנט
ער, ראַטעװען. מיר ראַטעװען אים, זאָגט ער, װי װײט מיר קענען.
און מײן ברודער אליהו צעשפּיליעט די קאַפּאָטע און װײזט מיר
אױף זײן װעסטל :
--- אָט האָב א··ך געהאַט אַ זײנער, אַ מתנה פֿון מײן מחותן,
האָב איך איס פֿאַרקױפֿט. דער מחותן זאָל װיסן, װאָלט זיך געטאָן
הושך ! די װעלט װ··לט זיך איבערגעקערט ! . . .
איך דאַנק און לױב גאָט, װאָס זײן מחותן װײסט נישט פֿונעמ
זײגער און װאָס די װעלט קערט זיך נאָך נישט איבער. װײ ! װײ !
חײנמ איז יום־־־טוב --- מע מאָר נישט װײנען 3·
װען חלילח, די שעח זאָל גאָר נישט זײן, עס קערט זיך איבער די
װעלט, װאָס װאָלט דעמאָלט זײן מיט מענין, מיטן שכנס קעלבל ? אַ
שטומע צונג ! . . .
· אָט זענען מיר געקומען ! --- מאַכט צו מיר מײן ברודער אליחו,
װאָס װערט צו מיר אַלע מינוט מער צוגעלאָזט און פֿרײנדלעך.
הערש---בער דער חזן איז אַ ײד, אַ ,,מנגן·. דאָס חײסט, ער אַלײן
קאָן נישט זינגען ; ער חאָט נעבעך קײן קול נישט. אַזױ חאָב איך
געחערט פֿון טאַטן. נאָר ער פֿאַרשטײט נגינה. און זינגערלעך חאָט
ער אַ שטיקלעך פֿופֿצן, און איז אַ בײזער מענטש --- סכנות ! ער
פאַרחערט מיך זינגען. איך זאָג אים אַ ,,מגן־אָבות„ מיט אַ ,,דרײדל“.
ער גלעט מיך און זאָגט צו מײן ברודער, אַז איך האָב אַ ,,סאָפּראַנאָ“.
מײן ברודער זאָגט, אַז נישט נאָר אַ סאָפּראַנאָ, נאָר אַ סאָפּראַנאָ
שבסאָפּראַנאָ ! . . . מײן ברודער אליחו דינגט זיך מיט אים, נעמט
אַן אױפֿגאָב און זאָגט מיר, אַז איך בלײב שױן דאָ, בײ רב חערש·ער
דעם חזן. איך זאָל אים פֿאָלגן, זאָגט ער, און איך זאָל נישט בענקען !...
אים איז גרינג צו זאָגן, איך זאָל נישט בענקען ! װי אַזױ זאָל
איך נישט בענקען זומער---לעבן ? די זון באַקט, דער חימל איז װי אַ
קרישטאָל. די בלאָטע האָט שױן לאַנג אױסגעטריקנט. אין דרױסן
בײ אונדז לעבן שטוב ליגן קלעצער. נישט אונדזערע, דאָס זענען יאָסי
דעם נגידס קלעצער. ער קלײבט זיך בױען אַ שטוב, האָט ער צוגע־־־
גרײט קלעצער, האָט ער נישט װאו זײ אָפּצולײגן, האָט ער זײ אָפּגע־־־
װאָרפֿן לעבן אונדז. לאַנג לעבן זאָל ער, יאָסי דער נגיד ! װאָרעם פֿון
די קלעצער קאָן איך מיר מאַכן אַ פֿעסטונג און צװישן די קלעצער
װאַקסן שטעכלקעס ·יט קריגעלעך. די שטעכלקעס זענען גדט אױף
צו שטעכן, און די קריגעלעך בלאָזט מען אָן און מע טוט זײ אַ קנאַק
אָן שטערן --- פּלאַצן זײ.
מיר איז גוט. מענין, אונדזער שכנס קעלבל, איז אױך גוט. איך
און מעני זענען די אײנציקע בעלי---בתים אָט דאָ, ,,אינעװײניק אין
דרױסן“, און װי אַזױ זאָל איך נישט בענקען נאָך מענין, אונדזער שכנס
קעלבל ?
· מ·ל פֿײםי ד· הזנס
·
עס איז שױן באַ··ד דרײ װאָכן, װי איך בין בײ הערש---בער דעט חזן,
און זינ·ן זינג איך כמעט גאָר נישט. איך האָב אַן אַנדער אַרבעט.
איך טראָג מיך אַרוט מיט זײן דאָבצין. דאָבצי איז אַ קינד אַ הױקעד.
קײן צװײ יאָר נישט אַלט, און פֿונדעסטװעגן איז זי, קײן עין־הרע, אַ
שװערינקע, שװערע·--- פֿוז מיר. איך רײס מיר אײן דאָס געזונט, זי
טראָגנדיק. דאָבצי האָט מיך ליב. זי כאַפֿט מיו אַרום מיט
אירע דאַרע הענטלעך און טשעפֿעט זיך אָן םיט די דינע פֿינגערלעך.
זי דופֿט ·ך “קיקאָ“. ·יאָס עפּעס קיקאָ, װײס איך נישט. דאָבצי
האָט ·ך ליב. לאָזנ· מיך נישט שלאָפֿן גאַנצע נעכט : “קיקאָ, קי !“
--- ·ס הײסט, איך זאָל זי װינן. דאָבצי האָט מיך ליב. אַז איך עס·
רײסט זי בי· מיר פֿ ·נעם מױל : “קיקאַ, פֿי !“ --- דאָס הײסט : גיב
עס מיר ! . . . עס ··יט מיך אַהײם. דאָס עסן איז דאָ אױך נישט אַײ־
אַײ־אַײ . . . יום־טו·נ, שבועות אױף דער נאַכט. עס װילט זיך גײן אין
דרױסן זען, װי דער הימל שפּאַלט זיך. דאָבצי לאָזט נישט. דאָבצ·
האָט טיו ליב : “קיקאָ, קי ! “ --- איך זאָל זי װיגן. איך װיג זי און
װיג זי און װער אַנטשלאָפֿן. און עס קומט צו מיר אַ נאַסט --- מעני
דעם שכנס קעלבל, קוקט אױף מיר מיט אױגן, װי אַ בר־דעת, און זאָגט
מיר : קום ! און ב·יר לאָזן זיך גײן באַרג־אַראָפּ, צום טײך. נישט
לאַנג געטראַכט, פֿ··רקאַטשע איך די הײזלעך : האָפֿ ! איך בין
שױן אין טײך. איױ שװים, און מעני שװימט מיר נאָך. אױף יענער
זײט איז גוט. ני·יטאָ קײן חזן, נישטאָ קײן דאַבצי, נישטאַ קײן
קראַנקער טאַטע . . --- איך כאַפּ זיך אױף --- ס,איז נאָר אַ חלום. אַנט־
לױפֿן ! אַנטלױפֿן ! אַנטלױפֿן ! װי אַזױ אַנטלױפֿט מען ? װאוהין ?
אַהײם, נעװײנטלעך. הערש־בער דער חזז איז שױן אָבער אױפֿגע---
שטאַנען פֿריער פֿון מיר. ער האָט אַ גרױסן קאַמערטאָן, פּרואװט
איט מיט די צײן, טואָגט־צו צום אױער. ער הײסט מיר אָנטאָן זיך אױף
גיך און גײן מיט אים אין שול. מע װעט הײנט צו מוסף זאָגן “אַן
אױסגעשטעלטע זאַו.“. אין שול זע איך מײן ברודער אליהו. װי קומט
ער אַהער ? ער דאַװנט דאָך גאָר בײ די קצבים, דאָרט װאו דער
טאַטע איז חזן. װאָס באַטײט עס ? . . . סײן ברודער אליהו רעדכ
הײנמ איז יום־סוב --- מע מ·ר נישט װײנען 51
עפּעס מיט הערש·ער דעם חזן. הערש---בער דער חזן איז נישט
צופױדן. ער זאָנט :
--- נעדענק זשע, למען השט, באַלד נאָכן עסן ! . . .
--- קום ! װעסטו זיך זען מיטן טאַטן ! --- אַזױ זאָגט צו מיר
מײן ברודער אליהו, און מיר גײען אַהײם אין צװײען. ער גײט, און
איך שפּרינג. א· לױף, איך פֿלי.
--- האָב צײט ! װאָס פֿליסטו אַזױ ? --- זאָגט צו מיר מײן ברודער
אליהו, און האַלט מיך צו. אים װילט זיך, הפּנים, טיט מיר אַביסל
ועדן.
--- דו װײסט ? דער טאַטע איז קראַנק, זײער־זײער קראַנק ! . . .
גאָט װײסט, װאָס עס װעט זײן מיט אים . . . מע דאַרף אים ראַטעװען,
נישטאָ מיט װאָס . . . קײנער װיל נישט העלפֿן . . . אין ,,חק·“
װיל די מאַמע אימ נישט לאָזן בשוס אופֿן ! זי װעט פֿריער שטאַרבן,
זאָנט זי, אײדער לאָזן אים אין הקדש · . . . שאַ, אָט גײט די מאַמע.
ז.
מיט אױסגעשטרעקטע הענט גײט אונדז די מאַמע אַקעגן, פֿאַלט
מיר אױפֿן ·אַלדז, און איך פֿיל אױף מײנע באַקן אַ פֿרעמדע טרער.
מײן ברודער אליהו גײט צום קראַנקן טאַטן, און איך מיט דער מאַמען
בלײבן שטײן אין דרױסן. מע האָט זיך אונדז אַרומגעשטעלט פֿון
אַלע זײטן : אונדזער שכנ,ס װײב פּעסי די גראָבע, און איר טאָכטער
מינדל, און איר שנור פּערל, און נאָך אַ צװײ װײבלעך.
--- איר חאָט אַ גאַסט אױף שבועות ? גאָט ליב אײך מיט אײער
גאַסט !
די מאַמע לאָזט---אַראָפּ די אָנגעשװאָלענע אױגן.
אַ גאַסט, מ,שטײנס געזאָגט, אַ קינד. געקומען געװאָר װערן
דעם קראַנקן טאַטן. פֿאָרט אַ קינד . . .
אַזױ זאָגט די מאַמע צו דעם גאַנצן רעדל װײבער, און צום
שכנס װײב, צו פּעסין, זאָגט זי שטילערהײט, בשעת פּעסי שאָקלט
מיטן קאָפּ :
--- אַ שטאָט ! עמעצער זאָל זיך אפֿילו אומקוקן . . . דרײ
61 מאָסל פֿײסי דעט חזנס
און צװאַנציק יאָר ··פּגעקלאַפּט בײם עמוד . . . דאָס געזונט אַװעק־
געלײגט . . . איך װאָלט אים אפֿשר ראַטעװען נישטאָ מיט װאָס...
אַלץ, ברוך השם, פֿאַרקױפֿט . . . ·אָס לעצטע קישעלע . . . דאָס
קינד באַשטעלט בי · אַ הזן . . . אַלץ צוליב אים . . . אַלץ צוליבן
קראַנקן . . .
אַזױ באַקלאָגט זיך די מאַמע פֿאַר איר שכנה פּעסי, שטײענדיק
אין דרױסן. איך דרײ דעם קאָפּ א·ף אַלע זײטן.
װעמען זוכסטו ? מאַכט צו מיר די מאַמע.
װעמען זוכ·ז אַ קונדס ? דאָס קעלבל מן הסתם . . .
אַזױ זאָגט פּעכ·י אונדזער שכנה און מאַכט צו מיר מיט אַ מאָד־
נער פֿרײנדשאַפֿט :
·, ײנגעלע, נישטאָ קײן קעלבל ! געמוזט פֿאַרקױפֿן דאָס דעם
קצב. אַ ברירה האָט מען ? גענוג אַז מע דאַרף האָדעװען אײן בהמה
נאָך צװײ בהמו·· טראָגן אױפֿן קאָפּ ! . . .
איז שױן בײ איר דאָס קעלבל, דאַנקען גאָט, אױך געװאָרן אַ
בהמח . . .
אַ מאָדנע ײדענע אָט די פּעסי. אומעטום שטופּט זי אַרײן איר
נאָז. זי דאַרף װיסן, צי האָבן מיר אַ מילכיקע סעודה ?
--- אַקעגן װאָב· פֿרעגט איר דאָס ? --- פֿרעגט בײ איר די מאַמע.
גלאַט אַזױ ! זאָגט פּעסי, הײבט אױף דעם שאַל און שטופּט
דער מאַמען אַ טעפּ · מיט סמעטענע. די מאַמע שטופּט־אָפּ דאָס טעפֿל
מיט בײדע הענט.
גאָט איז מיט אײך, פּעסי ! װאָס טוט איר דאָס ? װאָס
זענען מיר ? חלילו· עפּעס װײס איך װער ? איר קענט מיך נישט ?
אדרבה, --- פֿאַרענטפֿערט זיך פּעסי --- טאַקע װײל איך קען
אײך. דאָס בהמהלע, קײן עין־הרע נישט, האָט זיך די לעצטע צײט
פֿאַרריכט. פֿאַראַן, קײן עין---הרע, קעז און פּוטער. איך לײ אײך אױס...
איר װעט מיר, אם ירצה חשם, אָפּגעבן . . .
און פּעסי די שכנח רעדט נאָך לאַנג מיט דער מאַמען, און מיר
ציט דאָס האַרץ צו די קלעצער, צום קעלבל, צום קעלבל, צום קעלבל !...
איך זאָל מיך נישט שעמען, װאָלט איך מיך צעװײנט . . .
--- אַז דער טאַטע װעט דיך פֿרעגן, זאָלסטו זאָגן : אַ דאַנק גאָט !
הײנט איז יום־טוב מע סאָר נישט װײנען ·
אַזױ זאָגט מיר אָן די מאַמע, און מײן ברודער אליחו גיט דאָס מיר
צו פֿאַרשטײן אַ ביסל ברײטער :
זאָלסט זיך נישט באַקלאָגן, ניט דערצײלן קײן פּוסטע מעשות,
קײן נעכטיקע טעג. זאָלסט נאָר זאָגן : אַ דאַנק גאָט. דו חערסט,
װאָס מע ועדט צו דיר ?
און מײן ברודער אליחו פֿירט מיך אַרײן אין קראַנקן---חדר. דער
טיש איז אָנגעשטעלט מיט פֿלעשלעך, פּידעלעך, באַנקעלעך. סע
שמעקט אַפטײק. דאָס פֿענצטער איז צדגעמאַכט. לכבוד שבועות
האָט מען אים צוגעקליבן דעם חדר מיט גרינס, צוקאָפּנס איבערן
בעטל האָט מען אױפֿגעהאַנגען אַ מגן־דוד פֿון ,,ליוביסטיק“. דאָס איז
מײן ברודער אליהוס אַרבעט. אױף דער ערד איז אױסגעשפּרײט
שמעקנדיק גראָז. דער טאַטע דערזעט מיך, רופֿט מיך צו צו זיך מיט
אַ לאַנגן דאַרן פֿינגער. מײן ברודער אליחו שטופּט מיך אונטער. איך
גײ־צו צום טאַטן. איך חאָב אים קױם דערקענט. דאָס פּנים װי לײם.
די גרױע האָר גלאַנצן, שטאַרטשען אײנציקװײז, װי פֿרעמדע
האָר. די שדואַרצע אדיגן זיצן טיף, װי אַרײנגעפֿאַסטע,
פרעמדע אױגן. די צײן זעען אױס, װי אַרײנגעזעצטע, פֿרעמדע צײן.
דער האַלדז איז אַזױ דין, אַז קױם װאָס דער קאָפּ חאַלט זיך אײן אױף
אים. אַ גליק, װאָס ער קאָן נישט זיצן . . . מיט די ליפּן מאַכט ער
עפּעס מאָדנע, װי אַ מענטש בשעת ער שװימט : מפּפֿו ! . . . ער
לײגט־אַרױף אדיף מײן פּנים אַ הײסע האַנט מיט בײנערנע פֿינגער,
דאָס פּנים מאַכט אַ קרומען שמײכל, װי אַ מת.
אין דעם קומט־אָן די מאַמע. נאָך איר דער דאָקטער, דער
פֿרײלעכער שװאַרצער דאָקטער מיט די גרױסע דואָנצעס. ער באַ־
געגנט מיך, װי אַן אַלטן גוטן ברודער. ער אין מיך מכבד מיט אַ
שנעל אין בײכל און מאַכט צום טאַטן פֿרײלעך :
איר האָט אַ גאַסט אױף שבועות ? גאָט ליב אײך מיט אײער
גאַסט !
אַ דאַנק ! זאָגט די מאַמע אדן װינקט צדם דאָקטער, ער
זאָל באַטראַכטן דעם חולח און זאָל אים עפּעס פֿאַרשרײבן. דער
שװאַרצער דאָקטער עפֿנט דאָס פֿענצטער מיט אַ רעש און בײזערט
זיך אױף מײן ברודער אליהו, פֿאַר װאָס מע האַלט דאָס פֿענצטער צו.
81 מ·סל פֿײסי · הזנם
--- איך האַב אי ־ך טױזנט מאַל געזאָג·, אַז אַ פֿענצטער האָט
ליב, אַז מע האַלט עס אָפֿן !
מײן ברודער אליהו װינקט אױף דער מאַ·ן, אַז דאָס איז די
מאַמע ש·דיק : זי · אָזט נישט עפֿענען קײן פֿענצטער, האָט מורא
פֿאַרן טאַטן, ער זאָל · ־ך הלילה נישט פֿאַרקילן. די מאַמע װינקט צומ
דאָקטער, ער זאָל שױן באַטראַכטן גיכער דעם חולה און זאָל אימ
עפֿעס פֿאַרשרײבן . . . דער שװאַרצער דאָקטער נעמט־אַרױס דעס
זײגער, אַ גרױסן נאָלדענעמ זײגער. מײן ברודער אליהו קוקט זיו
אײן מיט גײדע אױג· אינעם דאָקטערס זײגער. דער דאָקטער באַ---
מערקט דאָס.
--- איר װילט װיסן, װי האַלט דער זײנער ? האַלב עלף. װיפֿל
· בײ ·ײך ?
· מײן זײגער שטײט --- ענט·רט אים מײן ברודער אליחו
און װערט מאָדנע װיט פֿון דעס שפֿיץ נאָז ביז אױף יענער זײט אױערן.
די מאַמע רוט נישט. זי װאָלט װעלן, מע זאָל שױן באַטראַכטן
·ם חולה און אים עפּעס פֿאַרשרײבן . . . דער ·קטער האָט אָבער
·ײט. ער פֿתגמ זיך אױס בײ דער מאַמען זײטיקע זאַכן : װען איז
מײן ברודערס חתונח ? און װאָס זאָגט הערש־בער ·ר חזן אױף מײן
שטים ? בײ מיר דאַו·ף זײן, זאָגט ער, אַ גוטע שטים· אַ שטים, זאָגט
ער, גײט בירושה. ן·י טאַמע ע·ט זיך ! מיט אַ מאָל טוט זיך ·ר
דאָקטער אַ דרײ־אױס מיטן בענקל צום קראַנקן טאַטן, נעמט אים אָן
בײ דער טרוקענער הײסער האַנט :
--- נו, חזן, װי ··זױ דאַװנט מען עפֿעס בײ אונדז הײנטיקן
שבועות ?
--- אַ דאַנק גאָט ! --- ענטפֿערט אים ·ר טאַטע מיט אַ שמײכל
פֿון אַ מת.
--- דהײנו ? װי נציקער געהוסט ? גוט געשלאָפֿן ? --- פֿרעגט
אים ·ר דאָקטער און בײגט זיך אײן צו אים גאַנץ נאָענט.
--- נײן ! --- ענט·רט אים דער טאַטע, קױם װאָס ער כ·ט
דעם אָטעט. --- אדרבה . . . הוסטן הוסט מען . . . און שלאָפֿן
שלאָפֿט ·ן דװקא נישט . . . נאָר דאַנקען גאָט . . . ס,איז שבועות...
הײנט איז יוס־טוג --- מע טאָר נישט װײנען 91
אַזאַ טאָ· מקבל געװען די תורה, הײנט אַ ·סט, אַ גאַסט אױף
שבועות . . .
אַלעמענס אױגן קוקן אױפֿן ,,נאַסט“, און דער ,,גאַסט· קוקט
אַראָפּ אױף דער ערד, און דער קאָפּ איז אים אין דרױסן, ערגעץ בײ
די קלעצער, בײ די שטעכלקעס, װאָס שטעכן, בײ די קריגעלעך, װאָס
קנאַקן, בײם שכנס קעלבל דעם בר־דעת, װאָס איז שױן געװאָרן אַ
בהמה, בײם טײכל, װאָס רױשט דאָרט באַרג־אַראָפּ, אָדער גאָר אין
דער הױכער, ברײטער, טיפֿער, בלױער יאָרמעלקע, װאָס מע רופֿט
דאָס הימל . . .
ח.
דאָס ביסל “מילכיקס„ װאָס אונדזער שכנה, פּעסי די גראָבע,
האָט אונדז ,,אױסגעליען·, איז אונדז, נישקשח, צוניץ געקומען. איך
און מײן ברודער אליהו האָבן דאָס געמאַכט אַ מילכיקע סעודה, גע---
טונקען בײדע פֿון אײן שאָל פֿרישע חלה אין רער קאַלטער סמעטענע,
און ס,איז טאַקע געװען גאָר ·שט שלעכט.
“אַ חסרון, װאָס אַזױ װינציק“ האָט באַמערקט מײן ברודער
אליהו, װאָס איז דעם טאָג געװען זײער האָפֿערדיק, אַזױ האָפֿערדיק,
אַז ער האָט מיר צוליב געטאָן, איך זאָל נישט גײן אַזױ גיך צוריק צו
הערש־בער דעם חזן און איך זאָל נאָך אַביסל ז·ך שפּילן אין ·ר
הײם.
דו ביסט דאָך בײ אונדז אַ נאַסט אױף שבועוה, האָט ער
מיר געזאָגט און דערל·בט צו שפֿילן זיך אין דרױסן אױף די קלעצער,
נאָר מיט אַ הנאי, איך זאָל נישט קלעטערן צו פֿיל און חלילה נישט
צערײסן די אײנציקע פּאָר הײזלעך.
כאַ־כאַ־כאַ ! נישט צערײסן די אײנציקע פּאָר חײזלעך ? נישטאָ
װער עס זאָל לאַכן, װי איך בין אַ ײד ! איר זאָלט זען אַ פּאָר הײזלעך
--- נו־נו ! לאָמיר בעסער נישט רעדן פֿון קײן חױזן ! . . . לאָמיר בע־
סער רעדן פֿון יאָסי דעם נגידס קלעצער. אַײ, קלעצער, קלעצער ! יאָסי
דער נגיד מײנט, אַז די קלעצער זענען זײנע קלעצער. אַ נעכטיקער
טאָנ ! די קלעצער זענען מײנע קלעצער ! איך האָב מיר געמאַכט
02 מאָטל פּײסי דעם הזנס
פֿון זײ אַ פּאַלאַץ מיט אַ װײנגאָרטן. איך בין דער פּרינץ. דער
פּרינץ שפּאַצירט אַרום פֿראַנק און פֿרײ בײ זיך אין װײנגאָרטן, רײסט־
אָפּ אַ קריגעלע ·· קנאַק אין שטערן, נאָך אַ קריגעלע אַ קנאַק
אין שטערן . . . אַלע זענען מיך מקנא. אַפֿילו יאָסי דעם נגידס ײנגל,
הענעך מיטן אײגל, פֿאַרגינט מיר נישט מײן גוטס. ער גײט פאַרבײ
אין זײנע נײע מלבושימלעך און װײזט מיר אױף מײנע הױזן און
לאַכט און קרימט דאָס אײגל און זאָגט צו מיר :
--- זע נאָר, זאָ לסט עפּעס נישט פֿאַרלירן . . .
--- גײ בעסער אַװעק מיט גוטן זאָג איך אים אַנישט, רוף
איך אַרױס מײן ברודער אליהו ! . . . .
פֿאַר מײן ברורער אליהו האָבן אַלע ײנגלעך דרך־ארץ, און
הענעך מיטן אײגל בזראָגט זיך אָפּ, און איך בלײב װידער אַלײן, װידער
דער זעלבער פּרינץ בײ זיך אין װײנגאָרטן . . . אַן עבירה נאָר, װאָס
,,מעני“ איז דאָ נישטאָ ! אונדזער שכנס קעלבל איז שױן מער ניט קײן
קעלבל, ס,איז שױן אַ בהמה (אַזױ זאָגט אונדזער שכנה פּעסי). װאָס
הײסט דאָס אַ בהמן· ? און צוליב װאָס האָט מען דאָס פֿאַרקױפֿט צום
קצב ? שױן זשע מע זאָל דאָס נאָכדעם קױלען ? . . . צו װאָס װערט
געבױרן אַ קעלבל און צו װאָס װערט געבױרן אַ מענטש ? . . .
פּלוצעם דערה··ר איך פֿון שטוב אַרױס אַ מאָדנעם אױסגעשרײ
מיט אַ געװײן . . . איך דערקען דער מאַמעס קול . . . איך הײב אױף
די אױגן אַן אײנ··עלױף בײ אונדז אין שטוב . . ײדן און װײבער...
דער אַרױס, דער אַו ײן . . . איך ליג אױף אַ קלאָץ מיטן בױך אַראָפּ.
מיר איז גוט ! . . . שאַט־שאַט ! אָט גײט יאָסי דער נגיד ! יאָסי
דער נגיד איז גבאי אין דער קצבישער קלױז, דאָרט װאו מײן טאַטע
איז חזן שױן דרײ ··ון צװאַנציק יאָר. יאָסי איז אַלײן אַמאָל געװען
אַ קצב. הײנט האַן·דלט ער מיט אָקסן און מיט פֿעל און איז אַ נגיד,
אַ גרױסער נגיד ! · אָסי מאַכט מיט די חענט, בײזערט זיך אױף דער
מאַמען און טענהט ·
---סטײטץ, סטײטץ ! --- ו·אָס האָט מען מיר נישט געזאָגט, אַז
פֿײסי דער חזן איז אַזױ סלאַף ? (ער קען נישט אױסרעדן קײן שין).
װאָס האָט איר געסװיגן ?
--- װאָס זאָל איך שרײען ? --- פֿאַרענטפֿערט זיך פֿאַר איט די
חײנט איז יום־סוב מע טאָר נישט װײנען 12
מאַמע און גיסט מיט טרערן. די גאַנצע שטאָט האָט געזען, װי איך
מוטשע מיך, געװאָלט אים ראַטעװען . . . און ער אַלײן האָט אױך
געבעטן זיך, מע זאָל אים ראַטעװען . . .
און די מאַמע קאָן נישט רעדן װײטער, פֿאַרברעכט מיט די הענט,
פֿאַרװאַרפֿט מיטן קאָפּ. מײן ברודער אליהו כאַפּט זי אונטער :
מאַמע ! ודאָס דאַרפֿסטו זיך פֿאַרענטפֿערן, מאַמע ! פֿאַר־־־
געס נישט, מאַמע, ס,איז יום־טוב, ס,איז שבועות, מע טאָר נישט
װײנען, מאַמע ! . . .
און יאָסי דער נגיד הערט נישט אױף צו פֿײערן אױף מײן מאַמען :
װאָס דערצײלט איר מיר די גאַנצע סטאָט ! װער איז די
סטאָט ? זאָגן זאָלט איר מיר ! למען חסם, צו מיר ! אַלצדינג אױף
מײן חסבון ! חברה קדיסא, סאַמאָסים, תכריכים --- אַלץ אױף מיר,
אַלצדינג אױף מײן הסבון . . . און טאָמער דאַרף מען עפּעס טאָן פֿאַר
די יתומים, זאָלט איר גײן צו מיר, איר זאָלט זיך גאָר ניט סעמען !
יאָסי דעם נגידס װערטער באַרואיקן אָבער װינציק װאָס מײן
מאַמען. זי האַלט אין אײן יאָמערן און אין אײן חלשן בײ מײן
ברודער אליהו אױף די הענט. און מײן ברודער אליהו, װאָס האַלט
אַלײן אין װײנען, הערט נישט אױף צו דערמאָנען זי, אַז “הײנט איז
יום־טוב, מאַמע, הײנט איז שבועות, מאַמע ! מאַמע, מע טאָר נישט
װײנען, מאַמע ! · . . .
און מיט אַ מאָל װערט מיר אָלץ קלאָר. און עס טוט מיר אַ קלעם
דאָס האַרץ, אַ צי בײ דער נשמח, און עס גלוסט זיך מיר װײנען, און
איך װײס נישט אױף װעמען . . . און רחמנות האָב איך אױף ·ר
מאַמען, און איך קאָן נישט זען װי זי װײנט, און װי זי חלשט, און
װי זי צאַפּלט בײ מײן ברודער אױף די הענט. און איך פֿאַרלאָז מײן
פּאַלאַץ, מיט מײן װײנגאָרטן, און איך גײ צו צו איר פֿון הינטן, און
איך זאָג איר מיטן זעלביקן לשון, װאָס מײן ברודער אליחו' און טרערן
קאַפּען פון מײנע אױגן :
מאַמע ! הײנט איז יום־טוב, מאָמע, חײנט איז שבועות,
מאַמע ! מאַמע, מע טאָר נישט װײנען, מאַמע ! . . .
· מאָטל פֿײסי דעס ·זנס
מקבל פּנים ז·ין (מעקאַבל פּאָנעם ז י י ן ) ··0··· 0·
רפואות ( רעפ ועס ) --- ········
עיפּוש (א · ·ע··· --- שלעכטער גערוך.
חתפּעלות (ה י ספּי ילעס) באַגי יסטערוננ.
מש ומו (מעש וסעד· אַ י יד, װאָס האָט אָננענומען קר יסטנטום.
װערט אָ·ט גענ יצט, װ י א י ן דעם פּאַל, א י ·ף אי ינעם װאַס
א · ז צעלאָז ן, װ · ל נ·ט ·אָלגן.
דורס זײן (·---ורעס ז י י ן ) צערי י סן, שלאָגן.
רוצח, רוצחים ( רעצי ·אַו, ראָצכ· ם· --- מערדער.
עטרח (אַטאָרע) אַ קר ו י ן פּו ן ז · לבער, צ וגעני יט װ · ·
צ · ר ונג א ו ·פּן טל י ת.
נו·לח (גד ול· · --- פּרי יד.
מטריה זײן (מ·טר ·אַד ז י י ן ) ב· ·ען ז יד.
משניות (מ ···נאַ יעס) אַ טי יל ·ו ן ·למ וד.
לכתחילח (ל· כאַטכי לע· --- באַלד, · ו ן אָנהי ·ב.
······ל······ ױ· ס····
װאָס ז ·נ· גען בי י אַ חזן.
מוסף (מיסעף) · געבעט, װאָס װערט נעזאָגט שבת א ו ן
י ·ם־טוב.
·ריאת שמע (קר ·שמע) --- געבעט, װאָס מ,זאָגט ·אַרן שלאַף.
עין חרע (אָי י ן האָרע· ק· י ן ·ײ ז א ו יג זאָל ניט שאַדטן.
להבדיל (לעד אַו·ױל· צי א ונטערשי ידן צװ ישן צװ י י זאַכז,
װאָס זענען ניט גלי ·ו.
מנגן (מענאַגען · ז ינגער.
ננינח (נעגי נע· --- געזאַנג.
מגן אבות · מאָגי י ן אָװעס· --- געבעט, ,,דער באַש יצער פּ ו ן
··· ······· --- אַ מענטש מ יט פּאַרשט·נד, · קלוגער.
למען השם (למאַן האַשעס) --- א ומבאַדינגט
הקרש (העקדעש· אַ ש· יטאָל פּאַר אָרעמע לי יט, א ו י ד אַן
א ומרי י ן ה ו י ז.
········י··· ····י··:····ס ה י לף.
מת (מעס· טו יטער.
מכבו ( זי ין · (מעכאַבעד ז י י ן · --- א ו יפּנעמען געסט.
חולח (כ ו י ל· · קראַגקער.
רעש ( ראַאַש · טומל.
עגין, ענינ·ם (א · נ יען, א ינ ·אָנים) זאָכן.
בירושח (בע ער ושע· ··········1
מ·בל (מעק· בל· געװען ד · ת ורה אָנגענומען די תורה.
אורה (א ו י ר·גד· גאַסט
תנאי (טנאַ · · באַד י גג, ·0·····0·
תכרכים (טאַ כר · כי ם· טו יטנקלי ידער.
טיר איז נוט --- איך ניו אַ יתום !
א.
פֿון זינט איך בין צו מײן שכל געקומען, געדענק איך נישט, איך
זאַל זײן אַזאַ מיוחס, װי אַצינד. װאָס איז מיט מיר ·ר יחוס ? ---
מײן טאַטע, פּײסי דער חזן, װײסט איר דאָך, איז נעשטאַרבן ·מ
ערשטן טאָג שבועות, און איך בין געבליבן אַ יתום.
·
פּון דעם ערשטן טאָג נאָך שבועות האָבן מיר אָנגעהױבן זאָגן
קדיש --- איך און מײן ברודער אליהו. ער טאַקע האָט מיך אױמ־
נעלערנט זאָנן קדיש.
מײן ברודער אליהו איז אַ געטרי·ר ברודער, אַבער נישט קײן
נוטד רבי. ער איז אַ כּעסן, ער שלאָגט זיך ! ער האָט אױפֿ·עפֿנט
אַ סידור און האָט זיך אַװעקגעזעצט מיט מיר און האָט אָנגעהױבן
מיט מיו שטודירן :
--- יתגדל ױתקדש שמיח רבה . . . ער װיל, אַז איך זאָל שױן
קאָנען אױסנװײניק. ער חזרט־־־איבער מיט מיר נאָך אַ מאָל און נאָך
אַ מאָל, פֿון אָנחײב ביזן סוף, און הײסט מיר, אַז איצט זאָל איך שױן
זאָגן אַלײן. איך זאָג אַלײן, אָבער עס גײט נישט.
ביז ,,ױצמח פּורקניה„ איז נאָך װי עס איז, און קומט צו ,,ױצמח
פֿורקניה·, פֿאַרטשעפּע איך מיך. דערלאַנגט ער מיר מיטן עלנבױגן
און זאָגט מיר, אַז דער קאָפּ איז מיר, הפּנים, ערגעץ אין דרױסן
(גלײך װי געטראָפֿן), אָדער ערגעץ בײם קעלבל (גלײך װי ער איז
·װען דערבײ) . . . ער פֿױלט זיך נישט און חזרט אײן מיט מיר נאָך
אַ מאָל. איך האָב מיך קױם דערשלאָגן ביז ,,לעילא ולעילא מן כל
ברכתא ושירתא תושבחתא„ און װײטער נישט אַ טראָט. ער
נעמט מיך אָן פֿאַרן אױער און זאָגט, אַז דער טאַטע זאָל אױפֿשטײן
און זען, װאָס פֿאַר אַ זון ער האָט ! . . . .
23
42 מאָטל פּײסי דעט הזנס
װאָלט איך פֿאַרשפּאָרט זאָגן קדיש . . .
אַזױ זאָג איך צו מײן ברודער אליהו און כאַפּ פֿון אים אַ געשמאַקן
פֿאַטש םיט דער לינקער האַנט אין דער רעכטער באַק אַרײן. דער־
הערט די מאַמע און גי ט אים אַ פּסק, ער זאָל מיך נישט שלאָגן, װאָרעם
איך בין אַ יתום.
--- גאָט איז מיט דיר ! װאָס טוסטו ? װעמען שלאָגסטו ?
האָסט פֿאַרגעסן, הפּנ ם, אַז דאָס קינד איז אַ יתום ? !
שלאָפֿן שלאָף א ־ך מיט דער מאַמען אינעם טאַטנס בעט דאָס
אײנציקע שטיקל מעבל אין שט·. די קאָלדרע גיט זי אָפּ כמעט
אינגאַנצן מיו.
דעק דיך אײן, זאָגט זי צו מיר, און װער אַנטשלאָפֿן, מײן
טײעוער יתום. עסן איז נישטאָ װאָס . . .
דעקן דעק איך מיך אײן, אָבער שלאָפֿן שלאָף איך נישט. איך
חזר מיר דעם קדיש, אױף אױסנװײניק. אין חדר גײ איך נישט, לער---
נען לערן איך נישט, דאַװנען דאַװן איך נישט, זינגען זינג איך נישט.
פּטור פֿון אַלצדיננ.
מיר איז גוט --- איך בין אַ יתום.
ב.
מזל טוב ! איך קאָן שױן גאַנץ קדיש אױף אױסנװײניק. רבנן־
קדיש אױך. אין שול שטײ איך אױף אַ באַנק און קלאַפּ דעם קדיש,
·ױ אַ מזיק. אַ קול־··גינה האָב איך אױך, בירושה פֿון מײן טאַטן, אַן
אמתע סאָפראַנאָ. אַלע ײנגלעך שטעלן זיך אױס אַרום מיר און
זענען מיך מקנא. װײבער װײנען. בעלי בתים שענקען מיר אַ
קאָפּיקע. יאָסי דעם נגידס ײנגל, הענעך מיטן אײגל (ער איז אַ מורא־
דיקער נישט---פֿאַרגינ··ר ! ), אַז ס,קומט צום רבנן---קדיש, שטעלט ער מיר
אַרױס אַ צונג, ע ר װיל, ער גײט אױס, ער חלשט, איך זאָל מיך
צעלאַכן. אים אױף צד להכעיס װעל איך נישט לאַכן ! האָט דערזען
אהרן דער שמש, האַט ער אים גענומען פֿאַרן אױער און האָט אימ
צוגעפֿירט צו דער טיר. אַ מצװה אױף אים !
אַזױ װי איך ז··ג קדיש אין דער פֿרי און אױף דער נאַכט, גײ
מיר איז נוט איך בין אַ יתוט 52
איך שױן מער גישט צו חערש---בער דעם חזז און טראָג מיך ניט אום
מיט זײן דאָבצין. איך בין פֿרײ. אַ גאַנצן טאָג געפֿין איך מיך בײס
טײך אָדער איך כאַפּ פֿיש, אָדער איך באָד זיך. כאַפּן פֿיש האָב
איך מיר אױסגעלערנט פֿון זיך אַלײן. אַז איר װילט, קאָן איך אײך
אױך אױסלער·ען. מע טוט אױס דאָס העמד און מע פֿאַרקניפט דעם
אַרבל און מע גײט פּאַװאָליע ניזן האַלדז אין װאַסער. מע דאַרף גײן
לאַגג־לאַנג. אַז איר פֿילט, אַז דאָס העמד איז שװער, איז אַ סימן, אַז
ס,איז פֿול, גײט איר אַרױס װאָס גיכער און טרײסלט אױס דאָס גאַנצע
נראָז מיט דער בלאָטע און קוקט זיך גוט צו. אין גראָז ליגן פֿאַר־־־
פּלאָנטערט אָפֿטמאָל קלײנע זשאַבקעלעך װאַרפֿט זײ אַרײן צוריק
אין װאַסער אַרײן, ס,אַ צער בעלי חײם. אין דער געדיכטער בלאָטע
קאָנט איר אַמאָל געפֿינען אַ פּיאַװקע. פּיאַװקעס איז געלט פֿאַר
אַ צענדל·ק פּיאַװקעלעך קאָנט איר באַקומען דרײ גר·שן, אָנדערט.
האַלבן קאָפּיקעס. עס גײט נישט צו פֿוס . . . קײן פֿיש זאָלט איר
נישט זוכן. אַמאָל איז געװען פֿיש אױך, הײנט איז נישטאָ. איך יאָג
זיך נישט נאָך קײן פֿיש. איך בין צופֿרידן, עס זאָלן כאָטש זײן פּיאַװ---
קעס. נישט אַלע מאַל זענען דאָ פּיאַװקעס. חײנטיקן זומער איז נישט
· ··י·····ש · ······· ····י·י··
אָפּגעריסן אַן אױער פֿאַר די פֿיש. אַ גליק, װאָס פּעסי די גראָבע, אונ־
דזער שכנח, ·אָט דערזען. אַן אײגענע מאַמע דאַרף זיך אַזױ נישט
אײנשטעלן פֿאַר איר קינד.
אָט אַזױ שלאָגט מען אַ יתום ? . . .
מײן ברודער אליהו חאָט זיך פֿאַרשעמט און האָט מיר אָפּגעלאָזט
דאָס אױער. אַלע שטעלן זיך אײן פֿאַר מיר. מיר איז גוט איך
בין אַ יתום.
נ.
אונדזער שכנח פּעסי די גראָבע האָט זיך אין מיר פֿאַרליבט.
···לז··ן···· ·····ס·ױ אַ קלעשטש, איר זאָל
· מאָסל פֿי·סי דעט הזנס
--- װאָס װעט אײך אַרז ? --- האָט זי געטענהט --- עס גײען
בײ מיו צום טיש צװעלף, װעט ער זײן אַ דרײצנטער· בײ דער
סאַמען האָט זי קױם געפּועלט. האָט זיך אָ·ר אַרױסגעשטעלט מײן
ברודער אליהו.
--- װער װעט אױף אימ אַכמונג געבן, ער זאָל נײן זאָגן קדיש ?
--- איך װעל אַכטוגג געבן, ער זאָל נײן זאָנן קדיש. נו, שױן ?
האָט איר צו מיר גאָתיט ?
פּעסי איז ני·זט קײן גבירטע. איר מאַן איז אַן אײנבינדער און
הײט משה. ער האָט אַ שס פֿאַרן בעסטן בעל---מלאכה. דאָס אַלײן
איז אָבער קאַרג. מע דאַרף נאַך האָבן מזל אױך. אַזױ זאָנט פֿעסי צו
מײז מאַמען. מײ· מאַמע גיט איר נאָך. זי זאָגט, אַז צום שליס---מזל
דאַר· מעז אױך האָבן מזל. פֿאַר אַ סימן נעמט זי מיך. אָט בין איך
אַ יתום, און אַלע װילן מיך. פֿאַראַן בעלנימ, װאָס װילן מיך צו זיך אױף
שטענדיק, נאָר װי לאַננ קרענקען איוע שונאים, װי לאַנג זי װעט מיך
אַװעקגעבן אױף ··טענדיק ! אַזױ זאָגט די מאַ· און װײנט. זי האַלט
זיך אַן עצה מיט מײן ברו·ר אליהו.
--- װי מײנסטו ? זאָל ער זײן דערװי· בײ פֿעסין ?
מײן ברודער אליהו איז שױן אַ גרױסער. אַניט, װאָלט מען זיך
מיט אים נישט גע··אַלטן קײן עצה. ער גלעט זיך מיט דער האַנט דאָס
רײנע נאָך נישט ·גאַװאָקסענע פּניט, נלײך װי ער װאָלט שױן געהאַט
אַ באָרד, און רעדט װי אַ נרױסער :
--- מהיכי תי··י, אַבי ער זאָל נאָױ ·ישט זײן קײן שײגעץ.
און עס בלײבט, אַז איך װעל זײן ·רװײל בײ אונדזער שכנה
·עסי, נאָר בתנאי, איך זאָל נישט זײן קײן שײגעץ. אַלצדינג הײסט
בײ זײ אַ שײגעץ ! אָנהענגען דער קאַץ אַ פּאַפּיר אױפֿן עק, זי זאָל
זיך דרײען --- הײ·םט בײ זײ אַ שײגעץ ! קלאַפּן מיט אַ שטעקל איבער
די גראָטעס פֿונעם גלחס הױף, אַלע הינט זאָלן זיך צונױפֿלױפֿן ---
הײסט בײ זײ זײן אַ שײגעץ ! אָפשטעקן גײ לײבקע דעם װאַסער־
פֿירער דעם צאַפּן פֿוז דעמ פֿאַס, ס,זאָל אױסלױפֿן העכער האַלב װאַסער
--- הײסט גײ זײ אַ שײגעץ !
--- דײן גליק, װאָס דו ניסט אַ יתוס ! --- זאָגט צו מיר לײבקע ·ר
מיר איז נוט איך בין אַ יתוט ·
װאַסער־פֿירער ־ אַנישט, װאָלט איך דיר איבערגעבראָכן א האַנט
מיט אַ פֿוס ! מעגסט מיר גלײבן אױף נאמנות.
איך גלײב אים אױף נאמנות. איך װײס, אַז איצט װעט ער מיך
נישט אָנרירן, װײל איך בין אַ יתום.
מיר איז גוט --- איך בין אַ יתום.
ד.
אונדזער שכנה פּעסי, זאָל מיר מוחל זײן, האָט געזאָגט אַ גרױסן
לינן. צװעלף, חאָט זי געזאָגט, גײען בײ איר צום טיש. לױט מײן
רעכענונג, בין איך דער פֿערצנטער. הפּנים, זי האָט פֿאַרגעסן אַרײנ־
רעכענען דעם בלינדן פֿעטער ברוך. און אפֿשר האָט זי אים נישט
אַרײנגעשטעלט צװישן די עסערס דערפֿאַר, װײל ער איז שױן זײער
אַלט און האָט קײן צײן נישט אױף צו קײען. איך װעל מיך נישט
שפּאַרן. קײען קאָן ער נישט, דערפֿאַר אָבער שליננט ער, װי אַ גאַנדז,
און כאַפּט. אַלע כאַפֿן זײ. זײער כאַפּן איז חוץ לדרך חטבע. איך
כאַפּ אױך. שלאָגן זײ מיך. מיט די פֿיס אונטערן טיש שלאָגן זײ מיך.
מער פֿון אַלע שלאָגט זיך ושתי. ושתי איז אַ רוצח. הײסן הײסט ער
הערשל, נאָר מחמת ער האָט אַ גוליע אױפֿן שטערן חאָט מען אים אַ
נאָמען געגעבן “ושתי“. אַלע האָבן זײ דאָ נעמען און צונעמען :
“קלעצל, קאָטער, טשערנאָחוז, בופֿלאַקס, פּעטעלעלע, גיב־מיר־נאָך,
שמיר---מיט־פּוטער„ . . .
האָט קײן יסורים נישט יעדער נאָמען חאָט זיך זײן שורש.
פּיני הײסט ,,קלעצל“ דערפֿאַר װײל ער איז גראָב און קײלעכיק, װי
אַ קלעצל. װעלװל איז אַ שװאַרצער, רופֿט ·ן אים ,,קאָטער“. חײמ
איז אַ בופֿלאַקס, הײסט ער “בופֿלאַקס“. מענדל האָט א שפּיציקע נאָז,
איז ער אַ ,,טשערנאָהוז·. ,,פּעטעלעלע“ האָט מען אַ נאָמען געגעבן
פֿײטלען דערפֿאַר, װײל ער קאָן נישט רעדן. בערל איז אַ גרױסער
נאַשער : אַז מע גיט אים אַ שטיקל ברױט מיט שמאַלץ, זאָגט ער :
,,גיב מיר נאָך“. זרחן האָט מען געגעבן אַ מיאוסן נאָמען ,,שמיר---מיט־־־
פּוטער„ איבער אַ מיאוסן חסרון, װאָס ניט ער איז שולדיק. שולדי·
קאָן זײן איז די מוטער, װאָס זי האָט דאָס פֿאַרלאָזט און קינדװי·
· מאָטל ·ײסי ועם הזנס
װינציק געצװאָגן. ··ון אפֿשר איז זי אױך נישט שולדיק. איך װעל
זיך נישט גײן שפּאַרן, שלאָגן זיך אַװדאי נישט. קורץ, ס,איז אַ
שטוב, װאָס יעדער האָט אַ צונעמעניש. װאָס דאַרפֿט איר מער ---
די קאַץ, שױן גאָר אַ שטומע צונג, שױן געװיס גאָט די נשמה שולדיק,
הײסט זי בײ זײ : ·פֿײגע---לאה די גבאיטע“. איר װײסט פֿאַרװאָס ?
דערפֿאַר, װאָס זי איז אַ גראָבע און פֿײגע---לאה, נחמן דעם גבאיס װײב,
איז אױך אַ גראָבע. װיפֿל, מײנט איר, האָבן זײ שױן געכאַפּט פּעטש
דערפֿאַר, זײ זאָלן נישט רופֿן קײן קאַ· מיט אַ מענטשל·ן נאָמען ?
װי אַן אַרבעס אין ·ואַנט ! האָגן זײ געגעבן עמעצן אַ צונעמעניש,
איז פֿאַרפֿאַלן !
ה.
מיר האָבן זײ ·· נאָטען נעגעבן --- טרעפֿט װי אַזױ ? ·מאָטל מיט
די לעפֿצן“ . . . לעפֿצן איז אַ דײטשיש װאָרט. אױף אונדזער לשון
הײסט דאָס “ליפּן“--- הפּנים, זײ איז נישט געפֿעל· מײנע ליפּן. זײ
זאָגן, אַז איך עס, מאַך איך מיט די ליפֿן. איך װאָלט װעלן זען יענעמ
מענטשן, װאָס זאָל עסן און נישט מאַכן מיט די ליפּן ! איך בין נישט
פֿון די גרױסהאַלטער, װאָס מע טאָר זײ נישט אָנרירן זײער כבוד,
נאָר איך װײס נישט פֿאַרװאָס --- מיר איז דאָס צונעמעניש שטאַרק
נישט געפֿעלן ! או· װײל ס,איז מיר נישט געפֿעלן, רײצן זײ זיך מיט
מיר און רופֿן מיך דװקא אַזױ. אײנגעגעסענע ברואים --- איר האָט
נאָך אַזעלכע נישט ··עזען ! פֿריער האָב איך בײ זײ געהײסן : “מאָטל
מיט די לעפֿצן“. נאָכדעם : גלאַט “מיט די לעפֿצן“. שפּעטער : “די
לעפֿצן“. נאָר שפֿעטער : “לעפֿצן“.
--- לעפֿצן ! ון או זענט איר געװען ?
--- לעפֿצז ! ון ישט אָפֿ די נאָז !
עס פֿאַרדריסט מיך אין עס ברענט מיך, און איך װײן. דערזעט
דער פֿאָטער זײערער, פּעסיס מאַן, משה דער אײנבינדער, אײן מאָל, אַז
איך װײן, פֿרעגט ע·--- מיך : װאָס װײן איך ? זאָג איך אים : װי אַזױ
זאָל איך נישט װײנ··ן, אַז איך הײס מאָטל און מע רופֿט מיך “לעפֿצן“ !
פֿרעגט ער : װער ? זאָג איך : “ושתי„. װיל ער שלאָגן “ושתין“,
מיר איז נוט איך בין אַ יתום 92
זאָגט ,,ושתי“ : ס,איז נישט איך, ס,איז ,,קלעצל“. װיל ·ר שלאָגן
קלעצלען“, זאָגט ,,קלעצל„ : ס,איז נישט איך, ס,איז ,,קאָטער“.
אײנער אױפן אַנדערן, דער אַנדערער אױפֿן דריטן --- אַ מעשה אָן
אַן עק ! איז זיך מײשב דער פֿאָטער, משה דער אײנבינדער, און
לײגט זײ אַװעק אַלע אײנציקװײז און שמײסט זײ אָפּ מיט אַ טאָװל פֿון
אַ סידור און זאָגט זײ :
איך װעל אײך װײזן, װי אַזױ צו לצעװען פֿון אַ יתום !
אָט אַזױ. יעדער נעמט זיך אָן מײן קריװדע· אַלע, אַלע שטעלן
זיך אײן פאַו מיר.
מיר איז גוט איך בין אַ יתום . . .
.
····, ···מ··,···י··ד ········ שמײ
ראַבאָ) דער אָנהײב ·ון קד·ש.
פּס· (פּסאַק· שטראָף.
··ן·········· ·· רחמנית (ראַכמאָנעס)
או·ף אַלצד·נג, װאַס לעבט.
צוגעטשעפּעט װי א ·לעשטש --- שטאַרק צושטײ ן, דערגײ ן די
·אָרן·
·ז······· ···רנ··ו יל
עפּעס.
מהי·י־תיתי (מאַכע טײסע· נו, טאַקע.
··· ···עצ·· ········אַ· ע·עס, װאָס א יז
גולי·· ··.מענטשלעכ·ר נאַטור.
שורש (ש ו ירעש) --- װאָרצל.
מײשב זי ין (מע יאַש·װ ז· י ן, איז ז יך מײשב· · א·בער־
טראָכטן, נאָגטראָכטן.
סידור· קרבן מגחח סיךור (קאָרבן מינכע ס ידער) אַ ס ידור
מ·ט ·ל· ···לו·
עװלה (אַװלע) --- ·ומרעג·
װאָס װעט זײן פון טיר ?
א.
·
אַנו, טרעפֿט, ·ואו איז דער גן־עדן ? איר װעט נישט טרעפן.
װײסט איר פֿאַרװאָס ? װײל בײ איטלעכן איז ער אױף אַן אַנדער
אָרט. למשל, די מאַמע זאָגט, אַז דער גן·דן איז דאָרטן, װאו מײן
ב···· נ·ו····· ·ע·מ······· ··ל··
דערפֿאַר װאָס זײ ו·אָבן נישט די װעלט· קומט זײ יענע װעלט. דאָס
איז דאָך קלאָר· װי דער טאָג. דער בעסטער באַװײז איז טאַקע דער
טאַטע מײנער. װ··רעם װאו דען זאָל ער זײן, אַז נישט אין נן־עדן ?
קאַרג האָט ער זיך אָנגעמוטשעט אױף דער װעלט ? . . . אַזױ זאָגט
די מאַמע מײנע און װישט זיך בשעת מעשה די אױגן, װי איר שטײגער
איז, אַז זי רעדט פֿינעם טאַטן. פֿרעגט---זשע אָבער בײ מײנע חברימ,
··· ·י··· ·ר·· ··ז· ··י·ױ·נ······
··: ···ג··ן ·· ···ןע·נ··י··ענ··פֿ·
זענט איר שױן פֿאַרטיק ? קומט צו גײן אַ ײד אַן אײנבינדער און
טוט זיך אַ זאָג, אַ· דער אמתער גן־עדן איז גאָר פֿרײטיק אין באָד.
איך האָב עס אַלײן געהערט פֿון אונדזער שכנהס מאַן, משה דעס
אײנבינדער, איך ז··ל אַזױ הערן אַלדאָס גוטס ! הײנט גײט דערגײט
···ן·עדד········:········ · ····
האָט איר נאָך אַזאַ נאָרטן נישט געזען. דאָס איז דער אײנציקער
גאָרטן נישט נאָר ··ױף אונדזער גאַס, נישט נאָר בײ אונדז אין שטאָט,
--- איך האָב מורא, אַז אױף דער גאַנצער װעלט איז נישטאָ נאָך אַזאַ
30
װ·ס װעס זײן פּון מיר ? 13
גאָרטן. נישט נעװען און סע װעמ נישט זײן ! דאָס װעלן אײך אַלע
זאָגן. װאָס װילט איר, זאָל איך אײך באַשרײבן פֿרער : מנשה דעמ
רופֿא מיט זײן װײב מנשהכע די רופֿאטע ? צי איך זאָל אײך מאָלן
פֿרי·ר דעם נן·דן, מײן איך דעט נאָרטן זײערן ? איך רעכן, אַז פֿריער
פֿון אַלץ זאָל איך אײך דערצײלן פֿון מנשהן מיט מנשהכען. זײ זענען
דאָך די בעלי·תים, קומט זײ פֿריער דער כּבוד.
ב.
מנשה ·ר רופֿא טראָנט סײ װינמער סײ זומער אַ הענג---קאָלנע·
עו טומ נאָך דעמ שװאַרצן דאָקטער. אײן אױג האַט ער אַ קלײנס,
און דאָס מױל איז אים, נישט אין מײן מאָס, אַ ביסל אױף אַ זײט.
דאָס הײממ, נישט אַ ביסל, נאַך אַ סך, מאַקע גאָר אַ סך. פֿון אַ
ו··טל איז דאָס אימ געקומען. אַזױ זאָגט מנשה דער רופֿא אַלײן.
איך פֿאַרשמײ נישט, װי אַזױ װערט דאָס פֿון אָ װינטל דאָס נאַנצע
מױל אױף אַ זײט ? װיפֿל װינטן, גרױסע און קלײנע, בין איך, אַ
שטײנעו, אױסגעשטאַנען אין מײן לעבן ! דער גאַנצער קאָפֿ װאָלמ
שױן איצט באַדאַרפֿט ·ײן בײ מיר פֿון יענער זײט פֿלײצעס. איך
רעכן, אַז ס,איז נאָר אַ רגילות, װי אַזױ מע געװײנט זיך אײן. אָט,
למשל, פֿאַראַן בײ מיר אַ חבר בערל, פֿינטלט ער מיט די אױנן. נאָך
אַ חבר האָב איך, װעלװל, זופּט ער לאָקשן מיט יױך װען ער רעדמ.
אַלצדינג אױף דער װעלט איז אַ רגילות. און כאָטש דאָס מױל איז
אים אױף אַ זײט, פֿונדעסט·ועגן מאַכט מנשח בעסער פֿון אַלע
דאָקטױרים. ערשטנס, איז ער בײ זיך נישט אַזאַ פּריץ, װי אַנדערע
דאָקטױרים. אַז מע רופֿט אימ, קומט ער באַלד צו לױפֿן אַ פֿאַר---
שװיצטער. און צװײטנס, איז בײ אים נישט קײן מאָדע שרײבן רע־
צעפֿטן. רפֿואות מאַכט ער אַלײן. אַנומעלטן האָט מיך אַ כאַפֿ
געטאָן אַ מין שטעכעניש מיט אַ קעלט מיט אַ ציטערניש (חפּנים,
פֿון צופֿיל ליגן אין טײך), איז די מאַמע באַלד אַװעקגעלאָפֿן און
האָט אַראָפּגעבראַכט מנשה דעם רופֿא. האָט ער מיך באַטראַכט און
אַ זאָג געטאָן מיטן קרומען מױל צו דער מאַמען :
איר חאָט זיך נישט װאָס צו שרעקן. ס,איז אַ נעלעכטער.
דער שײגעץ האָט זיך צוגעקילט די לונג.
· מאָסל פֿײסי דעס הזנס
און מיט די װעוטער נעמט ער אַרױס פֿון קעשענע אַ בלױ
פֿלעשעלע און שיט אױס אין זעקס שטיקלעך פּאַפּיר עפּעס אַ װײסע
זאַך. דאָס װערט אָנגערופֿן “פּראָשקעס“. אײן פּראָשעק הײסט עו
מיר, איך זאָל אײננעמען באַלד. דרײ איך מיך און קנײטש מיך
אױף אַלע זײטן. ואָס האַרץ זאָנט מיר, אַז עס דאַרף זײן ביטער, װי
דער טױט. כך הוח. איך האָב דאָך טאַקע געטראָפֿן ! ביטער צו
ביטער איז ניט נלײך. פֿרישע קאָרע פֿון קלײנע בײמעלעך האָט
איר אַמאָל פֿאַרזו··ט ? אָט אַזאַ טעט האָבן זײנע פּראָשקעס. איר
זאָלט האָבן אַ כלל : װיבאַלד פּראָשקעס, מוזן זײ זײן ביטער. עס
האָט ·ר נישט געהאָלפֿן קײן שום רבונו·ל־עולם. איך האָב דעם
פּראָשעק אײנגענו·ן און געזען זיך מיטן טױט . . · די איבעריקע
פֿינף פּראָשקעס, ד·אָט ער אָנגעזאָגט וער מאַמען, זאָל איך אײננעמען
אַלע צװײ שעה אַ פּראָשעק. געפֿונען אַ בעלן אױף אײננעמען גאַל !
די מאַמע האָט זי·--- נאָר אָפּגעקערעװעט אױף אַ מינוט, געגאַנגען אָנ·
זאָגן מײן ברודעו אליהו, אַז איך בין קראַנק, האָב איך אַלע פֿינף
פֿראָשקעס אױסג·בשאָטן און אָנגעשאָטן אין די פּאַפֿירלעך אַ ביסל
צ·קער. אַ גוט שטיקל אַרבעט האָט אױף זיך געהאַט די מאַמע : אַלע
·
צװײ שעה האָט זי געמוזט לױפֿן צו אונדזער שכנה פּעסי קוקן אױפן
זײגער. נאָך יעד ן פּראָשעק, װאָס איך האָכ אײנגענומען, האָט זי
באַמערקט, אַז עס װערט מיר בעסער. נאָך דעם זעקסטן פּראָשעק בין
איך אױפֿגעשטאַנען אַ געזונטער מענטש.
אָט דאָס הײסט אַ דאָקטער ! --- האָט זי געזאָגט און נישט
געלאָזט מיך גײן אין חדר, געהאַלטן אַ גאַנצן טאָג אין שטוב און
געגעבן מיר זיסע טײ מיט װײסער בולקע.
מנשח איז מער דאָקטער פֿון אַלע דאָקטױרים, געבן זאָל אים
נאָט געזונט און אַ סך יאָרן ! ער האָט אַזעלכע פּראָשקעס, װאָס
זײנען מחיה־מתיב·, מאַכן פֿון טױט לעבעדיק . . .
אַזױ האָט ז ·ך די מאַמע נאָכדעם באַרימט פֿאַר דער גאַנצער
װעלט, בשעת־מעשה זיך געװישט די אױגן, װי איר שטײגער איז.
װאָס װעט ז ײן פּון מיר ? 33
ג.
מנשח דעם רופאס װײב רופט מען אױף איר מאַנס נאָמען :
,,מנשהכע די רופֿאטע·. זי איז אַ טרפֿהנע ײדענע. אַזױ זאָגן אַלע.
װײסט איר, פֿאַרװאָס ? װײל זי איז אַ רשעטע. אַ פּנים האָט זי,
װי אױף צו---להכעיס, אַ מאַנצבילש, אַ קול פֿון אַ מאַנצביל, טראָגט
מאַנצבילשע שטיװל און אַז זי רעדט, דאַכט זיך אױס, אַז זי בײזערט
זיך. זי האָט אַ שײנעם שם אױף דער װעלט. זינט זי לעבט, האָט
נאָך קײן אָרעמאַן בײ איר קײן שטיקל ברױט ניט אױפֿגעגעסן.
און אַ שטוב איז בײ איר פֿון כל טוב. בײ איר קאָנט איר געפֿינען
אײנגעמאַכטסן פון פאַראַיאָרן, פון פאַר דרײ יאָרן און פון פאַר צען
יאָרן. װאָס דאַרף זי, למשל, אַזױ פֿיל אײנגעמאַכטס ? פֿרעגט זי,
אַשטײגער, װײסט זי אַלײן נישט. אָט אַזאַ טבע איז בײ איר. אַ
פֿאַרפֿאַלענע זאַך, איר װעט זי שױן נישט איבערמאַכן. זי װײסט,
אַז עס קומט דער זומער, האַלט זי אין אײן פּרעגלען אײנגעמאַכטס.
איר מײנט, זי פּרעגלט אױף קױלן ? װער־װאָס ? זי קאָן באַשטײן
אױף שטעכלקעס, שישקעס, אָפּגעפֿאַלענע בלעטלעך. זי מאַכט אָן
אַזאַ רױך אױף דער גאַנצער גאַס, אַז מע קאָן דערשטיקט װערן.
טאָמער װעט זיך אײך מאַכן אַ מאָל קומען צו אונדז זומער־צײט און
איר װעט דערפֿילן אַ רױך פֿון ·סמאַלינע“, זאָלט איר זיך נישט שרעקן,
ס,איז נישט קײן שרפֿה. דאָס פּרעגלט מנשהכע די רופֿאטע אײנגע־־־
מאַכטס, אַלײן, מיט אירע אײגענע חענט, פֿון אירע אײגענע פֿירות,
פון איר אײגענעם גאָרטן. און אָט אַזױ קומען מיר צו צום גאָרטן,
װאָס כ,חאָב אײך צוגעזאָגט.
ו.
װאָס פֿאַראַ פּירוה געפֿינט איר נישט אינעם דאָזיקן גאָרטן ?
עפּל, און באַרן, און װײנשל, און פֿלױמען, און קאַרשן, און אַגרעסן,
און װײמפּערלעך, און פֿערשקעס, און שפּאָנקעס, און מאָרעלן, און
מאַלינעס, און אָזשעניצעס, און שאָלקאָװיצעס, און װאָס נישט ?
װאָס דאַרפֿט איר מער --- אַפֿילו װײנטרױבן ערב ראש־השנה אױף
43 מאָטל פּײסי דעם חזנס
שהחײנו װאו קריגט מען ? בײ איר, בײ מנשהכע דער רופא־
טע ! אמת, די װי ינטרױבן אַז מע פֿאַרזוכט, דערזעט מען קראָקע
מיט לעמבערג. אַזױ שטאַרק זױער זײנען זײ ! פֿונדעסטװעגן, נעמט
זי אָפּ פֿאַר זײ גונ· געלט ! פֿון אַלצדינג מאַכט זי געלט. אפֿילו
פֿון די סאָנישניקעב . גאָט זאָל אײך היטן, איר זאָלט· בײ איר בעטן
אױסרײסן אַ סאָני·טניק ! זי װעט אײך נישט געבן ! אַ צאָן זיך
אױסרײסן פֿונעם מױל איז בײ איר גרינגער, װי אױסרײסן אַ סאָניש.
ניק בײ איר פֿונעם גאָרטן. הײנט װער רעדט פֿון אַן עפֿל, אַ באַר,
אַ װײנשל, אַ פֿלױב· ? חיות נישט זיכער ! איך גין באַקאַנט מיטן
דאָזיקן גאָרטן, װי אַ ײד אין אשרי. איך װײס אפֿילו, װאו יעדעס
בײמעלע געפֿינט זיך, און װאָס עס װאַקסט אױף דעם, און צי ס,איז
הײנטיקס יאָר געראָטן אָדער נישט אַזױ געראָטן. פֿון װאַנען װײס
איך דאָס ? שרע··ט אײך נישט, איך בין דאָרטן קײנמאָל נישט
געװען. װי אַזױ ד·אָב איך געקענט זײן, אַז דער גאָרטן איז אַרומ־
געצאַמט מיט אַ ן·ױכן פּאַרקאַן, איבערגעדעקט מיט מוראדיקע
שטעכלקעס. זענט איר שױן פֿאַרטיק ? איז אינעװײניק דאָ אַ
הונט. נישט קײן וןונט, נאָר אַ װאָלף ! אױף אַ לאַננן שטריק שטײט
ער צוגעבונדן אָט דער דאָזיקער כלב שבכלבימ, און אַנו, לאָז נאָר
עמעצער דורכגײן פֿאַרבײ, אָדער לאָז זיך אים דאַכטן, אַז עמעצער
גײט פֿאַרבײ, הײבט ער אָן צו רײסן זיך, שפּרינגען און בילן מיט
אַזאַ כעס, גלײך װי דער רוח כאַפֿט איט אַװעק ! פֿרענט זיך אַ
קשיא : װיבאַלד אַזױ, װי קום איך אין גאָרטן אַרײן ? הערט־־־זשע,
װעל איך אײך דע·---צײלן.
ה.
מענדל דעם שוחטס קענט איר, צי נײן ? קענט איר דאָך
מענדל דעם שוחטס דירה אַװדאי נישט. זי איז די אַנדערע פּון
מנשה דעם רופֿאס און קוקט גלײך צו אים אין גאָרטן אַרײן. בײ
מענדל דעם שוחטג· אַז מע זיצט אױפֿן דאַך, קאָן מען זען אַלצדננ
װאָס בײ מנשה דעם רופֿא אין גאָרטן טוט זיך. די גאַנצע קונץ איז,
װי אַזױ קלעטערט מען אַרױף צו מענדל דעם שוחטס אױפֿן דאַך ?
װאָס װעט זײן פון מיר ? 53
בײ מיר איז דאָס גאָרנישט. װײסט איר, פֿאַר װאָס ? װײל מענדל דעם
שוחטס דירח איז די אַנדערע פֿון אונדז און איז אַ סך נידעריקער
פֿון אונדזער דירה. אַז מע דראַפּעט זיך אַרױף צו אונדז אױפן בױדעמ
(איך טו דאָס אָן אַ לײטער ; איך װעל אײך אפֿשר אַמאָל זאָגן װי
אַזױ·, און שטעלט איר אַרױס אַ פֿוס פֿונעם קלײנעם פֿענצטערל, אַזױ
זענט איר שױן בײ מענדל דעם שוחטס אױפֿן דאַך. דאָרטן לײגט איר
זיך אַװעק װי אַזױ איר װילט : אָדער מיטן פּנים אַרױף, אָדער מיטן
פּנים אַראָפּ. יעדנפֿאַלס, לײגן זיך מוזט איר, אַנישט קאָן מען
אײך חלילח דערזען : װאָס טוט איר בײ מענדל דעם שוחטס אױפֿן
דאַך ? איך האָב אױסגעקליבן תמיד אַ צײט פֿאַרנאַכטלעך, צװישן
מנחה און מעריב, װען איך בין געגאַנגען אין שול אַרײן קדיש זאָגן.
דעמאָלט איז נישט טאָג און נישט נאַכט, די בעסטע צײט. פֿון
דאָרטן אַראָפּגעקוקט אין גאָרטן אַרײן, שװער איך אײך, אַז ס,איז
אַ גן---עדן שבגן־עדן ! . . .
אַז דער זומער הײבט זיך אָן און די בײמער הײבן אָן צו בליען,
זיך באַדעקן מיט װײסע פֿעדערלעך, קאָנט איר האָפֿן, אַז נישט
הײנט איז מאָרגן װעלן זיך באַװײזן אין די קורצע שטעכלדיקע
בײמעלעך גרינע אַגרעסן. דאָס איז די ערשטע פּרי, װאָס עס גלוסט
זיך אײך פֿאַרזוכן. פֿאַראַן מענטשן, װאָס װאַרטן ביז די אַגרעסן
װערן רױט. נאַראָנים ! איך זאָל האָבן די ברכות, װאָס גרינערהײט
·ענען זײ אַ סך מער באַטעמט און געשמאַק. איר װעט זאָגן, זײ זענען
זױער ? עס װערט פֿון זײ הײַליק די צײן ? נו, װאָס---זשע איז ?
אַ ז·יערס קװיקט דאַס האַח, און צו הײליקע צײן איז דאָ אַ סנול· :
זאַלץ. מע שיט אַרױף זאַלץ אױף די צײן און מע האַלט אָפֿן דאָס מױל
אַקעגן אַ האַלבע שעה, קאָן מען נאָכדעם עסן װידער אַ מאָל די
זעבליקע אַגרעסן. נאָך די אַגרעסן קומען אױף די װײנפּערלעך.
דױטינקע, מיט שװאַרצע פּיסקעלעך, מיט געלע קערעלעך, און צענד־
ליקער־־־צענדליקער אדיף אײן צװײגעלע. אײן צװײגעלע אַז איר פֿירט
דורך צװישן די ליפּן, באַקומט איר אַ פֿול מױל מיט װײנפּערלעך,
װײניקע, שמעקנדיקע, מחיח נפשוה. אַז זײ קומען אױף, קױפט
מי· די מאַמע פֿאַר אַ גראָשן אַ קװערטעלע װײנפּערלעך אױף
שהחײנו עס איך זײ מיט ברױט. בײ מנשחכע דער רופאטע אין
63 מאָסל פּײסי דעם חזנס
גאָרטן זענען דאָ צװײ רײען קלי·ע בײמעלעך, האַרט בײ דער
ערד, אָנגעזעצט מינ· װײנפּערלעך. אױף דער זון ברענען זײ און
פֿינקלען אָפּ, און עב· גלוסט זיך כאָטש אײן צװײגעלע, כאָטש אײן
װײנפּערל מיט צװײ פֿינגער געבן אַ ריס־אָפּ און גלײך אין מױל
אַרײן ! איר װעט מיר גלײבן ? אַז איך רעד פֿון גרינע אַגרעסן מיט
רױטע װײנפערלעך, װערט מיר שױן הײַליק די צײן. לאָמיר בעסער
רעדן פֿון װײנשל. װײנשל האַלטן זיך נישט לאַנג גרין. װײנשל װערן
גיך פֿאַרטיק. איך קאָן אײך שװערן בײ װאָס איר װילט, אַז איך
אַלײן האָב באַמערקט, ליגנדיק בײ מענדל דעם שוחטס אױפֿן דאַך,
עטלעכע װײנשעלעך זענען אין דער פֿרי געװען גרין אַזױ װי נראָז.
איך האָב זײ גוט ·נאַמערקט, געמאַכט אױף זײ אַ סיטן. בײטאָג
האָבן זײ פֿון דער זון באַקומען רױטע בעקעלעך. דעם זעלביקן טאָג
פֿאַרנאַכט זענען זײ שױן געװען רױט װי פֿײער ! װײנשל פֿלעגט
מיר אױך די מאַמע ברעננען אױף שהחײנו. אָבער װיפֿל װײנשל ?
פֿינף שטיק אױף אַ פֿאָדעם. װאָס טוט מען מיט פֿינף װײנשל ?
מע שפּיגלט זיך מינ· זײ אַזױ לאַנג, ביז מע װײסט נישט, װאו זײ
זענען אַהינגעקומען . . .
ו.
װיפֿל שטערן ··ין הימל אַזױ פֿיל װײנשל בײ מנשה דעמ
רופֿא אין גאָרטן. ··יר קאָנט פֿאַרשטײן, אַז איך בין אַ בעלן געװען
אױף אײן צװײגעלע איבערצײלן די װײנשל. האָב איך געצײלט, און
נישט געקאָנט איבערצײלן ! . . . װײנשל האָבן אַ טבע, זײ האַלטן
זיך שטאַרק אױף די ריטלער. זעלטן־זעלטן װען עס פֿאַלט אַראָפּ אַ
װײנשל אױף דער ערד ער מוז שױן זײן איבערצײטיק, שװאָרץ
אַזױ װי אַ פֿלױם. זעט איר, פֿערשקעס --- די פֿאַלן אָפּ, װיבאַלד
נאָר זײ װערן רעכט געל. אך, פֿערשקעס, פֿערשקעס ! איך האָב
זײ ליב מער פֿון אַלע פּירות. איך האָב אױף מײן לעבן געגעסן נישט
מער װי אײן פֿערש··ע, ליגט זי מיר נאָך אין טעם. דאָס איז געװען
מיט עטלעכע יאָר פֿ·ריער, איך בין דעמאָלט נאָך נישט אַלט געװען
קײן פֿינף יאָר. מי· ן טאַטע האָט נאָך געלעבט, און אין שטוב אין
װאָס װעס זײן פּון מיר ? ·
נאָך געװען בײ אונדז אַלצדינג : די נלעזערנע שאַפֿע, מיט דער
קאַנאַפּקע, מיט די ספֿרים, מיטן גאַנצן בעטגעװאַנט. קומט צו גײן
אײן מאָל דער טאַטע פֿון שול אַהײט און מאַכט צו מיר און צו מײן
ברודער אליהו, און לײגט אַרײן די חאַנט אין דער הינטערשטער
קעשענע, דאָרט װאו מע האַלט די נאָז---פֿאַטשײלע :
--- קינדער, פֿערשקעס װעט איר עסן ? איך האָב אײך גע־
בראַכט פֿערשקעס. אַ פּאָר פֿערשקעס.
און ער נעמט אַרױס די חאַנט פֿון דער הינטערשטער קעשענע און
טראָגט אונדז אונטער, מיר און מײן ברודער אליהו, צװײ גרױסע, געלע,
קײלעכיקע, שמעקנדיקע פּירות. מײן ברודער אליהו חאָט קײן צײט
נישט. ער מאַכט אַ ברכה, הױך אױף אַ קול, ,,בורא פּרי העץ„ און כאַפּט־
אַרײן די גאַנצע פּרי אין מױל אַרײן. איך קאָן באַשטײן פֿריער זיך אָנ־
שפּילן, זיך אָנשמעקן, אָנשפּיגלען, און נאָכדעם שױן װעל איך זי עסן.
אי דאָס נישט אױף אײן מאָל, נאָר שטיקלעכװײז, און מיט ברױט.
פֿערשקעס זענען גוט מיט ברױט. פֿון דעמאָלט אָן האָב איך מער
קײן פֿערשקעס נישט פֿאַרזוכט, נאָר דעם טעמ פֿון יענער ערשטער
פֿערשקע קאָן איך נישט פֿאַרגעסן ! איצטער שטײט פֿאַר מיר אַ
גאַנצער בױם מיט פֿערשקעס, און איך ליג בײ מענדל דעמ שוחטס
אױפֿן דאַך און קוק און קוק און זע, װי עס פֿאַלט אַ פֿערשקע נאָך אַ
פֿערשקע. אײנע אַ נעלע, אַזש אַ רױטלעכע, חאָט זיך פֿאַרשפּאָלטן
און געעפֿנט. עס זעט זיך פֿון איר אַרױס דאָס בײכיקע קערל.
װאָס װעט זי טאָן, די רופֿאטע, מיט אַזױ פֿיל פֿערשקעס ? זי װעט
זײ אָפּטרײסלען מן הסתם און װעט פּרעגלען פֿון זײ אײנגעמאַכטס.
דעם אײנגעמאַכטס װעט זי פֿאַררוקן װײט אין אױװן. װינטער װעט
זי אים אַװעקשטעלן אין קעלער אַרײן, און דאָרטן װעט ער שטײן
אַזױ לאַנג, ביז ער װעט װערן געצוקערט און כאַפּן אַ שימל.
נאָך די פֿערשקעס קומען אױף פֿלױמען. נישט אַלע פֿלױמען מיט
אַ מאָל. איך האָב צװײ סאָרטן פֿלױמען בײ מנשה דעם רופֿא
אין גאָרטן. אײן בױם האָב איך מיט “טשערקינעס“. דאָס איז אַ
מין קײלעכיקע, זיסע, האַרטע, שװאַרצע פֿלױם. דער אַנדערער
בױם איז אַ בױמ פֿון פּראָסטע פֿלױמען. דאָס איז אַ מין פֿלױמען,
װאָס מע רופֿט זײ “עמערפֿלױמען“. מע פֿאַרקױפֿט זײ אױפֿן עמער.
83 מאָטל פּײסי ועס חזנס
זײ האָבן אַ דין הײטל, ·ענען גליטשיק און קלעפּעדיק און װאַסערדי·
אױפֿן טעם. פֿונדעג·טװעגן זענען זײ נישט אַזױ שלעכט, װי איר
מײנט. הלװאי װאָלט מען זײ נאָר װעלן געבן. מנשהכע די רופֿא.
טע איז אָבער נישט פֿון די איבעריקע געבערקעס. זי מאַכט בעסער
פֿון די פֿלױמען פּאָװ ·דלע אױפֿן װינטער. װען װעט זי אױפֿעסן אַזױ
פֿיל פּאָװידלע ?
ז.
אַראָפּגעפּטרט ז---י װײנשל מיט די פֿערשקעס מיט די פֿלױמען,
הײבט זיך אָן פֿאַר ··יר אַ סדרה עפּל. עפּל, דאַרפֿט איר װיסן, איז
נישט קײן באַרן. ·נאַרן, זײ מעגן זײן די בעסטע באַרן אין ·ר
װעלט (,,בערגאַמאָטן„), װיבאַלד זײ זענען נישט רעכט פֿאַרטיק,
קאָנט איר מיט זײ גאָרנישט מאַכן. גײט קײט האָלץ ! עפּל מענן
זײן װי גרין, די קערעלעך מעגן זײן װי װײס, האָבן זײ שױן אַ טעמ
פֿון עפּל. איר שטע··ט אַרײן די צײן אין אַ גרינעם עפּל, װערט אײך
זױער אין מױל. װי ־סט איר, װאָס איך װעל אײך זאָגן ? איך װעל
אײך נ·שט אַװעקגעכן קײן האַלבן נרינעם עפּל פֿאַר צװײ צײטיקע.
אױף צײטיקע דאַרף מען װאַרטן ביז העט־חעט, און גרינע עפּל קאָנט
איר האָבן תיכף, נ··כדעם װי דאָס בײמעלע האָט אָפּגעבליט. עמ
װענדט זיך נאָר איז דער גרײס. װאָס װײטער אַן עפּל װאַקסט,
װערט ער גרעסער, ·ױ, לחבדיל, אַ מענטש . . . עס איז נישט קײן
ראיח, אַז אַ גרױסער עפּל דאַרף זײן גוט. אַ מאָל טאַכט זיך, אַ
קלײן עפּעלע זאָל זײן בעסער פֿונעם גרעסטן עפּל. למשל, נעמט
,,ארץ־ישראל־עפּעלע·---“. זײ זײנען װײניק, אָבער געשמאַק. הײנ־
טיקן זומער איז אױף זײ אַ מוראדיקע גערעטעניש. עס װעט זײן אַזױ
פֿיל, אַז מע װעט זײ פֿירן מיט װעגן. אַזױ האָב איך געהערט פֿון
מנשהכע דער רופֿאטעס מױל. זי האָט דאָס געזאָגט צו ,,ראובן דעמ
עפּל־ײד“, בשעת די עפּל זענען נאָך געװען אין רעכטן בליען. ראובן
דער עפּל־ײד איז ג··קומען צו גײן אָנקוקן דעם גאַרטן. ער האָט
געװאָלט אָפּהאַנדלען בײ איר די עפּל מיט די באַרן אױפֿן בױמ.
אױף עפּל און אױף באַרן איז ראובן שױן אײן מאָל אַ מבין. ער,
װאָס װעט זײן פון מיר ? 93
אַז ער טוט אַ קוק מיט אײן אױג אױף אַ בױם, װעט ער אײך באַלד
זאָגן, װיפֿל פּרנסח דער בױם קאָן געבן. ער װעט אײך קײנמאָל
נישט האָבן קײן טעות אױף אָט אַזױ פֿיל, סײדן עס װעלן זײן גרױסע
װינטן, און די עפּל װעלן אָפּפֿאַלן פֿאַר דער צײט, אָדער אַ װאָרעם
װעט זיך אָרײנכאַפּן. דאָס זײנען אַלץ אַזעלכע זאַכן, װאָס אַ מענטש
קאָן נישט װיסן. אַ װינט איז דאָך פֿון גאָט, װערעם אױך. כאָטש
אפֿילו איך װײס נישט, אױף װאָס דאַרף גאָט װערעם ? סײדן צוליב
דעם, זײ זאָלן צונעמען בײ ראובן דעם עפּל־ײד דאָס שטיקל ברױט . . .
ראובן זאָגט, אַז ער פֿאַרלאַנגט נישט מער פֿון אַ בױם, װי אַ שטיקל
·
ברױט. ער האָט, זאָגט ער, אַ װײב און קינדער און זוכט פאַר
זײ אַ שטיקל ברױט. מנשהכע זאָגט אים צו נישט נאָר אַ שטיקל
ברױט, נאָר ברױט מיט פֿלײש. זי װינטשט זיך אַזאַ מזל, װאָס פֿאַראַ
בײמער זי גיט אים. ס,איז דען בײמער ? ס,איז גאָלד, נישט קײן
בײמער.
איר װײסט, אַז איך בין אײך, חלילה, נישט קײן שונאטע ---
זאָגט אים מנשהכע װאָס איך װינטש אײך, מעג עס מיו אָנקומען.
אָמן ! מאַכט צו איר ראובן מיט אַ שמײכל אױף זײן
נוט רױט פּנים, װאָס סע שײלט זיך פֿון דער זון --- איר גיט מיו
אַרױס אַ כתב פֿאַר װינטן, װערעם גיב איך אײך נאָך מער װיפֿל
איר װילט.
מנשהכע טוט אױף אים אַ מאָדנעם קוק פֿון אונטן אַרױף און
מאַכט צו אים מיט איר מאַנצבילשער שטים :
גיט מיר אַרױס אַ כתב, אַז איר גײט אַװעק פֿון דאַנען און
גליטשט זיך נישט אױס אױפֿן גלײכן װעג און ברעכט ·יך נישט
·
אױס אַ פוס.
פֿון אױסגליטשן זיך און אױסברעכן זיך אַ פֿוס איז קײנער
נישט באַװאָרנט ! זאָגט ראובן און קוקט אױף איר מיט זײנע
גוטע שמײכלענדיקע אױגן --- דאָס קען זיך טרעפֿן מיט אַ נגיד
נאָך גיכער װי מיט אַן אָרעמאַן, װײל אַ נגיד האָט מיט װאָס צו
קוענקען.
איר זענט אַ ײד אַ חכם ! --- ענטפֿערט אימ מנשהכע מלא
גזלן נאָר אַ מענטש, װאָס װינטשט דעמ אַנדערן זיך אױסברעכן
04 מאָטל פּײסי דעם חזנס
אַ פֿוס, קאָן אים אָפּדאַרן די צוננ, אַזױ אַז ער זאָל גאָרנישט װיסן
פֿון װאַנען ס,איז צו אים געקומען.
פֿאַרװאָס ני שט ? --- זאָגט זיך ראובן אַלץ מיטן זעלביקן
שמײכעלע --- פֿאַר נױט איז אַ צונג אױך נישקשה, אַבי נישט
חלילה בײם קבצן.
ח.
אַן עבירה, װאָב· דער גאָרטן איז נישט אַריבער צו ראובן דעט
עפּל־ײד אין רשות ··רײן. מיר װאָלט דאָט געװען אַ סך מער ניחא,
װי בײ דער מכשפֿהטע. איר האָט נאָך אַזאַ צרה נישט געזען.
לאָז אַראָפּפֿאַלן אַן עפּעלע אַ װערעמדיקס, אַן אײנגעדאַרטס, אַן אײנ־
געקנײטשטס, װי בי י אַן אַלטער באָבעצע דאָס פּנים, װעט זי זיך
נישט פֿױלן זיך אָנבײגן, אױפֿחײבן, אַרײנלײגן אין פֿאַרטעך אַרײן און
אַװעקטראָגן. װאוהין טראָגט זי זײ ? הפּנים אױפֿן בױדעם און
אפֿשר אין קעלער. עס װײזט אױס,· אַז אין קעלער. מחמת איך
האָב געחערט דערצײלן, אַז פֿאַראַיאָרן איז בײ איר פֿאַרפֿױלט גע־
װאָרן אַ קעלער מיט עפּל. איז נישט אַ מצװח, מע זאָל בײ איר רײסן
עפּל ? יאָ, אָבער ו ױ אַזױ רײסט מען זײ ? אַרײנכאַפּן זיך אין
גאָרטן בײ דער נאַכבן, װען אַלע שלאָפֿן, און אָנשטופּן פֿולע קעשענעס,
װאָלט אַװדאי געװעז אַ שכל. װאָס־זשע װעט אָבער זאָגן דער כלב ?
און װי אױף צו.להכעיס װאַקסן הײנטיקן זומער עפּל אײנס אין
אײנס. זײ בעטן זיך, זײ הלשן, מע זאָל זײ אָפּרײסן ! װאָס טוט
מען ? ס,זאָל זײן אַזאַ שפּרוך, אַ מין כישוף, די ··ל זאָלן נײן צו
מיר ! . . . איך ק··ער אַזױ לאַננ, ביז איך דערקלער. נישט קײן
שפּרוך און נישט קײן כישוף, נאָר אַן אַנדער זאַך. אַ שטעקן, אַ
לאַנגן שטעקן מיט אַ טשװאָק בײם שפֿיץ. מיט דעט שטעקן אַבי
איר טרעפֿט נאָר מיטן טשװאָק בײמ הענגערל פֿונעמ עפֿל און טוט
אַ צי צו זיך --- איז רער עפּל אײערער. איר דאַרפֿט נאָר זען האַלטן
דעם שטעקן אַזױ, ··ז דער עפּל זאָל חלילה נישט אַראָפֿפֿאַלן אױף
דער ערד. און טאָמער פֿאַלט דער עפּל אַראָפּ, איז אױך אָן אַן
אומגליק. זי װעט מײנען, אַז דאָס האָט אים דער װינט אַראָפּגע־
װאָס װעט זײן פון מיר ? 14
שלײדערט. פֿאַרשטײט זיך, איר דאַרפֿט דעם עפּל נישט אָנרירן מיטן
טשװאָק, זי זאָל זיך נישט אָנשטױסן . . . איך שװער אײך בנאמנות,
אַז איך האָב אײן עפּל נישט צעשלאָגן. און אַראָפּגעפֿאַלן איז בײ
מיר אױך נישט. בײ מיר פֿאַלן נישט קײן עפּל. איך װײס, װי אַזױ
מע דאַרף האַלטן אַ שטעקן, אַז מע רײסט אַן עפּל. דער עיקר איז,
מע זאָל זיך נישט כאַפּן. װאָס האָט איר קײן צײט נישט ?
איר האָט דערטאָפּט אַן עפּל ? עסט אים אױף שטילערהײט, רוט
זיך אָפ אַביסל און רײסט װײטער. איך פֿאַרזיכער אײך, אַז קײן
פֿױגל װעט נישט װיסן !
גײט זײט אַ נביא, אַז די מכשפֿח װעט גאָר װיסן דעם חשבון
פֿון די עפל נאָך אױפֿן בױם ! הפּנים, זי חאָט זײ איבערגעצײלט
בײטאָג, און האָט זיך געכאפּט אױף מאָרגן, אַז עס פֿעלן איר עטלעכע
שטיק. האָט זי זיך באַחאַלטן בײ זיך אױפֿן בױדעם און גענומען
אונטערקוקן זיך, טאָמער װעט איר געראָטן כאַפּן דעם גנב. אַזױ
דענק איך. פֿון װאַנען דען האָט זי געקאָנט דערװיסן זיך, אַז איך
ליג בײ מענדל דעם שוחטס אױפֿן דאַך און אַרבעט מיטן שטעקן ?
בעסער װאָלט זי מיך כאָטש געכאַפּט אַלײן אָן עדות, װאָלט איך מיך
געקאָנט אָפּבעטן בײ איר. פֿאָרט אַ יתום טאָמער װעט זי
האָבן אױף מיר רחמנות. איז זי זיך מײשב און גײט---אַװעק צו
מײן מאַמען און צו אונדזער שכנח פּעסי און צו דער שוחטקע און
נעמט זײ אַלע דרײ מיט זיך און קלעטערט מיט זײ אַרױף צו אונדז
אױפֿן בױדעם (אַ מכשפֿה קאָן !·. פֿונעם בױדעם איז זײ שױן געװען
נישט שװער צו זען דורכן פֿענצטערל, װי אַזױ איך אַרבעט מיטן
שטעקן.
נו ? װאָס זאָגט איר אױף אײער תכשיט ? אַצינד גלײבט
איר שױן ?
די װערטער האָבן געהערט צו דער רופֿאטע. איך האָב דער־
קענט איר מאַנצבילשע שטים. איך האָב אױסגעדרײט דעם קאָפֿ צום
בױדעם און האָב דערזען אַלע פֿיר װײבער. איך חאָב דעם שטעקן
מיטן עפּל נישט אַװעקגעװאָרפֿן. זײ זענען אַלײן אַרױסגעפֿאַלן. אַ
גליק, װאָס איך אַלײן האָב מיך געחאַלטן אױף די פֿיס. איך האָב
נישט געקענט קוקן קײנעם אין די אױנן אַרײן. דער הונט זאָל
24 מאָטל פּײסי דעם הזנס
נישט ליגן אין גאָרטן, װאָלט איך זיך דערהרנעט פֿאַר שאַנד. ערנער
פֿון אַלץ איז מיר געװען דער מאַמעס טרערן. זי האָט נישט אױפ.
געהערט צו קלאָגן א ־ן ·ו יאָמערן און צו באַװײנען מיך :
--- װײ איז מיר, װינד איז מיר ! צו װאָס איך האָב דערלעבט !
איך האָב געמײנט, אַז מײן יתום גײט אין שול אַרײן זאָגן קדיש
נאָכן טאַטן, צוט סוף ליגט ער גאָר אױף אַ בױדעט, אַ דונער איז
מיר, און רײסט עפּל פֿון אַ פֿרעמדן גאָרטן ! . . .
און די מכשפֿו· שטײט איבער איר און לײגט־צו מיט איר
מאַנצבילשער שטים :
--- שמײסן דאַרף מען אים, אָט אַזאַ משומד ! קאַטעו·ן !
בלוט זאָל נײן ! אַ ײנגל זאָל װיסן דאָס אַנדערע מאָל, װי אַזױ
צו זײן אַ ג · . .
די מאַמע דערל··זט נישט אַרױסזאָגן דאָס װאָרט “גנב“.
ער איז אַ יהום, נעבעך אַ יתום ! טענהט די מאַמע צו דער
רופֿאטע און קושט איר אין די הענט אַרײן און בעט בײ איר, אַז
זי זאָל מיר מוחל זײן, אַז מער װעט דאָס שױן נישט זײן ! זי שװערמ
איר מיט אַלע שבועות אין דער װעלט, אַז דאָס איז דאָס לעצטע מאָל,
אַנישט --- זאָל זי ··דער אַלײן שטאַרבן, אָדער זי זאָל חלילה מיו
באַגראָבן ! . . .
--- לאָז ער שװערן, אַז ער װעט שױן מער אפֿילו נישט אַרײנקוקן
צו מיר אין גאָרטן אַרײן ! פֿאָדערט די רופֿאטע מיט איר מאַנצביל־
שער שטים אָן אַ קאַפּ רחמנות צו אַ יתום.
· לאָז מיר אָפּדאַרן די הענט ! לאָז מיר אַרױס די אױגן ! ---
זאָג איך, און גײ מיט דער מאַמען אַהײם און הער---אױס איר מוסר
מיט איר װײנען, און צעװײן מיך אַלײן אױך גאַנץ געשמאַק.
--- איך פֿרעג ריך נאָר, װאָס װעט פֿון דיר זײן ? --- פֿרענט
מיך די מאַמע מיט נ·רערן, און שטעלט מיר צו אַ בענקעלע פֿאַר מײן
ברודער אליהו. מי ין ברודער אליהו העוט־אױס די מעשה מיט די
עפֿל און װערט בל··ס. הפּנים, פֿאַר כּעס די מאַמע דערזעט, אַז
ער איז אױסער זיך· זי האָט מורא, ער זאָל מיך נישט שלאָגן. זי
רױמט אים אײן אַ סוד, ער זאָל מיך נישט שלאָגן, װאָרעם איך בין
אַ יתומ.
װאָס װעט זײן פון מיר ? 34
--- װער טשעפּעט אים ? זאָגט מײן ברודער אליהו --- איך
בין נאָר אַ בעלן צו װיסן, װאָס װעט זײן פֿון אים ? װאַ· װ·מ זײן
פֿון איט ? ! !
אַזױ זאָגט מײן ברודער אליחו און קריצט מיט די צײן און
קוקט אױף מיר, איך זאָל אים זאָגן, װאָס װעט ז·ין פֿון מיר ? איך
װײס, װאָס װעט זײן פֿון מיר ? אפֿשר װײסט איר, װאָס װעט זײן
פֿון מיר ?
.
גן עון (גאַן אי ידן ) --- ···· ·0 ·1····· ··· י········
אפּ·ומען לי ·דן.
בשעת מעשח (·עשאָס מי יסע· ·!···
רופא, רופאטע (ר ו י פע, ר ו י פעטע) אַ רו·א פלעגט הי ילן
קראַגקע, כאָטש ער א י ז קי · ן דאָקטער נ יט געװען.
רופאטע ·ר ו י פו ן ר ופּא.
רגילות ( רעג י לעס· געװא ו י נהי יט.
כך חוח (כך האַװע· אַז ו י א י ז געװען.
מחיח מתים (מעכאַ יע מי י ס ים· פּ ו ן טו יט לעבעד יק מאַכן.
רשע, רשעטע ( ראָשע, ראָשעטע· שלעכטער, שלעכטע.
װי ינשל ·····
קאַרש ן ········
אגרעס ן ·······00·
מנחח (מ ינכע· אָ געבעט, װאָס מע דאַװנט ·עדן פּאַרנאַבט.
מעריב (מי י רעװ· אָװנט־־־געבעט.
צװישן מנחח און מעריב צװ יש ן דעם געבעט, װאָס װערט
געזאָגט פאַרגאַכט א ו ן דעם געבעט, װאָס װערט געזאָגט
שפּעט א י ן אָװנט.
הײַליק װען מע ן עסט אַ ז ו י ערע פר וסט, װערן די צי · ן
ה· ל יק.
סגולח, סגולות (סג ולע, סג ולעס· אַ הי י למ י טל.
מח יה נפּשות (מעכאָ יע נעפאָשעס· ז י יער געשעמאַק.
בורא פּרי העץ ·ב ו י רי י פּר י חאָאי יץ) אַ גרכה, װאָס סע
מאָכט א יבער פר וכטן.
פּאװיךלע ··] ····· ······
רשות (רעש וס· דערל ו יבעג יש.
ניחא (נ י כע· ל ·ב.
תכשיט ·טאַכש י ט· א י ראָנ יש, צאַצקעד יקער י ונגערמאַ ן.
בזיון (ב י זאָ יען · שאַנד.
װי ינפּערלעך ········
פערשקע ·····
· מאָמל פּײסי דעם חזנס
מארעלן ־ ······ ··· ···
מאַלינעס ־ ········
אָזשעגיצעס ·········1·
שחחײנו (שעכ י יאָנו ) --- מאַכן אַ כּרכה (·ראָכע) או ·ף ·ן
ערשטער ··--- ו·ט.
סאניש·עס ···· ···0]····
אשרי (אַשרי י, װא ו י ל) --- קלאָר װ י אַ י יד א י ן אשר י. אשר·
--- אַ קאַ· יטל ·ה ילים (ט·לעם· , װאָס װערט זײער אָ·ט
געזאָגט בי ים ד·װנעז.
כלב, כלבים (··עלעװ, קלאָװ ים) --- ה ונט, ה ינט.
טײן נרוךער אליהו האָט חתונה
א.
מזל טוב ! איר װײסט ? מײן ברודער אליהו האָט חתונה !
װײ־־־װײ, װאָס סע טוט זיך ! עס קאָכט די שטאָט. די װעלט
װינט זיך ! אַזױ זאָגט אונדזער שכנה, פּעסי די גראָבע. זי זאָגט,
אַז עס װעט זײן אַ נעחױבענע חתונח. אַזאַ חתונח, זאָגט זי, איז
שױן לאַנג נישט געװען בײ אונדז אין שטאָט !
װאָס איז די מעשח ? נאָר צוליב רחמנות. װײל די מאַמע איז
אַן אלמנח און דער חתן איז אַ יתום. און אַ ביסל איז טאַקע צוליב
זכות אָבות. דעם טאַטנס נאָמען ! דער טאַטע, עליו השלום, האָט
איבערגעלאָזט אַ שײנעם נאָמען ! פֿאַרן לעבן האָט מען עפּעס נישט
געחערט, עמעצער זאָל פֿון אים אַזױ שטאַרק רעדן. איצט, נאָכן
טױט, איז פּײסי דער חזן נעהױכט און געקרױנט. איך הער, װאָס
מענטשן זאָגן דער מאַמע מײנער. זײ זאָגן איר, אַז דער מחותן איז
נישט קלײן צו נעמען אױף זיך אַלע הוצאות אדן נאָך עפּעס צוצאָלן
אױך. ער טאָר נישט פֿאַרגעסן, זאָנן זײ, אַז ער נעמט פּײסי דעם
חזנס זון פֿאַר אַ חתן. מײן ברודער אליחו חערט דאָס. ער פֿאַר־
שעמט זיך, גלעט דאָס בערדל, װי אַ גרױסער, װי אַ מאַנצביל. ער איז
שױן אַ מאַנצביל· ערשט דאָ נישט לאַנג האָט זיך אים אָנגעהױבן
ש·ראָצן אַ בערדל. געװיס איז ·ס אים געקומען פון רײכערן. פון
זינט דער טאַטע איז געשטאָרבן, האָט ער אָנגעהױבן רײכערן. די
ערשטע צײט האָט ער זיך געמוטשעט, פֿלעגט זיך פֿאַרהוסטן. איצט
פאַרציט ער זיך שױן און קאָן אַרױסלאָזן דעם רױך דורך דער נאָז.
אַ טײערע מציאה ! איר מײנט, אַז איך קאָן דאָס נישט ? די גאַנצע
צרה, װאָס איך האָב נישט קײן טאַבאַק ! רײכער איך פּאַפּיר, רײכער
איך שטרױ, רײכער איך דער רוח װײסט װאָס. איז געװאָר געװאָרן
·
64 מאָטל פּי יסי דעם חזנס
דערפֿון מײן ברודער אליהו. האָט ער מיר געגעבן ! ער מעג, און איך
טאָר נישט ! װײל איך בין נאָך נישט אַלט קײן נאַנצע נײן יאָר.
דערפֿאַר. װאָס בין איך שולדיק ? איך האָב אים געגעבן דאָס װאָרט,
איך האָב אים געשװאָרן בײ אַ חומש, אַז אַן עק, מער רײכער איך
נישט. װי מײנט ··יר, לאַנג האָב איך געהאַלטן װאָרט ? איך בעט
אײך, װער רײכערט נישט חײנטיקע צײטן ?
ב.
באַלד װעט זיו איבערקערן די װעלט. אַזױ זאָגט פּעסי, אונדזעו
שכנה. זי איז געקומען ·ו גײן פֿונעם מחותן אַ צעקאָכטע. ס,איז
אַ מיאוסע מעשה. דער מחותן איז געװאָר נעװאָרן, אַז דער חתן
(מײן ברודער אליהו) האָט נישט דעם זײגער. דער זײגער איז
געװען אַ גוטער זײגער, אַן אמתער זילבערנער זײגער. דאַס האָט אימ
דער מחותן געקױפֿט אַ מתנה. װאו איז אַהינגעקומען דער זײגער ?
ער האָט אים, חלילן·, נישט פֿאַרשפּילט אין קאָרטן. ער האָט אים פֿאַר־־־
קױפֿט און דאָס געלב· אױסגעגעבן אױף דאָקטױרים און רפֿואות. ער האָט
געװאָלט ראַטעװען דעם טאַטן װאָס קומט אים דערפֿאַר ? אַזױ
האָט געטענהט פּע·טי. דער מחותן איז אָבער אַ פּראָסטער ײד. ער
פֿרעגט, װאָס געה··ר זיך אָן אַ פֿרעמדער טאַטע צו זײן זײגער ?
ער איז נישט מחױב, זאָגט ער, מיט זײנע זײגערס אױסצוהאַלטן
פֿרעמדע טאַטעס. פֿונעם זײגער איז שױן גײ אים געװאַרן “זײגער·“
און פֿונעם טאַטן --- “טאַטעס“ ! פּעסי זאָגט, אַז פֿון אַ חזירישן עק
קאָן מען קײן שטו ײמל נישט מאַכן ! . . . דאָס מײנט זי אונדזער
מחותן. ער איז אַ פּראָסטער נפֿש. אַ בעקער איז ער און הײסט
יונה דער בײגלבעקער. ער באַקט בײגל. ,,איר ח··נט שױן ליגן
אין דער ערד און ·נאַקן בײגל„. אַזױ זאָגט אים פּעסי, מסתמא אױף
קאַטאָװעס. און א··שר מײנט זי טאַקע אױף דער אמתן ? איך פֿאַר־
שטײ נישט, װי אַ· ױ קאָן מעז ליגן אין דער ערד און באַקז בײגל :
װער װעט זײ דאָרטן קױפֿן ? . . . ער איז אַ ײד אַ נגיד, אונדזער
מחותן. פּעסי דרינגט, אַז ער איז אַן אדיר ! זי זאָגט אים אין די
אױגן, אַז װען זי פֿאַרמאָגט האַלב פֿון אים, טוט זי מיט אים קײן
מײן ברודער אליחו האָט התונה ·
שידוך נישט. זי האָט פֿײנט אַ חזיר. ער מוז אָפּשװײגן, װאָרעם צו
איר, אַז מע פאַלט אַרײן, איז דאָס בעסטע שװײנן. ער איז שױן
מוחל דעם התן דעם זײגער, אַבי לאָז דאָס חאָבן אַ סוף. זאָגט אָבער
פּעסי, אַז זי איז נישט מוחל. זי װיל, ער זאָל קױפֿן דעם חתן אַ נײעם
זײגער. עס פּאַסט נישט, זאָגט זי, אַ חתן זאָל גײן צו דער חופּה
אָן אַ זײגער. טענהט ער : װאָס פֿאַר אַ שײכות האָט זי מיט זײן
חתן ? זאָגט זי : עס האָט אַ שײכות. דערפֿאַר, װאָס דער חתן איז
פּײסי דעם חזנס אַ זון, און ער, יונה דער בײגל־בעקער, איז בײ·
זאַכן, אי אַ נגיד, אי אַ חזיר. פֿאַרדריסט עס איט, טוט ער אַ קלאַפֿ
מיט דער טיר און זאָנט : “לאָז דאָס גײן אין דער ערד אַרײן !„ זאָגט
אים פּעסי : ,,אױף נײן אין דער ערד אַרײן זענט איר בילכער ·
איר זענט אַ בעקער ! “ . . .
די מאַמע חאָט שטאַרק מורא טאָמער חלילח שיקט ער אָפּ די
תנאים. זאָגט איר פּעסי, זי זאָל שלאָפֿן רואיק : אַ יתום שיקט
מען נישט אָפּ קײן תנאים. איר מײנט, װער האָט אױסגעפֿירט ?
מיר ! דער מחוהן האָט געקױפֿט דעם חתן (מײן ברודער אליחון)
אַ נײעם זײגער, אױך אַ זילבערנעם. נאָך אַ בעסערן פֿון יענעם. דער
מחותן האָט אים אַלײן געבראַכט צו טראָגן. אױ, װען איך האָב
אַזאַ זײגער ! װאָס מײנט איר, װאָלט געװען ? קודם װאָלט איך
אַרױסגענומען די געדערים און דערגאַנגען דעם שכל, פֿאַר װאָס אַ
זײגער גײט. און נאָכדעם ? נאָכדעם װײס איך שױן װאָס ס,װאָלט
געװען. די מאַמע װינטשעװעט אים, דעם מחוהן, ער זאָל דערלעבן
אים קױפֿן אַ גאָלדענעם זײגער. דער מחותן װינטשעװעט איר אָפּ
צוריק, זי זאָל דערלעבן חתונח מאַכן דעם מיזיניק. דאָס מײנט מען
מיך. איך בין צופֿרידן אפֿילו חײנטיקן טאָג, אַבי אַ זײגער. די מאַמע
גלעט מיך און זאָגט, אַז עס װעט נאָך גענוג װאַסער איבערלױפֿן, און
בשעת מעשה זענען איר די אױגן נאַס. איך פֿאַרשטײ נישט, װאָס
דאַרף לױפֿן אַזױ פֿיל װאַסער אײדער איך גײ חתונח האָבן, און װאָס
דאַרף מען דערבײ װײנען ? װײנען איז בײ איר אַ װאָכעדיקער גאַנג,
און דאָס מוז זי אַלע טאָג. װײנען איז בײ איר, װי, למשל, בײ אײך
ואַװנען, אָדער עסן. דער שנײדער האָט אָפּגעבראַכט דעם חתן די
מלבושים, װאָס דער מחוהן האָט באַשטעלט --- דאַרף זי װײנען. פּעסי
· מאָטל פֿײסי דעם הזנס
האָט איר אָפּגעבאַקז לעקעך צו דער חתונה --- דאַרף מען װײנען.
מאָרגן אין דער צײט איז די חופּה װידער געװײנט. איך פֿאַרשטײ
נישט, פֿון װאַנען נעמען זיך בײ מענטשן אַזױ פֿיל טרערן ? . . .
נ.
עס גיט זיך אױס אַ מאָל אַ טאָג אַ גן־עדן ! אין דרױסן איז
·צי---אלול, און ·אַקע חצי־אלולדיק. די זון בראָט נישט אױף צו
שװיצן, אױף צו װע··ן באָדן זיך. זי װאַרעמט און קושט אַזױ װי אַ
מאַ·ע. דער הימל איז אױסגעצװאָגן שבתדיק. דער נאַנצער אינ־
דרױסן פֿרײט זיך, ו ·אָס מײן ברודער אליהו האָט חתונח. גאַנץ פֿרי
האָט זיך אױסגעשטעלט אַ יאַריד אין שטעטל. װיבאַלד אַ יאַריד,
מוז איך דאָרט ןײן. איך האָב ליב אַ יאַריד דאָס חיות. ײדן לױפֿן
אַרום, שװיצן, שרײען· פּילדערן, רײסן די גױים פֿאַר די פּאָלעס,
גײען אױס לײזן געלט און די גױים האָבן צײט ; זײ גײען דװקא
פּאַװאָליע, די היטלען אַרױף, קוקן, טאַפן, קראַצן זיך, דינגען זיך, װילן
האַנדלען מצי·ו·. ··ױעס מיט משונה מאָדנע שלײערס, מיט ברײטע
אָפֿענע בוזעמס. אין די בוזעמט כאַפּן זײ אַרײן אַמאָל, אַז מע זעט
נישט, אַ שטיקל סחורח. ײדן װײסן שױן, קוקן מיט אױגן. אַז מע
דערזעט, טרײסלט מען אױס און עס װערט אַ חתונה. אַ מאָל מאַכט
זיך, אַז אָ גױע קױפֿ·· אַ ליכטל אין קלױסטער אַרײן און פֿאַרשטעקט
דאָס אין שלײער. יונגעלײט האָכן נישט װאָס צו טאָן, װילן זיך מאַכן
אַ שטיקל יום־טוב, ··ינדן זײ איר אָן שטילערהײט דאָס ליכטל. אַלע
קוקן אױף דער גױע ··ון לאַכן. די גױע װײסט נישט װאָס די ײדן לאַכן.
הײבט זי אָן צו שילטן אַלע ײדן מיט טױטע קללות. לאַכט מען נאָך
מער. אַ מאָל װערבן דערפֿון אַ געשלעג צװישן גױים און ײדן. איך
זאָג אײך מע דאַרף נישט קײן טעאַט·ר ! . . . שענער פֿון אַלץ
איז די ,,קאָננע„. װײסט איר װאָס דאָס הײסט ? ואָס איז אַ פערד־
מאַרק. דאָרט קױפֿט מען און מע פֿאַרקױפֿט פֿערד. דאָרט זעט איר
פֿערד, ציגײנער, בײטשן, ײדן, גױים און פּריצים. דער טומל איז דאַ
הוץ לדרך הטבע, מ·· קאָן טױב װערן. די ציגײנער שװערן זיך, ײדן
פּאַטשן איבער די ה··נט, פּריצים קנאַקן מיט די בײטשן און פֿערדלעך
מײן ברװער אליחו חאָט חתוגח 94
לױפֿן אַהין און אַהער פֿײל פֿון בױגן· איך האָב ליב צו קוקן, װי
פֿערדלעך לױפֿן, און װער שמועסט לאָשעקלעך ! איך גײ---אױס, איך
שטאַרב נאָך אַ לאָשעקל ! און נישט נאָר קלײנע לאָשעקלעך האָב איך
ליב אַלצדינג װאָס איז קלײן : קלײנע הינטלעך, קלײנע קעצלעך.
איר װײסט ? אפֿילו אוגערקעלעך קלײנינקע, קאַרטאָפֿל יונגיטשקע,
ציבעלקעלעך, קנעבעלעך אַלץ, װאָס קלײן איז ליב. אַחוץ חזירימ־־־
לעך. חזירים האָב איך פֿײנט אפֿילו קלײנערהײט . . . איך קער מיך
אום צו די פֿערדלעך. די פֿערד לױפֿן. די לאָשעקלע· לױפֿן נאָך די
פֿערד. איך לױף נאָך די לאָשעקלעך. אַלע לױפֿן מיר. אױף לױפֿן
בין איך אַ פֿײער. איך האָב זײער גרינגע פֿיס. דערצו גײ איך באָר־
װעס און זײער לײכט אָנגעטאָן : אַ העמדל, אײן הױז, און פֿון
אױבן אַ סיצן ארבע־כנפֿותל. אַז איך לױף אַראָפּ אַ באַרג און ס,איז
אַ װינטל און די ציצית צעלאָזן זיך, מאָלט זיך מיר אױס· אַז איך האָב
פֿליגל און איך פֿלי.
מאָטל ! גאָט איז מיט דיר ! שטײ אַ װײלע !
אַזױ שרײט צו מיר פֿעסיס מאַן, משח דער אײנבינדער. ער
לױפֿט פֿונעם יאַריד אַחײם מיט אַ פּאַק באַבולע פּאַפּיר. איך חאָב
מורא, ער זאָל מיר נישט צושטעלן אַ בענקעלע פֿאַר דער מאַמען, און
איך זאָל נישט כאַפּן קײן פּסק פֿון מײן ברודער אליהו. איך הער
אױף צו לױפֿן, גײ צו פּאַמעלעך, מיט אַראָפּגעלאָזטע אױגן, צו אונדזער
שכנחס מאַן. ער לײגט אָפּ דאָס פּעקל פּאַפּיר, װישט זיך מיט דער
פּאָלע דעם שװײס און זאָגט מיר מוסר :
װי שעמט זיך דאָס נישט אַ ײנגעלע, אַ יתום דרײען זיך צװישן
ציגײנערס און לױפֿן משוגערנערהײט מיט אַלע פֿערד ? און נאָך אין
אַזאַ טאָג. שױן באַלד די חופּח בײ דײן ברודער --- דאָס װײסטו ?
קום אַחײם !
05 מאָטל פּײסי דעם חזנס
ד.
װאו ביסטו געװען אַ דונער איז מיר !
אַזױ זאָגט צו ב·יר די מאַמע מיט אַ פֿליעסק מי· די חענט און
באַטראַכט מײנע צעו---יסענע הײזעלעך, מײנע צעבלוטיקטע פֿיס און מײן
פֿאַרפֿלאַמט, פֿאַרשװיצט פֿנים. לאַנג לעבן זאָל משח דער אײנבינדער.
קײן װאָרט האָט ער נישט דערצײלט פֿאַר קײנעם. די מאַמע ·ואַשט
מיך אַרום, טוט מיר אָן אַ פּאָר נײע הײזלעך מיט אָ קאַשקעטל צו דער
חתונה. די הײזלעך זענען נעמאַכט געװאָרן איך װײס נישט פֿון װאָ־
סער אַ מאַטעריע : אַז מע שטעלט זײ אַװעק, שטײען זײ, און אַז
מע גײט, שרײען זײ. מאָדנע הײזלעך !
אַז דו װעס·· צערײסן אָט די הײזלעך, איז שױן עק װעלט !
אַזױ זאָגט די מאַמע, און איך מײן אױך אַזױ. אַזעלכע הױזן
קאָנען זיך שױן נישט צערײסן. סײדן מע זאָל זײ צעברעכן. דאָס
קאַשקעטל איז נאָו· פֿון די אַנטיקן, און אַ דאַשעקל האָט דאָס אַ
שװאַרצס, אַ גלאַנצגדיקס. אַז עס הערט אױף צו גלאַנצן, באַשפּײט
מען דאָס, הײבט עס אָן אױף דאָס נײ צו גלאַנצן. די מ·מע קוקט אױף
מיר און קװעלט, און טרערן קײקלען זיך אױף אירע געקנײטשטע
באַקן. איר װילט זיך זײער, אַז איך זאָל אױף ד·ר התונה אױס·מען.
זי זאָנט צום חתן :
--- אליהו, װי מײנסטו ? איך װעל מיט אימ נישט פֿאַרשעמט
װערן ? ער גײט אָ··געטאָן, קײן עין־הרע, װי אַ מאָנאַרכס אַ קינד.
מײן ברודער ··ליהו באַטראַכט מיך, גלעט זיך דאָס בערדל און
קוקט אױף מײנע פֿ ·ס. איך װײס, װאָס באַטײט זײן קוקן. ער קוקט,
װאָס דעם ,'מאָנאַרכס קינד„ גײט באָרװעס . . . די מאַמע פאַרשטײט
אױך זײן קוק, נאָר זי מאַכט זיך נישט װיסנדיק . . . אַלײן גײט זי
אָנגעטאָן אין אַ מאָדנעם געלן מלבוש, װאָס איך האָב עס אױף איר
קײנמאָל נישט געזען. דאָס מלבוש איז אױף איר מאָדנע ברײט.
איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז איך האָב עס אַמאָל געזען אױף אונדזער
שכנה פּעסי . . . דערפֿאַר טראָגט זי אױפֿן קאָפֿ אַ זײדענע פֿאַטשײלע,
אַ שפּאָגל---נײע, נאָן--- מיט אַלע קנײטשן. דעם קאָליר פֿון דער פֿאַ־
טשײלע איז שװער צו באַשרײבן. מע קען זאָנן װײס, מע קען זאָגן
מײן ברװער אליחו חאָט חתוגח 15
געל, מען קען זאָגן ראָז עס װענדט זיך אין דער צײט. בײטאָג איז
דאָס העל־ראָז, פֿאַרנאַכט קוקט דאָס אױס געלבלעך, און בײנאַכט
װײס. גאַנץ פֿרי מאָלט זיך עס אױס נרינלעך, און אַ מאָל, אַז מע
קוקט זיך שטאַרק אײן, פֿאַלט דאָס גאָר אַרײן אין ,,אנטיקמאָרע“,
דאָס הײסט : העל־רױטלעך־גלױ טונקל־־־גרין---פּאָפּעליאַטע. זאָגן אױף
דער פֿאַטשײלע אַ חסרון קען מען נישט, װאָרעם ס,איז אַ זעלטענע
פֿאַטשײלע. נישט מער, אױף דער מאַמע זעט זי אױס פֿרעמד, שטאַרק
פֿרעמד. עפּעס קלעפּט זיך נישט די פֿאַטשײלע צום פּנים. די פֿאַ־
טשײלע איז פֿאַר זיך, און דאָס פּנים איז פֿאַר זיך. אַ װײבערשע פֿאַ־־־
טשײלע איז װי, להבדיל, אַ מאַנצבילש חיטל. דאָס היטל מיטן פּנים
באַדאַרפֿן זיך פּאָרן, זײן װי צונױפֿגעגאָסן. אָט, למשל, מײן ברודער
אליהו. ער גײט אָנגעטאָן אַ חיטל, איז דאָס װי אױסגעװאַקסן בײ
אים אױפן קאָפּ. די פּאות האָט מען אים אין גאַנצן אָפגעשאָרן,
און נישט נאָר אָפּגעשאָרן, נאָר אָפּנעגאָלט. אַ מאַנישקע האָט ער
אָנגעטאָן אַ װײסע מיט אַ האַרטן קאָלנער, מיט אָפּגעלײגטע שפֿיצן.
און אַ שניפּסל האָט ער געקױפֿט אַ װײס מיט רױטע, גרינע און בלױע
פּינטעלעך. אַ רײכער שניפּס ! שטיװל מיטן גלאַנץ און מיטן סקריפּ
און אױף שטאַרק הױכע אָפּצאַסן ער זאָל אױסזען אַ ביסל העכער.
עס װעט אים אָבער חעלפֿן, װי אַ טױטן באַנקעס : ער איז זײער
קלײן געװאַקסן. ער איז נישט אַזױ קלײן, װי זי איז גרױס און הױך
און מאַנצבילדיק, און רױט, און אַ שטימע האָט זי אַ מאַנצבילשע. איך
רעד פֿון דער כּלה, פֿון יונה דעם בעקערס טאָכטער. ברכח הײסט
זי. אַ פֿאַרגעניגן געװען צו זען דאָס פּאָרל אונטער דער חופּה. איך
האָב קײן צײט נישט צו קוקן אױף חתן־כלח. איך בין פֿאַרנומען. איך
דאַרף זען די כלי־זמר. און ניט אַזױ די כלי---זמר, װי זײערע כלים.
מער װי אַלץ דעם קאָנטערבאַס מיטן קעסל---פּױק. שײנע צװײ
כּלים ! דער חסרון, װאָס מע קאָן נישט צוגײן נאָענט אַ פּרואװ טאָן
די כּלים. באַלד עפּעס גיבן זײ איבער די הענט, אָדער דרײען אָן אַן
אױער. דער רוח כאַפּט זײ אַװעק, טאָמער רירט איר זיך צו מיט
אַ פֿינגער ! איר װעט זײ אָפּבײסן ! אַך, װען די מאַמע זאָל זײן
אַ גוטע מאַמע, װאָלט זי מיך געמאַכט פֿאַר אַ כּלי---זמר. איך װײס
אָבער, אַז זי װעט דאָס נישט װעלן. נישט מחמת זי איז אַ שלעכטע,
· מאָטל פּײסי ועם הזנס
נאָר מחמת די װעלט װעט נישט דערלאָזן, אַז פּײסי דעם חזנס ײנגל
זאָל זײן אַ ·לי---זמר. נישט קײן כלי---זמר און נישט קײן בעל־מלאכה.
מע האָט שױן גערעדט דערפֿון נישט אײן מאָל, װאָס װעט זײן פֿון מיו
דער תכלית. די מאַמע, מײן ברודער אליחו, אונדזער שכנח פּעסי
און איר מאַן, משה דער אײנבינדער. ער האָט חשק מיך נעמען צו
דער אַרבעט. דערלאָזט נישט פּעסי. זי זאָגט, אַז פֿײסי דער חזן,
עליו השלום, האָט נישט פֿאַרדינט, אַז זײן זון זאָל זײן אַ בעל־מלאכה...
איך האָב מיך פֿאַרױעדט און גאָר פֿאַרנעסן פֿון דער חתונה. ס,איז
שױן לאַנג נאָך דער חופּה. מע נרײט שױן צום טיש. װײבער און
מײדלעך טאַנצן אַ קאַדריל. איך האָב מיך אַרײנגעפּלאָנטערט מיט
מײנע הילצערנע הו ־זן אין מיטן· די װאָס קוקן װי · טאַנצט האָבן
מיך גענומען װאַרפֿן אײנער צוט אַנדערן, װי אַ פֿילקע. “װאָס איז
דאָס פֿאַר אַ פֿריט··עפֿע ?“ זאָנט אײנער. “עפֿעס אַ שלימ־מזל !“
זאָגט דער אַנדערעו---. ,,אַ רעשטל צו די צרות !“ זאָגט אַ דריטער.
דערזעט אונדזער שכנה און צעשרײט זיך (זי איז שױן הײזעריק װי
די װאנט) :
· צי איר זעגט משוגע, צי חסר־דעה, צי נערירט, צי פֿונעט
זינען, צי נישט בײ אַלע געדאַנקען ? דאָס איז דאָך דעם התנס
ברודערל ! ! ! . . .
אַהאַ ! עס האָט זײ גענומען ! אַװדאי האָט מען מיך אַװעקגע־
זעצט בײם טיש גלײך מיט כלהס צד. און װײסט איר, מיט װעמען
מע האָט מיך באַזעצט ? אַז איר װעט זײן מיט אַכצן קעפּ, װעט איר
אױך נישט טרעפֿן ! מיט דער כּלחס שװעסטערל. יונח דעמ בעקערס
קלײן טעכטערל. ··לטע הײסט זי. זי איז עלטער פֿון מיר סך־ה·ל
מיט אײן יאָר און טראָנט צװײ צעפּלעך, צונױפֿנעבונדן פֿון אונטן מיט
אַ סטענגעלע און זעען־אױס, װי אַ געפֿלאָכטענער בײנל. איך און
אַלטע עסן פֿון אײן טעלער נישט װײט פֿון חתן---כּלח. דער חתן, מײן
ברודער אליהו, קוקט אױף מיר, איך זאָל זיצן װי אַ מענטש, איך זאָל
עסן מיט אַ נאָפּל און זאָל נישט כאַפּן, און זאָל אַכטונג געבן אױף
דער נאָז. איר װי· סט, װאָס איך װעל אײך זאָגן ? איך האָב קײן
הנאה נישט פֿון דער װעטשערע. איך האָב פֿײנט, אַז מע קוקט אױף
מײן ברודער אליהו חאָט חתונח ·
מיר. צו די אַלע זאַכן טראָגט אָן דער נוטער יאָר אונדזער שכנה
פֿעסי.
זאָלט איר זײן געזונט ! --- שרײט זי מיט אַלע כוחות צו דער
מאַמען טוט נאָר אַ קוק אַהער. פֿאַרװאָס זאָל נישט זײן קײן
שידוך ? . . . אַ זיװג מן השמים !
אױף איר הײזעריקן געשױי קומט אָן דער מחותן, יונה דער
בעקער, אָנגעטאָן שבתדיק, און עס װערט אַ שמועס, אַז איך און
אַלטע זענען חתן־·לח. יונה דער בעקער לאַכט מיט אַ האַלבן מױל.
דאָס הײסט : די אײבערשטע ליפּ בײ אים לאַכט, די אונטערשטע
װײנט. דער גאַנצער עולם קוקט אױף אונדז. מיר בײדע, איך און
אַלטע, לאָזן אַראָפּ די אױגן אונטערן טיש און שטיקן זיך פֿאַר גע---
לעכטער. בכדי איך זאָל נישט אױסשיסן, האַלט איך מיך צו בײ דער
נאָז און בלאָז מיך אָן װי אַ באַלאָן. נאָך אַ מינוט װעט דער באַלאָן
פּלאַצן, און ס,װעט זײן אַ סקאַנדאַל. אַ גליק, װאָס די כּלי---זמר טוען
אַ זעץ אַ שײנעם ניגון, אַ װאָלאַך. דער גאַנצער עולמ װערט פֿאַר־
טראַכט. איך הײב־אױף דעם קאָפּ און דערזע די מאַמע מיטן געלן
פֿרעמדן מלבוש און מיט דער זײדענער פֿאַטשײלע. זי טוט דאָס,
װאָס אַלע מאָל : זי װײנט ! איר װײסט נישט, זי װעט אַמאַל אױפֿ־
חערן צו װײנען ? . . .
איך האָנ אַ רײַכע שטעלע
א.
די מאַמע האָט מיר אָנגעזאָגט אַ בשורה, אַז איך האָב שױן אַ
שטעלע. נישט חלילה בײ אַ בעל---מלאכח --- אירע שונאים, זאָגט זי,
װעלן דאָס נישט ד··רלעבן, אַז פּײסי דעמ חזנס זון זאָל זײן אַ בעל־
מלאכה. מײן שטעלע, זאָגט זי, איז אַ רײכע שטעלע, אַ נרינגע שטע־
לע. אַ גאַנצן טאָג װעל איך גײן אין חדר, אין תלמוד־תורח הײסט
עס, און בײנאַכט װעל איך גײן שלאָפֿן צום אַלטן לוריע. דער אַלטער
לוריע איז אַ גרױסער גביר, זאָגט זי. ער איז נאָר אַ קראַנקער, דאָס
הײסט, אַזױ איז ער געזונט, עסט און טרינקט און שלאָפֿט, נאָר נישט
בײנאַכט. גײנאַכט קען ער נישט שלאָפֿן. קײן אױג מאַכט זיך אים
נישט צו. האָבן די קינדער מורא אים לאָזן אײנעם אַלײן בײנאַכט.
דאַרף מען האָבן אַ מענטש זאָל זײן מיט אים. עס מעג זײן אַ קינד,
אַבי אַ מענטש. אַװעקזעצן צו אים אַן אַלטן ײדן פּאַסט נישט. אַ
קינד --- גאָרנישט, עלעהײ אַ קעצל. פֿינף רובל אַ װאָך האָבן זײ
צוגעזאָגט, און װעטשערע פֿאַר דיר אַלע פֿאַרנאַכט, װען דו קומסט פֿון
תלמוד־הורה (אַזױ זאָגט מיר די מאַמע מײנע). אַ גוטע װעטשערע,
אַ נגידישע. װאָס בײ זײ פֿאַלט אַראָפּ קען עס זײן גענוג פֿאַר אונדז
אַלע. גײ, מײן קינד, אין חדר, פֿאַרנאַכט װעסטו קומעז, װעל איך
דיך אָפפֿירן אַהין. װעסט נישט האָבן קײן שום אַרבעט. אַ נגידישע
װעטשערע און אַ געלעגער אױך אַ גוטן. און פֿינף רובל אַ װאָך. איך
װעל דיר מאַכן אַ פּאָר מלבושימלעך, שטיװעלעך דיר קױפֿן.
דאַכט זיך, גו·· --- אַיאָ ? װאָס זשע דאַרף מען װײנען ? קען
זי אָבער אַנדערש גישט, די מאַמע מײנע. װײנען מוז זי !
54
איך חאָב אַ רײכע שטעלע 55
ב.
אין הלמוד---תורח גײ איך דערװײל אַזױ. לערנען לערן איך נישט.
נישטאָ פֿאַר ·יר קײן כּיִהח. חעלף איך דער רביצין אין שטוב און
שפּיל מיך מיט דער קאַץ. דער רביצינס אַרבעט איז נישט קײן
שװערע אַרבעט. אױסקערן די שטוב, חעלפֿן אַרײנטראָגן האָלץ, גײן
אַ גאַנג ס,איז בלאָטע, ס,איז נישט קײן אַרבעט. אַבי נישט לער־־־
נען. לערנען איז ערגער. דערפֿאַר איז אָבער די קאַץ אַ סך מער אָנ---
גענעם. אַ קאַץ, זאָגט מען, איז אַ טמא. איך זאָג : ס,אַ ליגן. אַ
קאַץ איז אַ רײנע חיח. אַ קאַץ, זאָגט מען, איז אַ מזיק. איך זאָג :
ס,אַ ליגן. אַ קאַץ איז אַ צוגעלאָזטע זאַך. אַ הונט האָט אין זיך
הניפה, אַ הונט דרײט מיטן עק. אַ קאַץ לאַשטשעט זיך, און אַז מע
גלעט זי איבערן קעפּל, מאַכט זי צו די אײגעלעך און הײבט אָן מורקען.
איך האָב ליב אַ קאַץ --- װאָס קומט מיר דערפֿאַר ? רעדט־־־זשע אָבער
מיט זײ, מיט מײנע חברים, װעלן זײ אײך דערצײלן טױזנט מעשות
אַז מע האַלט אַ קאַץ, דאַרף מען װאַשן די הענט. אַז מע האַלט אַ
קאַץ, שאַדט צום זכּרון. זײ װײסן שױן נישט װאָס אױסצוטראַכטן.
זײ האָבן אַ טבע לאָז צוגײן צו זײ די קאַץ, דערלאַנגען זײ איר אַ
שנײד מיטן פֿוס אין זײט אַרײן. איך קען נישט זען, װי מע שלאָ·
אַ קאַץ. לאַכן זײ פֿון מיר. בײ זײ איז נישטאָ קײן צער בעלי־חײם.
איך רעד פֿון די קינדער, װאָס מיט מיר אין דער תלמוד־תורה. זײ
זענען רוצחים. פֿון מיר לאַכן זײ. זײ רופֿן מיך : ,,די הילצערנע
הױזן“, און מײן מאַמע די ,,קלאָגעדיקע·, װײל זי װײנט שטענדיק.
אָט גײט דײן קלאָגעדיקע מאַמע ! --- זאָגן זײ צו מיר.
דאָס איז זי געקומען מיך אָפּנעמען פֿון חדר און אָפּפֿירן אױף
מײן רײכער שטעלע.
ג.
או·פֿן װעג באַקלאָגט זיך די מאַמע, אַז איר איז ביטער און
פֿינצטער (ביטער אַלײן איז קאַרג). גאָט חאָט איר געגעבן צװײ
קינדער, און זי דאַרף זײן אַלײן. טײן ברודער אליהו האָט, זאָגט זי,
65 מ·טל פּײסי דעם הזנס
חתונה געהאַט, קײן עין---הרע, זײער נוט, אַרײן אין אַ שמאַלץ־גרוב.
איז אָבער דער הסרון, װאָס דער שװער איז אַ גראָבער יונג. אַ בעקער,
מ,שטײנס געזאָגט. װאָס קאָן מען פֿאַרלאַנגען פֿון אַ בעקער ? אַזױ
טענהט מיט מיר ד· מאַמע, און מיר קומען אױף מײן רײכער שטעלע,
צום אַלטן לוריע. ·---ער אַלטער לוריע זיצט אין אַ קײזערלעכן פּאַלאַץ.
אַזױ זאָגט די מאַמ··. אין אַ קײזערלעכן פּאַלאַץ בין איך אַ בעלן זײן.
דערװײל זענען מיו--- אין קיך. איך און די מאַמע. אין קיך איז אױך
נישט מיאוס. דער אױװן איז װײס און גלאַנצט, און די כּלים גלאַנצן,
און אַלצדינג גלאַנצט. מע בעט אונדז זיצן. עס קומט אַרױס אַ װײבל,
אָנגעטאָן װ· אַ פּריצטע. זי רעדט מיט דער מאַמען און װײזט אױף
מיר. די מאַמע שאָקלט צו מיטן קאָפּ, װישט אַלע מאָל די ליפֿן און
װיל נישט זיצן. איך זיץ דװקא יאַ. די מאַמע גײט אַװעק, זאָגט מיו
אָן, איך זאָל זיך האַלטן װי אַ מענטש. דערבײ כאַפּט זי דערװײל אַ
װײן און אַ װיש די אױגן. מאָרנן װעט זי קומען נאָך מיר און װעט
מיך אָפּפֿירן, זאָגט זי, אין חדר אַרײן. מע ניט מיר עסן. יױך מיט
קױלעטש (אין דער װאָכן קױלעטש !) און פֿלײש --- אַ גוזמא פֿלײש !
אָפּגעגעסן, הײסט מען מיך גײן אַרױף. װײס איך נישט, װאָס הײסט
“אַרױף„ ? פֿירט מיך אָפּ די קעכין. חנה הײסט זי. זי האָט אַ
לאַנגע נאָז. מע פֿירט מיך אַרױף אױף טרעפּ. די טרעפּ זענען אױס־
געבעט מיט װײכן· מיט באָרװעסע פֿיס איז אַ מחיה צו גײן. ס,איז
נאָך נישט רעכט נאַכט, און בײ זײ ברענען שױן לאָמפּן. אָן אַ שיעור
לאָמפּן. די װענט זענען אױסגעקלעפּט מיט צאַצקעס און מיט מענ־
טשעלעך. די שטולן זענען באַדעקט מיט לעדער. די סטעליע איז
צעמאָלט, װי, להבן---יל, אין בית־מדרש. נאָך שענער װי אין בית־מדרש.
מע האָט מיך אַר·ינגעפֿירט אין אַ גרױסן אַלקער. דער אַלקער איז
אַזױ גרױס, אַז װ··ן איך זאָל זײן אײנער אַלײן, װאָלט איך געלאָפֿן
פֿון אײן װאַנט ביז דער אַנדערער, אָדער איך װאָלט מיך נאָר אַנידער־־־
געלײגט און געקאַנ·שעט זיך אױף דער סאַמעטענער קאָלדרע, װאָס איז
אױסגעשפּרײט איבער דער גאַנצער ערד. אױף אַזאַ קאָלדרע דאַרף
זײן נישט שלעכט צו קאַטשען זיך. שלאָפֿן דאַרף זײן אױך נישקשה־
דיק.
איך האָב אַ רײכע שטעלע 75
·
אַ שײנער ײד, אַ הױכער, מיט אַ גרױער באָרד, מיט אַ ברײטן
שטערן, אַ זײדענעס כאַלאַט, אַ יאַרמעלקע פֿון גאָלע סאַמעט, שטעק־
שיך אױף די פֿיס אױך פֿון סאַמעט מיט בליטשקע אױסגענײט, אָט
דאָס איז דער אַלטער לוריע. ער זיצט איבער אַ גרױסן, גראָבן ספֿר.
זאָגן זאָגט ער גאָרנישט, נאָר ער קײט די שפּיצן פֿון דער באָרד, קוקט---
אַרײן אין ספֿר, שאָקלט מיט אַ פֿוס און ברומט שטילערהײט צו זיך
אַלײן. אַ מאָדנער ײד אָט דער אַלטער לוריע. איך קוק אױף אימ
און טראַכט : ער זעט מיך, צי ער זעט מיך נישט ? װײזן װײזט
אױס, אַז נײן. װאָרעם קוקן קוקט ער נישט, און געזאָגט האָט מען
אים גאָרנישט. מע חאָט מיך נאָר אַרײנגעלאָזט אַחער און מע חאָט
פֿאַרשלאָסן די טיר פֿדן יענער זײט. פּלוצעם רופֿט זיך אָן דער אַלטער
לוריע, און קוקן קוקט ער אַלץ נאָך נישט אױף מיר :
קומט אַחער, װעל איך אײך װײזן אַ שטיקל רמב„ם.
צו װעמען רעדט ער דאָס ? צו מיר ? מיר זאָנט ער “איר“ ?
איך קוק מיך אום אױף אַלע זײטן. אַחוץ מיר איז נישטאָ דאָ קײנער.
דער אַלטער לוריע ברומט אױס נאָך אַ מאָל אױף זײן גראָבער שטים :
קומט אַחער, װעט א· זען, װאָס דער רמב“ם זאָגט !
איך בין אַ בעלן צוצוגײן צו אים נאָענט.
מיך רופֿט איר ?
--- אײך, אײך, װעמען דען ?
אַזױ מאַכט צו מיר דער אַלטער לוריע און קוקט אין גרױסן בוך
אַרײן און נעמט מיך פֿאַר אַ האַנט און טײטלט מיט אײן פֿינגער און
ניט מיר צו פֿאַרשטײן װאָס דער רמב“ם זאָגט. און װאָס װײטער, רעדט
ער העכער און מיט אַלץ מער היץ. ער צעקאָכט זיך אַזױ שטאַרק,
אַז ער װערט אַזש רױט. ער דרײט מיטן גראָבן פֿינגער, און מיטן
עלנבױגן דערלאַנגט ער מיר אַלע מינוט אין זײט אַרײן און מאַכט
צו מיו :
--- נו, װאָס זאָגט איר ? אַיאָ, עס איז גוט ?
ס,זאָל זײן שטאַרק גוט --- זע איך נישט. דעריבער שװײג אי·
איך שװײג, און ער קאָכט זיך. ער קאָכט זיך, און איך שװײנ. עם
· מאַסל פֿײסי דעם הזנס
הערט זיך אַ קלונג פון אַ שליסל פֿון יענער זײט. עס עפנט זיך די טיר
און עס קומט אַרײ· די זעלביקע װאָס גײט פּריציש אָנגעטאָן. זי גײט־
צו צום אַלטן לוריע און רעדט אים נלײך אין אױער אַרײן. הפֿנימ,
ער איז אַ טױבעו־. אַנישט --- װאָס דאַרף זי שרײען ? זי זאָגט
אים, ער זאָל מיך אָפֿלאָזן, װאָרעם איך דאַרף שױן שלאָפן. זי נעמט
מיך צו פון זײנע ו·ענט און באַלײגט מיך אױף אַ סאָפע מיט “שפּרי·
זינעס“. דאָס בע··געװאַנט איז װײס אַזױ װי שנײ. אַ קאָלדרע אַ
זײדענע, אַ װײכע · טעם נן־עדן ! די װאָס גײט פּױציש אָנגעטאָן
דעקט מיך אײן, נײט אַװעק און פּאַרשליסט די טיר פֿון יענער זײט.
דער אַלטעד לוריע גײט־אַרומ איבער דער שטוב, די הענט פֿאַרלײגט
אַהינטער, קוקט־אַראָפֿ צו זיך אױף די שײנע שטעק·יך, און ברומט,
און באָמקעט, און מאַכט עפֿעס מאָדנע מיט די ברעמען. מיר קלע·ן
זיך די אױגן. איך װיל שלאָפֿן. פּלוצעמ גײט---צו צו מיר דער אַלטער
לוריע און זאָגט מ·ר :
--- דו װײסט ·· איך װעל דיך אױפֿעסן.
איך קוק אױ·· אים און פֿאַרשטײ נישט װאָס ער זאָגט.
--- שטײ אױ··, איך װעל דיך אױפֿעםן.
--- װעמען ? מיך ?
--- דיך ! ד·ן--- ! איך מוז דיך אױפֿעסן ! אַנ·רש קאָן דאָמ נישט
זײן !
אַזױ זאָגט ז־ער אַלטער לוריע. ער גײט אַרומ איבער ·ר
שטוב, האַלט דעם קאָפֿ אַראָ·, די הענט אַרונטער, ·ם שטערן פֿאַר־
·נײטשט. ער ר··דט אָבער אַלע מאָל שטילער, צו זיך אַלײן. איך
הער זיך צו צו איטלעכס װאָרט. קױס װאָס איך כאַפֿ ·ם אָטעמ·
ער אַלײן פרעגט בײ זיך און ענטפֿערמ זיך אַלײן. אָט װאָס ·ו
אַלטער לוריע זאָגט :
· דער רמב“מ זאָגמ, אַז די װעלט איז נישט קײן ק·ון. פֿון
װאַנען איז נעדרונגען ? װײל אַ סיבה מוז האָבן אַ מסבב ! מיט ·ואָס
קען איך דאָס באַו· ײזן ? מיט מײן רצון. װי אַזױ ? אָט װיל איך אים
אױפֿעסן, עס איך אים אױף. אײ װאָס ? רחמנות ? עס·קער זיך גאָר
נ·ט אָן. איך ··ו מײן רצון. דער רצון איז נישט דעו תכלי·
איך עס אימ אױף· איך װיל אים אױפֿעסן. איך מוז אימ אױ·סן !·
איך חאָב אַ רײכע שטעלע 95
ח.
אַ גוטע בשורח האָט ער מיר אָנגעזאָגט, אָט דער אַלטער לוריע.
ער מוז מיך אױפֿעסן ! װאָס װעט די מאַמע זאָגן ? עס פֿאַלט־אָן אױף
מיר אַ פּחד. עס ציטערט אױף מיר דאָס לײב. די סאָפע, װאָס איך
ליג אױף איר, איז אָפּגערוקט פון דער װאַנט. ביסלעכװײז רוק איך
מיך צו דער װאַנט און גליטש מיך אַראָפּ אױף דער ערד, צװישן סאָפֿע
און צװישן װאַנט. עס קלאַפּט מיר אַ צאָן אָן אַ צאָן. איך הער מיך
אײן און װאַרט, װען װעט ער מיך עסן. און װי אַזױ ? שטילערהײט
רוף איך די מאַמע און פֿיל, װי נאַסע טראָפּנס קאַטשען זיך מיר איבער
די באַקן, פֿון די באַקן אין מױל אַרײן. די טראָפּנס זענען געזאַלצן.
איך האָב קײן מאָל אַזױ נישט געבענקט נאָך דער מאַמען, װי איצט.
נאָך מײן ברודער אליהו בענק איך אױך, נאָר נישט אַזױ. אדן אין
דעם טאַטן דערמאָן איך מיך, װאָס איך זאָג נאָך אים קדיש. װער
װעט נאָך מיר זאָגן קדיש, אַז דער אַלטער לוריע װעט מיך אױפֿעסן ?...
חפּנים, איך בין גוט געשלאָפֿן. װאָרעם אַז איך כאַפּ מיך אױף,
קוק איך מיך אַרום, װאו בין איך אין דער װעלט ? איך טאַפּ די
װאַנט, איך טאַפּ די סאָפֿע, איך שטעק אַרױס מײן קאָפ אַ גרױסער,
אַ ליכטיקער אַלקער. סאַמעטענע קאָלדרעס אױף דער ערד. די װענט
אױסגעקלעפּט מיט מענטשעלעך. די סטעליע װי לחבדיל אין בית־
המדרש. דער אַלטער לוריע זיצט נאָך אַלץ איבער יענעם גרױסן
ספֿר, װאָס ער רופֿט אים רמב“ם. מיר געפֿעלט דער נאָמען “רמב“ם“.
עס קומט אױס בײ מיר װי ,,בימבאָם·. פּלוצעם דערמאָן איך מיך
אַז דער אַלטער לוריע האָט מיך ערשט נעכטן געװאָלט אױפֿעסן. איך
האָב מורא, ער זאָל מיך נישט דערזען און װידער װעלן עסן. באַחאַלט
איך מיך צוריק צװישן װאַנט און צװישן סאָפֿע און שװײג. עס
עפֿנט זיך די טיר מיט אַ קלונג פֿון יענער זײט. עס קומט---אַרײן אַלץ
יענע, װאָס גײט אָנגעטאָן װי אַ פּריצטע. נאָך איר גײט די קעכין,
װאָס מע רופֿט זי הנח, מיט אַ גרױסן בעקן. אױפֿן בעקן שטײען
קריגעלעך מיט קאַװע, הײסע מילך און פּוטערבולקעס פֿרישע.
װאו איז דאָס בחורל ? פֿרעגט חנה און קוקט זיך אַרום
אױף אַלע זײטן. זי דערזעט מיך צװישן װאַנט און צװישן סאָפֿע.
06 מאָסל פֿײסי ועם הזנס
--- ביסט אַ ·---עכטער שײגעץ, װי איך זע ! װאָס טוסטו דאָ ?
קום אַראָפּ מיט מיר אין קיך. דאָרט װאַרט אױף דיר די מאָמע.
איך טו אַ ש··רונג---אַרױס פֿון מײן באַהעלטעניש און לױף־אַראַ·
איבער די אױסגע·בעטע טרעפּ מיט די באָרװעסע פֿיס און זינג מיר
אונטער צום טאַקט : ראַמבאָמ, בים·אָם ! בים·אָמ, ראַם·אָם !
--- ביז איך קום אין קיך אַרײן.
--- כאַפֿט זיך נישט ! --- זאָגט חנה די קעכין צו דער מאַמען ---
לאָז ער אױסטרינ··ען כאָטש אַ גלעזל קאַװע מימ אַ פֿוטער־געבעקמ !
און איר אַלײן, נישקשה, מעגט אױך נעמען אַ גלעזל קאַװע. דער
נוטער יאָר װעט זײ נישט נעמען. זײ האָבן גענוג.
אַזױ זאָנט חנה די שװאַרצע, און די מאַמע דאַנקט איר און זעצט
זיך אַװעק· און מ·· דערלאַנגט אונדז הײסע שמעקעדיקע קאַװע מיט
פֿרישע פֿוטער־גע·געקס.
איר האָט אַ מאָל געגעסן אײער־־־קיכלעך מיט צוקער ? --- אָט
דאָס זענען די נגירישע פֿוטער־·בעקסלעך. און אפֿשר נאָך בעסעו.
דעט טעט פֿון דער קאַװע קאָן איך אײך נישט באַשרײבן. טעמ
גן־עדן ! די מאַמע האַלט דאָס גלאָז און זו·ט און קװיקט זיך און
גיט מיר פֿון איר פּוטער־נעבעקסל העכער האַלב. דערזעט חנה די
קעכין און מאַכט אַ געװאַלד, גלײך װי מע האָט זי געקױלעט.
--- װאָס טוט איר דאָס ? עסט, עסט, ס,איז דאַ גענוג !
און חנה די ··עכין ניט מיר נאָך אַ פּוטער־·בעקסל. האָב איך
שױן צװײ מימ אַ האַלבן. איך הער מיך צו צו זײער שמועס. דער
שמועס איז מיר ·גאַקאַנט. די מאַמע קלאָגט זיך אױף איר מזל. אַן
אלמנה, צװײ קין·דער, אײנער אין אַ שמאַלץ־־־גרוב, דער אַנדערער
נעבעך אַזױ. איו־ װאָלט װעלן װיסן, װי אַזױ איז דאָס מײן ברודער
אליהו אין אַ שמאַלץ־גרוב ? אַ גרוב מיט שמאַלץ ? תמיד פֿלײשיק ?
הנה הערט־אױס די מאַמע, שאָקלט מיטן קאָפּ. נאָכדעם הײבט אָן
הנה רעדן, קלאָגן זיך אױף איר מזל, װאָס זי דאַרף זײן בײ יענעם.
זי איז אַ טאַטנס אַ קינד. איר טאַטע איז געװען אַ ײד אַ בעל־הבית,
איז ער אָפֿגעברע··ט געװאָרן. נאָכדעם האָט ער אָנגעהױבן קרענקען.
נאָכדעם איז ער ג·עשטאָרבן. איר טאַטע, זאָגט זי, זאָל אַצינד אױפֿ־
שטײן און געבן אַ קוק אױף זײן חנהן װי זי שטײט בײ אַ פֿרעמדן
איך חאָב אַ רײכע שטעלע 16
אױװן ! זי קאָן זיך נישט באַקלאָגן. דאַנקען גאָט דערפֿאַר. זי האָט
אַ גוטע שטעלע. אײן חסרון דער אַלטער בעל---הבית איז אַ ביסל....
װאָס ,,אַ ביסל· װײס איך נישט. חנה װײזט עפּעס מיטן פֿינ־
גער אױפֿן שטערן. די מאַמע הערט---אױס חנחן, שאָקלט מיטן קאָפּ.
נאָכדעם הײבט---אָן װידער די מאַמע רעדן. חנה הערט־אױס די מאַמע,
שאָקלט מיטן קאָפּ. אױפֿן װעג גיט זי מיר מיט נאָך אַ פּוטער־גע־
בעקסל און איך װײז די ײנגלעך אין תלמוד־־־תורה. זײ רינגלען מיך
אַרום און קוקן מיר אין די אױגן, װי איך עס. הפּנים, בײ זײ איז דאָס אַ
גאַנצער אַנטיק ? איך גיב זײ אַלעמען צו קלײנע שטיקלעך. זײ
לעקן די פֿינגער.
װאו האָסטו גענומען אַזאַ מאכל ?
איך שטופּ אָן בײדע באַקן, שטעל זיך אַװעק אַקעגן זײ מיט
די הענט אין די טיפֿע קעשענעס פֿון מײנע הילצערנע הױזן און קײ
און שלינג און טאַנץ---אונטער אױף מײנע באָרװעסע פֿיס אָן װער---
טער, װי אײנער רעדט :
עך, קבצנישע טאָרבעס װאָס איר זײט ! אַ טײערע מציאה
פּוטער־געבעקס, כאַ־כאַ---כאַ ! איר זאָלט נאָך פּרובירן מיט קאַװע,
װאָלט איר ערשט דעמאָלט געװאוסט װאָס הײסט טעם נן־עדן אױף
דער װעלט ! . . .
.
כיתח (ק יטע· גרופּע, קלאַס.
טמא (טאָמע) אומרי י ן.
הניפח (כג יפע· א ונטערטע· יק.
גוזמא (גוזמע) אַ סך,
רמב„ם ר·י משה בן מ ימו ן, א י ז געװעו אַ גרו י סער י יױשער
געלערנטער, פּ ילאָזאָף או ן דאָקטער, געלעבט א י ן צװע·פטן
·אָרהונדערט.
קךמון (קאַדמ ו י ן ) פּ ו ן דער פּר י סטער צי יט, פו ן גאָר, גאָר
אַמאָל, או יד אַ געלערגטער פּו ן פאַרצי יטן.
אַ שטאַלץ־נךונ
א.
דאָס אײנציקע שטיקל גליק, װאָס האַלט מײן מאַמע אױף די
פֿיס, איז דאָס, װאָס מײן ברודער אליהו איז, דאַנקעז גאָט, גוט. ער
האָט זיך אַרײנגע כאַפּט אין אַ שמאַלץ־גרוב. אַזױ זאָגט די מאַמע
מײנע, און פֿאַר גו ױס נחת כאַפּט זי אַ װיש די אױגן, װי איר שטײ·ר
איז. זי האָט אים שױן פֿאַרזאָרגט, זאָגט זי, אױף אײביק. איר שנור,
זאָגט זי, איז אפֿילו נישט קײן אײ־אײ־אײ (איך מײן אױך אַזױ !). האָט
אים אָבער גאָט צוגעשיקט דערפֿאַר אַ רײכן שװער. ער איז אַ בעקער.
יונה רופֿט מען א· ם, יונה דער בעקער. דאָס הײסט, ער אַלײן באַקט
נישט. באַקן באַקן אַנדערע. ער קױפֿט נאַר מעל און פֿאַרקױפֿט
ברױט. פּסח באַ··ט ער מצות פֿאַר דער גאַנצער שטאָט. ער איז צו
כעקערײ אַ ברען, און דערצו איז ער אַ בײזער ײד סכּנות. איך
מעג זאָגן, אַז ער ··יז אַ רוצח. ער האָט מיך אײנמאָל געכאַפּט, בשעת
איך בין געװען צו גאַסט בײ מײן ברודער אליהו און האָב מיך מכבד
נעװען מיט אַן אײער־בײגל. דער בײגל איז געװען אַ פֿרישער, אַ
װאַרעמער. נאָר װאָס פֿונעם אױװן. האָט דער רוח באַדאַרפֿט אָ·
טראָגן יונה דעס בעקער. איר זאָלט געװען זען זײן רציחהדיק פּנימ
מיט זײנע גזלנישע אױגן ! פֿון דעמאָלט אָן גײ איך נישט מער אַהין.
מײן פֿוס װעט ש ---ין דאָרט נישט זײן מער, איך זאָל װיסן גאָלד ! אָ
ײד זאָל האָבן אַ טבע אָננעמען פֿאַרן קאָלנער און אַרױסװאַרפֿן אױף
יענער זײט טיר, ·ון נאָך געבן גוטע דרײ סטוסאַקעס פֿון הינטן ! איך
האָב עס דערצײלט דער מאַמען, איז זי באַלד אַװעקגעלאָפֿן אַהין ־־־
זי האָט אים געװ··לט אָפֿשפּילן אַ חתונה, װי אים קומט. האָט אָבער
מײן ברודער א ליהו נישט דערלאָזט. ער האָט אים אָפּגעגעבן
גערע·ט. ער ה אָט געזאָגט דער מאַמען, אַז ער האָט דורך מיר
62
אַ שמאַ· גרוב 36
בזיונות. אַלע מאָל, װען איך קום צו אים, עס איך, זאָגט ער, בײגל.
ער װעט מיר בעסער געבן, זאָגט ער, אַ קאָפּיקע און לאָם איך גײן
ערגעץ אַנדערש זיך קױפֿן אַ בײגל. זאָגט אים די מאַמע, אַז ער חאָט
אױף מיר קײן קאַפּ רחמנות נישט, אַז עס אַרט אים נישט, װאָס דאָס
קינד איז אַ יהום. זאָגט איר מײן ברודער אליחו, אַז מע קאָן זײן אַ
יתום און מע טאָר נישט כאַפּן קײן בײגל פֿון אַ פֿרעמדן אױװן. זאָגט
אים די מאַמע, ער זאָל רעדן אַ ביסל שטילער. זאָנט איר מײן ברודער
אליהו, אַז ער װעט דװקא שרײען הױך, בכדי אַלע זאָלן װיסן, אַז איך
בין אַ גנב. דאָס װאָרט ,,גנב· קאָן די מאַמע נישט הערן. זי װערט
אַלערלײ פֿאַרבן און זאָגט צו מײן ברודער אליהו, ער זאָל נישט פֿאַר־
געסן, אַז עס איז דאָ אַ גאָט אױף ·ר װעלט. מיט גאָט שפּילט מען
זיך נישט. גאָט װעט נישט שװײגן. ער איז אַן אבי־יתומים. ·
װעט זיך אָננעמען פֿאַר אַ יתום. נישקשה, ער איז אַ נרױסער נאָט.
ער קאָן. אַז גאָט װיל, קאָן יונה דער בעקער נישט פֿאַרמאָגן װאָס
אַ בײגל איז װערט ! . . . אַזױ זאָגט---אָפּ די מאַמע צו מײן ברודער
אליחו. זי נעמט מיך פֿאַר אַ האַנט, טוט אַ קלאַפּ מיט דער טיר, און
מיו גײען אַהײם.
ב.
הערט איר, הפּניט, אַז מיט נאָט טאָר מען זיך טאַקע נישט שפּילן.
איר װילט װיסן װאָסער אַ סוף יונה דער בעקער האָט געחאַט ? איך האָב
דאָך אײך געזאָגט, אַז ער אַלײן באַקט נישט. באַקן באַקן אַנדערע.
עפּע· צװײ ײדן שװאַרצע מיט דרײ װײבער פֿרעמדע, אָפּנעריסענע,
אָפּגעשליסענע, מיט רױטע װאַרעמע פֿאַטשײלקעס אױפֿן קאָפּ (כאָטש
אין דרױסן איז אַ היץ סכנת נפֿשות !). האָט זיך געטראָפֿן אַ
מעשה. נישט אײן מעשח, נאָר עטלעכע מעשוה. דער עולם האָט
זיך געקלאָגט, אַז מע געפֿינט אין די בולקעלעך פֿאָדעם, און טאַש־
מעס, און טאַראַקאַנעס, און שטיקלעך גלאָז. אײנער אַ קריסט האָט
נעבראַכט צו טראָגן צו דעם בעקער אַ גאַנצן פּאַק מיט חאָר, שװאַרצע
האָר. פאַר אַ קריסט האָט זיך יונה דער בעק· איבערגעשראָקן.
ובפֿרט דער קריסט האָט געסטראַשעט מיט פּאָליצײ. מע האָט זיך
46 מאָטל פּײסי ועם הזנס
גענומען צו די בעקערס, פֿאַרגלײכן װעמענס האָר. די מאַנצבילן האָבן
געזאָגט אױף די װײבער. די װײבער האָבן געזאָגט אױף די מאַנצ־־־
בילן. די װײבער האָבן געטענהט, אַז זײ האָבן אַלע געלע האָר. די
מאַנצבילן חאָבן געטענהט : װאו האָט איר געזען בײ מאַנצבילן אַזעל־־־
כע לאַנגע האָר ? ביז די װײבער האָבן זיך צעקריגט. און אַז די
װײבער האַבן זיך צעקריגט, איז מען געװאָר געװאָרן שײנע זאַכן :
אײנע האָט פֿאַרלאָרן אַ זאָקנבענדל אין דער חלה. אײנע האָט פֿאַר־
קנאָטן אין טײג אַ באַנדאַזש פֿון אַ קראַנקן פֿינג·ר. נאָך אײנע פֿלעגט
זיך לײגן אַלע בײנאַכט צוקאָפּנס די אױפֿגעיױרענע חלה. זי האָט
געשװאָרן מיט אַלע שבועות פֿון דער װעלט, אַז ס,איז שקר וכזב. סך
הכּל האָט זיך דאָס געטראָפֿן אײן מאָל, אָדער, העכסטנס, צװײ מאָל.
זי האָט נישט געחאַט ·ין קישן . . .
די גאַנצע שטאָט האָט זיך געװיגט. יונה דער בעקער האָט נע---
בעך נעהאַט דאָס לױפֿעניש. עס האָט נישט געהאָלפֿן קײן שום רבונו־
של־עולם. מע האָט נישט געװאָלט נעמען זײן געבעקס אין די
הענט אַרײן ! כאָטש װאַרף עס אַרױס פֿאַר די הינט ! ! אַ מצװה
אױף אים ! !
ג.
יונה דער בעקער איז אָבער אַ יונג מיט בײנער. ער האָט צע---
טריבן די בעקערס, די ײדן מיט די װײבער, און חאָט צוגענומען אַנ־
דערע בעקערס. שבת האָט ער געלאָזט אױסרופֿן אין אַלע שולן,
אַז ער האָט צוגענומען נײע בעקערס, און אַז פֿון הײנט אָן און װײטער
ניט ער אַכטונג אַ··ײן, ס,זאָל זײן רײן און ציכטיק. ער איז ערב מיט
צען רובל שטראָף' טאָמער געפֿינט מען בײ אים אין דער חלה אײן
האָר אפֿילו. פֿון דעמאָלט אָן האָט ער אָנגעחױבן לײזן געלט. דער
עולם האָט געזוכט האָר בײ אים אין די געבעקס און מע האָט דװקא
נישט געפֿונען. אפֿילו אַז מע האָט יאָ עפֿעס געפֿ·ען און מע האָט אים
געבראַכט, האָט ער אַרױסגעטריבן. ער האָט געזאָגט, אַז דאָס האָט
מען אומיסטן אַרײ נגעלײגט, בכדי צו באַקומען די צען רובל שטראָף.
מע װײסט די מעשות ! . . . אַ רעכטער חברח־־־מאַן אָט דער יונה
אַ שמאַ· נרוכּ ·
דער בעקער ! גאָט האָט אָבער געװאָלט זיך אָפּרעכענען מיט אים,
חאָט ער אים צוגעשיקט אַ נײעם אומגליק. אײן מאָל, אין אַ שײנעמ
פֿרימאָרגן זענען אַלע זײנע בעקערס אױפֿגעשטאַנען, צונױפֿגענומען
די קלומקעס און זענען אַװעק. זײ װעלן מער נישט באַקן בײ אים
פֿאַר קײן געלט. סײדן ער װעט זײ העכערן דעם פּרײז אױף אַ קערבל
אַ װאָך, און װעט זײ לאָזן אױף בײנאַכט אַחײם שלאָפֿן, און װעט
זײ נישט שלאָגן מיט די הענט גלײך אין די צײן אַרײן. בײ יונח דעם
בעקער איז אַזאַ טבע : באַלד עפּעס --- ניט ער מיט די הענט אין
די צײן אַרײן. יונח איז געװאָרן אָנגעצונדן. ער איז שױן אַ בעל־
הבית פֿון היפּשע עטלעכע יאָר, חאָט זיך אים נאָר נישט געטראָפֿן,
אַז אַ בעל־מלאכח זאָל גאָר זאָגן אַ דעח, װי אַזױ צו שלאָגן זיך ! פֿון
העכערן דעם פּרײז איז גאָר נישטאָ װאָס צו רעדן. ער קאָן קרינן צען
אַנדערע אױף זײער אָרט. אַ טײערע מציאח אַרבעטער ! קאַרג
מענ·שן שטאַרבן פֿון חונגער ? ער איז אַװעק זוכן בעקערס. נישטאַ
קײן בעקערס. קײנער װיל נישט גײן. װאָס איז די מעשה ? אַלע
בעקערס האָבן זיך געמאַכט יד־אחת. זײ װעלן צו אים נישט נײן, ביז
ער װעט נישט צונעמען אַלע פֿריערדיקע בעקערס, און ביז ער װעט
נישט מקײם זײן אַלע דרײ זאַכן : 1) אַ קערבל אַ װאָך. 2) בײנאַכט
אַהײם שלאָפֿן. 3) נישט שלאָגן זיך מיט די הענט אין די צײן . . .
שײן געװען אָנצוקוקן, װי יונח האָט זיך געקאָכט, געפּינעט, געקלאַפּט
מיט די הענט אין טיש און געשאָלטן זיך. אײ, חאָב איך געהאַט אַ
נקמה ! נאָר דאָס איז נאָך גאָרנישט אַקעגן דעם, װאָס ס,איז געװען
װײטער.
ד.
אַ הײסער זומער־טאָג. נאָר װאָס זענען אױפֿגעקומען דיניעס מיט
קאַװענעס (אַרבוזעס). דאָס איז די בעסטע צײט אין יאָר. שפּעטער
אַ ביסל חײבן זיך אָן די װײנענדיקע טעג. גאָט זאָל מיך נישט שטראָפֿן
פֿאַר די רײד איך האָב פֿײנט די װײנענדיקע טעג. איך חאָב
בעסער ליב, אַז ס,איז פֿרײלעך. און װאָס קאָן זײן פֿרײלעכער פֿון אַ
פֿולן מאַרק מיט דיניעס און מיט קאַװענעס ? אומעטום װאו איר טוט
66 מאָטל פּײסי דעם הזנס
·· ·· ··ז ····י·, ·נ··ו····.רו· ··ו··,ג·
פֿײער, און קערלעך האָבן זײ שװאַרצע, און די זיסקײט זײערע איז
װי אַ גוטער האָני··. מײן מאַמע האַלט נישט פֿון קאַװענעס. זי
זאָגט, אַז דיניעס זענען שפּאָרעװדיקער. אַז זי קױפֿט, זאָגט זי, אַ דיניע,
האָט זי אױף צװײ בזעג פֿאַר אונדז בײדן אױף אָנבײסן, אױף װאַר־
מעס און אױף װעט··ערע. און אַ קאַװענע, זאָגט זי, איז אַ נאַשערײ :
פּױזשעט נאָר אָן אַ פֿולן בױך מיט װאַסער. איך מײן, אַז זי האָט אַ
טעות. איך זאָל זײן אַ קײסער, װאָלט איך אַ גאַנץ יאָר געגעסן קאַ־
װענע מיט ברױט. ··ס מאַכט נישט אױס, װאָס ס,איז דאָ אין זײ אַ סך
······. אַ ··· ··ו··וד······· ··י··י··
מ· ·אָ········י·י·ז·····ו··. די·ו·, ··
מײן ברודער אליהונ· שװער, יונה דעם בײגל·עקער. ס,איז געקומען
אױף אים אַ רעכט·· מפֿלה. קײנער האָט זיך אױף אַזעלכעס נישט
געריכט. שטעלט אײך פֿאָר, מיר זיצן מיט מײן מאַמען בײם טיש
אַון עסן װאַרמעס : דיניע מיט ברױט. עפֿנט זיך די טיר און עס קומט
·····ר····· ······ ה·····:נ···
אַ פֿו·רנעם קאָלנער מיט װײדעלעך, אין דער אַנדערער האַנט ---
אַ פּאַרעװען ,,דורכשלאָג„. איר װײסט נישט, װאָס הײסט אַ דורכ־
שלאָג ? אַזאַ כלי' װאָס מע זײט־־־אָפּ די לאָקשן. מײן ברודער
אליהו איז טױט, װי די װאַנט. מײז שװעגערין ברכה איז רױט, װי
אַ העליש פֿײער.
--- שװיגער, מיר זענען געקומען צו אײך. --- זאָגט מײן שװעגע־־־
ױן ברכח.
· מאַמע, מיר זענען קױם אַרױס מיטן לעבן --- זאָגט מײן
גרודער אליהו.
און בײדע זעצז זיך אװעק װײנען, אוז די מאַמע העלפֿט זײ
···· ? װ· ···ךז···ש··רר··ן ג·· ···
אַ שמאַ· נרוכּ ·
שװער, יונה דער בעקער, חאָט זיך געשטעלט. אָנגעזעצט חײסט דאָס
בײ אונדז. זענען געקומען די בעלי־חובות און האָבן אים אָפּגעשריבן
פון קאָפּ ביז פיס. זײ חאָבן צוגענומען בײ אים ביז אַ פֿאָדעם. אַלץ,
װאָס אין שטוב, און אפֿילו די שטוב אַלײן אױך, נאָך מיט װאָסערע
ב·יונות ! מע האָט אים געבעטן מחילה, ער זאָל אָפּרײניקן די שטוב.
דאָס הײסט, מע האָט אים אַרױסגעװאָרפֿן, זאָגט ער, אױף דרײ
שפּענדלעך.
װײ איז מיר ! זאָגט די מאַמע און ברעכט די חענט. ---
װאו איז אָהינגעקומען זײן געלט ? ער איז דאָך געװען אַזאַ נגיד !
ענטפֿערט איר מײן ברודער אליהו, אַז, ערשטנס, איז ער גאָר
נישט געװען אַזאַ נגיד. און צװײטנס . . . דאָ מישט זיך אַרײן מײן
שװעגערין ברכה, אַז איר טאַטע איז דװקא יאָ געװען אַ נגיד. חוץ
זײן שאָדן אױף איר געזאָגט געװאָרן כאָטש האַלב. נאָר װאָס דען ?
איר חתונה האָט אים אָפּגעקאָסט אַן אוצר ! זי האָט ליב רעדן פֿון
איר חתונח. אַלע מאָל, װען זי קומט צו אונדז, הערט איר נאָר פֿון
איר חתונח. אַזאַ חתונה, װי איר חהונח, איז נישט נעװען, זאָגט זי,
אױף דער גאַנצער װעלט. דאָס געבעקס, װאָס אױף איר חתונח, די
געבראָטנס װאָס אױף איר חתונח, די טאָרטן מיט די לעקעכער, מיט
די שטרודלען, מיט די מלכות---ברױטלעך, מיט די אײנגעמאַכטסן װאָס
אױף איר חתונח ! . . . . דערװײל איז זי געבליבן װי זי שטײט און
גײט, מיט אַ פֿוטערן קעלנערל און מיט אַ פּאַרעװען דורכשלאָג. דעם
נדן, װאָס איר פֿאָטער חאָט צוגעזאָגט, שמועסט מען נישט, אַז ס,איז
·אַרפֿאַלן. מײן ברודער אליהו חאָט נאָך געחאַט רװחים : מע חאָט
אים אָפּגעשריבן זײנע ·תדיקע מלבושים, מיטן טלית, מיטן בעטנע־
װאַנט. דעם זײגער אױך. ער איז געבליבן װי אױפֿן װאַסער. מײן
מאַמע האָט אײנגעלײגט די װעלט. סטײטש, אַזאַ אומגליק ! װער
האָט זיך געקענט ריכטן ! איר חאָבן דאָך אַלע מקנא געװען אױפֿן
שידוך ! הפּנים, לײט האָבן איר אַ גוט אױג געגעבן, אָדער זי אַלײן
חאָט אים דעמאָלט מיט איר מױל פֿאַרשאָלטן . . . װי אַזױ די מעשח
איז, איר חאָט דאָס געטראָפֿן, זאָגט זי, מער פֿון אַלעמען. אַ שמאַלץ---
נרוב חאָט זיך איר פֿאַרגלוסט !
86 מאָסל פּײסי דעם הזנס
--- די שמאַלץ רינט---אױס, די גרוב בלײבט איבער. זײ דערװײל
בײ מיר, מײן קינד, ביז גאָט װעט רחמנות האָבן . . .
אַזױ זאָגט די מאַמע און טרעט־אָפּ דער שנור איר בעט, דאָס
אײנציקע שטיקל מעבל, װאָס בײ אונדז אין שטוב.
.
רצון (ראָצן ) --- װ י לן.
פּריצח (פּר ·צ·ג· אַ · ו י, װאָס גי יט שי · ן אָנגעטאָן, א ו י ס---
געפּ וצט, א ו י ך ···0····0·
אבי יתומים (אַװ · יעס ו ימ ·ם· אַ פאָטער פּ ו ן י תומ יט.
טאַראַקאַנעס ····0···0·
זשמוט אַ פּאַק.
שקר וכזב (· עקער װעקעזעװ · אַ ל י גן.
ערב זײן (אָרעװ זי · ן · --- גיט זאָגן, נאַראַנט·רן.
זאגן א דעח (ד· ·ע) ז · ד אַרי ינמ ·ש ן א י ן יענעמס געשפטן.
יר אחת ( יאַד אַכאַס) --- א· י ן האַנט, אָפּגעמאָכט.
פּױזשעס אז פּ ילט אָן.
בעלי ח ובו· (באַלי י כו י װעס· מענטש ן, װאָס עס ק ומט זי י
געלט.
נעבעטן מהילח (מעכי לע· --- ז יו אַנטש ולדיקט.
נעהאט רװהי ם ( רעװאָכים) --- נעהאַט פאַרדינסטן.
טײן ברודער אליחוס נעטראַנק
א.
,,פֿאַר אײן רובל הונדערט רובל ! הונדערט רובל אַ מאָנאַט און
מער קען פֿאַרדינען יעדער אײנציקער, װער עס װעט זיך באַק·נען מיטן
אינהאַלט פֿון אונדזער בוך, װאָס קאָסט סך ה·ל אײן רובל מיט פּאָרטאָ.
לױפֿט, קױפֿט ! סטאַפֿט, כאַפּט איר װעט פֿאַרש·עטיקן !„
אָט אַזאַ מין זאַך האָט אױסגעלײענט ערגעץ אױף די בלעטער
מײן ברודער אליהו באַלד װי ער איז אַראָפּ פֿון קעסט. און אַראָפּ
פֿון קעסט איז מײן ברודער אליחו נישט דערפֿאַר, װײל עס איז אימ
“אױסגעגאַנגען די יאָרן“. צוגעזאָגט האָט מען איט, אײגנטלעך,
קעסט גאַנצע דרײ יאָר, און געהאַלטן האָט מען אים אפֿילו נישט קײן
דרײ פֿערטל יאָר. עס האָט זיך מיט זײן רײכן שװער געטראָפֿן אַן
אומגליק. ידנה דער בעקער האָט אָנגעזעצט און איז געװאָרן פֿון אַ
נגיד אַ קבצן. ·ן װאַנען דער בראָך איז געקומען --- האָב איך אײך
שױן דערצײלט. צװײ מאָל אײן זאַך דערצײל איך קײנמאָל נישט,
סײדן מע בעט מיך. איצטיקס מאָל װעט נישט העלפֿן קײן בעטן
אױך· װײל איך בין זײער פֿאַרנומען. איך פֿאַרדין געלט. איך טראָג
אַרום אַ געטראַנק, װאָס מײן ברודער אליהו מאַכט אים אַלײן מיט
זײנע אײגענע הענט. ער האָט זיך אױסגעלערנט מאַכן דאָס פֿון אַ
בוך, װאָס קאָסט סך חכל אײן רובל, און פֿאַרדינען קען מען מיט דעם
הונדערט רובל אַ חודש און מער. מײן ברודער אליחו, װיבאַלד ער
האָט נאָר איבערגעלײענט, אַז ס,איז דאָ אַזאַ בוך אױף דער װעלט,
אַזױ האָט ער באַלד אַװעקגעשיקט אױף דער פּאָסט אַ קערבל (דאָס
לעצטע קערבל) און האָט אָנגעזאָגט דער מאַמען אַ בשורה, זי זאָל
נישט זאָרגן מער.
--- מאַמע ! דאַנקען גאָט, מיר זענען געהאָלפֿן. מיט פּרנסה
69
07 מאָסל פֿײסי דעט הזנס
זענען מיר שױן פֿאַו---זאָרגט אָט אַזױ װײט (ער װײזט מיט דער חאַנט
אױפֿן האַלדז).
װאָס איז דען ? פֿרעגט די מאַמע. חאָסט געקראָגן אַ
שטעלע ?
נאָך בעסעו· פֿון אַ שטעלע ! --- ענטפֿערט איר מײן ברודער
אליהו, און די אױגז בײ אים לײכטן. הפּנים, פֿון גרױס שמחה. ער
הײסט איר װאַרטן נאָך עטלעכע טעג, ביז דאָס בוך װעט אים אָנקומען.
װאָסער בוך ? פֿרעגט אים די מאַמע.
ס,איז שױן אי· ן מאָל אַ בוך ! · זאָגט איר מײן ברודער אליהו
און פֿרעגט זי, אױב זי װעט זײן צופֿרידן מיט הונדערט רובל אַ חודש.
לאַכט פֿון אים די כ·אַמע און זאָגט אים, אַז זי װאָלט געװען צופֿרידן
מיט הונדערט רובל אַ יאָר, אַבי זיכערע. ענטפֿערט איר דערױף מײן
ברודער אליהו, אַז ··ײ איר איז צו אַ קלײנע השגח, און ער לאָזט זיך
גײן אױף דער פאָס··. אַלע טאָג גײט ער אױף דער פּאָסט און פֿרעגט
·יך נאָך אױפן בוך. שױן חעכער אַ װאָך, אַז ער האָט אַװעקגעשיקט
דאָס קערבל, און קײן ·וך איז נישטאָ ! דערװײל דאַרף מען לעבן.
“די נשמה אױסשפּײען קען מען נישט“. אַזױ זאָגט די מאַמע. איך
פֿאַרשטײ נישט, װי אַזױ שפֿײט מען דאָס אױס אַ נשמה ?
ב.
שאַט, שױן דאָ דאָס בוך ! מיר האָבן דאָס נאָר אױסגעפּאַקט, חאָט
מײן ברודער אליה ־ זיך אַװעקגעזעצט לײענען דאָס בוך. װײ־װײ,
װאָס ער האָט דאָרטן אױסגעלײענט ! װיפֿל סגולות ·ױף צו מאַכן
געלט דורך פֿאַרשי· דענע רעצעפּטן ! אַ רעצעפּט אױף צו פֿאַרדינען
הונדערט רובל אַ ן·ודש דורך מאַכן די בעסטע טינטן. אַ רעצעפּט
אױף צו פֿאַרדינען הונדערט רובל אַ חודש דורך מאַכן גוטע שװאַר־
צע שו---װאַקס. אַ רעצעפּט אױף צו פֿאַרדינען הונדערט רובל אַ חודש
דורך אַרױסטרײבן מײז, טאַראַקאַנעס און אַנדערע מיאוסקײטן. אַ
רעצעפּט אױף צו ··אַרדינען הונדערט רובל אַ חודש און מער דורך
מאַכן ליקערן, זיס·· בראָנפֿנס, לי·אָנאַד, סאָדע־װאַסער, קװאַס און
אַנדערע נאָך מער כיליקע געטראַנקען.
מײן ברוךער אליחוס געטראַנק 17
מײן ברודער אליהו האָט זיך אָפּגעשטעלט אױפֿן לעצטן רע־
צעפּט. ערשטנס, װײל דורך אים קען מען פֿאַרדינען נאָ· מער פֿון
הונדערט רובל אַ חודש. אַזױ שטײט דאָך בפֿירוש געשריבן אין
בוך. צװײטנס, מע דאַרף זיך נישט פּאַטשקען מיט טינט און מיט
שו־װאַקס און נישט האָבן צו טאָן מיט מײז, טאַראַקאַנעס און אַנדערע
מיאוסקײטן. די פֿראַגע איז נאָר, צו װאָסער אַ געטראַנק זאָל מען זיך
נעמען ? צו ליקערן און זיסע בראָנפֿנס דאַרף מען האָבן ראָט־
שילדס פֿאַרמעגנס. צו לימאָנאַד און סאָדע־װאַסער דאַרף מען חאָבן
אַ מאַשינע אַזעלכע, עפּעס אַ מין שטײן, װאָס קאָסט מי יודע װיפֿל !
בלײבט איבער נאָר אײן זאַך : קװאַס ! קװאַס איז אַזאַ מין גע---
טראַנק, װאָס קאָסט װאָלװל און עס גײט אַ סך. ובפֿרט נאָך אין
אַזאַ הײסן זומער, װי הײנט. פֿון קװאַס, דאַרפֿט איר װיסן, איז בײ
אונדז ברוך דער קװאַסניק געװאָרן אַ ·יר. ער טאַכט “בוטל---קװאַס“.
זײן קװאַס האָט אַ שמ אױף דער װעלט. ער שיסט פֿון די פֿלעשער,
װי פֿון אַ האַרמאַט. װאָס איז דער שכל, װאָס סע שיסט, װײסט
קײנער נישט. דאָס איז ברוכס סוד. מע זאָגט, אַז ער לײגט אַרײן
אינעװײניק עפּעס אַזעלכעס, װאָס שיסט. אַנדערע זאָגן אַ ראָזשינקע.
אַנדערע זאָגן האָפּן. קומט דער זוטער, האָט עו נישט קײן הענט.
אַזױ פֿיל לײזט ער געלט !
אונדזער קװאַס, װאָס מײן ברודער אליהו מאַכט נאָכן רעצעפֿט,
איז נישט קײן בוטל---קװאַס און שיסט נישט. אונדזער קװאַס איז אַ
אַנדער מין געטראַנק. װי אַזױ ער װערט געמאַכט --- קאָן איך אײך
נישט זאָגן. מײן ברודער אליהו לאָזט קײנעמ נישט צו, בשעת ער
מאַכט אים. אַז ער גיסט װאַסער זעען אַלע. נאָר אַז ער האַלט אין
רעכטן מאַכן, פֿאַרשליסט ער זיך אין דער מאַמעס אַלקער. נישט
איך, נישט די מאַמע, גישט מײן שװעגערין ברכח קײנעו האָט
נישט די זכיה צו זײן דערבײ. נאָר אױב איר זאָגט מיו צו, אַז עס
װעט זײן אַ סוד, קאָן איך אײך זאָגן, װאָס אין דעם געטראַנק גע־
פֿינט זיך. דאָרטן געפֿינט זיך שאָלעכץ פֿון לימענע, שיטערער האָניק
(מעליס), אַ זאַך װאָס מע װפֿט דאָס קרימעטאַרטערום און װאָס איז
זױערער פון עסיק, און דאָס איבעריקע װאַסער. װאַסער איז
דאָרטן דאָ מער פֿון אַלצדינג. װאָס מער װאַסער --- מער קװאַס. דאָס
· מאָטל פּײסי דעם חזנס
אַלץ װערט גוט אױסגעמישט מיט אַ פּראָסטן שטעקן, אַזױ שטײט
נעשריבן אין בוך, ··ון דאָס געטראַנק איז פֿאַרטיק. נאָכדעם װערט
עס אַרײנגעגאָסן אי ן אַ גרױסן קרוג, און מע װאַרפט אַרײן אַהין
אַ שטיק אײז. אײז איז דער עיקר ! אָן אײז טױג דאָס גאַנצע נע־
·
טראַנק אױף תשעח נײנציק כפּרות. דאָס זאָג איך אײך נישט פונעם
בוך, נאָר איך האָב אײנמאָל אַלײן פֿאַרזוכט אַ ביסל קװאַס אָן אײז,
האָב איך געמײנט, ··ז ס,איז אַן עק פֿון מײן ל·ן !
ג.
געמאַכט דאָס ערשטע פֿעסל קװאַס, איז געבליבן, אַז אַרױסטראָגן
פֿאַרקױפֿן אים אױף דער גאַס זאָל איך. װער דען, אַז נישט איך ?
מײן ברודער אליהון פּאַסט נישט. ער איז דאָך שױן אַ באַװײבטער. דער
מאַמען אַװדאי נישט. מיר װעלן גאָר נישט דערלאָזן, אַז די מאַמע
זאָל אַרומגײן מיט אַ קרוג איבערן מאַרק און שרײען : ,,קװאַס !
קװאַס ! ײדן קװאַס ! “ אַלע חאָבן געפּסקנט, אַז דאָס דאַרף זײן מײן
אַרבעט. איך אַלײן האָב אױך אַזױ געדענקט. איך האָב מיך מחיה
געװען, אַז איך האָכ דערחערט די נײס. מײן ברודער אליהו האָט
גענומען מיך לערנען· װי אַזױ איך זאָל טאָן. דעט קרוג זאָל איך האַלטן
אין אײן האַנט אױף אַ שטריקל, דאָס גלאָז אין דער אַנדערער האַנט,
און בכדי דער עולם זאָל זיך אָפּשטעלן, זאָל איך זינגען הױך, און מיט
אַ ניגון, אָט אַזױ :
ײדן, אַ געטראַנק !
אַ קאָפּיקע אַ גלאָז !
קאַלט און זיס ---
אַ דערקװיקעניש ! . . .
.
אַ קול האָב אי·--- אײך שױן לאַנג געזאָגט, אַז איך האָב אַ שײנס.
אַ סאָפּראַנאָ־שטים, בירושח פֿון מײן טאַטן, עליו השלום. איך האָב
געגעבן אַ זינג־אַרױג· אױף אַ קול און האָב איבערגעדרײט דעם פּסוק
מיט די פיס אַרױף :
מײן ברוךער אליחוס נעסראַנ· 37
זיסער קװאַס אַ גלאָז !
אַ קאָפּיקע אַ ײד !
אַ קװיק און אַ קאַלט ---
אַ דע·ױנקעניש ! . . . .
איך װײס נישט : צי מײן געזאַנג איז אַזױ געפֿעלן געװאָרן,
צי דאָס געטראַנק איז ·אַקע געװען אַזױ גוט, צי אפֿשר װײל דער
טאָג איז געװען זײער אַ הײסער. איך האָב דעם ערשטן קרוג אױס־־־
פֿאַרקױפֿט אין אײן האַלבער שעח און בין געקומען אַהײם מיט כמעט
פֿינף גילדן לײזונג. מײן ברודער אליחו האָט אָפּגעגעבן דאָס געלט
דער מאַמען, און מיר חאָט ער באַלד אָנגעגאָסן אַ פֿרישן קרוג. ער
האָט געזאָגט, אַז אױב איך װעל מיך קאָנען אַרומדרײען אַזױ פֿינף־
זעקס מאָל דורכן טאָג, װעלן מיר האָבן פֿאַרדינט פֿונקט הונדערט
רובל אַ חודש. איצט רעכנט, זײט מוחל, אַראָפּ די פֿיר טעג שבת, װאָס
אין חודש, װעט איר שױן אַלײן װיסן, װיפֿל דאָס געטראַנק קאָסט
אונדז און װאָס פֿאַר אַ פּראָצענט מיר פֿאַרדינען בײ אים. דאַס
נעטךאַנק קאָסט אונדז זײער װאָלװל. מע קאָן זאָגן, כמעט גאָו־
נישט. דאָס גאַנצע געלט גײט־אװעק אױפֿן אײז. דעריבער דאַרף
מען זען, װאָס גיכער אױספֿאַרקױפֿן דעם קרוג מיטן געטראַנק, בכדי
דאָס שטיקל אײז זאָל צוניץ קומען אױפֿן צװײטן קרוג, און אױפֿן
דריטן קרוג, און אַזױ װײטער. דעריבער דאַרף מען מיטן געטראַנק
גײן גיך, טאַקע לױפֿן. נאָך מיר לױפֿן נאָך ײנגלעך, שקצים, אַ גאַנצע
חברה. זײ קרימען מיך איבער, װי איך זינג. איך חער זײ אָבער
װי דעם קאָטער. איך זע װאָס גיכער אױסברענגען דעם קרוג און לױפֿן
אַהײם נעמען נאָך אַ קרוג· װיפֿל איך האָב געמאַכט דעם ערשטן טאָג
--- װײס איך אַלײן נישט. איך װײס נאָר אַז מײן ברודער אליהו
מיט מײן שװעגערין ברכה, מיט מײן מאַמען חאָבן מיך שטאַרק גע־
לױבט. װעטשערע האָט מען מיר געגעבן אַ שטיק דיגיע מיט אַ
שטיק קאַװענע, מיט צװײ פֿלױמען. פֿון קװאַס שמועסט מען נישט.
קװאַס טרינקען מיר אַלע אַזױ װי װאַסער. פֿאַרן שלאָף בעט מיר
אױס די מאַמע אױף דער ערד און פֿרעגט מיך, צי עס טוען מיר נישט
װײ חלילח די פֿיס. מײן ברודער ·יהו לאַכט פֿון איר. ער זאָגט
47 מאָטל פּײסי דעם חזגס
אױף מיר, אַז איך בין אַזאַ ײנגל, װאָס מיר טוט קײנמאָל נישט װײ קײן
זאַך.
--- געװיס ! --- זאָג איך --- אַ סימן, אױב איר װילט, גײ איך
באַלד מיט אַ קרוג אין מיטן האַלבע נאַכט.
אַלע דרײ צעי·אַכן זיך פֿון מײן בריהשאַפֿט. נאָר אױף דער
מאַמעס אױגן זע איך טרערן. נו, דאָס איז דאָך אַן אַלטער כּלל ---
אַ מאַמע דאַרף װײנען ! איך װאָלט װעלן װיסן : אַלע מאַמעס װײנען
אַזױ שטענדיק, װי מײן מאַ· ?
·
עס גײט אונד·, קײן עין־הרע, דורך טיר און דורך טױער. אײן
טאָג איז הײסער פֿונעם אַנדערן. עס ברענט ! מענטשן גײען־·יס
פֿאַר היץ, קינדער פֿ·אַלן אַזױ װי פֿליגן. װען נישט דאָס גלעזל קװאַס,
װאָלט מען פֿאַרברענט געװאָרן. איך קער מיך אום מיטן קרוג, בלי
גוזמא, צען מאָל אַ טאָג ! מײן ברודער אליהו קוקט אַרײן אין פֿאַס
אַרײן מיט אײן או יג און זאָגט, אַז עס טאָגט שױן. פֿאַלט ער אױף
אַן עצה און גיסט---· ו נאָך אַ פּאָר עמער װאַסער. אױף דער עצה בי·
איך געפֿאַלן נאָך פֿריער פֿון איט. איך מוז זיך מודה זײן פֿאַר אײך,
אַז איך האָב אָפּגעטאָן אַ שפּיצל שױן עטלעכע מאָל. כמעט אַלע טאָנ
כאַפּ איך מיך אַרײן צו אונדזער שכנה פּעסי און גיב איר פֿאַרזוכן
אַ גלעזל פֿון אונדזער אײגענעם געטראַנק. איר מאַן, משח דעס
אײנבינדער, גיב איך צװײ גלעזלעך. ער איז אַ גוטער מענטש. די
קינדער אַלע גיב איך אױך צו גלעזלעך קװאַס. לאָזן זײ אױך װיסן,
װאָס פֿאַר אַ געטראַנק מיר קאָנען מאַכן. דעט בלינדן פֿעטער ניב
איך אױך אַ גלעזל קװאַס אױף צו פֿאַרזוכן. אַ רחמנות, ער איז נע־
בעך אַ קאַליקע. אַלע מײנע באַקאַנטע גיב איך קװאַס· אומזיסט, אָן
אַ קאָפּיקע געלט. און בכדי ס,זאָל נישט זײן קײן שאָדן, דערגיס איך
דעם קרוג מיט װאַ םער. אױף איטלעכס גלעזל קװאַס, װאָס איך גיב
אַװעק אומזיסט, ד·רגיס איך צװײ נלעזער װאַסער. דאָס אײגענע
טוט מען אין דער הײם אױך. למשל, מײן ברודער אליהו טרינקט
אױס אַ גלעזל קװאַס, דערגיסט ער באַלד מיט װאַסער. ער איז
מאָטל פּײסי ועט חזנס 57
גערעכט. ס,איז אַן עבירה אַ קאָפּיקע. מײן שװעגערין ברכה טרינקט
אױס אַ פּאָר גלעזלעך קװאַס (זי האָט ליב מײן ברודער אליהוס קװאַס
סכנות !·, דערגיסט זי באַלד מיט װאַסער. די מאַמע פֿאַרזוכט
אַ מאָל אַ גלעזל קװאַס (זי דאַרף מען בעטן, אַלײן װעט זי נישט
נעמען !), דערגיסט מען באַלד מיט װאַסער. הכלל, עס גײט נישט
פֿאַרלױרן קײן טראָפּן, און מיר מאַכן, קײן עין---הרע, פֿײן געלט. די
מאַמע האָט זיך אַרומגעצאָלט מיט אַ סך חובות, אױסגעלײזט אַ פּאָר
נײטיקע משכּנות, דאָס בעט־־־געװאַנט. אין שטוב האָט זיך באַװיזן
אַ טישל, אַ בענקל. אױף שבת האָבן מיר פֿיש און פֿלײש און װײסע
קױלעטשן. מיר האָט מען צוגעזאָגט, אט ירצה השם, אױף ימימ־
טובים אַ פּאָר שטיװעלעך נײע. מיר דאַכט, אַז קײנעם איז נישט אַזױ
גוט, װי מיו !
ה.
גײט זײט אַ נביא און טרעפֿט, אַז ס,װעט זיך טרעפֿן אַזאַ אומגליק,
און אונדזער געטראַנק װעט װערן פּסול, כאָטש נעמט גיסט אים אַרױס
אין פּאָמױנציע ! נאָך אַ גליק, װאָס מע חאָט מיך נישט פֿאַרנומען
אין פּאָליצײ---סטאַנציע. הערט אַ מעשח ! אײנמאָל האָב איך פֿאַרבלאָנ־
דזשעט מיטן קרוג צו אונדזער שכגה פּעסי. דער גאַנצער עולם האָט
נענומען צו גלעזלעך קװאַס, און איך אַלײן אױך מיט זײ. אױסגע־
רעכנט, אַז עס פֿעלט מיר אַ גלעזלעך צװעלף־דרײצן נעטראַנק, האָב
איך מיך אַרײנגעכאַפּט אין הױז, דאָרטן װאו דאָס װאַסער שטײט
בײ זײ. אָנשטאָט דער דײזשע מיט װאַסער האָב איך, הפֿנימ, נע־
טראָפֿן צו דער באַליע, װאו מע װאַשט גרעט, און אַרײנגעפּליאָסקעט
אַ פֿופֿצן־צװאַנציק גלעזער צו מיר אין קרוג אַר·ין, און בין אַװעק אין
גאַס אַרײן מיט אַ נײעם ניגון, װאָס איך אַלײן האָב צוגעטראַכט :
ײדן, אַ געטראַנק !
טעמ גן־עדן !
אַזאַ יאָר אױף מיר,
אױף אײך און אױף אונדז בײדן !
67 מאָטל ·ײסי דעם חזנס
שטעלט מיך אָפּ· אַ ײד, באַצאָלט מיר אַ קאָפּיקע און ער הײסט
זיך אָנגיסן אַ גלעזל קװאַס. ער טרינקט אױס דאָס גאַנצע גלאָז און
פֿאַרקרימט זיך.
ײנגעלע ! 1 ואָס איז דאָס בײ דיר פֿאַר אַ געטראַנק ?
איך הער אים אין טראָק. עס שטײען נאָך צװײ ײדן און װאַרטן,
איך זאָל זײ שױן ··נגיסן. אײנער זופּט אָפּ אַ חאַלב גלאָז, דער
אַנדערער אַ דריטל. זײ באַצאָלן, שפּײען־אױס און גײען אַװעק. נאָך
אײנער טראָגט צו דאָס גלאָז צו די ליפּן. ער פֿאַרזוכט און זאָג· אַז
סע שמעקט מיט זײף און ס,איז, דאַכט זיך, געזאַלצן. נאָך אײנער
טוט אַ קוק אױפֿן גלאָז און גיט מיר אָפֿ צוריק מיט די װערטער :
--- װאָס איז דאָס בײ דיר ?
אַזאַ געטראַנק זאָג איך.
--- אַ געטראַנק ? --- מאַכט ער צו מיר --- אַ געשטאַנק, נישט
קײן געטראַנק !
אײנער גײט־צ ---, פֿאַרזוכט און טוט אַ גיס־אױס דאָס גלאָז
גלײך מיר אין פּנים אַרײן. אין אַ מינוט אַרום שטײען אַרום מיר אַ
גאַנץ רעדל מיט ײדן, װײבער און קינדער. אַלע רעדן, מאַכן מיט די
הענט, קאָכן זיך. ד··רזעט אַ יװן, אַז מע קלײבט זיך, גײט ער צו און
פֿרעגט, װאָס איז דאָ ? דערצײלט מען אים. גײט ער און קוקט אַרײן
צו מיר אין קרוג אַרײן און הײסט זיך געבן פֿאַרזוכן. גיס איך אים אָן
אַ גלעזל מיט קװאַס. דער יװן טוט אַ טרונק־אָפּ און שפּײט־אױס און
װערט מלא רציחה.
--- װאו חאָסטו גענומען אַזעלכע פּאָמאָיעס ? --- פֿרעגט ער מיך.
--- דאָס איז פֿון אַ בוך, זאָג איך אים, מײן ברודערס מלאכה. מײן
ברודער אַלײן מאַכט דאָס.
--- װער איז דײן ברודער ? --- פֿרעגט ער מיך.
מײן ברודעו· אליהו --- זאָג איך אים.
װאָסער אלין·ו ? פֿרענט ער מיך.
דבר נישט, דו נאַרישער יאָלד, אױף דײן אָחי ! --- זאָגן צו
מיר עטלעכע ײדן מיטאַמאָל. עס װערט אַ טומל, אַ רעש, אַ מהומה.
אַלע מינוט קוטען־צו נײע מענטשן. דער יװן האַלט מיך בײ דער האַנט
און װיל אונדז אָפּפֿירן (מיך מיטן געטראַנק) גלײך צו דער פּאָליצײ.
מײן כּרװער אליחוס געטראַנ· 77
דער טומל װערט נאָך גרעסער : ,,אַ יתום, נעבעך, אַ יתום ! „ ·
הער איך פֿון אַלע זײטן. דאָס חאַרץ זאָגט מיר, אַז איך חאַלט
שמאָל. איך קוק אױפֿן עולם, װאָס אַרום מיר : “ײדן, האָט רחמנות ! ·
מע װיל אַרײנרוקן דעם יװן אַ מטבע. דער יװן נעמט נישט. רופֿט
זיך אָן צו מיר אײנער, אַן אַלטער ײד מיט גנבחשע אױגן, פֿאַרשטעלט,
אױף לשון־קודש :
מאָטל ! רײס אַרױס דעם יד פֿונעם יװן און הײב אױף די
רגלים און מאַך פֿליטח !
איך טו זיך אַ רײס־אױס, נעם די פֿיס אױף די פּלײצעס און מאַרש
אַהײם ! נישט טױט, נישט לעבעדיק, פֿאַל איך אַרײן אין שטוב אַרײן.
--- װאו איז דער קרוג ? פֿרעגט מיך מײן ברודער אליחו.
בײ דער פּאָליצײ ! ענטפֿער איך אים און פֿאַל צו צו דער
מאַמען מיט אַ געװײן.
.
סך־חכל (סאַד האַקל) אי ן גאַגצן.
חשגח (האַסאָגע) פּאַרלאַנג.
בפירוש (בעפּײרעש) או יסדריקלעך) .
זכיח (סכיע· פּר י װ ילעגיע.
תשעח נײנציק כפּרות (טישאָ, קאַפּאָרעס· טו יג צ ו גאָרג יט.
פּדיון (פּיד יען · לי י ז ונג, געלט, װאָס מען קר יגט, װען מען
פאַרק ו יפּט עפּעס.
כלל (קלאַל· געזעץ.
משכו ז, משכנות (מאַשקן, מאַשקאָגעס· א ו י סגעלי י זט זאַכן,
פּסולװ···) · ······ טו יגן.
יװן, יװגים ( יאָװ ן, יעװאָנים· --- אַ גו י, גױ ים, אַ פּאָל יצײמאַן,
אָ סאָלדאַט.
פּאמױניצע, פּאמױעס עמער, װא ו מען האָלט שמו· יק
װאַסער, פּאָמ ו יעס שמו·יק װאַסער.
ובר (דאַבער) ניט אױף דײן אחי (אָכי ) רעד נ·ט או יף
די· ן ברודער.
מטבע (מ·ט····) --- ··0·
יד ( ·אַו, יאָד) --- האַנט.
חײב אױף די רגלים אוז מאך פּליטח (ראַגלאַי ים --- פּ ·ס,
·לײטע אַנטלו יפֿן ) ה·יכּ · ו ·ף די ··ס א ון אַנטלו י·.
טיר פאַרפּלײצן די װעלט טיט טינט
א.
אױ, בין איך געװען אַ נאַר ! דערפֿאַר, װאָס איך האָב פֿאַר---
קױפֿט נישט אַזאַ גוטן קװאַס, האָב איך געטײנט, אַז מע װעט מיך
קעפּן ! צום סוף גאָרנישט. אומזיסט איבערגעשראָקן. יענטע
מעג פֿאַרקױפֿן חלב פֿאַר גענדזנשמאַלץ ? און גדליה דער קצב האָט
נישט געהאָדעװעט די שטאָט אַ קײלעכיק יאָר מיט טרפֿה פֿלײש ?
אַזױ האָט אונדזער שכנה פּעסי אױסגערעדט מײן מאַמען דאָס האַרץ.
אַן אַקציע מיט מײן מאַמען ! אַלצדינג נעמט זי זיך צום האַרצן.
דערפֿאַר האָב איך ליב מײן ברודער אליהו. מײן ברודער אליהו פֿאַלט
־
נישט אַראָפּ בײ זיך דערמיט, װאָס מיר האָבן זיך אָפּגעבריט אױפן
קװאַס. אַבי ער האָכ· דאָס בוך, איז אים גוט. ער האָט געקױפט אַ בװ
פֿאַר אַ רובל. דאָס בוך הײסט ,,פֿאַר אַ רובל הונדערט ! “ ער זיצט
און לערנט אים אױף אױסנװײניק. דאָרטן זענען דאָ אָן אַ שיעור
רעצעפּטן, װי אַזױ מע מאַכט געלט. ער קען שױן כמעט אַלע רע---
צעפּטן. ער װײסט שױן, װי אַזױ מע מאַכט טינט, װי אַזױ מע מאַכט
שו־װאַקס, װי אַזױ מע טרײבט אַרױס מײז און טאַראַקאַנעס און
אַנדערע מיאוסקײטן. ער רעכנט, קודם כל, זיך נעמען צו טינט.
טינט, זאָגט ער, איז אַ גוטער אַרטיקל. אַלע לערנען זיך שרײבן. ער
איז אַ בעלן געװען פֿרעגן בײ יודל דעם שרײבער, װיפֿל גײט אַװעק
בײ אים טינט. זאָנ ט ער : אַ פֿאַרמעגן ! יודל דער שרײבער האָט
אפֿשר זעכציק מײדלעך, װאָס ער לערנט זײ שרײבן. ײנגלעך לער־
נען נישט בײ אים. מע האָט פֿאַר אים מורא. ער שלאָגט זיך. ער
שלאָגט מיט אַ װירע איבער די הענט. מײדלעך קען םען נישט
שלאָגן. שמײסן אַ ודאי נישט. עס טוט מיר באַנג, װאָס איך בין
נישט געבױרן געװ··רן בעסער אַ מײדל. ערשטנס, װאָלט איך פֿאַר---
78
מיר פאַרפלײצן די װע· מיט טינט 97
שפאָרט דאַװנען יעדן טאָג. ס,איז מיר נמאס געװאָרן. אַלע טאָג אײן
זאַך. הײנט װאָלט איך נישט געװאוסט פֿון קײן תלמוד־תורח.
אַ האַלבן טאָג גײ איך אין הלמוד־הורח. לערנען לערן איך אױפֿן
שפּיץ מעסער, נאָר פּעטש כאַפּ איך אָן אַ שיעור. איר מײנט
פֿון דעם רבין ? דװקא פֿון דער רביצין. איר עסק, װאָס
איך האָדעװע די קאַץ ! איר זאָלט אָנקוקן בײ איר אַ
קאַץ אַ גאָטס רחמנות ! תמיד איז זי הונגעריק. ניאַװקען ניאַװ־
קעט זי שטילערהײט, מיט אַ געװײן, װי להבדיל אַ מענטש. עס
רײסט־אױס אַ שטיק האַרץ ! בײ זײ איז אָבער נישטאָ קײן קאַפּ
רחמנות. װאָס חאָבן זײ צו איר ? לאָז זי צוגײן צו עמעצן אַ שמעק
טאָן טוט מען אױף איר אַ געשרײ : אַ טפּרוססס ! פֿליט זי אװעק
װאו דער שװאַרצער פֿעפֿער װאַקסט. קײן קאָפּ לאָזט מען זי נישט
אױפֿהײבן. אַנומעלטן איז זי גאָר פֿאַרפֿאַלן געװאָרן אױף עטלעכע
טעג. איך חאָב געמײנט, אַז זי איז חלילח געפּגרט. צום סוף חאָט זי
זיך געקעצלט . . . איך קער מיך אום צו מײן ברודער אליחוס טינט.
ב.
מײן ברודער אליהו זאָגט, אַז די װעלט איז געװאָרן גאָר נישט
דאָס, װאָס אַמאָל. אַמאָל, אַז מע פֿלעגט װעלן מאַכן טינט, האָט מען,
זאָגט ער, באַדאַרפֿט קױפֿן גאָליש־עפּעלעך, די גאָליש־עפּעלעך צע־
קלאַפּן, נאָכדעם קאָכן זײ אױפֿן פֿײער, װײס איך װיפֿל, נאָכדעם אַרײנ־
װאַרפֿן קופּערװאַסער ; און בכדי די טינט זאָל גלאַנצן, האָט מען נאָך
נעמוזט צוגעבן אַ שטיקל צוקער אַ גאַנצער טאַראַראַם ! הײנט,
זאָגט ער, איז אַזאַ חיות ! איך קױף מיר, זאָגט ער, אין דער אַפּטײק
אַ ,,פּראָשעק“, מיש דאָס אױס מיט װאַסער, אַ זיד אױפֿן פֿײער ־
און פֿאַרטיק טינט. אַזױ זאָגט מײן ברודער אליהו. ער איז אַװעק
אין דער אַפטײק און האָט געבראַכט אַ גו·מא ,,פּראָשקעס“ און
,,גליצערינע“ אַ גאַנצע פֿלאַש. נאָכדעם חאָט ער זיך פֿאַרשפּאַרט
אין אַלקער און האָט עפּעס נעטאָן. װאָס --- װײס איך נישט. ס,אַ
סוד. אַלצדינג איז בײ אים אַ ס·. אַז ער דאַרף זאָגן דער מאַמען,
למשל, זי זאָל אים געבן דאָס אײבערשטע פֿונעם שטײסל, רופֿט ער
08 מאָטל פּײסי דעם חזנס
זי אָפּ אױף אַ זײ·ז און זאָגט איר שטילערחײט : מאַמע ! דאָס
אײבערשטע פֿונעם שטײסל. די ,,פּראָשקעס· מיט דער ,,גליצערינע“
האָט ער אױסגעמי·זט אין אַ גאַנץ גרױסן טאָפּ (אַ נײעם טאָפּ גע־
קױפֿט). דעם טאָפּ מיטן געמישעכץ האָט ער פֿאַררוקט אין אױװן
און האָט געבעטן די מאַמע שטילערהײט, זי זאָל פֿאַרקײטלען די טי·
מיר האָבן אַלע געמײנט, מי יודע װאָס. די מאַמע האָט אַלע מינוט
געכאַפּט אַ קוק צום אױװן. הפּנים, זי האָט מורא געחאַט, דער אױװן
זאָל נישט צעפֿאַלן װערן אױף שטיקלעך. נאָכדעם האָט מען אַרײנגע־
קאַטשעט אין שטוב אַרײן דאָס פֿעסל פֿון קװאַס. נאָכדעם האָט מען
פּאַװאָלינקע אַרױסגענומען דעם טאָפּ פֿונעם אױװן און מע האָט
פּאַװאָלינקע אַרײנג· גאָסן דאָס געמישעכץ אין פֿעסל אַרײן. נאָכדעמ
האָט מען אָנגעהױבן גיסן אין פֿעסל אַרײן װאַסער. אַז דאָס פֿעסל
איז געװאָר· אָנגעפֿ ילט העכער האַלב, האָט מײן ברודער אליהו אַ
זאָג געטאָן : ,,גענוג ! „ און האָט זיך גענומען צום בוך װאָס ,,פֿאַר
אַ רובל הונדערט“. געקוקט און געחײסן שטילערהײט זיך ברענ־
גען אַ פֿרישע פּען מיט אַ װײסן בױגן פּאַפֿיר. “װאָס מע שרײבט
פּראָשעניעס· האָט ער אַ זאָג געטאָן שטילערהײט דער מאַמען
אױפֿן אױער. אײנ··עטונקען די פּען אין פֿאַס און געגעבן אַ שרײב
עפּעס אױפֿן װײסן ·נױגן פּאַפּיר מיט אַ דרײדל און מיט אַ צוק. דאָס
אָנגעשריבענע האָט ער צוגעטראָגן פֿריער צו דער מאַמען, נאָכדעמ
צו מײן שװעגערין ·נרכח. די בײדע האָבן געגעבן אַ קוק אַרײן און
אַ זאָג צו אים :
--- סע שרײבט !
באַלד נאָכדעם חאָט מען זיך גענומען װידער צו דער פֿריערדיקער
אַרבעט. אָנגעגאָסן נאָך אַ פּאָר עמער װאַסער, האָט מײן ברודער
אליהו אױפֿגעחױבן ךי האַנט : ,,גענוג ! “ װידער אַ מאָל אײנגעטונ־
קען די פּען אין פֿאַס, װידער אַ מאָל געגעבן אַ שרײב אַרײן אין װײסן
פּאַפּיר אַרײן און װ ידער אַ מאָל צוגעטראָגן דאָס אָנגעשריבענע פּאַ־
פּיר פֿריער צו דער מאַמען און נאָכדעם צו מײן שװעגערין ברכה.
די בײדע האָבן װין---ער געגעבן אַ קוק אַרײן אין פּאַפֿיר אַרײן און
אַ זאָג :
--- סע שרײבט !
מיר טאַרטלײצן די װע· מיט טינט 18
אָט אַזױ עטלעכע מאָל, ביז דאָס פֿאַס איז געװאָרן פֿול, װי אַן
אױג. · איז שױן נישט געװען װאוחין צו גיסן װאַסער. דעמאָלט
האָט מײן ברודער אליחו געגעבן אַ חײב אױף די חאַנט : ,,גענוג ! „
--- און מיר אַלע פֿיר האָבן זיך געזעצט עסן.
נ.
נאָכן עסן האָבן מיר זיך גענומען צום צעגיסן די טינט אין
פֿלעשער. פֿלעשער האָט מײן ברודער אליחו צונױפֿגעבראַבט פֿון
דער נאַנצער װעלט. אַלערלײ פֿלעשער און פֿלעשלעך. גרױסע און
קלײנע. פֿלעשער פֿון ביר, פֿלעשער פֿון װײן, פֿלעשער פֿוז קװאַס,
פֿלעשער פֿון בראָנפֿן, און גלאַט פֿלעשער. אױך פּראָבקעס חאָט
ער אײנגעהאַנדלט אַלטע, ס,זאָל קאָסטן װעלװעלער, און · ·לײקע·
האָט ער געקױפֿט אַ נײע, און אַ קװערטל, אַ בלעכנס, אױף צו גיסן
די טינט פֿון פֿאַס אין די פֿלעשער. דאָ האָט ער װידער אײנגערױמט
דער מאַמען אַ סוד זי זאָל פֿאַרקײטלען די טיר. נאָכדעם האָט מען זיך
אַלע פֿיר גענומען צו דער אַרבעט. די אַרבעט איז געװען אײנגע---
טײלט דװקא גוט. מײן שװעגערין ברכה חאָט די פֿלעשער דורכגע־־־
שװענקט און איבערגעגעבן צו דער מאַמען. די מאַמע חאָט אַרײננע־
קוקט אין יעדער פֿלאַש און איבערגעגעבן צו מיר אין די הענט אַרײן·
איך חאָב נאָר באַדאַרפֿט אַרײנשטעקן אין פֿלאַש אַרײן די ·,לײקע“
און צוהאַלטן מיט אײן האַנט די ,,לײקע“, מיט דער אַנדערער די פֿלאַש.
און מײן ברודער אליהו האָט געחאַט אַן אַרבעט : אָננעמען מיטן
קװערטל פֿון פֿאַס און גיסן צו מיר איבער דער ,,לײקע„. אַן אַרבעט
איז דאָס זײער אַ װאױלע, אַ פֿרײלעכע. אַ חסרון נאָר : ס,איז טינט
עס פֿלעקט די פֿינגער, די חענט, די נאָז, דאָס גאַנצע פּניט. מיר
בײדע, איך און מײן ברודער אליחו, חאָבן זיך געמאַכט שװאַרץ װי די
שדים. דאָס ערשטע מאָל זע איך, מײן מאַמע זאָל לאַכן. פֿון מײן
שװעגערין ברכח שמועסט מען נישט : יענע איז שיר צעזעצט גע־־־
װאָרן פֿאַר געלעכטער. מײן ברודער אליהו האָט פֿײנט, אַז מע לאַכט
פֿון אים, בײזערט ער זיך אױף מײן שװענערין ברכח, און פֿרעגט זי,
װאָס זי לאַכט. לאַכט זי נאָך שטאַרקער. װערט ער נאָך מער א·ן
28 מאָטל פּײסי ועט חזנס
כּעס, לאַכט זי נאָך מער. אַלע מינוט כאַפּט זי אָן אַ ספּאַזמע. ביז
די מאַמע הײבט זיך ··ן בעטן, עס זאָל האָבן אַ סוף, און אונדז זאָגט זי,
מיר זאָלן זיך אײנװאַשן. מײן ברודער אליהו חאָט אָבער קײן צײט
נישט. אים קריכט ג ישט אין קאָפּ װאַשן זיך. אים ליגט דער קאָפּ
אין פֿלעשער. אױסגעגאַנגען אַלע פֿלעשער. נישטאָ קײן פֿל·ער !
װאו קריגט מען נאָך פֿלעשער ? ער רופֿט אָפּ מײן שװעגערין ברכה
אױף אַ זײט, גיט איר געלט און רױמט איר אײן אַ סוד, זי זאָל גײן
נאָך פֿלעשער. הערנ· זי אים אױס, טוט אים אַ קוק אין פּנים אַרײן
און שיסט אױס אַ גע לעכטער. װערט ער אין כּעס און רופֿט אַװעק די
מאַמע אױפֿן זעלביקן סוד. די מאַמע גײט אַװעק קױפֿן פֿלעשער, און
מיר נ·מען זיך גיסן װאַסער אין פֿאַס אַרײן. פֿאַרשטײט זיך, נישט
מיט אַ מאָל --- ביסלעכװײז. נאָך יעדן עמער װאַסער טוט ער אַ הײב---
אױף די האַנט און אַ זאָג צו זיך אַלײן : “גענוג ! “ נאָכדעם טוט ער
אַ טונק אײן די פּען אין פֿאַס און אַ שרײב אַרײן אין װײסן פּאַפּיר
אַרײן און אַ זאָג צו זיך אַלײן :
--- סע שרײבט !
און אַזױ עטלעכע מאָל, ביז די מאַמע קומט צו גײן מיט אַ נײעם
טראַנספֿאָרט פֿלעשער. מיר נעמען זיך װידער צו דער פֿריערדיקער
אַרבעט : גיסן טיננ· פֿון פֿאַס אין פֿלאַש. ביז מיר בלײבן װידער
אָן פֿלעשער.
ביז װאַנען איז דער שיעור ? --- טוט אַ זאָג מײן שװעגערין
ברכה.
קײן עין־הרע נישט ! --- מאַכט די מאַמע, און מײן ברודער
אליהו טוט אױף בר·בחן אַ בײזן קוק, װי אײנער רעדט :
--- ביסט מיר טאַקע אַ װײב, נאָר אַ בהמה ביסטו, זאָל זיך גאָט
·רבאַרעמען !
ד.
װי·ל ט·נט מיר האָבן --- קען איך אײך נישט זאָגן. איך האָב
מורא, אױב נישט טױזנט פֿלעשער ! נאָר װאָס קומט אַרױס ס,איז
נישטאָ זײ װאו אַהינצוטאָן. מײן ברודער אליהו איז געװען שױן
אומעטום. פֿאַר·ױפֿז אײנצל, פֿלעשלעכװײז איז נישט קײן פּלאַן,
מיר פאַרטלײצן די װע· מיט טינט 38
אַזױ זאָגט מײן ברודער אליהו צו אונדזער שכנהס מאַן, משה דעם
אײנבינדער. אַז ער איז אַרײנגעקומען און דערזען, קײן עין־חרע,
אַזױ פֿיל פֿלעשער, האָט ער זיך דערשראָקן און זיך געגעבן אַזש אַ
װאָרף צדריק. דערזעט מײן ברודער אליהו און עס קומט פֿאָר צװישן
די צװײ אַ מאָדנער שמועס. איך גיב אײך איבער דאָ דעם שמועס
װאָוט בײ װאָרט :
אליהו : װאָס האָט איר זיך אַזױ דערשראָקן ?
אײ·י·וער : װאָס איז בײ דיר אין די פֿלעשער ?
אליהו : װאָס זאָל זײן ? װײן !
אײ·נינרער : װאָסער װײן ? ס,דאָך טינט !
אליהו : חײנט װאָס זשע פֿרעגט איר ?
אײ·בינרער : װאָס װעסטו טאָן מיט אַזױ פֿיל טינט ?
אליהו : טרינקען.
אײ·בי·דעד : נײן, איך מײן אָן קאַטאָװעס. װעסט פאַרקױפן
אײנצל אױך ?
אליהו : װאָס בין איך, אַ משוגענער ? אַז פֿאַרקױפֿן, װעל איך
פֿאַרקױפֿן צען פֿלעשער, צװאַנציק פֿלעשער, פֿופֿציק פֿלעשער. דאָס
װערט אָנגערופֿן “הורט“. איר װײסט װאָס הײסט ,,הורט· ?
אײ·י·ו·ר : איך װײס, װאָס הײסט חורט. װעמען װעסטו
פֿאַרקױפֿן ?
אליהו : װעמען ? דעם רב.
און מײן ברודער אליהו גײט־־־אַװעק צו די קרעמער. געקומען צו
אײנעם, אַ גרױסן הורטאָװניק, הײסט ער זיך ברענגען אַ פֿלעשל. ער
װיל עס אָנקוקן. דעם אַנדערן האָט ער געבראַכט אַ פֿלאַש טינט, װיל
ער ניט נעמען אין די הענט אַרײן, װײל ס,אין אָן אַ קװיטל. אױפֿן
פֿלעשל דאַרף זײן, זאָגט ער, אַ שײן קװיטל מיט אַ צאַצקע. זאָגט
אים מײן ברודער אליהו : ,,איך מאַך נישט קײן צאַצקעס, איך מאַך
טינט“. ענטפֿערט ער אים : ,,מאַכט געזונטערהײט·. האָט ער זיך
אַ װאָרף געטאָן צו יודל דעם ש·ײבער. האָט אים יודל דער שרײבער
געזאָגט עפּעס אַ זײער מיאוס װאָרט. ער האָט שױן, זאָגט ער, זיך
אָנגעקױפט מיט טינט אױף אַ גאַנצן זומער. פרעגט אים מײן ברודער
אליהו : “װיפֿל פֿלעשער טינט האָט איר דאָס אײנגעהאַנדלט ?“
48 מאָטל פּײ·י דעם חזנס
זאָ· איס יודל דער שרײבער : ,,פֿלעשער ? איך האָב געקױפֿט אָ
פֿלאַש טינט, װעל איך האָבן און האָבן, ביז עס װעט אױסגײן' ודעל
איך קױפֿן נאָך אַ פֿלאַ·„ . . . אָט האָסטו דיר אַ געשעפֿט ! אַ שרײ־
בערוק קאָן ! פֿריעו--- האָט ער געזאָגט, אַז אױף טינט גײט בײ אים
אַװעק אַ פֿאַרמעגן ; איצט קױפֿט ער אַ פֿלאַש טינט, װעט ער חאָבן
און חאָבן ! . . . מײן ברודער אליהו איז נעבעך אױס מענטש. ער
װײסט נישט, װאָס ןאָל ער טאָן מיט אַזױ פֿיל טינט ? פֿריער האָט
ער געזאָגט, אַז אײגצל פֿאַרקױפֿט ער נישט קײן ·ינט, נאָר הורט.
איצט איז ער בעס··ר געװאָרן· ער װעט שױן אָנהײבן, זאָגט ער,
פֿאַרקױפֿן אײנצל. איך װאָלט שױן אַ בעלן זײן װיסן, װאָס הײסט
“אײנצל“ ?
אָט װאָס ,,אײנצל“ הײסט. איר מעגט דאָס האָרכן.
ה.
מײן ברודער אליהו האָט געבראַכט צו טראָגן אַ גרױסן בױגן
פּאַפּיר. ער האָט זיך אַװעקגעזעצט און אָנגעשריבן מיט נרױסע
סידור־אותיוה :
ואַ פֿאַרקױפֿמ מען מי·מ ·ורמ און אײ·צל,
·וט און װאַלװל.
די צװײ װערטער ,,אײנצל„ און ,,װאָלװל„ זענען געװען אַזױ
גרױס, אַז זײ האָב1 פֿאַרנומען כּמעט דעם גאַנצן בױגן. אַז דאָס
אָנגעשריבענע האָט זיך אױסגעטריקנט, האָט ער דאָס פּאַפּיר אױסגע־
האַנגען בײ אונדז אױף דער טיר פֿון יענער זײט. אַ סך מענטשן
זענען דורכגעגאַנגען און האָבן זיך אָפּנעשטעלט קוקן. איך האָב עס
געזען דורכן פֿענצט··ר. מײן ברודער אליהו קוקט אױר אין פֿענצטער
אַרײן און ברעכט ·---י פֿינגער. אַ סימן, אַז ער איז צעטראָגן. ער
מאַכט צו מיר :
װײסטו װאָס ? גײ אומיסטן, שטעל זיך אַװעק בײ דער
טיר און הער זיך צו, װאָס זאָגט מען ?
מיך דאַרף מען לאַנג נישט בעטן. איך שטעל מיך אַװעק בײ
דער טיר און הער זיך צו, װאָס מע זאָגט, װער עס שטעלט זיך אָפֿ
מיר פאַרפלײצן ױ װע· מיט טיגט 58
און װאָס מע רעדט. אָפּגעשטאַנען אַקעגן אַ האַלבע שעח, קום איך
אַרײן צוריק אין שטוב. מײן ברודער אליחו גײט צו צו מיר און
פֿרעגט מיך שטיל :
נו ?
װאָס נו ?
װאָס האָבן זײ געזאָגט ?
װער ?
די מענטשן, װאָס זענען געגאַנגען פֿאַרבײ.
זײ האָבן געזאָגט, אַז ס,איז שײן אָנגעשריבן.
--- און מער גאָרנישט ?
מער גאָרנישט.
מײן ברודער אליחו זיפֿצט. װאָס זיפֿצט ער ? די מאַמע פֿרעגט
אים אױך דאָס זעלביקע.
װאָס זיפֿצסטו, נאַרעלע ? װאַרט אױס אַ קאַפּ. אין אײן טאָג
װילסטו, זאָל אױספֿאַרקױפֿט װערן די גאַנצע סחורה ?
כאָטש אַן אָנהײב ! . . . זאָגט איר מײן ברודער אליחו
מיט טרערן אין חאַלדז.
ביסט אַ גרױסער נאַר, זאָג איך דיר. װאַרט אױס, מײן קינד,
דו װעסט, אם ירצה השם, חאָבן אַן אָנהײב אױך.
אַזױ זאָגט צו אים די מאַמע און גרײט צום טיש. מיר װאַשן
זיך און גײען עסן. מיר שפּאַרן זיך צונױף אַלע פֿיר אין אײנעם.
איבער די פֿלעשער איז ענג אין שטוב סכּנות. נאָר־װאָס מיר חאָבן
געמאַכט המוציא, לױפֿט אַרײן אַ בחורל. אַ מאָדנער בחורל. ער
איז שױן אַ חתן. איך קען אים. קאָפּל הײסט ער. דער טאַטע
זײנער איז אַ שנײדער, אַ דאַמסקע שנײדער.
דאָ פֿאַרקױפֿט זיך טינט אײנצל ?
יאָ, װאָס איז דען ?
איך האָב געװאָלט אַ ביסל טינט.
װיפֿל דאַרפֿסטו טינט ?
גיט מיר פֿאַר אַ קאָפּיקע טינט.
מײן ברודער אליחו איז אױסער זיך. ער זאָל זיך נישט שעמען
פֿאַר דער מאַמען, װאָלט ער אָט דעם חתן קאָפּל פֿריער דורכנע־
68 מאָטל פּײסי ועם הזנס
פּאַטשט און נאָכדעגם אַרױסגעװאָרפֿן פֿון שטוב. ער האַלט זיך אײן
און גיסט אים אָן פֿאַר אַ קאָפּיקע טינט. עס גײט נישט אַװעק קײן
פֿערטל שעה, קומט אַרײן אַ מײדל. דאָס מײדל קען איך נישט.
זי קאַלופּעט מיטן פֿ·ינגער די נאָז און רעדט צו מײן מאַמען :
דאָ מאַכט מען טינט ?
יאָ, װאָס איז דען ?
די שװעסטער האָט געבעטן, טאָמער קאָנט איר איר לײען
אַ ביסל טינט ? זי דאַרף אַװעקשרײבן אַ בריװל קײן אַמעריקע צו
איר חהן.
װער איז דײן שװעסטער ?
בתיח די נײט··רין.
אָ ? זע נאָר, װי זי איז אױסגעװאָקסן ! קײן עין־חרע ! איך
האָב דיך גאָרנישט דערקענט. אַ טינטערל האָסטו ?
װי קומט צו אונז אַ טינטערל ? מײן שװעסטער האָט גע־
בעטן, טאָמער האָב· איד אַ פּען, זי װעט נאָר אָנשרײבן דאָס בריװל
קײן אַמעריקע, גיט זי אײך אָפּ צוריק די טינט און פּען.
מײן ברודער ··ליהו איז נישטאָ בײם טיש. ער איז אין אַלקער.
ער גײט אַרום מיט שטילע טריט, קוקט אַראָפ און בײסט די נעגל.
ו.
װאָס האָסטו אָנגעמאַכט אַזױ פֿיל טינט ? האָסט, הפּנים, גע־
װאָלט פֿאַרזאָרגן די װעלט מיט טינט, טאָמער װעט זײן אַ הונגער אױף
טינט ?
אַזױ האָט אינ· געזאָגט אונדזער שכנהס מאַן משח דער אײנ־
בינדער. אַ מאָדנע · ײד אָט דער אײנבינדער ! ער האָט אײך אַ טבע
·
זאַלצן יענעם אדיף די װאונדן. אַזױ איז ער, דאַכט זיך, נישקשח פון
אַ מענטש, נאָר אַ ·ניסל אַ נודניק. האָט ליב זיך אײנעסן יענעם. מײן
ברודער אליהו האָט אים אָבער גוט געגעבן ! ער חאָט אים געזאָגט,
אַז ער זאָל בעסער אַכטונג געבן אױף זיך אַלײן, ער זאָל נישט פֿאַר־
בײטן די יוצרות. נישט בינדן די הגדה מיט אַ סליחה אין אײנעם...
משה דער אײנבינז·ער װײסט שױן, װאָס דער שטאָך באַטײט ! ער
מיר טאַרפלײצן די װע· מיס טינס ·
האָט אַמאָל גענומען אַ שטיקל אַרבעט בײ אַ ײדן, אַ בעל־עגלח. אַ
הגדח האָט אים דער בעל־עגלח געגעבן אײנבינדן. האָט זיך געטראָפֿן
אַן אומגליק : על---פ·---טעות, האָט דער אײנבינדער אַרײנגעבונדן אין
דער הגדח אַ שטיק פֿון אַ פֿרעמדער סליחח.
נאָר חאָט קײן פֿאַראיבל נישט, װאָס איך בין אַרײן מיט אַ
פרעמדער מעשה. איך קער מיך באַלד אום צוריק צו אונדזערע
גאָלדענע געשעפֿטן.
.
חלב (כי·לעװ) פעטס ·01·· 1·
נמאס (נ·מעס) --- נמאס װערן מיאוס (מיעס װערן.
געפּגרט (געפּײגערט) געשטאָרבן.
מי יודע װאס (מי י ו ידײאַ) --- װער װ· יס.
פּראשעניע ·עט·צ·ע,
שד, שױט (שעד, שי יד·ם· טײװל, טײװאַל·ם, שװ·רץ װי
דער טײװל.
חורט ·····10··
מאכן חמוציא (האַמו יצע) --- אַ ·רכח א יבער ·רו יט.
גרגרה (גאַרגערעס· גאָרגל ···0·· ··טאָן ·רות.
···י··ל·ע·ו··אַ·········ו·······ן· י ן די
פאָסט־טעג.
בעל---עגלח (באָל אַגאָלע· פורמאָן. ······
שפוך חמתך על הגױים (שפ ו יך כאַמאָסכאָ· אַ געבעט, װאָס
מען זאָגט בי ים סדר, װען מען עפּנט ד י טיר פאַר אליהו
הגבֿיא. דער טי יטש א י ז ,,גיס או י ס די י ן צאָרן·.
נאָנװ·וע ·ישן פון דער טינט־פאַרפל·וצונג
א.
מײן ברודער א ליהו גײט־אַרום אין אײנע צרות. װאָס טוט מען
מיט דער טינט ?
--- װידער אַ מאָל טינט ? --- זאָגט אים די מאַמע.
איך רעד ני··ט פֿון קײן טינט ! ענטפֿערט איר מײן ברודער
אליהו.
--- כאַפּט רער רוח די טינט ! איך רעד פֿון די פֿלעשער ! עס ליגט
אַ קאַפּיטאַל אין די ··לעשער ! מע דאַרף זען אױסלײדיקן די פֿלעשער
און מאַכן פֿון זײ געלט ! . . .
פֿון אַלצדינג מאַכט ער געלט ! און עס בלײבט, אַז מע דאַרף די
טינט אױסגיסן צו · לדי שװאַרצע יאָר ! שלעכט איז נאָר אײן זאַך :
װאוהין גיסט מען אױס אַזױ פֿיל טינט ? עס איז פֿשוט אַ בזיון ! . . .
עס װעט גאָרניט נישט העלפֿן זאָגט מײן ברודער אליהו ---
מע װעט מוזן צואװאַרטן ביז בײנאַכט. בײנאַכט איז פֿינצטער,
װעט קײנער נישט זען.
קױם דערלעבט נאַכט. אױף צו־לחכעיס, שײנט די לבנה, װי אַ
לאַמטערן. דעמאָלנ· װען מע דאַרף, װעט זי זיך באַהאַלטן. איצט
איז זי דאָ. מע האָט געשיקט נאָך איר ! . . . אַזױ זאָגט מײן ברו־
דער אליחו, און מ ·ר טראָגן־אַרױס אַ פֿלאַש נאָך אַ פֿלאַש --- און
פּליוך אין דרױסן ··רױס. פֿון גיסן אױף אײן אָרט װערט אַ טײך.
מע דאַרף נישט גיב·ן כּסדר אױף אײן אָרט. אַזױ זאָגט צו מיר מײן
ברודער אליהו, און איך פֿאָלג אים. איך זוך אױס אַלע מאָל אַ פֿריש
אָרט. יעדע פֿלאַש האָט בײ מיר אַן אַנדער אָרט. דער שכנהס
ודאַנט פּליוך ! דעם שכנס פּאַרקאַן פּליוך ! צװײ ציגן ליגן
אַקעגן דער לבנח א· ן מעלה־גרהן פּליוך !
--- הײנטיקס כ·אָל גענוג --- זאָגט מײן ברודער אליהו, און מיר
גײען שלאָפֿן. שט ל און פֿינצטער. עס לאָזט זיך הערן דער טשיר־
88
נאָכװײעבישן פון ךער טינט---פאַרפלײצוגג 98
קון. פֿון אונטערן אױװן הערט זיך אַ מרוקען פֿון דער קאַץ. אַ גרױ·ע
פּעפֿערין : טאָג װי נאַכט װאָלט זי זיך נאָר געװאַרעמט און געדרימלט.
אין הױז אױף יענער זײט טיר הערן זיך שטילע טריט. אפֿשר אַ נישט־
גוטער ? . . . די מאַמע שלאָפֿט נאָך נישט. זי שלאָפֿט, דאַכט זיך,
קײנמאָל נישט. איך הער זי שטענדיק, װי זי קנאַקט די פֿינגער, זיפֿצט
און קרעכצט און רעדט צו זיך אַלײן. אַזאַ טבע בײ איר. אַלע נאַכט
טענחט זי זיך אױס אַ ביסל. זי דערצײלט אירע נרױסע צרות. מיט
װעמען רעדט זי דאָס ? מיט נאָט ? . . . אַלע מינוט לאָזט זי אױס
מיט אַ קרעכץ :
אױ, נאָט ! גאָט ! · . .
ב.
איך ליג נאָר אױף מײן געלעגער, אױף דער ערד, און חער פֿונעם
שלאָף אַ חו־חאַ. עס לאָזן זיך חערן אַלערלײ באַקאַנטע קולות. ביס־
לעכװײז עפֿן איך אױף די אױגן ס,איז שױן גרױסער טאָג. די שײן
פון דער זדן האָט זיך אַרײנגעריסן דורכן פֿענצטער, רופֿט מיך אין
דרױסן אַרױס. איך װיל מיך דערמאָנען, װאָס איז געװען נעכטן ---
אַחאַ ! טינט ! . . . איך כאַפּ מיך אױף און טו זיך אָן אױף גיך. מײן
מאַמע איז פֿאַרװײנט (װען איז זי נישט פֿאַרװײנט ?). מײן שװע־
גערין ברכח איז אין כעס (װען איז זי נישט אין כעס ?). און מײן
ברודער אליחו שטײט אין מיטן שטוב, דעם קאָפּ אַראָפּ.
װאָס איז די מעשח ? נישט אײן מעשח, נאָר עטלעכע
מעשות ! אונדזערע שכנים זענען אױפֿגעשטאַנען אין דער פֿרי,
האָט זיך אָנגעחױבן אַ חתונח מע האָט זײ געקױלעט. אײנעם חאָט
מען אָפּגעשפּריצט די גאַנצע װאַנט מיט טינט. דעם אַנדערן האָט
מען אָפּגעגאָסן דעם פּאַרקאַן, אַ נײעם פּאַרקאַן. דער דריטער חאָט
געהאַט צװײ װײסע ציגן, האָט מען זײ אים געמאַכט שװאַרץ, נישט
צו דערקענען. דאָס אַלץ װאָלט נאָך געװען צו דערלײדן, װען נישט
דעם שוחטס זאָקן. אַ נײע פּאָר זאָקן, װײסע זאָקן, האָט די שוחטקע
אױסגעהאָנגען בײ אונדזער שכנה אױפֿן פּאַרקאַן, האָט מען פֿון זײ
נעמאַכט אַ הל. עמעצער האָט זי געבעטן, זי זאָל אױסחענגען זאָקן
אױף אַ פֿרעמדן פּאַרקאַן. די מאַמע האָט איר צוגעזאָגט אָפּקױפֿן
09 מאָטל פּײסי דעם חזנס
אַ פּאָר נײע זאָקן, אַבי ס,זאָל זײן שטיל. װאָס זשע װעט זײן מיט דער
װאַנט ? מיטן פּאַרקאַן ? ס,איז געבליבן, אַז מײן מאַמע מיט מײן
שװעגערין ברכה · אָלן מחילה זיך אַװעקשטעלן מיט צװײ גערשט־
לעך און מיט װײסער לײם און פֿאַרשמירן די פֿלעקן.
--- אײער גלי··, װאָס איר האָט אָנגעטראָפֿן אױף ערלעכע שכנימ.
װען איר טרעפֿט מיט אײער טינט אױף מנשה דעם רופֿאס גאָרטן,
װאָלט איר געװאוסט װאָס פֿאַר אַ גאָט מיר האָבן !
אַזױ זאָגט און·דזער שכנה פּעסי צו מײן מאַמען.
--- װאָס זשע מײנט איר ? צום שלים־מזל באַדאַרף מען אױך
האָבן מזל ! --- ענטפֿערט איר די מאַמע און קוקט אױף מיר.
װאָס מײנט ז· , אַ שטײגער ? . . .
·
--- איצט װע·· איך שױן זײן קליגער --- מאַכט צו מיר מײן ברו־
דער אליהו --- לאָז נאָר װערן נאַכט, אַזױ טראָנן מיר אָפּ די פֿלעשעו
צום טײך.
נערעכט, װי איך גין אַ ײד ! װאָס קען זײן נאָך קליגער דער־
פֿון ? סײ װי סײ גיסט מען אין טײך אַרײן כל הפּאַסקודסטװעס !
דאָרט װאַשט מעז נרעט, דאָרט באָדט מען פֿערד, דאָרט פּאָליעסקען
זיך חזירים. איך בין מיטן טײך אַ נאָענטער מחוהן. איך האָב אײך
שױן אַ מאָל באַשריבן, װי איך כאַפֿ דאָרטן פֿיש. דערפֿון װעט איר
לײכט פֿאַרשטײן, װי איך האָב אַרױסנעקוקט אױף דער מינוט, װען
מיר װעלן גײן צום טײך. עס איז נאָר נעװאָרן נאַכט, האָבן מיר אָנגע־־־
פּאַקט פֿולע קױשז מיט פֿלעשער און גענומען טראָנן זײ צומ טײך.
אױסגענאָסן די טינט, אָפּגעטראָנן די לײדיקע פֿלעשער אַהײם און
אָנגענומען װידער אַ מאָל פֿולע פֿלעשער. אַ נאַנצע נאַכט האָבן מיר
־
אַזױ געאַרבעט. ·יך האָ· שױן לאַנג נישט געהאַט אַזאַ גוטע פרײ־
לעכע נאַכט. שטעלט אײך פֿאָר : די שטאָט שלאָפֿט. דער הימל
איז אױסגעשטערנט. די לבנה שײנט־אַראָפֿ אין טײכל אַרײן. ס,איז
שטיל־מחיה. דאָ·· טײכל איז אַ לעבעדיק טײכל. קומט נאָך פּסח,
אַז עס צעגײט דאַס אײז, אַרבעט דאָס מעשימ ! בלאָזט זיך אָן, צע־
נאָכװײענישן פון ךער טינט־פאַרפלײצונג 19
שפּרײט זיך און צעגיסט זיך. װאָס װײטער װערט דאָס קלענער,
שמעלער און פּלאַטשיקער. צום סוף זומער װערט דאָס גאָר אַנט־
שװינן. עס כאַפּט אַ דרימל. עמעצער אױפֿן דנאָ אין בלאָטע מאַכט :
בול־בול־בול. אַ פּאָר זשאַבקעס רופֿן זיך אָפּ פֿון יענער זײט : קרואַ־
קרואַ ! ס,איז אַ בזיון, נישט קײן טײך ! איר קאָנט פֿאַרשטײן, אַז
איך קען אים איבערגײן צו פֿוס פֿון ברעג צו ברעג, נישט אױס־
געטאָן די הױזן !
פֿון אונדזער טינט איז דאָס טײכל געװאָרן אַ ביסל גרעסער. אַ
קליוניק·יט, ··שר טױזנט פֿלעשער טינט ! דערפֿאַר אָבער האָבן מיר
זיך אָנגעחאָרעװעט, װי די אָקסן. אַנטשלאָפֿן געװאָרן זענען מיר, װי
די געהרגעטע. אױפֿגעװעקט חאָט אונדז די מאַמע מיט אַ געװײן :
פאַרפינצטערט בין איך געװאָרן און װײ איז מײן װעלט !
װאָס האָט איר געטאָן אַזעלכעס מיטן טײך ? . . .
עס האָט זיך אַרױסגעשטעלט, אַז מיר האָבן אומגליקלעך גע־
מאַכט אַ גאַנצע שטאָט : די װעשערינס חאָבן נישט װאו צו װאַשן
נרעט. די בעלי־עגלות האָבן נישט װאד אָנצוטרינקען די
פֿערד. די װאַסער־פֿירער . . . אָט װעלן זײ זיך צונױפֿנעמען
אַלע אין אײנעם און װעלן קומען זיך רעכענען מיט אונדז. אַזױ
זאָגט אונדז אָן די מאַמע אַ בשורה. מיר אָבער װילן אױף זײ נישט
װאַרטן. מיר װילן נישט זען, װי אַזױ װאַסערפֿירערס װעלן זיך מיט
אונדז רעכענען. איך און מײן ברודער אליהו נעמען די פֿיס אױף די
פּלײצעס און מאַרש צו זײנעם אַ חבר פּיני.
דאָרט לאָזן זײ אונדז זוכן, אַז זײ באַדאַרפֿן ! . . .
אַזױ זאָגט מײן ברודער אליהו, נעמט מיך פֿאַר אַ חאַנט, און
מיר לאָזן זיך גיך און געשװינד באַרג־אַראָפּ, צו זײן חבר פּיני. אַז
מיר װעלן זיך זען, װעל איך אײך אַמאָל באַקאַנט מאַכן מיט מײן
ברודער אליחדס חבר פּיני. ס,איז כדאי, איר זאָלט זיך מיט אים באַ־
קענען : ער האָט אױך גוטע געדאַנקען.
.
רוח (ר ואַד· טי יװל, גי יסט.
מעלח גרחן (מאַלע גי ירע ן · א יבערקײעו (װ י ק י · .
בֿזיון (בי זאָיען· שאַנד, הרפּח (כאָרפּע· .
אַ נ אַ ס נ י ם ט
א.
װײסט איר, װאָס פֿאַר אַ סדרה עס גײט בײ אונדז הײנט ? ---
מײז ! מײן ברודער אליהו האָט אַ גאַנצע װאָך געלערנט דאָס בוך,
װאַס מע מאַכט דורו דעם ·לט, “פֿאַר אַ רובל --- הונדערט“. ער האָט
זיך שױן אױסגעלערנט, זאָגט ער, אַרױסטרײבן מײז, טאַראַקאַנעמ
און אַנדערע מיאוס קײטן, שטשערעס אױך. לאָז מען אים נאָר אַרײנ־
לאָזן ערגעץ מיט זײן פֿראָשעק --- אַזױ בלײבט נישט אײן מױז.
זײ צעלױפֿן זיך. אַ סך פּגרן אַװעק. נישטאָ מער קײן מײז ! װי
אַזױ ער מאַכט דאָ ט --- װײס איך נישט. ס,איז אַ סוד. פֿונעם סוד
װײס נאָר דאָס בװ· און ער, װײטער קײנער נישט. דאָס בוך האַלט
ער אין בוזעם---קעשענע. דעם פּראָשעק אין אַ פּאַפּיר. דער פּראַשעק
איז רױטלעך און צעריבן דין, װי שמעק־טאַבעק. רופֿן, רופֿט זיך
עס “שעמעריצי“.
--- װאָס הײ··ט דאָס שעמעריצי ?
--- טערקישעו פֿעפֿער.
--- װאָס הײסט דאָס טערקישער פֿעפֿער ?
--- איך װעל דיר געבן אַ “װאָס־הײסט־דאַס·, װעסטו בײ מיו
עפֿענען מיטן קאָפֿ די טיר !
אַזױ זאָגט צ· מיר מײן ברודער אליהו. ער האָט פֿײנט, אַז מע
פֿרעגט אים קשיור· סאַמע בײ דער רעכטער אַרבעט. איך קוק און
שװײג. איך זע, ··ז חוץ דעם רױטן פּראָשעק, איז דאָ בײ אים נאָך
אַ פֿראָשעק. אָױך נוט צו מײז. נאָר מע דאַרף זײז מיט דעמ געהיט.
--- סם־המות ! --- זאָגט מײן ברודער אליהו אפֿשר הונדערט
מאָל דער םאַמען, ברכהן און מיר. דער עיקר מיר, איך זאָל מיך
הלילה צו דעם נישט צורירן --- ס,איז סם !
·
אַ גאַס ניסט 39
דעס ערשטן פּרואװ האָבן מיר געמאַכט אױף אונדזער שכנה פּע---
סיס מײז. דאָרטן חאַלטן זיך מײז אָן אַ שיעור. איר װײסט דאָך, אַז
איר מאַן איז אַן אײנבינדער. משה רופֿט מען אים. המיד איז בײ אים
אַ פֿולע שטוב מיט ספֿרים. מײז האָבן ליב ספֿרים. און נישט אַזױ
ספרים, װי פּאַפּ. פּאַפּ איז דאָס, װאָס מע קלעפּט מיט דעם ספֿרימ.
צוליב דעס פאַפּ עסן זײ שױן ספֿרים אױך. טוען אים אָן גרױסע
שאָדנס. אַנומעלטן האָבן זײ אים דורכגעלעכערט אַ מחזור, אַ
שפּאָגל נײעם מחזור. סאַמע דאָרט, װאו ס,איז מיט גרױסע אותיות
געװען אָפּגעדרוקט דער ·המלך·. זײ האָבן זיך דאָס אַ ביסל צוגע---
כאַפּט צום ,,המלך· ! איבערגעלאָזט נאָר דאָס אײבערשטע קעפּל
פֿון דעם למד.
לאָזט מיך אױף אײן נאַכט ! בעט זיך מײן ברודער אליהו
בײם אײנבינדער. דער אײנבינדער װיל נישט. ער זאָגט :
איך האָב מורא, זאָלסט מיר נישט איבערפֿירן די ספֿרים.
מיט װאָס װעל איך אײך איבערפֿירן די ספֿרים ? --- פֿרעגט
אים מײן ברודער אליהו.
איך װײס אַלײן נישט מיט װאָס, נאָר איך חאָב מורא, ס,זײנ·
פרעמדע ספױם.
נו, גײט רעדט מיט אַן אײנבינדער ! קױם געפּועלט, ער זאָל
אונדז צולאָזן אױף אײן נאַכט.
ב.
די ערשטע נאַכט איז אונדז נישט געראָטן. נישט געכאַפּט אײן
מױז אפֿילו ! מײן ברודער אליחו זאָגט אפֿילו, אַז ס,איז אַ גוטער
סימן. די מײז, זאָגט ער, האָבן דערשמעקט דעם פּראָשעק, זענען זײ
זיך צעלאָפֿן. דער אײנבינדער דרײט מיטן קאָפּ און שמײכלט מיט
אײן ליפּ. הפּגים, ער גלײבט נישט. פֿונדעסטװעגן, איז אַרױס אַ
קלאַנג אין שטאָט, אַז מיר פֿאַרטרײבן מײז. דער קלאַנג האָט זיך
גענומען פֿון אונדזער שכנה פּעסי. זי איז אַװעק גאַנץ פֿרי אין
מאַרק און האָט צעפּױקט איבער דער גאַנצער שטאָט, ,'אַז אַזױ װי
מיר פֿאַרטרײבן מײז, פֿאַרטרײבט קײנער נישט“. זי חאָט אונדז גע---
מאַכט אַ נאָמען. פֿריער מיטן קװאַס האָט זי אױך געפּױקט איבער דער
49 מאָטל פּײסי דעט חזנס
גאַנצער שטאָט. נאָכדעם חאָט זי אױסגעפּױקט, אַז מיר מאַכן אַזאַ
טינט, װאָס סע עק·· זיך די װעלט. װאָס האָט אָבער געחאָלפֿן איר
פּױקן, אַז קײנער דאַרף נישט קײן טינט. מײז איז נישט דאָס, װאָס
טינט. מײז זענען ··אַראַן אומעטום, כמעט אין יעדער שטוב. יעדער
בעל־הבית האָט אַ קאַץ. נאָר װאָס העלפֿט אײן קאַץ קעגן אַזױ פֿיל
מײז ? ובפֿרט שטשערעס ! שטשערעס חערן אַ קאַץ, װי המן דעמ
גראַגער. אַ סברח, אַז פֿאַר שטשערעס האָט אַ קאַץ אַלײן אױך מורא.
אַזױ זאָגט בערע דער שוסטער. ער דערצײלט זיך אָן פֿון שטשערעס
אַזעלכע מעשות, אַז אַ שרעק ! מע האַלט אים אפֿילו פֿאַר אַ שטיקל
בעל־מגזם. נאָר ל··ז זײן, אַז ס,איז נאָר האַלב אמת, איז דאָס אױך
שײן. ער זאָגט, אַז די שטשערעס האָבן בײ אים אױפֿגעגעסן אַ
פּאָר נײע שטיװל. ער שװערט מיט אַזעלכע שבועות, אַז מע מעג
גלײבן אַ משומד. ··ר זאָגט, אַז ער האָט אַלײן געזען, װי צװײ גרױסע
·טטשערעס זענען אַרױס פֿון זײערע נאָרעס און האָבן פֿאַר זײנע
אױגן אױפֿגעגעסן ·· פּאָר שטיװל. בײנאַכט איז דאָס געװען. צוגײן
נאָענט האָט ער מורא געהאַט --- צװײ מוראדיקע שטשערעס, װי
קעלבלעך די גרײס. פֿון דער װײטן האָט ער זײ געטריבן, געפײפט
אױף זײ, געטופּעט מיט די פֿיס, געשריען : קיש־קיש־קיש---קיש ! עס
האָט נישט געהאָלפֿן קײן זאַך. ער האָט זײ אַ װאָרף געטאָן אַ קאָפּיטע
פֿדן אַ שטיװל, האָ·נן זײ אַ קוק געטאָן אױף אים און געטאָן זײערס.
נאָכדעם האָט ער זײ אַ שמיץ געטאָן אין פּנים די קאַץ. זענען זײ אָנגע־
פֿאַלן אױף דער קאַץ און האָבן זי אױך אױפֿגעגעסן. קײנער האָט
איס נישט געװאָלט גלײבן, נאָר אַז אַ מענטש שװערט !
לאָזט מיך אַקאָרשט אױף אײן נאַכט, זאָגט צו אים מײן
ברודער אליהו װעל איך אײך אַרױסטרײבן אַלע שטשערעס !
--- אָך, מיטן גרעסטן כּבוד ! זאָגט בערע דער שוסטער --- איך
װעל אײך נאָך זאָ··ן אַ דאַנק ! . . .
ג.
אַ גאַנצע נאַכ ט זענען מיר אױס·זעסן בײ בערע דעס שוסטער.
בערע אַלײן איז אױך געזעסן מיט אונדז. אַך, װאָסערע שײ·
מעשות ער דערצײלט זיך אָן ! ער דערצײלט פֿון דער טערקישעו
אַ גאַס ניסט 59
מלהמה (ער איז אַן אױסגעדינטער סאָלדאַט·. ער איז געװען אין
אַזאַ אָרט, װאָס סע הײסט ,,פּלעװנע·. האָט מען דאָרט געשאָסן מיט
האַרמאַטן· איר װײסט' װיפֿל אַ האַרמאָט האַלט די גרײס ? זײט
זיך משער, אַז אײן קדיל איז גרעסער פֿון דער גאַנצער שטוב, און
װאַרפֿן װאַרפֿט זי אַרדיס אין אַ מינוט אפֿשר טױזנט אַזעלכע קױלן.
זענט איר צופֿרידן ? די קױל, אַז זי פֿליט, שרײט זי אַזױ, אַז מע
װערט טױב. אײן מאָל איז ער געשטאַנען אױף דער װאַך אַזױ
דערצײלט בערע דער שוסטער, פּלוצעם דערהערט ער אַ קנאַק, און
סע טראָגט אים אין דער לופֿטן, הױך טראָגט דאָס איס, ביז אַריבער
דער כמאַרע, און דאָרט צערײסט זיך די קױל אױף טױזנט שטיקלעך.
אַ גליק, זאָגט ער, װאָס ער איז געפֿאַלן אױף אַ װײכן אָרט. אַנישט־
ודאָלט ער זיך צעשלאָגן דעם קאָפּ. מײן ברודער אליהו הערט---אױס
די מעשה, און די ברעמען בײ אים שמײכלען. דאָס הײסט, ער אַלײן
לאַכט נישט, נאָר די ברעמען לאַכן. אַ מאָדנער געלעכטער. בערע
דער שוסטער באַמערקט דאָס נישט. ער הערט נישט אױף צו דער־־־
צײלן זײנע װאונדערלעכע מעשות. אײן מעשה איז מוראדיקער פֿון
דער אַנדערער. אָט אַזױ זענען מיר אָפּגעזעסן ביז טאָג. און שטשע־
רעס ? איר זאָלט זאָגן אײן שטשער אפֿילו.
איר זענט אַ ·ישוף־מאַכער ! זאָגט בערע דער שוסטער צו
מײן ברודער אליהו. און ער גײט אַרױס אין שטאָט און דערצײלט
זיך אָן װאונדער, װי אַזױ מיר האָבן בײ אים מיט אַ שפּרוך צעטריבן
אַלע שטשערעס אין אײן נאַכט. ער שװערט, אַז ער האָט אַלײן געזען,
װי אַזױ מײן ברודער אליהו האָט עפּעס געשעפּטשעט, זענען אַרױס די
שטשערעס פֿון די נאָרעס און האָבן זיך געלאָזט לױפֿן באַרג־אַראָפּ,
אַהין, צום טײך צו, אַריבערגעשװאומען דעם טײך און אַװעק װײטער.
ער װײסט נישט װאוהין . . .
ד.
דאָ טרײבט מען מײז ? אַזױ קומט מען אַלע מאָל צו אונדז
מיט אַ נײס און מע רופֿט אונדז, מ·ר זאָלן זיך מטריח זײן קומען
אַרױסטרײבן די מײז מיט אונדזער שפּרוך . . .
מײן ברודער אליהו איז אָבער אַן אמתער מענטש. ער האָט
69 מאָסל פּײסי ד·ם הזנס
פֿײנט ,,ליגנס“. ער זאָגט, אַז טרײבן טרײבט ער מײז נישט מיט
קײן שפּרוך, נאָר מיט אַ פּראָשעק. ער האָט אַ פּראָשעק אַזעלכן,
װאָס אַז די מײז ד··רשמעקן אים, צעלױפֿן זײ זיך.
--- לאָז זײן אַ פּראָשעק, לאָז זײן אַ שװאַרץ יאָר, אַבי איר זאָלט
מיר אַרױסטרײבן ן·י מײז ! . . . װיפֿל װעט דאָס קאָסטן ?
מײן ברודער ··ליהו האָט פֿײנט דינגען זיך. ער זאָגט, אַז פֿאַרן
פּראָשעק קומט איט אַזױ פֿיל, און פֿאַר ·ר טרחה אַזױ פֿיל און
אַזױ פֿיל. געװײנטלעך, זאָגט ער אַלע מאָל טײערער. אַלע טאָג
העכערט ער דעם פּרײז. דאָס הײסט, נישט ער העכערט, נאָר מײן
שװעגערין העכערנ·.
· ממה־נפֿשך, זאָגט זי עסט מען חזיר, זאָל רינען איבער דער
באָרד. אַז דו ביסט שױן יאָ געװאָרן אַ מײזנטרײבער, נעמ כאָטש
געלט.
נו, און יו··ר װאו איז ? װאו איז גאָט ? --- אַזױ מישט זיך
אַרײן די מאַמע. און מײן שװעגערין ברכה ענטפֿערט איר אָפֿ :
--- יושר ? אָט איז יושר ! (זי װײזט איר אָן אױפֿן אױװן). נאָט ?
אָט איז גאָט ! (זי טוט זיך אַ פּאַטש איבער דער קעשענע).
--- ברכה ! װאָס האָסטו ·זאָגט ? ! גאָט איז מיט דיר !
אַזױ שרײט־אױס די מאַמע און טוט אַ בראָך מיט די הענט.
· װאָס רעדכ·טו מיט אַ בהמה ? ! --- זאָגט מײן ברודער אליהו,
שפּאַצירט איבער וער שטוב און ציפּעט זיך דאָס בערדל. ער האָט
שױן אַ היפּש בערדל. סע װאַקסט בײ אים מיט רוהות. ער ציפּעט
דאָס, און סע װאַק סט. מאָדנע װאַקסט דאָס בערדל. אױפֿן האַלה
גאָר חאָט זיך עס ·נײ אים צעװאָקסן. דאָס פּנים איז גלאַט, נאָר דער
האַלדז איז פֿול מיט באָרד. איר האָט געזען אַמאָל אַזאַ באָרד ?
אַן אַנדערש כ·אָל װאָלט אים מײן שװעגערין ברכה פֿאַרן װאָרט
,,בהמה· אָפּגעשפּילט אַ פֿרימאָרגן, אַז עס װאָלט אים פֿינצטער
געװאָרז אין די אױ··ן. איצט חאָט זי אים פֿאַרשװיגן, װײל ער פֿאַרדינט
געלט. אַלע מאָל, װען מײן ברודער אליהו פֿאַרדינט געלט, װערט ער
בײ איר אַ מיוחס· איך װער אױך בײ איר טײערער, װאָרעם איך
העלף מײן ברודע·· פֿאַרדינען געלט. אַזױ רופֿט זי מיך ,,שלעפֿער“
אַ נאַס ניסט ·
אָדער “שלים־מזל“, אָדער ,,קבצנישע קישקע“. איצט האָט זי מיך
פֿאַרצױגן. איך הײס שױן בײ איר ,,מאָטעלע“.
מאָטעלע ! דערלאַנג מיר די שיך.
מאָטעלע ! נעם מיר אָן אַ קװאָרט װאַסער.
מאָטעלע ! טראָג אַרױס דאָס מיסט.
אַז מע פֿאַרדינט געלט, איז גאָר אַנדערע װערטער.
ה.
דער חיסרון פון מײַן ברודער אליהו · װאָס ער האָט ליב אַ
סך. קװאַס אַ דײזשקע. טינט טױזנט פֿלעשער. אַ פּראָשעק
פֿון מײז אַ פֿולער זאַק. אונדזער שכנהס מאַן, דער אײנבינדער,
האָט אים אָבער געזאָגט : ,,װאָס דאַרף מען אַזױ פֿיל ?“ האָט אימ
נאָך מײן ברודער אליהו גוט מכבד געװען. װאָלט מען כאָטש דעם
זאַק פֿאַרשלאָסן ערגעץ אין אַ שאַפֿע. גײען זײ אַלע אַװעק און לאָזן
מיך איבער אײנעם אַלײן מיטן זאַק. װאָס קומט מיר דערפֿאַר, װאָס
איך האָב מיך אַװעקגע·עצט אױף אים אַ װײלע רײטנדיק ? עלעהײ
ס,איז אַ פֿערדל ! זאָל איך זײן אַ נביא, אַז דער זאַק װעט פּלאַצן, און
עס װעט זיך געבן אַ שאָט־אױס פֿון אים עפֿעס אַ געלע זאַך ! דאַס
איז טאַקע דער פּראָשעק, װאָס מײן ברודער אליהו פֿאַרטרײבט מיט
אים מײז. ער האָט אָזאַ שאַרפֿן ריח, אַז מע קאָן חלשן ! איך בײג
מיך אָן, איך װיל צונױפֿנעמען דאָס, װאָס האָט זיך צעשאָטן, פֿאַלט
אָן אױף מיר אַ ניסערײ. איך זאָל אַרײנציען אין נאָז אַרײן אַ גאַנצע
פּושקע מיט שמעק־טאַבעק, װאָלט איך נישט באַדאַרפֿט אַזױ שטאַרק
ניסן. איך ניס אַזױ לאַנג, ביז איך כאַפּ מיך אַרױס אין דרױסן. טאָמער
װעל איך אױפֿחערן ניסן. װער---װאָס ? עס קומט אָן די מאַמע און
דערזעט, איך ניס. פֿרעגט זי מיך : װאָס איז ? איך קאָן איר ענט־
פֿערן נאָר טשיכי און טשיכי ! און װידער אַ מאָל טשיכי !
װינד איז מיר, װאו האָסטו געכאַפּט אַזאַ קאַטאַר ? --- ז·ט
צו מיר די מאַמע און ברעכט די הענט. איך הער נישט אױף צו ניסן
און װײז איר מיט דער האַנט אַחין, אין שטוב אַרײן. זי נײט אַרײן
און לױפֿט אַרױס צוריק נאָך מיט אַן ערגערער ניסערײ, װי איך. קומט־
89 מאָטל פּײסי דעם חזנס
אָן מײן ברודער אליהו און דערזעט אונדז גײדע ניסן. פֿרעגט ער :
װאָס איז דאָס ? װײזט אים די מאַמע מיט דער האַנט אַהין, אין
שטוב אַרײן. ער כאַפּט זיך אַרײן און לױפֿט־אַרױס צוריק מיט אַ
געװאַלד :
--- װער האָט דאָס צע טשכי, טשכי, טשכי ! . . .
איך האָב שױן לאַנג נישט געזען מײן ברודער אליהו אין ·עס,
אַזױ װי אַצינד. ע·· לאָזט זיך מיט בײדע הענט גלײך או· מיר.
אַ גליק, װאָס ער ני··ט, אַנישט --- װאָלט איך פֿון זײנע הענט אַרױס
אַ קאַליקע. מײן שװעגערין ברכח קומט·ן, טרעפֿט זי אונדז אַלע
דרײ האַלטן זיך מיט די הענט בײ די זײטן און ניסן.
װאָס איז מיט אײך ? װאָס האָט איר זיך פּלוצעם צעניסט ?
װאָס זאָלן מיר איר זאָגן ? מיר קאָנען דען אױסרעדן אַ װאָרט ?
װײזן מיר איר מיט דער האַנט אַהין· אין שטוב אַרײן. כאַפֿט זי זיו
אַרײן, און לױפֿט באַלד אַרױס צוריק רױט, װי העליש פֿײער, און
פֿאַלט־אָן אױף מײן ·גרודער אליהו :
--- װאָס האָב ··יך דיר נע --- טשכי, טשכי, טשכי ! . . .
קומט־אָן אונדזער שכנה, פּעסי די גראָבע. זי רעדט צו אונדז,
נאָר קײנער קאָן איו נישט ענטפֿערן קײן װאָרט. מיר װײזן איר מי·
דער האַנט אַהין, אין שטוב אַרײן. זי גײט---אַרײן און לױפֿט־אַרױס
צוריק :
--- װאָס ·ט איר אַזעלכעס · --- טשכי, טשכי, טשכי ! . . .
אונדזער שכנה מאַכט מיט בײדע הענט. עס קומט־אַרױס איר
מאַן, דער אײנבינ·ר. דער אײנבינדער קוקט אױף אונדז און לאכט·
· װאָס איז דאָ אױף אײך אָנגעפֿאַלן פֿלוצעם פֿאַר אַ ניסערײ ?
--- זײט זיך מנ·ריח אַהי --- טשכי, טשכי, טשכי ! --- זאָגן מיר
צו אים און װײזן אים אַלע אַהין, אין שטוב אַרײן. דער אײנבינדער
נײט אַרײן צו אונדז אין שטוב אַרײן, און שפּרינגט־אַרױס צוריק מיט
אַ געלעכטער :
--- איך װײס שױן װאָס דאָס איז ! איך האָב אַ שמעק נעטאָן !
דאָס איז שעמע --- טשכי, טשכי !
און ער כאַפּט זיך מיט בײדע הענט בײ די זײטן און ניסט גע־
שמאַק. נאָך יעדן ··יס טוט ער שפּרונג־אונטער, בלײבט שטײן אױף
אַ נאַס גיסט 99
די שפּיץ פֿינגער און טוט אַ ניס, און װידער אַ שפּרונג---אונטער, און
װידער אַ ניס, און אַזױ װײטער. אין אײן חאַלבע שעה ניסן שױן
אַלע אונדזערע שכנים און שכנות מיט זײערע פֿעטערס און מומעס און
נלוד---שװעסטער־קינדער און זײערע באַקאַנטע די גאַנצע גאַס, פֿון
אײן עק ביזן אַנדערן, האַלט אין אײן ניסן !
װאָס האָט זיך מײן ברודער אליהו אַזױ דערשראָקן ? הפּנים,
ער האָט מורא, מע זאָל נישט אױסלאָזן דעם כּעס צו אים פֿאַרן ניסן,
װאָס מע ניסט. ער נעמט מיך פֿאַר אַ האָנט, און ניסנדיק לאָזן מיר
זיך בײדע גײן באַרג־אַראָפּ, צו זײן ·בר פּיני. עס נעמט גוטע אָנדערט---
האַלבן שעה, ביז מיר זענען אימשטאַנד צו רעדן אַזױ װי מענטשן.
מײן ברודער אליהו דערצײלט זײן חבר פּינין די גאַנצע מעשה. זײן
הכר פּיני הערט אים אױס מיט קאָפּ, אַזױ װי אַ דאָקטער הערט־אױס
אַ חולה. אַז מײן ברודער אליהו האָט געענדיקט, מאַכט צו אים זײן
הבר פֿיני :
אַנו, װײז נאָר אַהער דאָס בוך.
מײן ברודער אליהו נעמט אַרױס דאָס בוך פֿון בוזעם־קעשענע
און גיט דאָס איבער צו זײן חבר פּיני. זײן חבר פּיני לײענט איבער
דאָס אײבערשטע בלעטל : ,'פֿאַר אײן רובל הונדערט רובל ! אַ
סגולה װי אַזױ פֿון גאָרנישט, מיט די פֿינף פֿינגער, מאַכן הונדערט
דובל אַ חודש און מער· . . . ער נעמט דאָס בוך און טוט דאָס אַ װאָרף
אַרײן אין אױװן אַרײן גלײך אױפֿן פֿײער. מײן ברודער אליהו טוט זיך
אַ לאָז מיט בײדע הענט צום פֿײער. זײן חבר פּיני שטעלט אים אָפּ :
פּאַװאָליע, נישט געכאַפּט !
נאָך אַ פּאָר מינוט · און מײן ברודער אליחוס בוך, װאָס לערנט,
דױ אַזױ צו מאַכן הונדערט רובל אַ חודש און מער, איז געבליבן ניט
מער װי אַ בערגל אױפֿגעבלאָזענע אַש. פֿדן אײן זײט איז פֿאַרבליבן
אַ שטיקל נישט פֿאַרברענט פּאַפּיר, קױם---קױס װאָס מע האָט געקאָנט
איבערלײענען : ש---ע־מ־ע־ר־י---צ־י.
· מאָסל ·ײסי דעם חזנס
סם חמות (ס··ם האַמאָװעס) --- ·0··0· ·1····
מחזור (מאַכזער) --- אַ ס ידור מ ·ט ױ י ·ם־טובדיקע ·· ילית
(ט·· לעס) .
געל מנזם (·אַל מעג·זעם· --- ·י ינער ·ואָס טר· ·בט א··ער
היװש, חיװשים (ג·דעש, ג·דיש ·ם) --- ·ואונדער.
ממח נפּשך (·וערט ·ר · יסנערעדט םאַנ··שעך) --- ···נס ·ין ד·
בי ·דע --- ··· ······ ·!
א ו נ ז ע ר ח נ ך פּ י נ י
א.
געדענקט איר, איך האָב אײך אַמאָל געזאָגט, אַז איך װעל אײך
באַקענען מיט מײן ברודער אליהוס חבר פּיני ? איך חאָב אײך צו־
געזאָגט באַקענען, װײל ער האָט אין זיך גוטע געדאַנקען. נאָר
אײדער איך װעל אײך דערצײלן פֿון פּינין, מוז איך אײך דערצײלן
פֿריער פֿון זײן זײדן, נאָכדעם פֿון זײן טאַטן, נאָכדעם פֿון זײן פֿעטער,
און ערשט נאָכדעמ פֿון פּינין אַלײן.
שרעקט אײך נישט איך װעל דאָס אײך מאַכן בקיצור. איך
הײב אָן פֿון זײדן.
פֿון רב העסי דעמ גלעזער האָט איר אַמאָל געהערט ? דאַס איז
פֿיניס זײדע. ער איז אַ גלעזער, און אַ שפֿיגל־מאַכער, און אַ פֿאַר־
בער, און קען מאַכן טאַבעק. הײנט האָט ער אַװעקנעװאָרפֿן אַלע
אַרבעט און פֿאַרנעמט זיך נאָר דערמיט, װאָס ער רײבט טאַבעק און
פֿאַרקױפֿט. ·ל־זמן, זאָגט ער, אַ מענטש לעבט, דאַרף ער אַרבעטן,
נישט אָנקומען צו קײנעם. ער איז אַ הױכער, אַ דאַרער, מיט רױטע
אױגן און מיט אַ מוראדיקער נאָז, אונטן ברײט, אױבן שמאָל, און
אױסנעבױגן װי אַ שופֿר. איך האָב מורא אױב עס איז אימ נישט
געקומען פֿון דעם, װאָס ער שסעקט טאַבעק. ער איז אַ זקן. ער איז
אַלט אפֿשר הונדערט יאַר, און איז נאָך בײ אַלע נעדאַנקען. ס,איז א
סברה, אַז ער האָט נאָך הײנט אױך מער שכל װי זײנע צװײ זין :
הערש---לײב דער מעכאַניק און שניאור דער זײגערמאַכער. הערש־
לײב דער מעכאַניק איז אױך אַזױ דין און הױך, װי · העסי. ער
האָט אױך אַ גװיסע נאָז, נ·ר ער שמעקט נישט קײן טאַבעק.
אפֿשר װעט ער אַמאָל שמעקן. דערװײל נאָך נישט. ער איז אַ
מעכאַניק פֿון אױװנס. ער מאַכט אױװנס. אַלע זאַנן אױף אים, אַז
101
·1 מאָטל פּײסי ועם הזנס
ער איז אַ קאָפּ־מענטש. ער האָט טאַקע אַ גרױסן שטערן. מע זאָל
אים געװען, זאָגט עו---, לערנען אַ מלאכח, װאָלט ער זײן אײנער אין
דער װעלט. עס איז גאָר נישטאָ קײן זאַך אױף דער װעלט, װאָס ער
זאָל עס נישט פֿאַרש טײן מיטן שכל. אַזױ זאָגט ער אַלײן אױף זיך.
אַלצדינג כאַפּט ער מיטן קוק. אױװנס מאַכן האָט ער זיך אױסגעלערנט
פֿון זיך אַלײן. ער האָט געזען אַ פּאָר מאָל, װי איװאַן פּיטשקור
מאַכט אױװנס, האָט ער זיך געהאַלטן בײ די זײטן פֿון געלעכטער. ער
האָט געזאָגט, אַז דע·--- גױ חײבט נישט אָן צו פאַרשטײן, װאָס חײסט
·
אַן אױװן. איז ער געקומען אַהײם און האָט צעװאָרפן דעם אױװן
און חאָט אַװעקגעשנ·עלט, טאַקע פֿון די זעלביקע ציגל, אַן אַנדער
אױװן. די ערשטע ··ײט האָט דער אױװן גערױכערט, מע האָט גע־
·נט דערשטיקט װערן. האָט ער צעװאָרפֿן דעם אױװן און גע־
שטעלט אַ נײעם אױװן. אַזױ עטלעכע מאָל, ביז ער איז געװאָרן דער
באַרימטער מעכאַניק ער האָט מיט זײן אײגענעם שכל דערקלערט
אַזאַ מין אױװן, װאָס ס,איז גענוג, מע זאָל אים הײצן אײן מאָל אין
אַכט טעג. דער גאַנצער חסרון, ער האָט נאָך נישט די ציגל, זאָגט
ער, װאָס מע דאַרף דערצו האָבן. װען מע גיט אים, זאָגט ער, ,,קאַכ־־־
ליאָװע“ ציגל, שטעלט ער אײך אױף אַן אױװן, װאָס מע דאַרף אים
גײן זען אױף חידושים ! ער זאָגט, אַז אין אַן אױװן ליגט מער שכל,
װי אין אַ זײגער. דאָס זאָגט ער שױן אױף צו־להכעיס זײן ברודער
שניאור. זײן ברודער שניאור איז ײנגער פֿון אים און העכער פֿון
אים, און האָט אױך אַ לאַנגע נאָז, און איז אַ זײגערמאַכער. נעזאָלט
האָט ער גאָר זײן אַ רב, אָדער אַ שוחט, אָדער אַ מלמד. אַזאַ קאָפּ
האָט ער געהאַט צום לערנען ! האָט ער בעסער געװאָלט זײן אַ
זײגערמאַכער. װי ק מט צו אים זײגערמאַכערײ ? װעט איר חערן.
אַז ער איז נאָך געװען אַ ײנגל און האָט געלערנט אין חדר, אַזױ
דערצײלט שניאור אַלײן, האָט אים דער קאָפּ געטראָגן אױף נרױסע
זאַכן. למשל, דערגײן דעמ שכל פֿון אַ שלאָס. פֿאַר װאָס, אַז מע
טוט אַ דרײ רעכטס, עפֿנט עס זיך, און אַז מע טוט אַ דרײ לינקס,
פֿאַרשליסט עס זיך ? אָדער װי אַזױ גײט אַ זײגער ? פֿאַר װאָס
שלאָגט ער אַקוראַט דעמאָלט, װען דער גרױסער װײזער קומט---צו
צום צװעלף ? דאָס ערשטע מאָל, אַז ער האָט, זאָגט ער, דערזען אַ
אונוזער הבר פּיני 3·
זײגער מיט אַ פֿױגל, איז ער שיר נישט אַראָפּ פֿון זינען. דעם זײגער
מיטן פֿױגל האָט דער אַלטער רב העסי באַקומען אַ מהנח פֿון אַן
אױסגעדינטן פּאָלקאָװניק, װאָס פֿלעגט אים געבן אַרבעט. אַלע שעה,
אַז דער זײגער האָט באַדאַרפֿט קלינגען, חאָט זיך אױפֿגעעפֿנט אַ
טירל, און ס,איז אַרױס אַ פֿױגל מיט אַ קו־קו ! דער פֿױגל איז געװען
נאַטירלעך, װי לעבעדיק. איר קאָנט פֿאַרשטײן, אַז אפֿילו ד· קאַץ
האָט געהאַט אַ טעוה. אַלע מאָל װען דער פֿױגל איז אַרױס מיט אַ
קו־קו פֿלעגט זיך די קאַץ אָנבלאָזן און פֿלעגט אים װעלן כאַפּן. שניאור
האָט זיך געגעבן דאָס װאָרט, אַז ער מוז דערגײן דעם שכל פֿונעם פֿױגל.
אײן מאָל, אַז קײנער איז נישט געװען אין דער הײם, האָט ער זיך
צוגעכאַפּט צום זײגער. ער חאָט אים אַראָפּגענומען פֿון װאַנט, אָפּ־
געדרײט אַלע שרײפֿלעך און אַרױסגענומען די געדערעם. איז אָנגע־
קומען דער פֿאָטער, האַט ער אים אַזױ געשלאָגן, אַז מע חאָט שױן
נישט געהאַלטן פֿון זײן לעבן. עד היום, זאָגט ער, שטײען בײ אים
סימנים אױפֿן לײב. ער האָט אָבער אױסגעפֿירט זײנס ער איז
אַ זײגערמאַכער. איך װײס נישט, צי ער איז פֿון די כעסטע, נאָר ער
נעמט נישט טײער און מאַכט גיך. מײן ברודער אליהו האָט בײ אימ
שױן װיפֿל מאָל צורעכט געמאַכט דעם זײגער. כמעט אַ װאָך איבער
אַ װאָך פֿאַרריכט ער אים דעם זײגער. אַ מאָדנער זײגער בײ מײן
ברודער אליהו : אָדער ער לױפֿט משוגענערװײז, אָדער ער גײט אײנ---
נעהאַלטן מיט אַ שעה פֿיר, אָדער ער שטעלט זיך גאָר אַװעק --- און
טוט אים עפּעס ! מײן ברודער אליהו ,װאָלט אפֿשר געגאַנגען צו אַן
אַנדער זײגערמאַכער, פּאַסט אים נישט פֿאַר זײן חבר פֿיני. זײן
חבר פּיני זאָגט, אַז שולדיק איז מסתמא דער זײגער, נישט דער פֿע־
טער שניאור. װאָרעם ממח־נפֿשך : איז דער זײגעו אַ זײגער, װעט
דאָך אים יעדער זײגערמאַכער קאָנען צורעכט מאַכן. אלא װאָס דען ?
דער זײגער אַלײן איז קײן זײגער נישט, הײנט װאָס װעט אים העלפֿן
דער זײגערמאַכער ?
גײט זאָגט, אַז ער איז אומגערעכט !
· מאָטל פּײסי דעם הזנס
ב.
מײן ברודער אליהוס חבר פּיני איז אױך אַ קאָפּ־מענטש, אַזױ װי
זײן טאַטע, הערש־־־לײב· דער מעכאַניק, און אַזױ װי זײן פֿעטער, שניאור
דער זײגערמאַכער. אַ נאָז חאָט ער אױך אַ לאַננע, אַזױ װי זײ.
נעזעריק זענען זײ אַל··, די גאַנצע משפּחח זײערע. זײ האָבן אַ מומע
קרײנע, חאָט זי אַ טאָכטער מלכּח, האָט זי אַ נאָז, װאָס מע דאַרף גײן
קוקן אױף חידושים. און נישט אַזױ די נאָז, װי דאָס פּנים. ס,איז גאָר־־־
נישט קײן מענטשלעך פּנים. זעט־אױס װי אַ פֿױגל, אָדער װי אַ חיה.
זי שעמט זיך אַרױסגײן אױף דער גאַס. ס,איז אױף איר אַ גאָטס
רחמנות ! פּיני איז אַ ביסל אין איר געראָטן, נאָר ער איז אַ מאַנצביל.
אַ מאַנצביל מאַכט נישט אױס. ער זעט אפֿילו אױס מאָדנע. אַז איר
טוט אױף אים אַ קוק' מוזט איר זיך צעלאַכן. נישט גענוג, װאָס ער
איז דין און הױך, חאָב· ער אַ פּאָר לאַנגע אױערן, אַ לאַנגן האַלדז, װי
אַ גאָנער, און אַ נידעו·יקע ראיח דערצו. װאו ער זאָל נישט נײן, מוז
ער זיך מיט עמעצן צעבוצקען. שטעלט ער זיך אַװעק, מוז ער
עמעצן אָנטרעטן אױפֿן פֿוס. אײן הױז מוז בײ אים זײן פֿאַרקאַטשעט,
אײן זאָק מוז זײן אַראָפּגעלאָזט. דאָס העמד מוז זײן צעשפּיליעט. דאָס
שניפּסל מוז זײן פֿון יענער זײט. און אַז ער רעדט, כאָרכלט ער, און חאָט
ליב צוקערקעס. װען איר זאָלט אים נישט באַגעגענען, חאַלט ער
עפּעס אין מױל און סמאָטשקעט. דערפֿאַר איז ער אָבער אַ געראָטענע
כּלי. נישטאָ קײן זאַ·· או· דער װעלט, װאָס ער זאָל נישט קאָנען.
מיט זײן לערנען חאָט ער, זאָגט מען, אַריבערגעיאָגט דעם רב. מיט
זײן שרײבן װעט ער פֿאַרשטעקן אין גאַרטל אַלע קענערס. אַחוץ
װאָס ער האָט אַ זעלטענע האַנטשריפֿט, איז ער אַ גרױסער בריה אױף
נראַמען. װאָס ער ז··ל נישט שרײבן, שרײכט ער מיט גראַמען. ער
האָט שױן באַשריבן די גאַנצע שטאָט : דעם רב, דעם שוחט, די
נבאים, די יאַטקעס, זײן אײגענע משפּחח אַלעמען האָט ער שױן
באַשריבן, און אַלעמען אין גראַמען. פּיניס גראַמען זענען אַ צײט
אַרומגעגאַנגען פֿון האַנט צו האַנט און מע האָט זיך געקאַטשעט פֿאַר
געלעכטער. אַנדערע האָבן זײ אױסגעלערנט אױף אױסנװײניק.
למשל, איך געדענק אַ פּאָר פֿון זײנע גראַמען :
אונדזער הבר פֿיני 501
אונדזער גבאי,
וב שמואל---אבא
האָט אַ גרױסן בױך ;
זיצט בײם טישל,
לקחנט פֿון דער שיסל,
אַזש עס גײט אַ רױך !
זײן װײב נחמה,
אַ ·שרע נשמה ---
איך װיל פֿון איר נישט רײדן.
זי איז קלוג,
װי דעם רבינס ציג ---
כאַפּט דער רוח זײ בײדן . . .
די גאַנצע שטאָט האָט געקאָכט מיט די דאָזיקע גראַמען. אײנער
האָט צוגעמאַכט צו דעם אַ ניגון פֿון זמירות. די גאַנצע שטאָט האָט
זיך אַרומגעטראָגן מיטן לידל, ביז ס,איז אָננעקומען צוט גבאי מיט
דער גבאיטע. האָבן זײ געשיקט רופֿן צו זיך דעם פֿאָטער, הערש־
לײב דעם מעכאַניק, און האָבן געװײנט פֿאַר אים מיט טרערן. זײ
האָבן אים געפֿרעגט : װאָס חאָט צו זײ זײן פֿיני ? . . . געקומען
אַהײם, האָט דער פֿאָטער, חערש־־־לײב דער מעכאַניק, אַרײנגערופֿן
פּינין אין שטוב אַרײן, פֿאַרשלאָסן טיר און טױער און האָט אים גוט
אַרײנגעצימבלט. ער האָט אים אַזױ לאַנג געשמיסן, ביז פּיני האָט
אים געמוזט געבן תקיעת־כּף, אַז ער װעט שױן מער קײן נראַמען נישט
שרײבן, װי לאַנג ער װעט לעבן.
נ.
פֿון דעמאָלט אָן שרײבט שױן פֿיני מער נישט קײן גראַ·ן. עמ
קריכן אים שױן נישט אין קאָפּ קײן גראַמען. ער איז אױף גרױסע
צרות. אַזױ זאָנט אױף זיך פּיני אַלײן. עס האָט זיך אימ פֿאַר·לוסט
חתונה האָבן. דאָס חײסט, נישט אים, זײן טאַטן הערש---לײב האָט
זיך פֿאַרנלוסט, אַז פּיני זאָל חתונה האָבן און זאָל װערן אַ “מענטש·
601 מאָטל פּײסי ועם הזנס
פּיני האָט חתונה געהאַט פֿאַר אַ ·לנערס אַ טאָכטער. דער מילנעו
האָט אים געעפֿנט ·· קלײטל פֿון מעל. מײן ברודער אליהו איז אימ
מקנא, װאָס ער האָ·· אַ נעשעפֿט. פֿיני לאַכט פֿון אים. ער זאָגט :
ס,איז אַ געשעפֿט, ·גאָר נישט פֿאַר אימ. װאָס איז דאָס, זאָגט ער,
פֿאַר אַ מין אַרבעט ·אַטשקען זיך מיט מעל ? דאָס פּאַסט, זאָגט ער,
פֿאַר אַ גראָבן יונג, פֿאַר אַ מילנער . . . װאַס איז ער, זאָנט ער,
שולדיק, אַז ער קען נישט זיצן אין קליוט. ער קען נישט, זאָגט ער.
דער קאָפּ טראָגט אים, דער קאָפּ פֿליט. ס,איז בײ זײ, זאָגט ער, אַזאַ
משפּחה פֿון פֿליענדיקע קעפֿ . . .
אַזױ זאָגט פֿיני און װיל נישט נײן אין קלײט אַרײן. ער װעט
בעסער, זאָגט ער, זיצן איבער אַ ביכל, װעט ער מער הנאה ה·ן.
זײן שװער, דער מילנער, איז דערפֿאַר גוט ברוגז, נאָר ער מוז שװײנן.
ער האָט מורא פֿאַרן אײדעמ, ער זאָל אים נישט באַשרײבן, און אױסער
דעם איז די טאָכטער בײ אים זײער ציטעריק. זי איז אַ בת־יהידה.
טײבל הײסט זי. זי איז אַ ביסל קאַסאָקע אױף אײן אױנ, נאָר זײעו
אַ גוטע. מײן מאַכןע זאָגט אױף איר, אַז זי איז אָן אַ נאַל. איך
פֿאַרשטײ נישט, װאָ·· הײסט, זי איז אָן אַ גאַל ? װאו איז אַהינגעקו·ן
איר נאַל ? . . . גאַן·צע טעג זיצט זי אין קלײט און פֿיני איז אין דער
הײם. מיר קומען ··ו אים מיט מײן ברודער אליהו כמעט אַלע טאָג.
ער רעדט זיך אױס פֿאַר אונדז דאָס האַרץ. אַלע מאָל, װען מיר קומען
צו אים, זיפֿצט ער ··ון קרעכצט און באַקלאָגט זיך אױף זײן פֿינצטער
מזל. ס,איז אים דאָ ענג, זאָגט ער, און דושנע. ער פֿילט, זאָגט ע·
אַז ער װערט דערװאָרגן. ער זאָל זײן, זאָגט ער, ·ין אַן אַנדעו
שטאָט, װאָלט געװען גאָר אַנדערש. װען מע לאָזט אים, זאָגט ע·
אַרױס פֿון דאַנען כאָטש אױף אײן יאָר, קערט ער איבער די װעלט !
אַזו· זאָגט ער צו מ ·ין ברודער אליהו. קײנעם פֿאַרגלײבט ער נישט
אַזױ פֿיל, װיפֿל מײן ברודער אליהו. ער װײזט אימ בריװ, װאָס עו
האָט. די בריװ זענען פֿון גרױסע מענטשן. די ,,גרױסע מענטשן·
שרײבן אים, אַז ער האָט אין זיך עפּעס אינעװײניק. פּיני זאָגט, אַז
ער אַלײן פֿילט אױך אַז ער האָט אין זיך עפּעס אינעװײניק. איך קוק
אױף איט און טראַכב· מיר : “רבונו של עולם, װאָס האָט ער אַזעלכעס
אין זיך אינעװײניק · . . .
אוגךזער הבר פּיני ·1
·
אײנמאָל קומט צו אונדז פּיני און רופֿט־אַרױס מײן ברודער אליהו
אױף אַ סוד. װיבאַלד אַ סוד, מוז איך װיסן. איך האָב ליב װיסן אַלע
סודות. איך גײ זײ נאָך פֿון חינטן און הער זיך אײן און כאַפּ װער־
טער. פּיני רעדט, און מײן ברודער אליהו רעדט. איך גיב אײך
איבער זײערע בײדנס װערטער :
פּי·י : װאָס װעלן מיר דאָ אױסזיצן ?
אליהו : איך זאָג אױך דאָס אײנענע.
פּי·י : אָט האָב איך געלײענט, אַז אײנער איז אַװעקגעפֿאָרן
אַהין מיט פֿינף פֿינגער, אַ האַלב יאָר געשלאָפֿן אין דרױסן· געקערט
די גאַסן פֿאַרן שטיקל ברױט.
אליהו : נו, און הײנט ?
פּי·י : אױף אונדז בײדן געזאָגט געװאָרן.
אליהו : אַזױ ?
פּי·י : אַזױ ! אַזױ ! װאָס זשע ? איך װעל דיך אָפֿנאַרן ? איך
האָב שױן גערעדט מיט מײן טײבלען.
אליהו : װאָס זשע זאָגט זי ·
פּיני : װאָס זאָל זי זאָגן ? זי פֿאָרט.
אליהו : זי פֿאָרט ? נו, און דער שװער ?
פּיני : װער הערט אים ? אַז איך װעל אַװעקפֿאָרן אַלײן, װעט איט
זײן בעסער ? ער זעט דאָך, אַז דער קאָפּ טראָגט מיך, איך קען
דאָ נישט זײן !
אליהו : און איך, מײנסטו, קאָן דאָ זײן ?
פּיני : טאָ לאָמיר זיך אױפֿהײבן און לאָמיר פֿאָרן.
אליהו : אױפֿהײבן און פֿאָרן ? מיט װאָס ?
פּי·י : שיפֿסקאַרטן גיט מען דאָך אונדז אומזיסט, נאַרעלע.
אליהו : װאָס הײסט, אומזיסט ?
פּי·י : אױף אױסצאָלן. מיר װעלן זײ אַמאָל אױסצאָלן. דער־
װײל האָבן מיר זײ אומזיסט.
אליהו : נו, און ביז דער שיף ? חוצאות, חײנט בילעטן, באַן ?
פּינ· : װיפֿל בילעטן דאַרפֿן מיר דען האָבן, נאַרעלע ?
· מאָסל פּײסי ו· הזנס
אליהו : אדרבא, װיפֿל דאַרפֿן מיר האָבן ?
פּי·י : רעכן אױס : איך און מײן טײבל איז נישט צװײ. דו
און דײן ברכה צװײ, איז ניש· פֿי־·.
אליהו : און די מאַמע איז נישט פֿינף.
פּי·י : איז פֿינף.
אליהו : נו, און מאָטל ?
פּי·י : פֿאַר איב איז גענוג אַ האַלבער בילעט. און אפֿשר קײן
האַלבער אױך נישט . . . מיר װעלן זאָגן, אַז ער איז נאָך נישט
אַלט קײן דרײ יאָר.
אליהו : ביסט משוגע ?
.
װאָס זאָל איך טאָן ? איך קען מיך מער נישט אײנהאַלטז. פֿאַר
גרױס פֿרײד לאָז איך אַרױס אַ קװיטש. בײדע דרײען זיך אױס
צו מיר.
--- אַװעק, דו שײגעץ ! װאָס פֿאַר אַ גאַנג זיך אונטערהערן,
אַז גרױסע רעדן צװישן זיך ?
איך לאָז מיך לױפֿן, שפּרינג אונטער און פּאַטש מיר מיט בײדע
הענט אין די ליטקעכ· פֿון די פֿיס. אַ קלײניקײט --- איך פֿאָר ! . . .
שיף ! באַן ! בילעט . . . אַ האַלבער בילעט ! . . . װאוהין, אַ שטײגער,
פֿאָרן מיר ? איך װ·־ל גאָרנישט װיסן װאוהין. װאָס גײט עס מיך
אָן װאוהין ? איך פֿאָר --- און נענוג ! איר װײסט, װאָס איך װעל אײך
זאָגן ? אַז מיר זאָלן זיך װעלן גוט אױסרעכענען, בין איך דאָך נאָך
קײן מאָל אױף מײן לעבז אין ערגעץ נישט געפֿאָרן. איך װײס אפֿילו
נישט דעם טעם, װ··ס הײסט דאָס פֿאָרן. אַ ביסל האָב איך יאָ
פֿאַרזוכט דעם טעם. איך בין אַמאָל זיך דורכגעפֿאָרן אױף אונדזער
שכנס ציג, האָט דאָס מיך געקאָסט טײער. אַחוץ װאָס איך בין ·פֿאַלן
און צעבלוטיקט די נאָז, האָב איך נאָך געכאַפּט אַ פּאָר פֿעטש אױו.
דערפֿאַר רעכן איך נישט די נסיעה.
איך בין דעם גאַנצן טאָג װי אַ צעמישטער. איך האָב פֿאַרלאָרן
דעם אַפּעטיט צום עסן. בײנאַכט הלומט זיך מיר, אַז איך פֿאָר. נישט
איך פֿאָר, נאָר איך ··לי. איך האָב פֿליגל, װי אַ טױב, און איך פֿלי.
אונוזער חבר פּיני 901
לעבן זאָל אונדזער חבר פּיני ! ער באַקומט אין מײנע אױגן טױזנט
מאָל מער חן, װי פֿריער. איך זאָל מיך נישט שעמען, װאָלט איך איט
געקושט און געחאַלדזט. אַ טײערער פּיני דאָס איז !
נו, האָב איך אײך נישט געזאָגט, אַז ער חאָט אין זיך גוטע
געדאַנקען ?
.
כל זמן (קאָל זמאַ· · · אַז ו י לאַנג װ י.
סברח, ס,איז א סברח (סװאָרע· מײנונג, מעגלעכקי יט.
ניועריקע ראיה (ר יע· ······ה···
יאט·ע ·0·· ······
לקחנען (לאַקכעגען ) --- צונעמען.
תקיעת כף (טק יאַס קאַף) געבן תק יעת כף הי יליק ·ו־
זאָגן.
עוברא (א ואװד·) · אַרבעט, א ו יפּטו
תנועח (טנ וע) גר ימאַסע.
נסיעח (נעס יע) רײ זע ---
·ט, טיר פּאָרן קײן אַטעריקע
א.
שאַט, מיר פֿאָרן קײן אַמעריקע ! װאו איז אַמעריקע ? --- װײס
איך נישט. איך װײס נאָר, אַז ס,איז װײט, שרעקלעך װײט. מע
דאַרף אַהין פֿאָרן און פֿאָרן אַזױ לאַנג, ביז מע קומט. און אַז מע
קומט, איז פֿאַראַן אַ ,,קעסטל---גאַרטל·. דאָרט, אין ,,קעסט·־גאַרטל“,
טוט מען אױס נאַקעט און מע קוקט אײך אין די אױגן. האָט איר
געזונטע אױגן, איז גוט. אלא נישט, פֿאָרט, זײט מוחל, צוריק ! דאַכט
זיך, איך האָב געזונטע אױגן. אײן מאָל נאָר חאָב איך געהאַט צו טאָן
מיט די אױגן. ײנגל··ך פֿון דער שקאָלע האָבן מיך דערטאַפּט· אַװעק־
געלײגט און אַרײנגעכלאָזן מיר אין די אױגן אַרײן טאַבעק. אַײ, האָט
זײ מײן ברודער אליהו געפּאַטשט ! איצט זענען בײ מיר די אױנן
לױטער, װי קרישטאָ··. זעט איר, מיט מײן מאַמען איז נישט פֿרײלעך.
אַזױ זאָגט מײן ברוד··ר אליהו. װער איז שולדיק ? אַז טאָג װי נאַכט
װײנט זי. זינט דעו· טאַטע איז געשטאָרבן האָט זי נאָך גאָרנישט
אױפֿגעהערט צו װײ··ען.
אום גאָטס ון ילן ! דו האָסט קײן רחמנות נישט אױף אונדז !
איבער דיר װעלן מיו--- חלילה אַלע דאַרפֿן פֿאָרן צוריק !
אַזױ טענהט מי·ז איר מײן ברודער אליהו, און זי ענטפֿערט אים :
נאַריש קינד װאָס דו ביסט, איך װײן דען ? עס װײנט זיך
אַלײן, אָן מיר ! . . .
אַזױ זאָגט די מאַמע, װישט די אױגן אין פֿאַרטעך און נעמט זיך
צום בעטגעװאַנט, ·ו די קישנס. מע דאַרף איבערשיטן אַלע קישנס.
אַטעריקע איז אַ לאַנז---, װאו ס,זענען נישטאָ קײן קישנס. אַלצדינג איז
דאָרט דאָ, נאָר נישט קײן קישנס. װי אַזױ שלאָפֿן דאָרט די מענטשן
--- פֿאַרשטײ איך נישט. עס דאַרף זײ זײן האַרט צוקאָפּנס ! מײן
110
שאַט, מיר פאָרן ·ײן אַמעריקע 111
שװעגערין ברכח העלפֿט איר איבערשיטן די קישנס. מיר האָבן,
נישט צו פֿאַרזינדיקן, היפֿשע עטלעכע קישנס. דרײ נרױסע איבע·
בעטן מיט זעקס קישנס, מיט פֿיר קלײנע קישעלעך, ממזרימלעך הײסן
זײ. פֿון אַלע פֿיר ממזרימלעך מאַכט די מאַמע אײן קישן. אַן עבירח.
איך האָב ליב די קלײנע ממזרימלעך בעסער פֿון די נרױסע. איך
שפֿיל זיך מיט זײ אַמאָל אין דער פֿרי. איך מאַך פֿון זײ אַ הטן---טאַש,
אַ ספּאָדעק . . .
--- מיר װעלן קומען, אט יוצח השמ, געזונטערהײט אַהין, װעלן
מיר זײ צוריק איבערשיטן אין קלײנע ממזרימלעך.
אַזױ זאָגט די מאַמע צו מיר און צו מײן שװעגערין ברכה און גימ
איר אָנצוהערעניש, אַז זי זאָל אױך אַזױ טאָן. מײן שװעגערין ברכה
טוט אױך אַזױ, כאָטש זי איז פֿון דער נסיעח נישט צופֿרידן. ס,איז
איר שװער זיך שײדן מיט איר טאַטע־־־מאַמע. מע זאָל איר געװען,
זאָגט זי, זאָגן פֿאַראַיאָרן אין דער צײט, אַז זי װעט פֿאָרן קײן אַמעריקע,
װאָלט זי יענעם, זאָגט זי, אָנגעשפּינן אַ פֿולן פּנים.
מע זאָל מיר געװען זאָגן פֿאַראַיאָרן, אַז איך װעל זײן אַן
אלמנח . . .
אַזױ זאָגט די מאַמע און ·װײנט זיך. דערזעט מײן ברודעו
אליחו און מאַכט אַ געװאַלד :
--- װידער אַ מאָל נעװײנט ? װילסט אונדז, חפּנים, אַלע·ן
אומגליקלעך מאַכן ? ! . . .
ב.
טאָמער איז קאַרג, טראָגט עס אָן אונדזער שכנה פּעסי. דערזען
אונדז בײ דער אַרבעט· װי מיר שיטן איבער די קישנס, שטעלט זי
זיך אַװעק אונדז אױסרעדן אַ ביסל דאָס חאַרץ. זי לײענט אונדז אַ
גאַנצע החינה :
פאָרט איר, חײסט עס, טאַקע קײן אַמעריקע ? הלװאי דער
אײבערשטער זאָל געבן, איר זאָלט קומען געזונטערחײט און זאָלט
דאָרט באַגליקן. בײ גאָט איז אַלץ מעגלעך. אָט איז פֿאַראַיאָרן
אַװעקגעפֿאָרן מײנע אַן אײגענע, ריװל הײסט זי, מיט איר מאַן הילל,
שרײבן זײ, אַז זײ מוטשען זיך, נאָר זײ מאַכן אַ לעבן . . . װיפֿל מע
·1 מאָטל פּײסי דאַ הזנס
בעט זיך בײ זײ, זײ זאָלן שרײבן װי מענטשן : װאָס און װען און
װי אַזױ ? ענטפֿערן זײ : אַמעריקע איז אַ לאַנד פֿאַר אַלעמען.
יעדער מוטשעט זיך און מאַכט אַ לעבן . . . האָט איר עפּעס צו
זײ ? נאָך נוט, װאָכ· זײ שרײבן כאָטש. די ערשטע צײט האָבן זײ
גאָרנישט געשריבן, פֿאַרגעסן דעם זײ---געזונט. מיר האָבן שױן גע־
מײנט, אַז זײ זענען חלילה אַרײנגעפֿאַלן אין ים אַרײן. ערשט העט,
ןױיס איך װען, קומט---אָן אַ ידיעה, אַז זײ זענען שױן, אַ דאַנק גאָט,
אין אַמעריקע, זײ מ יטשען זיך און מאַכן אַ לעבן ! . . . אַװדאי זאָג
איך אײך, איז כּדאי דער נאַנצער טאַרעראַם, מיטן ברעכן זיך, מיטן
איבערשיטן דאָס בעטגעװאַנט, מיטן פֿאָרן איבערן ים, מיט נאָך אַזעל־
כע זאַכן !
--- איך בעט אײך, איר װעט אַמאָל אױפֿהערן לײגן קנײטלעך ?
אַזױ פֿאַלט---אָן מײן ברודער אליהו אױף אונדזער שכנה פֿעסי און
באַקוסט פֿון איר אַ פּאָרציע :
--- לײגן קנײטלעך ? זע נאָר, אַ גאַנצער חכם פֿון דער מה־
נשתנה ! ער פֿאָרט קײן אַמעריקע זיך מוטשען און מאַכן אַ לעבן !
װי לאַנג האָב איך ·---יך געהאַלטן אױף די הענט, זיך געניאַנטשעט,
געהאַט צו טאָז ? ··נו, פֿרעג נאָר די מאַמע דײנע, װאָס איך האָב
געהאַט מיטן בײנדל, װאָס דו האָסט קינדװײז אײנגעשלונגען אײן
מאָל אַ פֿרײטיק צו נאַכטס בײ די פֿיש. װען נישט איך טו דיך אַ
כאַפּ פֿון הינטן אײן·ס---צװײ---דרײ, װאָלסטו שױן איצטער נישט גע־
פֿאָרן קײן אַמעריקע זיך מוטשען און מאַכן אַ לעבן ! . . .
אונדזער שכנה פֿעסי װאָלט נאָך גערעדט און גערעדט. אַ גליק,
װאָס די מאַמע מישט זיך אַרײן און הײבט אָן צו איר מיט גוטן :
--- איך בעט אײך, פֿעסעניו, נשמהניו, האַרצעניו, ליובעניו,
זאָלט איר מיר זײן נעזונט און שטאַרק ! . . .
מער קען די מאַמע נישט רעדן. זי צעװײנט זיך. דערזעט מײן
ברודער אליהו, אַז זי װײנט, װערט ער אָנגעצונדן. ער טוט אַ װאָרף
די אַרבעט און לױפֿ·ן־־־אַרױס פֿון שטוב מיט אַ קלאַפּ די טיר :
--- לאָז דאָס גי· ן אין דר,ערד אַרײן !
שאַט, מיר פאָרן ·ײן אַמערי·ע ·1
נ.
אין שטוב איז שױן בײ אונדז פּוסט אַ חורבה. דער אַלקער איז
פֿול מיט פּעקלעך און מיט בעטנעװאַנט. דאָס בעטגעװאַנט פֿאַר־
נעמט ·מעט ביז דער סטעליע. אַז קײנער איז נישטאָ, דראַפּע איך מיך
אַרױף אױף אַלע קישנס און גליטש מיך אַראָפּ, װי אױף אַ שליטן. מיר
דאַכט זיך, אַז אַזױ גוט· װי איצט, איז מיר נאָך קײן מאָל נישט געװען.
קאָכן קאָכט מען שױן נישט בײ אונדז פֿון לאַנג. מײן ברודער אליהו
:·נ···· ו········· ······ ···
הבר פּיני עסט אױך מיט אונדז. ער איז דאָך פֿון תמיד אַ פֿאַרטראָגע־
נער. דער קאָפּ פֿליט בײ אים. נאָר פֿון זינט מיר פֿאָרן קײן אַמעריקע,
איז ער גאָר צעדולט. אַזױ זאָגט אױף אים די מאַמע. אײן חױז א·ז
בײ אים פֿאַרקאַטשעט אַרױף, אײן זאָק אַראָפּ. דאָס האַלדז־טיכל
שפּאַרט שױן אָן אױף יענער זײט. און קומט ער אַרײן צו אונדז אין
שטוב, אַזױ מוז ער כאַפּן אַ זעץ אין שטערן. אַלע מאָל האָט צו אים
די מאַמע די זעלביקע טענה :
דו זעסט, אַז דו ביסט הױך אױסגעךואָקסן, בײגט מען
זיך אײן אַ ביסל.
ער האָט אַ נידעריקע ראיה, מאַמע !
אַזױ פֿאַרענטפֿערט אים מײן ברודער אליהו, און בײדע גײען
זײ מאַכן אַן עק מיט אונדזער האַלבער דירח. מע דאַרף זיך צעשרײבן.
מיר האָבן אונדזער האַלבע דירח שױן לאַנג פֿאַרקױפֿט.
אונדזער האַלבע דירה האָט אַװעקגעקױפֿט זילי דער שנײדער. אַזױ
גיך קױפֿט אַ שנײדער אַ דירח ! אַ גרױסער נודניק אָט ·ר זילי דער
····ר····ן···············
געקר·ן אױפן בױ·עם, באַטראַכט ·ם דאַך. נאַכדעם האָט ער גע־
בראַכט דאָס װײב. ·ני חײסט זי. װען איך קוק אױף איר, מ·
איך מיך צעלאַכן. אונדזער שכנהס קעלבל האָט אױך געהײסן ,,מעני·
בײדע “מעניס“ האָבן אײן פּנים. מעני דאָס קעלבל האָט געחאַט
אַ װײסע מאָרדע מיט קײלעכדיקע אױנן. מעני דעמ שנײדערס אױו
411 מאָטל פּײסי ו·ם הזנס
אַזױ . . . שפּעט··ר האָט זילי דער שנײדער אָנגעהױבן פֿירן
מבינים אָנקוקן די רירה. צום מײסטן, שנײדערס. יעדער האָט
נעפֿונען אױף אונדזער האַלבער דירה אַן אַנדער חסרון. ביז ס,איז
געבליבן, מע זאָל אַו---אָפּברענגען פּיניס טאַטן, הערש־לײב מעכאַניק.
·······ע·קא·ז ·ן ·: ··ףפֿ··. ···
טוט צוליב. ער באַטראַכט אונדזער האַלבע דירה פֿון אָלע זײטן.
ער הײבט־אױף דעס קאָפֿ װי הױך ער איז, פֿאַרקאַטשעט דאָס היטל,
טוט זיך אַ קראַץ או··טערן האַלדז און אַ זאָג :
--- אָט די דירד· קען שטײן, בלי גוזמא, אַ יאָר הונדערט, אױב
נישט מער.
כאַפֿט זיך אַרו· ס אײנער אַ שנײדער, פֿון זילי דעמ שנײ··
מבינים.
--- געװיס ! אַבני מע זאָל זי נאָר איבערשיטן מיט צינל, אונטער־
שפֿאַרן מיט אַ פּאָר נוטע סלופֿעס, אױפֿשטעלז פֿיר נײע װענט און ב·
שלאָגן אַ בלעכענעם דאַך, װעט זי שטײן און שטײן, אם ירצה
השם, ביז משיח װעט קומען !
מע זאָל געװען הערש---לײב דעם מעכאַניק, אַ שטײנער, אױמ־
שילטן אין טאַטן אַרײן, אָדער אָפּגיסן מיט אַ טאָפּ זודיק װאַסער,
װאָלט ער נישט באַדאַרפֿט װערן מער אין כּעס. ער האָט נאָר ·־
װאָלט װיסן אײן ז··ך : ,,װי האָט דאָס אין זיך אַ ײד אַ פּאַרך, אַ
שנײדער, אַזאַ חוצפּ ת צו רעדן מיט אים, מיט הערש־לײב דעם מעכאַ־
ניק, אַזעלכע װערט· ר, מיט אַזעלכע רײד, מיט אַזעלכע דיבורים, מיט
אַזאַ שפּראַך, און מ יט אַזאַ לשון ? !“ איך בין אומזיסט געװען פרײ־
לעך : איך האָב געמײנט, אָט־אָט פֿליען פּעטש. צום סוף האָבן זיך
אַרײנגעלײגט מענטשן (אומעטום װאַקסן־אױס ,,מענטשן“ !) און מע
האָט זײ צענומען, און מע האָט געמאַכט שלום, און מע האָט זיך אָנגע---
הױבן צו דינגען, און מע האָט זיך אױסגעגלײכט מיטן פּרײז און מע
האָט געשיקט נאָך ·נראָנפֿן, ·ון מע האָט געטרונקען לחײם. מע האָט
אונדז געװינטשעװעט, מיר זאָלן פֿאָרן געזונט, און קומען געזונט, און
מאַכן גוטע געשעפֿ··ן, און פֿאַרדינען אַ סך געלט, און קוסען צוריק,
אם ירצה השם . . ---
שאַט· מיר פּאָרן ·ײן אַמערי·ע 511
פּאַװאָליע ! נישט אַזױ גיך קומט מען צוריק פֿון אַמעריקע !
זאָגט מײן ברודער אליהו, און עס פֿאַרבינדט זיך אַ שמועס װעגן
אַמעריקע. הערש---לײב דער מעכאַניק װינטשט זיך אַזאַ שטיק גאָלד,
װ· מיר װעלן אַלע, אם ירצה השם, קומען צוריק פֿון אַמעריקע. װען
נישט דער ,,פּריזיװ·, װאָלט ער זײן פּינין, זאָגט ער, נישט געלאָזט
פאָרן קײן אַמעריקע. אַמעריקע זאָגט ער, איז פֿע ! פֿרעגט אים
זילי דער שנײדער : ער זאָל קײן פֿאַראיבל נישט האָבן, מיט װאָס איז
אַמעריקע פֿע ? ענטפֿערט אים הערש---לײב : דערפֿאַר װײל אַמעריקע
איז אַ פּאַסקודנע לאַנד. פֿרעגט אים װידער אַ מאָל זילי דער שנײדער :
ער זאָל קײן פֿאַראיבל נישט האָבן, פֿון װאַנען װײסט ער, אַז אַמע---
ריקע איז אַ פּאַסקודנע לאַנד ? ענטפֿערט אים הערש־לײב, אַז ער
פֿאַרשטײט דאָס על־פּי שכל. זאָגט אים זילי, ער זאָל אים געבן צו
פֿאַרשטײן דעם שכל. הײבט אָן חערש־לײב מעכאַניק צו שטאַמלען
מיט דער צונג, געבן צו פֿאַרשטײן על־פּי שכל. נאָר עס קלעפּט זיך
···. אַ···נ· ·נ·ל··ת·· · ··ןג·, ···ג·
גוט. איך אױך. נאָר די מאַמע מײנע באַהאַלט אַלע מינוט דאָס
פּנים אין פֿאַרטעך און װישט די אױגן. מײן ברודער אליהו קוקט
אױף איר און זאָגט צו איר שטילערהײט :
גזלנטע ! דו חאָסט קײן רחמנות נישט אױף די אױגן ! דו
קױלעסט אונדז ! . . .
·
איצט האָט זיך אָנגעהױבן אַ נײע חתונה געזענענען זיך.
··· ·· ··נ·· ג···· ··ע··אַ··נע··ו···
מחוהן, יונה דעם בעקער, חאָבן מיר פֿאַרבראַכט אַ גאַנצן טאָג. אונ־
דזערע מחותנים חאָבן געמאַכט פֿאַר אונדז אַ װאַרמעס, צונױפֿגערופֿן
די משפּחח, געשטעלט ביר צום טיש. מיך האָט מען אַװעקגעזעצט
באַזונדער מיט מײן שװענערינס שװעסטערל, אַלטע הײסט זי. איו
חאָב אײך שױן אַמאָל דערצײלט פֿון איר· זי איז עלטער פֿון מיר מיט
אַ יאָר און טראָנט צװײ צעפּלעך, צונױפֿגעדרײט פֿון אונטן װי אַ
·1 מאָטל פּײסי ו·ם הזנס
בײגל. מע האָט זי מיר אַמאָל גערעדט פֿאַר אַ כּלח. פֿון דעמאָלט
אָן, אַז מע זעט אונדז בײדן, רופֿט מען אונדז : ,,די התן־·לה·. פֿונ־
דעסטװעגן, שעמען מיר זיך נישט רעדן צװישן זיך. זי פֿרעגט בײ
מיר, אױב איך װעל נאָך איר בענקען ? --- געװיס װעל איך נאָך איר
בענקען ! נאָכדעם ··רעגט זי מיך, אױב איך װעל איר שרײבן בריװלעך
פֿון אַמעריקע ? גערױס װעל איך שרײבן בריװלעך פֿון אַמעריקע !
--- װי אַזױ װעסטו שרײבן ? דו קאָנסט וען שרײבן ?
· אַ טײערע מציאה אין אַמעריקע זיך אױסלערנען שרײבן ·
· זאָג איך און האַלט די הענט אין די קעשענעס. אַלטע קוקט אױף
מיר און שמײכלט. איך װײס װאָס זי שמײכלט. זי מאַכט זיך אַ
האַרץ. זי איז מיך מקנא, װאָס איך פֿאָר און זי נישט. אַלע זענען
מיך מקנא, אפֿילו יאָסי דעם נגידס ײנגל, הענעך מיטן אײגל, זאָל מיך
קאָנען דערטרינקען אין אַ לעפֿל װאַסער ! ער שטעלט מיך אָפּ און
מאַכט צו מיר מיטן אײגל :
הער נאָר, ·---ו, דו פֿאָרסט קײן אַמעריקע !
װאָס װעסב1ו דאָרטן טאָן ? גײן איבער די הײזער ?
זײן גליק, װאָס מײן ברודער אליהו איז דערבײ נישטאָ. ער װאָלט
אים געגעבן אַ ,,גײן איבער די הײזער„ ! . . . איך װיל זיך מיט
אים נישט אָנהײבן מיט אַזאַ לאָבוס. איך װײז אים נאָר אַ צונג און
לױף־אַװעק צו אונדזער שכנה פּעסי זיך געזעגענען מיט איר כאַ־
ליאַסטרע. אַ היפּשע כאַליאַסטרע. איך האָב אײך שױן אַמאָל
דערצײלט פֿון זײ. אַכט שטיק, אײנס אין אײנס. אַלע אַכט רינגלען
מיך אַרום. זײ פֿרע· מיך, צי גין איך צופֿרידן, װאָס איך פֿאָר קײן
אַמעריקע. אַ שײנע מעשה, נאָר אַ קורצע ! װאָס טױג מיר גרױס
זײ זענען מיך גוט מקנא. מער פֿון אַלע איז מיך מקנא הערשל. אָט
דער, װאָס מע רופֿבן אים ,,ושתי„ דערפֿאַר װאָס ער האָט אַ גוליע אױפֿן
שטערן. ער לאָזט פֿון מיר קײן אױג נישט אַראָפּ. ער זיפֿצט און
זאָגט צו מיר : ·דו װעסט זיך עס אָנזען אַ װעלט !“
יאָ, איך װעל זיך אָנזען אַ װעלט ! װי דערלעבט מען שױן ! . . .
שאַט, מיר פּאָרן ·ײן אַמערי·ע ·1
ה.
שױן געקומען לײזער מיט די ,,אָדלערס“. דרײ ברענענדיקע
פֿערד ! זײ קאָנען ניש· אײנשטײן אױף אײן אָרט. אָדער זײ
טופּען מיט די פֿיס, אָדער זײ פֿאָרשקען מיט די נאָזלעכער און באַ---
שפּריצן מיר דאָס פּנים. איך װײס נישט, װאָס איך זאָל טאָן פֿריער :
צי איך זאָל קוקן אױף די פֿערד, צי איך זאָל חעלפֿן טראָגן די פּעקלעך
מיט די קישנס אין װאָגן אַרײן ? איך קאָן באַשטײן בײדע זאַכן :
איך שטײ בײ די פֿערד און זע, װי מע טראָגט די פּעקלעך מיט די
קישנס. אַ פֿולער װאָגן מיט פּעקלעך און מיט קישנס. אַ נאַנצער
באַרג מיט בעטגעװאַנט. שױן צײט אױפֿצוזעצן זיך און פֿאָרן. מיר
האָבן פֿינף און פֿערציק װיאָרסט צו דער באַן. אַלע זענען שױן דאָ :
איך, און מײן ברודער אליחו, און מײן שװעגערין ברכח, און אונדזער
חבר פּיני, און זײן װײב טײבל, און די נאַנצע משפּחח זײערע : פּיניס
טאַטע חערש־לײב מעכאַניק, שניאור דער זײגערמאַכער, פּיניס שװער
און שװיגער, דער מילנער מיט דער מילנערקע, און דער מומע קרײניס
טאָכטער מיטן פֿױגלש פּנים, און אפֿילו דער אַלטער זײדע רב העסי
איז אױך געקומען אָנזאָגן פּינין, װי אַזױ ער זאָל זיך פֿירן אין אַמעריקע.
פון אונדזער משפּחח זענען געװען נאָר אונדזערע מחותנים, יונה דער
בעקער מיט זײנע בנים. אָן עבירח, װאָס איך חאָב אײך ביז אַהער
נאָך נישט באַקענט מיט זײ. איצט איז נישט די צײט. מיר פֿאָרן
קײן אַמעריקע. אַלע דרײען זיך אַרום אונדז, קוקן אױף אונדז, ניבן
אונדז עצוה, מיר זאָלן זײן געחיט פֿאַר גנבים.
אין אַמעריקע זענען נישטאָ קײן גנבים·
אַזױ זאָגט מײן ברודער אליהו און טאַפּט זיך בײ דער קעשענע,
װאָס די מאַמע חאָט אים אײנגענײט אין אַזאַ אָרט, װאָס קײן גנב
אין דער װעלט װעט נישט אײנפֿאַלן, אַז דאָרט זאָל זײן אַ קעשענע.
דאָרט ליגט דאָס גאַנצע געלט, װאָס מיר האָבן אָפּגעלײזט פֿאַר אונ־
דזער האַלבער דירה. הפּנים, ס,איז דאָרט אַ היפּשע פּױטיקע. װאָרעמ
אַלע פֿרעגן אים, צי חאָט ער כאָטש גוט באַחאַלטן דאָס געלט ?
גוט ! גוט ! האָט קײן יסורים נישט ! זאָגט מײן ברו־
דער אליחו. עס איז אים שױן פּשוט נמאס געװאָרן איטלעכן באַזונדער
811 מאָט· פּײסי דעם הזגס
אָפגעבן דין---והשנון פֿאַרן געלט. דער עולם הײבט אָן זאָגן, מע זאָל
זיך געזעגענען. אַלע הײבן אָן זיך גרײטן צום געזעגענען. מע טוט
זיך אַ כאָפּ נישט · די מאַמע ! װאו איז די מאַמע ? קײנער װײסט
נישט, װאו איז די מאַמע ! מײן ברודער אליהו איז אױסער זיך. אונ־
דזער הבר פּיני האָ ט אין גאַנצן פֿאַרלאָרן דאָס האַלדז---טיכל. לײזער
טרײבט האַלדז און נאַקן. ער זאָגט, אַז מיר קאָנען פֿאַרשפּעטיקן די
באַן. שאַט ! אָן גי יט די מאַמע. דאָס פּנים איז איר רױט. די אױגן
פֿאַרשװאָלן. מײן ברודער אליהו פֿאַלט־צו צו איר.
װאָס איז מיט דיר ? װאו ביסטו געװען ?
אױפֿן הײל יקן אָרט, זיך געזעגענען מיטן טאַטן . . .
מײן ברודער ··ליהו קערעװעט זיך אָפּ אין אַ זײט. אַלע בלײבן
שטײן אָן לשון. זיב ט מיר פֿאָרן קײן אַמעריקע איז דאָס דאָס ערשטע
מאָל, װאָס דער טאַטע קומט מיר אױפֿן זינען. עס טוט מיר אַ צופּ בײם
האַרצן. איך טראַכט מיר : ,,אַלע פֿאָרן קײן אַמעריקע, און דער
טאַטע נעבעך בלײכט דאָ, אױפֿן הײליקן אָרט, אײנער אַלײן“ . . .
לאַנג טראַכטן לאָזט מען מיך נישט. מע טוט אױף מיר אַ קוק און מע
הײסט מיך קריכן אױפֿן װאָגן. װי אַזױ קאָן איך קריכן אױף אַזאַ הױכן
װאָגן מיט אַזאַ באַרג מיט בעטגעװאַנט ? ס,איז דאָ אַן עצה : לײזער
שטעלט מיר אונטער זײנע ברײטע פּלײצעס. פּלוצעם װערט אַ
קושערײ מיט אַ געװײן, אַ יללח. ערגער װי השעה־באָב. מער פֿון
אַלע װײנט די מאַמע. זי פֿאַלט אונדזער שכנח פּעסי אױפֿן האַלדז און
זאָגט : ,,איר זענט מיר געװען אַ שװעסטער, געטרײער פון אַ
שװעסטער ! · . . . אונדזער שכנה פּעסי װײנט נישט, נאָר איר
גראָבער גױדער ט·---ײסלט זיך, און גרױסע טרערן, װי באָכ, קײקלען
זיך איבער אירע פֿעטע, גלאַנצנדיקע באַקן. אַלע האָבן זיך שױן
צעקושט. נאָר פּינ נאָך נישט. זען פּינין קושן זיך דאַרף מען נישט
קײן טעאַטער. מחמת ער האָט אַ נידעריקע ראיה· טרעפֿט ער נישט
װאו מע דאַרף. אָדער ער קושט אין באָרד אַרײן, אָדער אין שפּיץ
נאָז, אָדער ער טובז זיך גאָר אַ בוצקע אין שטערן. דערצו האָט ער
אַ טבע, אַז ער גײ ט, שפּרינגט ער אונטער און פֿאַרטשעפּעט זיך אין
זײנע אײגענע פֿיס. איך זאָג אײך, פֿון פּינין קען מען בלײבן אָן אַ
בױך לאַכנדיק. דאַנקען השם יתברך, מיר זיצן שױן אין װאָגן. דאָס
שאַס, מיר פּאָרן ·ײן אַמערי·ע ·1
הײסט, איך האָב געװאָלט זאָגן : אױפֿן װאָגן. אױבן.אָן, אױף די
קישנס און צװישן די קישנס, זיצן : די מאַמע, ברכה און טײבל.
אַקעגן מײן ברודער אליהו און אונדזער חבר פּיני ; איך
מיט לײזערן אױף דער קעלניע. די מאַמע װיל אפֿילו, איך זאָל
מיך אַװעקזעצן בײ איר צופֿוסנס. זאָגט אָבער מײן ברודער אליחו, אָז
אױף דער קעלניע װעט מיר זײן בעסער. געװיס װעט מיר זײן
בעסער ! אױף דער קעלניע זע איך פֿאַר זיך די נאַנצע װעלט, און די
גאַנצע װעלט זעט מיך. לײזער נעמט זיך צו דער בײטש. דער
עולם געזעגנט זיך נאָך. די װײבער װײנען.
זײט געזונט !
פֿאָרט געזונט !
שרײבט אונדז פֿון אײער נעזונט !
זײט מצליח !
·
פאַרגעסט אונדז נישט !
שרײבט אַלע װאָך ! למען השם, יעדע װאָך אַ בריװ !
--- לאָזט גריסן משהן, מיט בתיהן, מיט מאירן, מיט זלאַ·ן,
סיט חנח פּערלען מיט שרח רחלען מיט זײערע קינדער.
גאָר פֿרײנדלעך ! זײט געזונט ! זײט געזונט !
אַזױ שרײען מיר אַלע פֿונעם װאָגן אַרױס און איך װאָלט געמעגט
שװערן, אַז מיר פֿאָרן שױן. לײזער האָט געשענקט אַלע דרײ אָדלערס
צו רעכטע שמיץ. אײנעם האָט ער מכבד געװען מיטן שטעקן אַחוץ.
די רעדער קאַטשען זיך. מיר שאָקלען זיך און העצקען זיך. איך
שפּרינג אונטער אױף דער קעלניע און פאַל שיר נישט אַראָפּ פאַר
פֿרײד. עס קיצלט מיך, עס גענדזלט מיך אין האַלדז. עס גלוסט זיך
מיר זינגען. מיר פֿאָרן, מיר פֿאָרן, מיר פֿאָרן קײן אַמעריקע !
0· מאָטל פּײסי דעם הזנס
תה ינח (טכ י נע) אָ ·ר ו · ען־געבעט א ו י ף י ·ד ·ש ; ·ז · ·
הי · סט א ו · ד דאָס ב וך מ י ט ד י תפּ · ל ות (טפּ י לעס) א י ·ף
י יד י ש פאַר פּ·--- ו יען.
ל י יענט א ונדז אַ גאַנצע ·ח י נה דערצי י לט א ונדז אַ לאַנגע מעשה.
ידיעח ( י עד י ע· ני י ס. ק ומט אָן אַ י ד י עה --- געלאָזט הערן
פ ו ן ז י ך, אָנגעק ומען אַ ני י ס.
הכם פו ן ךע1· מה נשתנה ( כאָכעם, מאַ נ ישטאַנע· א · ראָנ יש
גר ו · סער נאַר.
מח נשתנה ·מאַ נ ישטאַגע) ד י ערשטע װערטער · ו ן ד י · יר
קש י ות (קאַש עס· , װאָס מ,פֿרעגט פּסח בי ים סדר.
הורבח (כורװע) א י י נגעפאַל ן ה ו · ז.
דירח ( ד י רע· ה ו י ז, װא ו ינונג.
מ·ח (סעקאַד ) פּרי י ז.
די ן והשבו ן (ד · ן װכעשבן ) אָפּרעכענ יננ.
לשו ז ( לאָש ן · שפּראַו.
יללח ( י עלאָ· ע· נעשר· י, געו·י י ן.
חשם יתברך (האַשעם י י סבאָרעד· גאָט.
מצליח (מאַ·ל י אַך· זי יז ·אַגל יק ן.
למען חשם ·לסאַ ן האַשעם· א ומב·ד י גגט, א י ן גאָטס גאָמען.
סכנות ( סאַקאָנעס) --- געפּאַרן.
ערל ( אָרל) גו י · שלאָגן בלאַט מ יטן גו · (ערל· --- נע·ן
עפּעס ד·נם ג ו י , א י ס א ונטערק ו יפּן.
נתנען ( נאַס·ננען ) געבן.
כך חוח (קאָך האַװע· אַז ו י א י ז געװען.
כל טוב (ק· ל ט ואװ· --- פּ ו ן אָלדאָס ק וטס.
גדול· ן (געד י לע) ·רי י ד.
טיר גננעבעו די נרענעץ
א.
·
פאָרן מיט ·ר באַן איז אַ נן---עדן ! מיט דער פֿור איז אױך נישט
שלעכט, נאָר סע טרײסלט, און די זײטן טוען נאָכדעם זײער װײ.
לײזערס פֿערד פֿליען טאַקע װי די אָדלערס, פֿונדעסטװעגן האָבן מיר
זיך גענוג געשלעפּט, ביז מיר זענען געקומען צו דער סטאַנציע. און
אַז מיר זענען געקומען צו דער סטאַנציע, האָבן מיר נישט געקאָנט
אַרױס. מיר איז געװען גרינגער פֿון אַלעמען. איך בין דאָך גע־
זעסן מיט לײזערן אױף דער קעלניע. האַרט איז טאַקע נעװען, און די
בײנער האָבן גוט װײ געטאָן. דערפֿאַר חאָט מען אָבער געקאָנמ
אַראָפּשפּרינגען אין אײן מינוט. זײ האָבן שױן נישט געקאָנט
שפּרינגען. איר װײסט דאָך װער : מײן ברודער אליהו מיט מײן
שװעגערין ברכח, אונדזער חבר פּיני מיט זײן װײב טײבל, און די
מאַמע מײנע. ערגער פֿון אַלע איז געװען די װײבער. זײ זענען
אַרײן און פֿאַרזעסן געװאָרן · מע האָט פֿריער כאַדאַרפֿט אַרױס־
װאַרפֿן פֿונעם װאָגן אַלע פּעקלעך מיטן גאַנצן בעטגעװאַנט, און
ערשט נאָכדעם שלעפּן די װײבער אײנציקװײז. און דאָס האָט אַלץ
געטאָן לײזער. ער איז טאַקע אַ בײזער ײד און שעלט מיט טױטע
קללות. ער איז אָבער אַן ערלעכער, אַ געטרײער בעל־עגלח. אַן
עבידה, װאָס ער האָט אונדז אָפּגעװאָרפֿן מיט די פּעקלעך און מיטן
בעטגעװאַנט אױף דער סטאַנציע פֿון דער באַן, און אַלײן איז ער אַװע·
זוכן פּאַרשױנען אױף צוריק. מיר זענען געבליבן אָן אים עלנט, װי
אױפן װאַסער. ערשטגס, האָט אונדז דער גױ פֿון דער באַן אָנגעטאָן
צרוה. ער חאָט זיך געטשעפּעט צו אונדז פֿאַר די פּעקלעך. און נישט
אַזױ פֿאַר די פעקלעך, װי פֿאַרן בעטגעװאַנט. זײן עסק, װאָס מיר פֿירן
אַ סך קישנס. די מאַמע רעדט צו אים מיט גוטן. זי זאָגט אים, אַז מיר
פאָרן קײן אַמעריקע. װערט ער גזלן און זאָגט אונדז, אַז מיר זאָלן
פאָרן אין אַזאַ אָרט, װאָס איך שעם מיך אױסצוזאָגן.
121
· מאָסל פֿײסי ד· הזנס
--- מע דאַר·· מיטן ערל שלאָגן בלאַט, אים עפּעס געבן אױף
דער יד . . . .
אַזױ זאָגט מײן ברודער אליהו צו אונדזער חבר פֿיני. אונדזער
הבר פֿיני איז אונן---זער פֿירער, אונדזער קאָפּ. ער קאָן רעדן גוט רוסיש.
אַ חסרון, װאָס ע·· איז אַ גיסל צו אַ היציקער. מײן ברודער אליהו
איז אױך אַ גוטער כּעסן, אָבער ניט אַזױ היציק, װי פֿיני. באַלד צינדט
ער זיך אָז, װי אַ פֿײער, און זידלט זיך. ער גײט־־־צו צום נױ און טומ
מיט אים אַ שמועס אױף רוסיש. איך גיב עס אײך איבער אױף אונ־
דזער לשון :
--- הער נאָו דו, מענמשל ! דער שװאַרץ־יאָר װעט דיך נישט
נעמען, װאָס מיר ·אָרן קײן אַמעריקע מיט אַ סך קישנס און קישעלעך,
פֿאַר װעלכע מיר גיבן דיר אַ טרונק בראַנפֿן --- און שװײנ, חזיר !
אַװדאי האָט אים דער גױ נישט אָפּגעשװינן. ער האָט אימ אָ·
גערופֿן מיט אַלעו לײ נעמען : “זשיד כאַלאַמײז“, “הינטישע מאָרדע“,
“חזירשער אױער“, “פּאַהאַנער גלױבן“. מיר האָבן מורא נעהאַט פֿאַר
אַ סקאַנדאַל, פֿאַר פּאָליצײ. מײן מאַמע האָט שױן געבראָכן די הענט,
נעװײנט פֿאַר פֿינין :
--- װער האָט דיך נעבעטן, זאָלסט אַרױס מיט דײן צונג, באַװײזן,
אַז דו קענסט ?
--- האָט קײ· ·ורא נישט, דער ערל װעט נעמען אַ חצי רו“כ, און
סע װעט זיך איבערבעטן.
כך הוה. זײ האָבן זיך טאַקע איבע·נעבעמן. פֿיני האָט נישט
אױפֿגעהערט צו שיטן מיט רוסיש. דער ערל האָט נישט אױפֿגעהער·
צו שעלטן און האָט איבערנעטראָגן אַלע פֿעקלעך מיט אַלע קישנמ
אין אַ גרױסער שטוב מיט הױ· פֿענצטער, װאָס מע רופֿט דאָמ
“װאָקזאַל“. און · רשט דאָ הײבט זיך אָן די רעכטע חתונה. װאָס איז
שױן װײטער ? ז---ער נױ זאָנט, אַז מע װעט אונדז נישט אַרײנלאָזן אין
װאַגאָן אַרײן טיט אַזױ פֿיל קישנס און מיט אַזױ פֿיל שמאַטעס (דאָמ
מײנט ער, הפֿנים, די קאָלדרעס : אַ ביסל צעריסן דער אונטערשלאַג,
זעט זיך אַרױס די װאַטע, הײסט דאָס שױן גײ אים שמאַטעס). עס
בלײבט, מע זאָל נײן צום “נאַטשאַלניק“. װער זאָל נײן ? געװײנט־
לעך, פֿיני ! פּיני גײט מיטן גױ צום “נאַטשאַלניק“. איך גײ זײ נאָך.
מיר גנבענען די נרענעץ 321
מיטן ,,נאַטשאַלניק· שטעלט זיך אַװעק פֿיני אױסטענהן שױן גאָר
מיט אַן אַנדער לשון. ער בײזערט זיך שױן נישט אַזױ שטאַרק, נאָר
ער רעדט און מאַכט מיט די הענט. ער זאָנט אים עפֿעס מאָדנע װער־
טער, װאָס איך האָב זײ קײנמאָל נישט געהערט : ,,קאָלומבוס“ . . .
·ציװיליזאַציע“ . . . ,,אַלעקסאַנדער פֿאָן חומבאָלד“ . . . ,,סלאָנימ־
סקי“, ,,מאַטעמאַטיקע„ . . . די איבעריקע װערטער האָב איך שױן
פֿאַרגעסן. דער ,,נאַטשאַלניק“ האָט אים גוט אױסגעחערט, אָנגעקוקט
און אָפּגעשװ·גן. חפּנים, אַז פּיני האָט אים גוט דערלאַנגט ! פֿונ־
דעסטװעגן, חאָט דאָס אױך נישט געחאָלפֿן. מע האָט געמוזט אַװעק---
געבן דאָס נאַנצע בעטגעװאַנט אין באַגאַזש און אַרױסנעמען אַ קבלח.
די מאַמע איז געװען אױסער זיך : אױף װאָס װעלן מיר שלאָפֿן ?
ב.
די מאַמע האָט זיך אומזיסט געזאָרגט : אױף װאָס װעלן מיר
שלאָפֿן ? איך בין אײך שױן מוחל דאָס שלאָפֿן. איך װאָלט אַ בעלן
נעװען, ס,זאָל כאָטש זײן װאו צו זיצן. װי אױף צו לחכעיס, איז אין
װאַגאָן אַזױ עננ, אַז מען קאָן דערשטיקט װערן. אַחוץ אונדז, פֿאָרן
נאָך אַ סך פּאַרשױנען, ײדן און קריסטן, און מע שלאָגט זיך פֿאַר די
ערטער. איבערן בעטגעװאַנט חאָבן מיר פֿאַרשפּעטיקט אַלע בעסטע
ערטער. מיר האָבן קױם באַז·ט די װײבער מיט די פּעקלעך אױף
דער ערד. די מאַמע אין אײן זײט װאַגאָן, ברכח און טײבל אין דער
אַנדערער זײט װאַגאָן. אַז זײ װילן רײדן, מוזן זײ שרײען הױך איבערן
גאַנצן װאַגאָן. לאַכט מען פֿון זײ. מײן ברודער אליהו און אונדזער
חבר פּיני זענען געבליבן הענגען, װי אין דער לופֿטן, נישט אַחין,
נישט אַהער. פּיני איז בלינד, כאַפּט ער אַלע מאָל אַ קלאַפּ אין
שטערן. און איך ? פֿאַר מיר זאָרגט אײך נישט. מיר איז גוט.
מיר איז אױסגעצײכנט. מע קװעטשט מיך טאַקע פֿון אַלע זײטן.
איך שטײ אָבער בײ אַ פֿענצטער. דאָס, װאָס איך זע, חאָט איר געװיס
קײנמאָל נישט געזען. פֿאַר מײנ· אױגן פֿליען שטיבער, װיאָרסטן,
בײמער, מענטשן, פֿעלדער, װעלדער --- ס,איז נישט צו באַשרײבן !
און װי אַזױ פֿליט די באַן ! און װי אַזױ קלאַפּן די רעדער ! װי אַזױ
4· מאָסל פּײסי ד· הזנס
טראַסקעט דאָס ! װי אַזױ פֿײפֿט דאָס ! װי אַזױ קװיטשעט דאָס !
די מאַמע האָט מורא איך זאָל נישט אַרױספֿאַלן דורכן פֿענצטער,
שרײט זי אַלע מינוט אױף אַ קול : “מאָטל ! מאָטל !„ אוז עפֿעס
אײנער אַ פּריצל מיט בלױע ברילן קרימט איר איבער און זאָגט איר
נאָך מיטן אײגענעם ניגון : ·מאָטל ! מאָטל !“ אַלע קריסטן לאַכן.
די ײדן מאַכן זיך נישט װיסנדיק. די מאַמע הערט זײ אַװדאי װי דעם
פֿאַראַיאָריקן שנײ. זי הערט נישט אױף צו שרײעז : “מאָטל !
מאָטל ! “ װאָס װי·· זי װײטער ? זי װיל, איך זאָל עפּעס נעמען אין
מױל אַרײן. מיר פֿירן מיט זיך פֿון כל טוב : רעט·ך, און ציבעלעס,
אוז קנאָבל, און גרינע אוגערקעס, און האַרטע אײער, אױף יעדן
אײנציקן אַן אײ. איך האָב שױן לאַננ נישט אַזאַ הנאה געהאַט פֿו·ם
·········· ··ל··
ציט זיך אױס, װי ··אַנג ער איז, און רופֿט זיך אָן צוס ·ריצל, װאָס מיט
ױ בלױע ברילן, אױף ·ײן װמישער שפֿראַך :
--- אַ קאַק װי קושאַיעטע סװיניאַ ? (און אַז איר עסט חזיר ?)
די דאָזיקע װערטער האָבן דערלאַנגט די קריסטן ביזן בײן אַרײן.
אײנעם פֿון זײ האָט דאָס, הפֿניט, אָנגענוסען בײ דער לעבער. עו
האָט זיך אױפֿגעכאַפֿט און האָט אַראָפֿגעלאָזט אונדזער חבר פֿינין אַ
פֿאַטש, אַז עס האָט געגעבן אַ קלונג. פֿיני האָט פֿײנט אָ·װײנן.
ער האָט אים געו··אָלט געבז צװײ צוריק. איז ער דאָך אָבער ·לינ·
טרעפֿט ער אין אַן אַנדער קריסט. אַ גליק, װאָס עס קומט אַרײן דער
קאָנדוקטאָר מיטן אײבער---קאָנדוקטאָר, און עס װערט אַ טומל, אַ מהומה,
אַלע רעדן. די ײדן קלאָגן זיך אױף די קריסטן. אײנעם האָט ·ן
אָפּגעקװעטשט אַ פֿינגער פֿון פֿוס מיט אַ טשעמאַדאַן. אײנעס האָמ
מען אַרױסגעװאָר··ן דאָס היטל דורכז פֿענצטער. די קריסטן שרײען :
ס,אַ ליגן, ס,אַ בילבול ! די ײדן שטעלן עדות, און דװקא צװײ קריסטן.
·· ······ ··ל··ב····ו···מג·ל··ין ···
האַלט אַ נאַנצע דרשה. עס לױפֿן־אָפֿ אַזױ עטלעכע סטאַנצי·ס. אױף
יעדער סטאַנציע לײדיקט אױס דער װאַגאָן אַ פֿאָר פֿאַרשױנדלעך.
מיר ננבענען ױ גרענעץ 5·
עס װערט אַלע מאָל גראַמער. אונדזערע װײבער זיצן שױן, װי די
פּריצטעס, אױף די בענק טיט זײערע פּעקלעך. מײן ברודער אליחו
און אונדזער חבר פֿיני האָבן זיך מחיח געװען. זײ האָבן די בעסטע
ערטער. ערשט דאָ דערזעט טײבל, אַז בײ איר מאַן פּיני איז אױפֿ־
געלאָפֿן אַ באַק, און מען קאָן דערקענען פֿינגער. טײבל איז אױס
מענטש. זי חאָט אױף אים רחמנות. פּיני שװערט איר, אַז ער פֿילט
נישט קײן זאַך. ער פֿילט נאָר, װי סע שמאַרצט. ס,װעט באַלד
איבערגײן. ער האָט פֿײנט רעדן פֿון אַזעלכע זאַכן. ער רעדט בעסער
םיט די ײדן. ער פֿרעגט, װאוהין זײ פֿאָרן. אַ סך פֿון זײ פֿאָרן קײן
אַמעריקע. דערחערט, אַז קײן אַמעריקע, װערט אױף אונדז אַ גדולה.
סטײטש, װאָס האָט איר געשװיגן ביז אַהער ? מיר פֿאָרן
דאָך אױך קײן אַמעריקע !
אַזױ זאָגט זײ פּיני, און מיר װערן גיך באַקאַנט. מיר װײסן אַלע,
פֿון װאָסער שטאָט איטלעכער פֿאָרט און צו װעמען.
איר קײן ניו־יאָרק ? מיר קײן פֿילאַדעלפֿיע.
װאָס איז דאָס פֿילאַדעלפֿיע ?
אױך אַ שטאָט, װי ניו---יאָרק.
פּאַװאָליע, האַלט זיך אײן ! פֿילאַדעלפֿיע קעגן ניו---
יאָרק איז אַזױ װי אײשישאָק קעגן װילנע, דראַזשנע קענן אָדעס, אָט־־־
װאָצק קעגן װאַרשע, סעמיאָנאָװקע קעגן פּעטערבורג, קאָזעלעץ קענן
כאַרקאָװ . . .
טע־טע---טע ! איר זענט דאָך עפּעס אױסגעװען אַ װעלט, קײן
עין־הרע !
לאָם איך עס פֿאַרמאָגן ! אױב איר װילט, װעל איך אײך
אױסרעכענען אַלע שטעט, װאָס איך בין דאָרט געװען . . .
דאָס לאָזט איבער אױף שבת. זאָגט בעסער, ײדן, װאָס טו
איך מיט דער גרענעץ ?
איר װעט טאָן דאָס, װאָס מיר טוען, דאָס װאָס אַלע טוען.
דאָ רוקן זיך צונױף אַלע ײדן אינאײנעם, און מע שמועסט װעגן
גנבענען די גרענעץ. איך פֿאַרשטײ נישט, װאָס הײסט דאָס ,,גנבע־
נען די גרענעץ· ? מיר זענען דען גנבים ? . . . װעמען פֿרעגט מען ?
די מאַמע איז אַ ײדענע. װאָס װײסט אַ ײדענע ? מײן ברודער אליהו
6· מאָטל פּײסי ד·ט חזנס
האָט פֿײנט, אַז מע דולט אים אַ קאָפּ. אַ ײנגעלע װי איך, זאָגט ער,
דאַרף זיך נישט אַרײנמישן צװישן גרױסע. פּיני איז פֿאַרטראָגן. ער
רעדט. אַלע רעדן· איטלעכער דערצײלט אַן אַנדער מעשח פֿון אַן
אַנדער גרענעץ. אי ינער זאָגט, אַז אױף בראָד איז בעסער װי אומעטום.
קומט צו גײן אַ דריטער און זאָגט, אַז אונגעני איז אױך נישט שלעכט.
װערט אַ געלעכטער : “אונגעני איז אױך מיר אַ גרענעץ ! רומעניע
אױך מיר אַ לאַנד ! ימח שמם זאָלן זײ װערן מיט זײער לאַנד און מיט
זײער גרענעץ ! “
שאַט, מיר זענען שױן בײ דער ג·נעץ !
ג.
“די גרענעץ“, האָב איך געמײנט, איז מיט הערנער. צום סוף
נאָרנישט : די אײג·נע הײזער, די אײגענע ײדן מיט די אײנענע
נױים, װאָס בײ אונרז. אפֿילו אַ מאַרק מיט קלײטן, מיט שטעלכלעך ---
אַלצדינג װי בײ ··ונדז. מײן שװעגערין ברכה און אונדזער חבר
פּיניס װײב טײבל זענ· געגאַנגען אין מאַרק אײנקױפֿן. איך װיל
אױך מיט זײ גײן לאָזט מיך די מאַמע נישט אָפֿ פֿון זיך אױף אײן
מינוט. זי האָט מורא, מע זאָל מיך נישט אַװעקגנבענען סאַמע בײ
דער גרענעץ. מײן ברודער אליהו און אונדזער חבר פּיני זענען
נישטאָ. זײ דרײע ן זיך אַרום מיט פֿרעמדע ײדן, װאָס איך קען זײ
נישט. די מאַמע זאָגט, אַז דאָס זענען אַגענטן. די אַגענטן װעלן מיט
אונדז גנבענען די גרענעץ. אײנער זעט טאַקע אױס װי אַ גנב. אַ
גרינע קאַפּאָטע, אַ װײסער שירעם, און אױגן גנבישע. דער אַנדערער
איז דװקא אַ פֿײנער מענטש מיט אַ קאַפּעליוש. און אַ ײדענע דרײט
זיך אױך אַרום אין קאָן. די ײדענע װײזט אױס אַ פֿרומע, אַן ערלעכע.
זי טראָגט אַ שײטל אױפֿן קאָפּ און רעדט מיט גאָט. זי פֿרעגט די
מאַמע, װאו זי װעט בענטשן ליכט, אױב מיר האַלטן דאָ שבת ? די
מאַמע זאָגט, אַז מיר האַלטן דאָ נישט קײן שבת. שבת װעלן מיר
שױן, זאָגט זי, מיט גאָטס הילף, זײן אױף יענער זײט. די ײדענע
מאַכט אַ פֿרום פּגים און זאָגט : אָמן, רבונו־של־עולם ! זי האָט
אָבער מורא, זאָגט זי, אַז מע פֿירט אונדז אין באָד אַרײן. די אַגענטן,
מיר גנבענען ױ גרענעץ 7·
זאָגט זי, װאָס מיר האַנדלען מיט זײ, זענען פּראָסטע גנבים. זײ װעלן
אױסנאַרן בײ אונדז דאָס געלט, זאָגט זי, און װעלן אונדז אַרײנפֿירן
אין אַ בלאָטע אַרײן. אױב מיר װילן, זאָגט זי, גנבענען די גרענעץ,
זאָלן מיר גנבענען מיט איר, װעט אונדז זײן, זאָגט זי, אַז װאױל און
גוט ! . . . אַזױ ? איז זי, הײסט עס, אױך אַ גנבטע ? חײנט װאָס
טראָגט זי אַ שײטל און רעדט מיט גאָט ? . . .
שױן געקומען מײן ברודער אליחו מיט אונדזער חבר פּיני. בײדע
זענען עפּעס שטאַרק צעטראָגן. הפּנים, זײ האָבן זיך צעקריגט ?
אײנער זאָגט אױפֿן אַנדערן, אַז איבער אים װעלן מיר דאָ מוזן שבת
האַלטן. שבת חאַלטן אַלײן איז נאָך גאָרנישט. מיר װערן געװאָר,
אַז בײדע אַגענטן האָבן זיך באַרימט, אַז מע װעט אונדז מסון, אַז מיר
װילן גנבענען די גרענעץ. ביז עפּעס װאָס די מאַמע װײנט דער־
װײל. מײן ברודער אליהו בײזערט זיך אױף איר, װאָס זי מאַכט אַ
תל פֿון די אױגן. איבער אירע אױגן, זאָגט ער, װעט מען אונדז אַלע---
מען נישט אַרײנלאָזן קײן אַמעריקע ! מײן ברודער אליהו און פּיני
הערן אױף צו חאַנדלען מיט די אַגענטן. זײ זאָגן : אַן עק, מיר פֿאַרן
נישט קײן אַמעױקע און גנבענען נישט די גרענעץ ! מיר רײסט זיך
אָפּ אין חאַרצן. איך מײן, ס,איז טאַקע אַן אמת. צום סוף, איז דאָס
נאָר אַן אױסרײד. פּיניס קאָפּ ! דאָס האָבן זײ אומיסטנע אַזױ גע־
זאָגט, בכדי זיך אָפּטשעפּען פון די אַנענטן. און מיר האָבן גענומען
האַנדלען מיט דער ײדענע. די ײדענע חאָט גענומען אַן אױפֿגאָב און
האָט אונדז געזאָגט, מיר זאָלן זײן גרײט אױף הײנט אַרום האַלבע
נאַכט. די נעכט זענען פינצטערע נעכט. סוף חודש. אױסנעצײכנט
גוט אױף צו גנבענען די נרענעץ. איך װאָלט שױן געװאָלט דערלעבן
זען, װאָס הײסט דאָס ,,גרענעץ“ און װי אַזױ װעלן מיר דאָס גנבענען ?
·
אַ גאַנצן טאָג זענען מיר געװען באַשעפטיקט מיט די זאַכן. מיר
האָבן אַלצדינג באַדאַרפֿט אײנפּאַקן און אַװעקגעבן דאָס דער ײדענע.
די זאַכן װעט זי אונדז איבערפּעקלען נאָכדעם. דער עיקר זענען בײ
איר, זאָגט זי, די נפֿשות. און זי זאָגט אונדז אָן, װי אַזױ מיר זאָלן זיך
821 מאָטל פּײסי ועט הזנס
פֿירן. אַז ס,װעט װערן, זאָגט זי, האַלבע נאַכט זאָלן מיר אַרױסגײן
הינטער דער שטאָנ·. דאָרט איז פֿאַראַן, זאָגט זי, אַ בערגל. זאָלן מיר,
זאָגט זי, דאָס בעו---גל דורכלאָזן, און נעמען זיך לינקס, און גײן אַזױ
לאַנג, ביז מיר װעלן קומען צו אַ שענקל. אין שענקל זאָל אַרײנגײן
נאָר אײנער פֿון ··ונדז, נישט אַלע. אין שענקל װעלן מיר טרעפֿן,
זאָגט זי, צװײ קריסטן טרינקען בראָנפֿן בײ אײן טישל, זאָלן מיר צו־
גײן, זאַגט זי, צו ד י קריסטן און אַ זאָג טאָן ,,חײמאָװאַ“ איז שױן
גענוג. װיבאַלד זי י װעלן דערהערן, זאָגט זי, דאָס װאָרט ,,חײמאָװאַ·
(ס,איז איר נאָמען··, אַזױ װעלן זײ אױפֿשטײן און גײן מיט אײך ביזן
װעלדל. אין װעלד ל װעלן אױף אײך װאַרטן נאָך פֿיר גױים. טאָמער
װעלן זײ שלאָפֿז, · אָלט איר זײ אױפֿװעקן. אין װעלדל אַז איר װעט
גײן, זאָלט איר, זאָגט זי, זײן שטיל, קײן פּיפּס נישט אַרױסלאָזן, מע
זאָל חלילה נישט דערהערן און אױסשיסן. אױף יעדן טריט, זאָגט
זי, איז דאָ אַ סאָלן·אַט מיט אַ ביקס און שיסט . . . פֿון װעלדל, זאָגט
זי, װעלן אײך שױן די קריסטן אַרױספֿירן אױפֿן רעכטן װעג, באַרג
אַראָפּ, און אָט זענט איר שױן אױף יענער זײט . . .
מיר איז די מעשה מיטן בערגל, מיטן שענקל, מיטן װעלדל
שטאַרק געפֿעלן. די מאַמע חאָט אַ ביסל מורא. ברכה און טײבל
אױך מיר לאַכן פֿון זײ. פֿרױען ציטערן פֿאַר אַ קאַץ אױך ! . . .
קױם דערלע·נט נאַכט. אָפּגעדאַװנט מעריב, אָפּגעגעסן װע־
טשערע, האָבן מי ר אָפּגעװאַרט ביז עס װעט װערן רעכט פינצטער.
פּונקט צװעלף דעב· זײגער האָבן מיר זיך אַלע, זאַלבעזעקסט, געלאָזט
אין װעג אַרײן. ··ריער זענען געגאַנגען מיר, מאַנצבילן. נאָך אונדז
זענען נאָכגעגאַנג· ן די װײבער, װי געװײנטלעך. אַזױ װי די ײדענע
האָט נביאות געזאָגט, אַזױ איז טאַקע געװען. אַרױסגעגאַנגען פון
שטאָט, האָבן מיךי דערזען אַ בערגל. האָבן מיר דורכגעלאָזט דאָס
בערגל און זיך גענומען לינקס. פֿון דאָרטן זענען מיר געגאַנגען און
געגאַנגען און דערזען נאָך אַ בערגל. פֿון דעם בערגל האָבן מיר זיך
גענומען, װי זי ה··ט אונדז געזאָגט, רעכטס און זענען געגאַנגען אַזױ
לאָנג, בי· מיר האָכן דערזען אַ שענקל. אין שענקל איז אַרײן אײנער
פֿון ארנדז. װער ? געװײנטלעך, פּיני. מיר װאַרטן אַ האַלבע שעה,
אַ שעה, צװײ שעח נישטאָ פּיני. הײבן אָן די װײבער זאָגן, מע
מיר גנבענען ױ נרענעץ 9·
זאָל גײן זען, װאו איז פֿיני ? װער זאָל גײן ? מײן ברודער אליחו.
זאָגט די מאַמע : זי װיל נישט. זאָג איך : “אָט־אָ נײ איך“. זאָגט
די מאַמע : זי האָט מורא. שאַט ! אָט איז פּיני. ,,װאו ביסטו געװען
אַזױ לאַנג ?„ --- ,,אין שענקל“. ,,װאו זענען די קריסטן ?“ “זײ
שלאָפֿן„. פֿאַרװאָס האָסטו זײ נישט געװעקט ?“ פֿון װאַנען
װײסט איר, אַז איך האָב זײ נישט געװעקט ?„ “פֿאַרװאָס האָסטו
זײ נישט געזאָגט ,חײמאָװאַ, ?· ,,פֿון װאַנען װײסט איר, אַז איך
האָב זײ נישט ג·אָגט ?„ ,,נו ?„ --- “נו־נו !· --- “איז דאָך ש·כט !“
,,װער זאָגט דען, אַז ס,איז נוט ?· . . .
ה.
מײן ברודער אליהו איז טאַקע אַ חכם. ער זאָגט, זײ זאָלן גײן
בײדע אין שענקל אַרײן, פּרואװן נאָך אַ מאָל אױפֿװעקן די קריסטן.
כּך הוה. עס האָט נישט גענומען קײן האַלבע שעח, מיר טוען אַ קוק,
זײ גײען מיט די צװײ גו·ים. די גױים זענען נאָך פֿאַרשלאָפֿן, אַ ביסל
שיכורלעך און שפּײען און שילטן זיך סכנת נפֿשוה. דאָס װאָרט
,,צום טײװל“ װערט איבערנעחזרט אפֿשר הונדערט מאָל. די װײבער
הײבן אָן, דאַכט מיר, מורא האָבן. איך דערקען נאָך זײער זיפֿצן און
זײער קרעכצן און נאָך דעם ,,רבונו־של־עולם“, װאָס די מאַמע דער־
מאָנט אַלע מינוט שטילערהײט. הױך האָט זי מורא. מע הערט
נישט פון אונדז קײן פּיפּס. מיר גײען און גײען, און מער קײן גױים
זעען מיר נישט. װאו זענען די איבעריקע פֿיר ? פּלוצעם שטעלן זיך
אָפּ אונדזערע צװײ גױים און רופֿן זיך אָפּ צו אונדז, מיר זאָלן זײ
זאָגן, דױפֿל נעלט מיר האָבן. עס פֿאַלט אָן אױף אונדז אַזאַ שרעק, אַז
מיר קאָנען נישט רעדן קײן װאָרט. שטעלט זיך אַרױס די מאַמע און
זאָגט, אַז מיר האָבן נישט קײן געלט. זאָגן זײ : ס,אַ ליגן. אַלע ײדן
האָבן געלט. און נעמען־אַרױס צװײ לאַנגע מעסערס און טראָגן
אונדז צו גלײך צום פּנים און זאָגן : “װעט איר אונדז נישט אָפּגעבן
באַלד אין נאַנצן װאָס איר האָט, זענט איר געקױלעטע ! “ . . . אַלע
שטײען אָן לשון און ציטערן, װי די לעמעלעך. רופֿט זיך אָפּ די מאַמע
צו מײן ברו·ר אליהו, ער זאָל אױפֿבינדן די קעשענע און אָפּגעבן
031 מאָטל פּײסי דעם הזנס
דאָס געלט (דאָס איז דאָס געלט, װאָס מיר האָבן אָפּ·לײזט פֿאַר או·
זער האַלבער דירה·. אין דער מינוט געפֿעלט מײן שװענערין בוכה
צו פֿאַלן חלשות. דערזען, אַז ברכה איז געפֿאַלן, שרײט די מאַמע :
געװאַלד ! אױף אי·--- קוקנדיק, שרײט טײבל אױך : נעװאַלד ! פּלוצעמ
--- טראַך־טאַרעראַ·--- ! . . . דאָס האָט מען אױסגעשאָסן. דער שאָמ
צעטראָגט זיך מיט אַ װידערקול איבערן נאַנצן װאַלד. די גױים זענעו
אױסגעטריקנט ·װאָרן. ברכה האָט זיך אױפֿגעכאַפֿט. די מאַ·
כאַפּט מיך מיט אײן האַנט און מײן ברודער אליהו מיט דער אַנדערער
האַנט :
--- קינדער ! לאָמיר לױפֿן ! . . . ·ר שומר ישראל איז מימ
אונדז ! . . .
איך װײס ניש ט, װאו עס נעמט זיך צו איר אַזױ פֿיל כּוח אױף צו
לױפֿן. אַלע מאָל ·אַרטשעפּען מיר זיך אין אַ בױם און פֿאַלן. מיר
שטײען־אױף און לױפֿן װײטער. אַלע מאָל דרײט־אױס די מאַמע ·מ
קאָפּ צוריק און טוט אַ פֿרעג שטילערהײט :
--- פּיני, דו לױפֿסט ? ברכה, דו לױפֿסט ? טײבל, דו לױפֿסט ·
לױפֿט, לױפֿט, דער שומר ישראל איז מיט אונדז.
װיפֿל מיר זענ··ן אַזױ געלאָפֿן --- קאָן איך אײך ניט זאָגן. פֿונעמ
װאַלד זענען מיר שױן לאַנג אַרױס. עס הײבט אָן װערן װי טאָגלעך.
עס בלאָזט אַ קיל װינטל. נאָר אונדז איז הײס סכּנות. מיר דערזעען
פֿאַר זיך אַ גאַס און נאָך אַ נאַס. אַ װײסן קלױסטער, נערטנער, הױפֿן,
שטיבלעך. הפּנים, דאָס איז דאָס שטעטל, װאָס די ײדענע האָט אונדן
נעזאָגט נביאות. ו ---י באַלד אַזױ זענען מיר דאָך שױן פֿון “יענער זײט“.
מיר באַגעגענען אַ ײדן, מיט אַזעלכע פּאות, װאָס איך האָב אױף מײן
לעבן נישט געזען. אַ קאַפּאָטע טראָגט ער אַ לאַנגע, אַ צעפֿליקטע.
אױפֿן חאַלדז אַ נרינעט שאַל. ער טרײבט אַ צינ. טיו שטעלן אימ
אָפּ מיט דער ציג און גיגן אים “שלום“. דער ײד פֿון דער ציג באַ·
טראַכט אונדז פֿון קאָפּ ביז די פֿיס. פּיני פֿאַובינדט מיט אים אַ
שמועס. דער ײד פֿון דער ציג רעדט עפּעס מאָדנע. טאַקע אונדזער
לשון, נאָר מיט פּהחן. פּיני פֿרעגט איט, צי ס,איז נאָך עפֿעס װײט
צו דער גרענעץ ? דער ײד פֿון דער ציג קוקט אימ אָן : “װאָסער
מיר גנבענען ױ גרענעץ 131
גרענעץ ? · . . . עס לאָזט זיך אױס אַ מעשח, אַז מיר זענען שױן לאַנג
אױף דער זײט, מיר זענען שדין װײט פון דער רוסישער גרענעץ.
װי באַלד אַזױ, הײנט װאָס זשע לױפֿן מיר, װי די משוגעים ?
עס פֿאַלט אָן אױף אונדז אַלעמען אַ מוראדיק געלעכטער. די
װײבער פֿאַלן אַזש צו דער ערד לאַכנדיק. נאָר די מאַמע הײבט אױף
די הענט אַרױף : ,,איך דאַנק דיר, גאָטעניו ! “ און צעװײנט זיך.
.
ימח ·מם ( יעמאָך שמאָם· פאַרשאָלטן זאָלן ז י י װערן.
שײטל ·····
מסרן (מאַסערן · א ו י סזאָגן א ו יף עמעצן.
נפּשות (נעפאָשעס· מענטשן.
פּחך ( פּאַכאָד· מ ורא (מ ו י רע· .
חלשות ·כאַלאָשעס· נ יט גוט װערן.
שומר ישראל (ש ו ימער י סראָא י יל· ה יטער פ ו ן ד י י ידן.
טיר זענען שױן אין נךאָך
א.
װײסט איר, װאו מיר שפּאַרן־אָן ? אַזש אין בראָד ! איך מײן,
אַז מיר זענען שױן נאָענט צו אַמעריקע. אַ שײנע שטאָט איז
בראָד ! ס,איז גאָרנישט די שטאָט, די גאַסן, די מענטשן, װאָס בײ
אונדז. דאָס הײסט, די ײדן זענען די אײגענע ײדן, װאָס בײ אונדז.
און אױב איר װילט זענען זײ נאָך מער ײדן, װי אונדזערע ײדן. די
פּאוה אַ סך לענגערע, װי בײ אונדזערע. די קאַפּאָטעס בײ זײ זענען
·מעט ביז דער ערד· זײ טראָגן מאָדנע קאַפעליושלעך, גאַרטעלעך,
מיט שיך און זאָקן, און די װײבער פּאַרוקן. נאָר דאָס לשון זײערס
--- אױ, דאָס לשון ! דײטש רופֿט מען דאָס. ס,איז גאָרנישט דאָס,
װאָס בײ אונדז. דאָכ· הײסט, די װערטער זענען די אײגענע װערטער,
װאָס בײ אונדז, נאָר מיט פּתחן. למשל : ,,װאָס„ איז ,,װאַס„, “דאָס“
איז “דאַס“, ,,שלאָפֿן,, איז “שלאַפֿען“, “ברױט“ איז “בראַײט“,
“מאיר“ איז מאַײער ,, אַ “בהמה“ איז ,,בהאַײמע“, אַ ,,שײגעץ“ ---
“שאַײגעץ“, ,,מילך·' איז ,,מעלך“, ,,ליכט“ איז ,,לעכט,,, אַ
“ײד„ איז אַ ,,יאיד„, אַ “ײדענע„ --- אַ “יאידענע“, ,,קינד,, איז
,,קונד„, אַ ,,טינטערל· איז אַ ,,טונטירל“, אַ ,,ציבעלע“ איז אַ ,,צײבע־
לע,', אַ ,,סירניקל„ אַ ,,שװיבעלע“. הײנט דאָס רעדן זײערס ! אַז
זײ רעדן, זינגען זײ· עס קומט אױס גלײך, װי זײ װאָלטן שטענדיק
מעביר געװען די סד ---ה. מיר האָבן באַלד געכאַפּט דעם שניט. דער
ערשטער איז געװען אונדזער חבר פּיני. ער האָט אָנגעהױבן רעדן
דײטש כּמעט פֿונעם ערשטן טאָג, װאָס מיר זענען געקומען. אים איז
געװען גרינגער, װײי· דײטש האָט ער געלערנט נאָך אין דער הײט.
מײן ברודער אליהו זאָגט, אַז כאָטש ער האָט קײן דײטש קײנמאָל
נישט געלערנט, פֿונדעסטװעגן פֿאַרשטײט ער נישט װינציקער פֿון
1·
מיר זענען שױן אין בראָך 331
אים. איך הער מיך צו, װי מע רעדט אױף דײטש, און לערן מיך. אין
אַ פֿרעמד לאַנד מוז מען קענען די שפּראַך. אַזױ זאָגט פּיני. זײן װײב
טײבל רעדט שױן אױך האַלב דײטש, האַלב ײדיש. מײן שװעגערין
ברכה, אליהוס װײב, װאָלט אפֿשר אױך װעלן רעדן דײטש, קאָן זי
נעבעך נישט. אַ גראָבער קאָפּ בײ איר ! זעט איר, די מאַמע װיל
נישט הערן פֿון קײן דײטש. זי װעט, זאָגט זי, רעדן אַזױ װי זי האָט
גערעדט אין דער הײם. ברעכן זיך די צונג צוליב די דײטשן איז זי
נישט מהױב. זי איז גאָר אױף זײ ברוגז. זי האָט געמײנט, אַז די
דײטשן זענען ערלעכע מענטשן. צום סוף, איז זי געװאָר געװאָרן,
אַז זײ זענען אױך נישט קײן גרױסע צדיקים. אַנדמעלטן איז זי געװען
אין מאַרק, האָט מען זי אָפּגענאַרט אױף דער װאָג. זי האָט געזאָגט,
מע זאָל איר געבן אַ פֿונט, און געגעבן חאָט מען איר זי װײסט
אַלײן נישט װיפֿל.
אַזױ דערצײלט די מאַמע און לאָזט־אױס, אַז צװישן די דײטשישע
ײדן זענען, הפּנים, אױך דאָ גנבים. דערחערט מײן שװעגערין ברכח,
כאַפּט זי זיך אױף און פֿײערט און מאַכט מיט די הענט :
גנבים זאָגט איר, שװיגער ? אַ גנב אױף אַ גנב ! אײן גנב
גרעסער פֿונעם אַנדערן ! מע דאַרף זיך פֿאַר זײ היטן ערגער װי בײ
אונדז ! בײ אונדז װײסט מען כאָטש, אַז אַ גױ איז אַ גנב.!
--- בײ אונדז, נאַרעלע, װײסט דער גױ אַלײן, אַז ער איז אַ גנב.
אַזױ זאָגט די מאַמע און דערצײלט אַ מעשח מיט כימקען. ס,איז
געװען בײ אונדז אַמאָל אַ שיקסע כימקע. דער טאַטע, עליו השלום,
האָט נאָך דעמאָלט געלעבט. איז די כימקע געװען זײער אַ װאױלע
שיקסע, נאָר אַ ביסל אַ גנבטע. אַז אַלע זענען אַװעקגעגאַנגען פֿון
שטוב, פֿלעגט זי נישט װעלן בלײבן אַלײן. זי האָט מורא געהאָט פֿאַר
זיך אַלײן, זי זאָל עפּעס נישט אַװעקגנבענען . . .
ב.
אַלצדינג איז בײ די דײטשן אַנדערש. אפֿילו דאָס געלט איז
אױך נישט, װי בײ אונדז. דאָ װײסט מען נישט פֿון קאָפּיקעס,
גריװנעס, צװאַנציקער, פֿערציקער. דאָ װײסט מען נאָר גרײצערס.
431 מאָטל פּײסי ועס הזגס
·
אַלצדינג פֿאַרקױפֿט זיך דאָ אױפֿן גרײצער. פֿאַר אונדזערן אַ רובל
גיט מען אײך אָן אַ שיעור גרײצערס. מײן מאַמע געפֿינט, אַז ס,איז
נישט קײן געלט. ס,איז קנעפּלעך. מײן ברודער אליהו זאָגט, אַז זײ
צעגײען זיך עפּעס אונטער די פֿינגער, אַזױ װי שנײ. אַלע טאָג זעצט
ער זיך אַװעק אין אַ װינקעלע, און טרענט אױף די קעשענע, און
נעמט־אַרױס אַ רוב··, און פֿאַרנײט די קעשענע צוריק. אױף מאָרנן
טרענט ער װידער אױף די קעשענע, נעמט־אַרױס אַ רובל און פֿאַרנײט
צוריק. אָט אַזױ אַ· ע טאָג. און די טעג גײען אַװעק, און אונדזערע
פּעקלעך מיט אונדזע ר בעטגעװאַנט זענען נאָך אַלץ נישטאָ. די ײדע־
נע, װאָס האָט מיט ··ונדז געגנבעט די גרענעץ, האָט אונדז, הפּנים, אָנ־
געטאָן אַ רעכטן ס··אָדעק. אַחוץ װאָס מען איז אונדז באַפֿאַלן אין
װאַלד, טאַקע אירע שומרים אַלײן, װעלן מיר נאָך אפֿשר בלײבן אָן
זאַכן. די מאַמע הערט נישט אױף צו ברעכן די הענט און צו װײנען
אױף די זאַכן. “דאָ·מ בעטגעװאַנט ! די קישנס ! װי אַזױ װעלן מיר
זיך רירן קײן אַמעריקע אָן בעטגעװאַנט, אָן קישנס ?„ . . .
פּיני פֿאַלט אַל·· מאָל אױף אַן אַנדער פּלאַן. ער װעט גײן, זאָגט
ער· מיט אַ ,,זאַיאַװ··עניע“ דורך דער באַן, מיט אַ ,,פּראָשעניע“ צום
“נאַטשאַלניק“ פֿון דער גרענעץ. ער װעט זיך אַריבערכאַפּן אַהין צו
דער ײדענע און װע·ז איר מאַכן אַ פֿינצטערן סוף. ער װעט זי פֿרעגן :
היתכן ? ! . . . ב·,איז אָבער קאַלטע רפֿואות ! עס װעט נישט
העלפֿן קײן “זאַיאַװלעניעס„ מיט קײן “פּראָשעניעס“. אַריבערכאַפּן
זיך צו דער ײדעגע װעט אים טײבל נישט לאָזן, ס,איז בלאָטע, מע זאָל
·
איר אָנשיטן די שטוב מיט גאָלד. אַזױ האָט זי נעזאָגט בפֿירוש. עס
ליגט איר נאָך אין טעם דאָס “גנבענען די גרענעץ“. מיר אַלע גע־־־
דענקען נאָך דעם טעם פֿון דער גרענעץ. מיר דערצ·ילן איטלעכן די
מעשח, װי אַזױ מיר האָבן געגנבעט די גרענעץ, װי אַזױ די ײדענע האָט
אונדז געגעבן גױים אױף אַריבערצופעקלען אונדז, װי אַזױ די
גױים האָבן אונדז נ עפֿירט און פֿאַרפֿירט אין אַ װאַלד און געװאָלט
אונדז קױלענען. אַ גליק, װאָס מײן שװעגערין ברכה האָט אַ טבע פֿון
חלשען און װאָס מײן מאַמע האָט געמאַכט אַ נעװאַלד. חאָבן דער־
הערט די סאָלדאַטן און האָבן אָנגעחױבן שיסן. זענען זיך די גױימ
צעלאָפֿן, און מיר ז··נען גענעזן געװאָרן. אַזױ דערצײלט די מאַמע.
מיר זעגען שױן אין בראָך 531
מײן ברודער אליהו דערצײלט די אײגענע מעשה, נאָר אַ ביסל אַנדערש.
שלאָגט אים ברכה איבער און דערצײלט טאַקע דאָס אײגענע, נאַר
אַ ביסל אַנדערש. זאָגט אונדזער חבר פּיניס װײב, טײבל, אַז ברכה
געדענקט נישט אַקוראַט, װאָרעם ברכה האָט געחלשט. און טײבל
װיל אָנהײבן דערצײלן נאָך אַ מאָל פֿון אָנהײב ביזן סוף. אַלע טאָג
און איטלעכן באַזונדער דערצײלן מיר די מעשח, װי אַזױ םיר חאָבן
געגנבעט די גרענעץ. אַלע די, װאָס הערן, שאָקלען מיט די קעפּ,
שמוצערן מיט די ליפּן. זײ זאָגן, אַז מיר זענען גליקלעכע ! מיר
דאַרפֿן בענטשן גומל !
נ.
אױף דער זײט גרענעץ איז אונדז גוט, בעסער װי אין דער הײם.
טאָן טוען מיר נישט קײן האַנט אין קאַלט װאַסער. אָדער מיר זיצן
·
אױף דער אכסניח, אָדער מיר גײען אױפן שפּאַציר, אָנקוקן בראָד.
אַ שײנע שטאָט. איך װײס נישט, װאָס מײן שװעגערין ברכה האָט
צו דער שטאָט. אַלע טאָג געפֿינט זי אַן אַנדער חסרון אױף דער
שטאָט. דאָס געפֿעלט איר נישט ס,איז בלאָטיק. דאָס, זאָגט זי ---
האָט אַ ריה, ערגער װי בײ אונדז. אײנמאָל בײנאַכט כאַפט זי זיך
אױף מיט אַ געװאַלד : מע האָט זי באַפֿאַלן. מיר זענען אַלע אַראָפּ
פֿון די געלעגערס :
װער האָט דיך באַפֿאַלן ? גזלנים ?
װאָסערע גזלנים ? װאַנצן ! . . .
אינדערפֿרי דערצײלן מיר דעם בעל־־־הבית פֿון דער אכסניה,
·
װײסט ער נישט מיט װאָס מען עסט דאָס. גיט אים פּיני צו פאַרשטײן
אױף דײטש, װאָס דאָס איז. זאָגט ער, אַז בײ זײ װײסט מען נישט
דערפֿון. אין זײער דײטשעס לאַנד זעט מען דאָס נ·שט. דאָס האָבן
מיר, זאָגט ער, מסתמא געבראַכט מיט זיך פון דער הײם . . . ·ײ, איז
ברכה געװען אין ·עס ! זי האָט פֿײנט, זאָגט זי, דעם ײדן, ערגער װי
אַ משומד ! איך װײס נישט פֿאַר װאָס. דאַכט זיך, זײער אַ פֿײנער
מענטש. אַז ער רעדט, האַלט ער אַ ביסל דאָס מױל אױף אַ זײט און
שמײכלט. הײנט האָט ער ליב געבן עצות. װאוהין מיר זאָלן גײן,
בײ װעמען מיר זאָלן קױפֿן און בײ װעמען נישט. און אַז מיר גײען עפּעס
631 מאָטל פּײסי דעט חזנס
קױפֿן, גײט ער מיט. און קױפֿן קױפֿן מיר, צום מײנסטן, מלבושימ.
מיר חאָבן אָנגעחױבן צו ביסלעך אױסקלײדן זיך. אונדזער חבר פֿיני
זאָגט, אַז עס איז נישט שײן, װאָס מיר גײען, װי די שלעפּערס. אין
אַ פֿרעמדער שטאָט דאַרף מען, זאָגט ער, אַרױסגײן װי מענטשן.
ובפֿרט דאָ אין אױס··אַנד, װאו עס איז האַלב אומזיסט. דאָס איז דאָו
באַװאוסט אױף דער גאַנצער װעלט. קודם כּל האָט ער זיך געקױפֿט
אַ קאַפּעליושל, װי מ·· טראָגט בײ די דײטשן, און אַ רעקל אַ קורצן ביז
די קני מיט אַ נײעם שניפּס. אָנקוקן פּינין אין זײנע דײטשע מלבושיט
דאַרף מען זײן שטאַרקער פֿון אײזן. לאַנג און דין איז ער. אַ נידע־
ריקע ראיה האָט ער. און אַז ער גײט, שפּרינגט ער. הײנט די נאָז ?
די מאַמע זאָגט, אַז ער חאָט אַ פּנים פֿון חוזק. מײן ברודער אליחו
געפֿינט, אַז ער ·נ· אױס װי אַ ,,װײנגער„ אָדער װי אַ ,,קאַטע־
רינשטשיק„. פּיני ,אָגט, אַז ער װײסט נישט װאָס איז שענער : צי
אַ ,,װײנגער“, צי אַ ,קאַטערינשטשיק“, צי גאָר אַ “שלעפּער„ ? דאָס
מײנט ער טאַקע או··דז. מײן ברודער אליהו זאָגט, אַז ער זאָל װעלן·
קאָן ער זיך אױך אױסקלײדן װי אַ דײטש. ס,איז אָבער נישט קײן
גרױסע קונץ, זאָגט ··ר, אױסברענגען געלט, טרענצלען קערבלעך. ·
דאַרף, זאָגט ער, דאָב· קערבל היטן קײן אַמעריקע . . . זאָגט אים פּיני :
אין אַמעריקע דאַרפֿן מיר קײן געלט נישט. דאָרטן, זאָגט ער, זענען
מיר אַלײן געלט ! · ר רעדט איבער אונדז אַזױ לאַנג, ביז מײן ברודער
אליהו קױפֿט זיך אױך אַ קאַפּעליוש מיט אַ רעקל, און מיר אױך אַ קאַ·
פּעליושל מיט אַ רע··ל. מיר גײען אַלע דרײ איבער די גאַסן און רעדן
דײטש. איך בין זיכער, אַז אַלע מײנען, אַז מיר זענען דײטשן. אײן
חסרון נאָר, װאָס אונדז גײען נאָך די װײבער. איך מײן טאַקע די
מאַמע, מײן שװעגעו ין ברכח און פּיניס װײבל טײבל. זײ טרעטן נישט
אָפּ פֿון אונדז אױף קײן װײלע. די מאַמע האָט מורא, איך זאַל צװישן
די דײטשן נישט פֿ··רבלאָנדזשעט װערן, און יענע גײען גלאַט נאָך־
װי די קעלבלעך. װאָס האָבן זײ מורא --- װײס איך נישט. מחמת מיר
דרײען זיך אַרום ז··לבעזעקסט, קוקט די גאַנצע װעלט אױף אונדז.
װאָס האָבן זײ אַזעל ·עס געזען ?
--- די גרעסטע נאַראָנים אין דער װעלט זענען דײטשן --- אַזױ
מיר זענען שױן אין בראָר 731
זאָגט מײן ברודער אליהו. אַ סימן, װאָס איר זאָלט נישט זאָגן, גלײבן
זײ אײך אדיף נאמנות.
אַחוץ געלט. געלט איז בײ זײ טײערער, װי בײ אונדז !
אַ ,,גרײצער„ איז בײ זײ די נשמח. פֿאַר אַ ,,קרױן„ װעלן זײ אײך
פֿאַרקױפֿן דעם טאַטן, און פֿאַר אַ “גולדן· גאָט אַל·ין !
אַזױ זאָגט ברכה, און טײבל האַלט זי אונטער. אַלע דרײ װײבער,
װי איך חאָב אײך שױן געזאָגט, זענען עפּעס נישט צופֿרידן מיט די
דײטשן. איך װײס נישט, פֿאַר װאָס. מיר זענען זײ דװקא געפֿעלן.
װען נישט אַמעריקע, װאָלט איך דאָ געװאָלט זײן אײביק און אײביק.
װאו חאָט איר אַזעלכע הײזער, װי דאָ ? הײנט די מענטשן ? אַזעלכע
גוטע מענטשן ! אַלצדינג פֿאַרקױפֿן זײ אײך ! אפֿילו די בהמות
זענען נישט די בחמות, װאָס בײ אונדז. שכל, קאָן זײן, האָבן זײ נישט
מער װי אונדזערע, נאָר זײ זעען אױס לײטישער. אַלצדינג האָט דאַ
אַן אַנדער פּנים. און רעדט מיט די װײבער, זאָגן זײ, אַז בײ אונדז
איז בעסער. קײן זאַך געפֿעלט זײ נישט, אפֿילו די אכסניה אױך נישט.
און נישט אַזױ די אכסניח, װי די בעלי־בהים. זײ רײסן די הױט, זאָגט
ברכה. פֿאַר אַ גלעזל װאַרעם װאַסער הײסן זײ זיך באַצאָלן. אַ ביס·
זאַלץ װעלן זײ אָײך נישט געבן אומזיסט. אַז מיר װעלן נ·שט אָפֿפֿאָרן
פֿון דאַנען באַצײטנס, װעלן מיר דאַרפֿן גײן איבער די הײזער.
אַזױ זאָגט מײן שװעגערין ברכח. נאָר װאָס מײן שװעגערין
ברכה קען זאָגן ! למאי זאָגט זי אױף מײן ברודער אליחו, אַז ער איז
אַ ײדענע. און אדיף אונדזער הבר פּיני זאָגט זי, אַז ער איז אַ כּל־בו,
װאָס אין דער קאָרט. אַן אַנדערע אױף טײבלס אָרט װאָלט איר גע־
געבן אַ װיסטן סוף. טײבל איז אָבער, װי די מאַמע זאָגט, אַ מענטש אָן
אַ גאַל. זי פֿאַרשדױיגט איר. אַלע פֿאַרשװײגן איר. איך אױ·
מיך רו·ט זי דער ,,װישקראָבעק·, אָדער ,,מאָטל מיט די פּיסקעס“.
איך חאָב זיך אױסגעהאָדעװעט, זאָגט זי, אין װעג אַ פּאָר גוטע פּיסקעס.
מיך הײבט דאָס אפֿילו נישט אָן צו אַרן. נאָר די מאַמע װיל נישט
לײדן, למאי זי רעדט פֿון מײנע פּיסקעס. הײבט אָן די מאַמע װײנען.
און מײן ברודער אליחו האָט פֿײנט, אַז די מאַמע װײנט. ער זאָגט,
אַז זי מאַכט זיך קאַליע די אױגן, און מיט קאַליעדיקע אױגן לאָזט אַמע־
ריקע נישט אַרײן.
·1 מאָטל פּײסי דעם הזנס
·
איך קאָן אײך איבערגעב· אַ נײס. מיר האָבן אַ גרוס פון אונ־
דזערע זאַכן. די ײדענע, װאָס האָט מיט אונדז געגנבעט די גרענעץ,
האָט מען אײנגעזעצט אין טורמע. אונדזער חבר פֿיני קװעלט. ער
זאָגט, אַז ס,איז אַ גרױסע מצװה. זאָגט די מאַמע : “ס,טײטש, און
מײנע זאַכן ?„ זאָגט פֿיני : ,,נו, און מײנע זאַכן ?“ . . . אַצינד װײסן
מיר שױן פֿאַר געװ יס, אַז אונדזערע זאַכן זענען פֿאַרפֿאַלן. װאָ· מוט
מען ? מע דאַרף פֿאָרן װײטער. אַ ברירה האָבן מיר ? מײן ברודער
אליהו גײט אַרום אָן אַ קאָפּ. די מאַמע רעדט אימ אױס דאָס האַרץ.
זי זאָגט אים : װאָ·ט װאָלטן מיר נעטאָן, נאַרעלע, װען מע זאָל נעװען
צונעמען בײ אונדז דאָס געלט, װאָס מיר האָבן אָפּגעלײזט פֿאַר דער
האַלבער דירה, און גאָך קױלען אױך ? אונדזער חבר פּיני גיט אָפּ דער
מאַמען גערעכט. ··ר זאָגט, אַז אַ ײד דאַרף שטענדיק זאָגן : “גם
זו לטובה„. ברכה לײגט אױך צו אַ קנײטל. זי זאָגט, אַז נישט אומ־
זיסט האָט זי אים אַ נאָמען געגעבן “ײדענע„. מיר גרײטן זיך אין װעג
אַרײן. מיר צעפֿרעגן זיך בײ מענטשן, װי אַזױ פֿאָרט מען קײן אַמע־
ריקע ? מענטשן ן·ערן־אױס און גיבן אונדז עצות. איטלעכער אַן
אַנדער עצה. אײנער זאָגט : אױף פּאַריז, דער אַנדערער אױף
לאָנדאָן. אַ דריטער דרינגט, אַז אױף אַנטװערפּן איז נעענטער. מע
פֿאַרדולט אונדז אַזױ דעם קאָפּ, אַז מיר װײסן שױן אַלײן נישט, װאָס
צו טאָן. פֿאַר פּאַ·---יז האָט די מאַמע מורא. אַ צו גרױסער טומל,
זאָגט מען. אַנטװערפּן געפֿעלט ניט ברכהן. עפּעס אַנטװערפּן ---
אַ מאָדנער נאָמען. זי האָט אַזאַ נאָמען נישט געהערט. עס בלײבט
לאָנדאָן. פּיני זאָגט, אַז לאָנדאָן איז דאָס בעסטע. ער האָט געלײענט
װיפֿל מאָל אין דער געאָגראַפֿיע (אַזאַ בוך), אַז לאָנדאָן איז אַ שאַרפֿע
שטאָט. הײנט קומט אַרױס פֿון דאָרטן משה מאָנטעפֿיאָרע, און
ראָטשילד, זאָגט עו·, איז אױך פֿון לאָנדאָן.
ראָטשילד איז גאָר פֿון פּאַריז !
אַזױ זאָגט מײן ברודער אליהו. דאָס איז דאָך בײ זײ אַ כּלל,
װאָס אײנער זאָגט, זאָגט דער אַנדערער פֿאַרקערט. אַז דער זאָגט :
טאָג, זאָגט יענער : נאַכט. דאָס חײסט, מע זאָל זיך קרינן --- דאָס
מיר זענען שױן אין בראָר 931
נישט, נאָר מע שפּאַרט זיך. זײ קאָנען זיך אַמאָל אַזױ אַװעקשפּאַרן
אַ שעה כּסדר, ביז מע צענעמט זײ. אַנומעלט האָבן זײ זיך צעאַמפּערט
איבער אַ דײטשיש װאָרט : ,,כרײן,,. אײנער האָט געזאָגט. אַז כרײן
איז אױף דײטש : ,,כראַן“. דער אַנדערער חאָט געדרונגען, אַז כרײן
דאַרף מען זאָגן אױף דײטש ,,כראָן„. אַ שעח צװײ האָט מען זיך
אַװעקגעריסן, ביז ס,איז געבליבן, מע זאָל קױפֿן אַ װערצל כרײן און
מע זאָל דאָס װײזן דעם בעל־חבית פֿון דער אכסניה. געבראַכט דאָס
װערצל כרײן, פֿרעגט מען אים : ,,רב דײטש ! מיו האָבן צו אײך
אַ בקשח, נאָר איר זאָלט אונדז זאָגן דעם רײנעם אמת. װי אַזױ הײסט
בײ אײך אױף אײער לשון אָט די דאָזיקע פּרי · ־־־ ,,כראן“, אָדער
·כראָן“ ? רופֿט זיך אָפּ דער בעל---חבית : ,,אױף אונדזער דײטשישער
שפּראַכע חײסט דיזע פֿרוכט נישט ,,כראַן“ און נישט “כראָן“, נאַר
,,מערעטיך“ . . . נאַט אײך אַזאַ משוגעת ! קירע־דײטש איז אַ גוטער
צו לחכעיסניק. ער קען אײך אַמאָל געבן אַ זאָג אַ װאָרט, זאָל זײן
װאָס צו הערן. למשל, נעמט, אַ שטײגער, אַ זײגערל. דאַכט זיך, װאָס
קאָן שױן זײן מער פּשוט פֿון אַ זײגערל ? הײסט דאָס בײ קירע־דײטש
ניט אַ זײגערל, נאָר “אַ חאָר“. און אַ חאָר איז בײ אים “אַ האַר“. אַ
חאַר איז בײ אים “אַ הער„. אַהער איז בײ אים “היר־היר“. אַז מע
זאָגט קירע־דײטש זאָל מען גלײבן !
ה.
האָט קײן פֿאַראיבל נישט, איך חאָב מיך פֿאַררעדט װעגן די
נאַרישע דײטשן מיט זײער משוגענער שפּראַך, און האָב פֿאַרגעסן,
אַז מיר פֿאָרן קײן אַמעריקע. דאָס הײסט, נישט גלײך קײן אַמעריקע
דערװײל פֿאָרן מיר קײן לאָנדאָן. און נישט נלײך קײן לאָנדאַן,
נאָר קײן לעמבערג. דאָרט, אין לעמבערג, איז פֿאַראַן, זאָגט מען
אַ קאָמיטעט פֿאַר עמיגראַנטן. אפֿשר װעלן מיר קאָנען דורכן קאָ־
מיטעט עפּעס באַהילפֿיק װערן. מיט װאָס זענען מיר ערגער פֿון אַלע
אַנדערע עמיגראַנטן ? ובפֿרט, מיר האָבן נאָך געהאַט אַזאַ שאָדן ---
אונדזערע אַלע פעקלעך מיט אונדזער גאַנץ בעטגעװאַנט. די מאַמע
גרײט זיך שױן, װי אַזױ זי זאָל זײ זאָגן, װי אַזױ זי זאָל פֿאַר זײ װײנען.
·1 מאָטל פּײסי דעם הזנס
מײן ברודער אליהו בעט זיך בײ איר : “נאָר נישט געװײנט ! מע
דאַרף אין זינען האָבן די אױגן. אָן אױגן לאָזט אַמעריקע נישט אַרײן·.
אַזױ זאָגט מײן ברודער אליהו און גײט אַרײן צום בעל־הבית זיך
צעצאָלן פֿאַר דער אכסניח. אין עטלעכע מינוט אַרום קומט אַרײן
מײן ברודער אליחו אַ טױטער. װאָס איז ? דער בעל---חבית האָט אימ
אַװעקגעלײגט אַ חשבון, איז אים, זאָגט ער, פֿינצטער געװאָרן אין די
אױגן. פֿאַר אַלצדיג·ג רעכנט ער אונדז געלט. פֿאַר לײכטער אױף
ליכט---בענטשן רעכנב· ער : זעקס לײכטער זעקס גרײצערס. פֿאַר
הבדלה פֿיר גרײ··ערס. װאָסער הבדלה ? ער, דער בעל־אכסניה,
האָט געמאַכט הבדלח און מיר האָבן געהערט, קומט אים פֿיר גרײ־
צערס. פֿרעגן מיר ··ים : “װאָס עפּעס פֿיר ?„ --- זאָנט ער : “װילט
איר פֿינף, לאָז זײן פֿינף“. הײנט רעכנט ער אונדז עפּעס אַ מין זאַך
מיטן נאָמען “קאָמיסיאָן“. װאָס איז דאָס פֿאַר אַ שלאַק ? דאָס קומט
אים, זאָגט ער, פֿאַו דער טרחה, װאָס ער איז געגאַנגען מיט אונה
קױפֿן מלבושים.
דערהערט אַ·אַ מעשה, כאַפּט זיך אױף מײן שװעגערין ברכה
מיט אַ פּלעסק אין די הענט.
שװיגער ! װאָס האָב איך אײך נעזאָגט ? זענען די דײטשן
נישט ערגער װי די נאַכט־גזלנים אין װאַלד ? זענען אונדז·ע רוסי־
שע כוליגאַנעס ניש·· קײן צדיקים אַקעגן זײ ? מיר זענען דען אין
בראָד ? מיר זענען ראָך אין סדום ! . . .
דאָס פֿאַרגלײכן אימ מיט די רוסישע כוליגאַנעס, װײזט אױס,
האָט דעם בעל־הבית נישט אַזױ פֿאַרדראָסן, װי דאָס פֿאַרגלײכן בראָד
מיט סדום. ער איז געװאָרן אָנגעצונדן ! ער האָט אונדז געזאָנט,
אַז ס,איז זײער רעכט, װאָס די רוסישע כוליגאַנעס מאַכן אױף אונדז
פּאָגראָמען. ער גע··ינט, אַז ס,איז נאָך װינציק, װאָס מע טוט אונדז.
װען ער זאָל זײן, זאָגט ער, דער רוסישער “קאַיזער“, װאָלט ער “נע־
האַײסען“ מע זאָל אונדז אַלעמען ,,אױסקאַילן“ ביז ,,אײנע·„ !
מיר דאַכט, אי·· האָב אײך שױן געזאָגט, אַז אונדזער הבר פֿיני
איז אַ היציקער פּאַ·---שױן. ביז מע רירט אים נישט שטאַרק אָן, קאָן
ער אײך שװײגן און שװײגן. נאָר טאָמער דערלאַנגט מען אים מיט
אַזאַ װאָרט, װאָס עו· האָט פֿײנט, איז חיות נישט זיכער ! פּיני האָט
מיר זענען ש ױ ן אי ן ·ראָר 141
זיך אױפֿגעכאַפּט, אױסגעצױגן זיך װי לאַנג ער איז, צוגעגאַנגען נלײך
צום בעל־חבית פֿון דער סטאַנציע און חאָט אים אױסגעשריען אױפֿ·
קול גלײך אין פּנים אַרײן :
קירע־דאַאַיטש ! . . . אַ רוח אין דײן טאַאַאַטן אַרײן !
אמה, דער ,,קירע־דײטש· האָט אונדזער חבר פּינין געקאָסט
טײער. דער בעל---חבית חאָט אים פֿאַרן ,,קירע־דײטש„ אױפֿגעװאָרפֿן
צװײ שװערע, געשמאַקע פּעטש, אַז פֿונקען זענען געפֿלױגן. עס חאָט
אָבער געהאַט דעם זיבעטן חן· גאַנץ בראָד איז זיך צונױפֿגעלאָפֿן.
ס,איז געװען ,,ליהודים“. איך האָב ליב, אַז ס,איז פֿרײלעך.
דעם זעלביקן טאָג זענען מיר אַנטלאָפֿן.
.
מעבֿיר געװען די סררח (מאַװ י ר ז י י ן ד· סדרח סעדרע)
זאָגן ד י סדרה פ ו ן דער װאָד מ יטן טראָפּ. (מ י ט אַ באַשטימטן
נ י ג ו ן ) .
נישט מחױב (מעכ· יעװ) ואַרף נ ישט, מ וז נ ישט.
היתכן (חאָי יטאָכן · װ י אַז ו י ? װ י אַז ו י א י ז דאָס מעגלעך ·
בענטשן גומל (גו ימל) זאָגן אַ געװ יסע ·פּ ילה, װען מען
ראָטעװעט ז יך פּ ו ן אַ געפאַר.
אכסניא (אַכסאַנ יע· א י י נפאָרה ו י ז ··!
א פּגיט פו ן חוזק (פּאָנעם, כ ו י ז יק) אַ נאַר יש ן א ו יסזען.
כל בו (קאָל ב ו י · אי י נער, װאָס טו ·ג צ ו אָלצד י נג, צ ו
אַ·דאָס שלעכטס.
װישקראָבעק דאָס י ינגסטע ק ינד.
גם זו לטובח (גאַם ז ו לעטו י װע· זאָל דאָס זי י ן צו גוטן.
טיט די עטינראַנטן
א.
אַז איר װילט פֿאָרן קײן אַמעריקע, זאָלט איר פֿאָרן נאָר מיט
עמיגראַנטן. אַז א יר פאָרט מיט עמיגראַנטן, איז אײך גוט. קומט
איר אין אַ שטאָט, פֿאַרשפּאָרט איר זוכן אַן אכסניח. מע האָט אײך
אָנגעגרײט אַן אכסגיה פֿון פֿריער. דערױף איז דאָך געמאַכט געװאָרן
אַ קאָמיטעט. אַ קאָמיטעט זעט, אַז איר זאָלט האָבן אַלצדינג נרײט.
נאָכדעט האָט מען אונדז געבראַכט אַלעמען אױף אַ גרױסער אכסניה.
אַ גאַנצע שטוב מיט אַ סך בעטלעך, מיט אָן אַ שיעור עמיגראַנטן.
,,עס זעט דאָ אױס ו ױ בײ אונדז אַ הקדש„. אַזױ געפֿינט מײן מאַמע.
און מײן שװעגערין ברכה זאָנט : “שװיגער, לאָמיר בעסער פֿאָרן
װײטער“. איך האָב אײך שױן געזאָגט אַמאָל, אַז די װײבער האָבן
אַ טבע --- עס געפֿעלט זײ נישט קײן זאַך. אױף אַלצדינג נעפֿינען זײ
אַ חסרון. נאָר אונדזער חבר פּיני זאָנט, אַז דאָ איז פאַראַן מער “צי־־־
װיליזאַציע“. איך װאָלט װעלן װיסן, װאָס איז דאָס אַזעלכעס “צי־־־
װיליזאַציע“, װאָס ··ונדזער חבר פּיני קאָן זיך אָן דעם נישט באַגײן ?
ב.
אױף דער אכנ·ניה, װאָס מע האָט אונדז אָנגעגרײט פֿונעמ קאָ־
מיטעט, איז אױסגעצײכנט גוט. דאָס חײסט, עס איז נישט אַזױ גוט,
װי פֿרײלעך. מע ·נאַקענט זיך אַלע מאָל מיט נײע עמיגראַנטן. מע
זיצט אינאײנעם, מען עסט אינאײנעם, מע דערצײלט מעשות. אַך,
װאָסערע שײנע מעשות ! ניסים ונפֿלאות ! ניסים פֿון פּאָגראָם. ניסים
פֿונעם פּריזיװ. ניסים פֿון דער גרענעץ. איטלעכער דערצײלט אַן
אַנדער מעשה פון זײן אַגענט. אײנער פרעגט בײם אַנדערן : ,,װער
1·
מיט די עמיגראַנטן 341
איז געװען אײער אַגענט בײ דער נרענעץ אַ רױטער, צי אַ שװאַר־
צער ? · ענטפֿערט אים דער אַנדערער : ,,נישט קײן רױטער, נישט
קײן שװאַרצער, נאָר אַזױ אַ גנב“ . . .
געװײנטלעך, דערצײלן מיר אונדזער נס אױך, װי אַזױ גאָט
האָט מיט אונדז געפירט, װי אַזױ מיר חאָבן געגנבעט די גרענעץ.
אַלע הערן־אױס אונדזער מעשה, שאָקלען מיט די קעפּ און שמוצערן
מיט די ליפּן. אײנער אַ הױכער עמיגראַנט מיט אַ בײזן קוק און מיט
װאַטע אין די אױערן טוט אונדז אַ פרעג :
װי אַזױ זעט אױס די ײדענע ? אַ פֿרומע, אַ כּשרע, מיט אַ
שײטל אױפֿן קאָפּ ?
דערחערט, אַז אונדזער ײדענע איז אַ פֿרומע, אַ כּשרע, מיט אַ
שײטל אױפֿן קאָפּ, טוט דער הױכער עמינראַנט מיטן בײזן קוק
זיך אַ כאַפּ־אױף און אַ זאָג צו זײן װײב, װאָס זי הײסט שרח :
--- שרה ! דו האָרכסט ? ס,איז דאָך די אײגענע ײדענע !
אַ כאָליערע זאָל קומען אױף איר און אױף אַלע אַגענטן, רבונו־
של־עולם !
אַזױ זאָגט זײן װײב שרח, און זי דערצײלט אונדז אױך אַ שײנע
מעשח, װי אַזױ די אײגענע ײדענע מיטן שײטל האָט זי אָפּגענאַרט,
באַנומען פֿון קאָפּ ביז די פֿיס און געװאָלט אַרײנרוקן זײ שיפֿס־
קאַרטן קײן אַמעריקע.
דערהערט דאָס װאָרט ,,שיפֿסקאַרטן·, כאַפּט זיך אױף אַן עמי־
גראַנט, אַ שנײדער, מיט שװאַרצע אױגן און מיט אַ בלאַס פּנים, און
רופט זיך אָן :
שיפֿסקאַרטן ? לאָזט מיך, װעל איך אײך דערצײלן אַ מעשח
פון שיפסקאַרטן.
און דער שנײדער מיט די שװאַרצע אױגן און מיטן בלאַסן פּנים
װיל אָנהײבן דערצײלן אַ מעשה פֿון שיפֿסקאַרטן, שטײט אױף נאָך
אַן עמיגראַנט, װאָס מע רופֿט איס טאָפּלינסקי. ער זאָגט, אַז ער האָט
אַ שענערע מעשח מיט שיפֿסקאַרטן, װי אַזױ אין שטעטל בײ זײ איז
דאָ אַ קאָמפּאַניע, װאָס פֿאַרקױפֿט כלומרשט שיפֿסקאַרטן פֿון ליבאַװע
קײן אַמעריקע, האָבן זײ דערטאַפּט אַ יונגנמאַן און האָבן בײ אים
אױסגענאַרט עטלעכע און זעכציק קאַרבן און האָבן אים אַרײנגערוקט
441 מאָט· פּײסי דעם הזנס
עפּעס אַ סוכה־שע· מיט אַ רױטן אָדלער. דער יונגערמאַן קומט קײן
ליבאַװע, װיל זיך זעצן אױף דער שיף, נעמט אַרױס און באַװײזט דעמ
סוכה־שער, מיטן רױטן אָדלער. װער ? װאָס ? אַ נעכטיקער טאַג !
ס,איז נישט קײן שי··סקאַרט, ס,איז גאָר אַ שיר־חמעלות !
נ.
די מעשה מיט די שיפֿסקאַרטן חײבט מיר אָן װערן נמאס. איך
האָב ליב עמינראַנטן. איך האָב מיך ב·סער באַקענט, אין װאַגאָן
זיצנדיק, מיט אַ ײנג·· פֿון די עמיגראַנטן אין מײנע יאָרן. מע רופֿט אימ
קאָפּל, און ער האָט אַ צעשפּאָלטענע ליפּ. די ליפֿ איז אים געקומען
פֿון אַ פֿאַל. ער אי· געקראָכן אױף אַ לײטער און איז געפֿאַלן אױף
אַ שײט האָלץ. ער שװערט, אַז ס,האָט אים גאָר נישט װײ געטאָן,
נאָר בלוט איז געגאַנגען אַ סך. נישט נענונ, זאָגט ער, ער האָט זיך
צעשפּאָלטן די ליפּ, ד·אָט ער נאָך געכאַפּט קלעפּ פֿונעם טאַטן. אָט דער
חױכער, װאָס מיטן כײזן קוק און מיט װאַטע אין די אױערן, דאָס איז
טאַקע זײן טאַטע. און די ײדענע, װאָס מע רופֿט זי שרה, דאָס איז
זײן מאַמע. זײ זענען געװען, זאָגט ער, אַמאָל גרױסע נגידים. דאָס
הײסט, נישט אַמאָל טאַקע אָט דאָ נישט לאַנג, פֿאַרן פּאָנראָם. איך
פֿרעג אים װי אַזױ ··יז דאָס אַ פּאָגראָם ? איך הער אַלץ פֿון די עמי־־־
נראַנטן, מע זאָגט : ,,פּאָגראָם„, ,,פּאָגראָם“, נאָר װאָס דאָס איז ־־־
װײס איך נישט. ר·פֿט זיך אָן צו מיר קאָפּל :
אַ פּאָגראָם װײסטו נישט ? ע ! ביסטו דאָך גאָר אַ ניונקעלע !
אַ פּאָג·ם איז אַ זאַר, װאָס איז הײנט אומעטום. הײבן הײבט זיך עס
אָן כמעט פֿון גאָרני ·ט, און אַז עס הײבט זיך אָן, ציט זיו עס אַװעק
אַ דרײ טעג . .
--- װאָס זשע, זאָג איך, איז דאָס ? אַ יאַריד ?
--- װאָסער יאַריד ? אַ שײנער יאַריד ! מע שלאָגט פֿענצטער !
מע ברעכט מעבל ! מע טרענט קישנס ! פֿעדערן פֿליען, אַזױ װי שנײ !
אַקעגן װאָס ?
נאַ דיר אַקעגן װאָס ! אַקעגן שמערלען ! אַ פּאָגראָם איז
נישט נאָר אױף חײזער אַלײן. אַ פּאָנראָם איז אױף קלײטן. מע צע־
מיט ךי עמיגראַנטן 541
שלאָנט אַלע קלײטן, און מע װאַרפֿט אַרױס פֿון דאָרטן די סחורה אױף
·ער גאַס, און מע צעטראָגט, און מע צעראַבעװעט, און מע צעברעכט·
און מע באַגיסט מיט גאַז, און מע צינדט־אונטער, און מע ברעגט·
גײ שױן, גײ !
װאָס דען מײנסטו ? איך װעל דיר אױסטראַכטן ? נאָכדעם,
אַז ס,איז נישטאָ שױן װאָס צו ראַבעװען, גײט מען איבער די הײזער
מיט העק' מיט אײזנס און מיט שטעקנס' און פּאָליצײ גײט נאָך פֿון
הינטן. מע זינגט און מע פֿײפֿט און מע שרײט : ,,חעי, חברח, שלאָגט
ײדן ! “ און מע שלאָגט, מע הרגעט, מע קױלעט, מע שטעכט מיט
שפּיזן . . .
--- װעמען ?
װאָס הײסט װעמען ? --- ײדן !
--- פֿאַר װאָס ?
נאַ דיר גאָר פֿאַר װאָס ! ס,איז דאָך אַ פּאָגראָם !
· און אַז אַ פּאָגראָם, איז װאָס ?
גײ אַװעק, דו ביסט אַ קעלבל ! איך װיל מיט דיר נישט רײדן !
אַזױ זאָגט צו מיר קאָפּל, שטופּט מיך אָפּ פֿון זיך און לײגט־אַרײן
די הענט אין די קעשענעס, װי אַ גרױסער. מיר שטײט נישט אָן די
מעשה. סע פֿאַרדריסט מיך אױף קאָפּלען, װאָס ער האַלט זיך אַזױ
גרױס אַקעגן מיר. נאָר איך מאַך אַ שװײג. ·װאַרט אױס, גרױס־־־
האַלטער ! װעסט אַמאָל אָנקומען צו מיר ! “ . . . אַזױ טראַכט איך
מיר, און לאָז דורך עטלעכע מינוט. איך גײ־צו װידער אַ מאָל צו
קאָפּלען און מאַך מיט אים אַ שמועס. שױן נישט פֿון פּאָגראָמען
·
פון אַנדערע זאַכן. איך פרעג אים, צי ער קען רײדן אױף דײטש·
צעלאַכט ער זיך : ,,װער קאָן דאָס נישט קײן דײטש ? דײטש איז
דאָך ײדיש ! “ . . .
--- אַזױ ? אַז דו קאָנסט יאָ דײטש, זאָג זשע מיר, װי אַזױ זאָגט
מען כרײן אױף דײטש ?
צעלאַכט זיך קאָפּל נאָך שטאַרקער, קױם װאָס ער קאָן אױס־
ױידן אַ װאָרט.
--- װאָס הײסט, װי אַזױ איז כרײן ? כרײן איז כרײן !
אױב אַזױ, זאָג איך, װײסטו טאַקע נישט !
641 מאָטל פּײסי דעם חזנס
--- װי אַזױ זשע דען איז כרײן ?
אױף צו־להכעיס האָב איך אַלײן אױך פֿאַרגעסז, װי אַזױ מע
זאָגט אױף דײטש כרי ין. איך האָב געװאוסט, נאָר איך האָב פאַרגעסן.
נײ איך צו צו מײן ברדער אליהו און פֿרעג אים : װי אַזױ איז אױף
דײטש כרײן ? זאָגנ· ער : ער װעט מיר געבן אַ כרײן, װעט מיר
פֿאַרגײן אין די צײן . . . מײן ברודער אליהו איז, הפּנימ, אין כּעס.
אונדזער חבר פּיני לאַכט פֿון אים. זײ װערטלען זיך. איך זוך מיר
אױס אַן אָרט אױף דער ערד צװישן די פּעקלעך און לײג מיך שלאָפֿן.
ד.
מיר זײנען אין קאָמיטעט נישט ·עװען. די עמינראַנטן האָבן
אונדז געזאָגט, אַז עס איז אַרױסגעװאָרפֿן. אַז איר קומט, זאָגן זײ,
אין קאָמיטעט, הײבט זיך אָן אַ דולעניש. קודט פֿאַרשרײבט מען
אײך די יאָרן. נאָך דעם שיקט מען אײך אָפּ צו אַ דאָקטער, ער זאָל
אײך באַטראַכטן. נאָך דעם הײסט מען אײך װאַרטן. נאָך דעם הײסט
מען אײך קומען. קומט איר צו גײן, פֿרעגט מען אײך : װאָס זענט
איר געקומען ? זאָגט איר, אַז מע האָט אײך געהײסן קומען, זענט
איר געקומען. הײבט מען אײך אָן זאָנן מוסר, למאי איר פֿאָרט קײן
אמעריקע. פֿרעגט איר : װאוהין דען זאָלן מיר פֿאָרן ? זאָגט מען
אײך : װאו שטײט דאָס געשריבן, אַז איר דאַרפֿט פֿאָרן ? דערצײלט
·יר זײ אַ מעשה מיפֿ· אַ פּאָגראָט. זאָנן זײ : איר זענט אַלײן שולדיק.
אַ סימן, אָט האָט נעכטן אַ ײנגל פֿון אײערע עמיגראַנטן אַװעקגע־
ננבעט אַ בולקע אין מיטן מאַרק. זאָגט איר : אפֿשר איז ער געװען
הונגעריק ? זאָגן זײ : אָט האָט זיך נעכטן צעשלאָגן פֿון אײערע עמי־
גראַנטן אין מיטן נאַס אַ מאַן מיט אַ װײב, מע האָט געמוזט אַראָפֿ־
ברענגען זשאַנדאַרמ··ן. זאָגט איר : דאָס װײבל איז געװען גערעכט ;
זי האָט דערקענט אי · מאַן, װאָס האָט זי אַװעקגעװאָרפֿן אין דער הײם,
נעװאָלט אַנטלױפֿן קײן אַמעריקע. האָט זי אים דערזען דאָ אומגע־
ריכט און האָט אים געפּאַקט. האָט ער זיך געװאָלט אַרױסרײסן און
אַנטלױפֿן. האָט זי געמאַכט אַ געװאַלד . . . זאָגן זײ : למאי גײען
אײערע עמיגראַנטן, צום מײנסטן, אָפּגעריסן ? זאָגט איר : זײ זענען
אָרעם ; לאָז מען ז· י נעבן קלײדער, װעלן זײ נישט גײן אָפֿגעריסן.
בקיצור, מוסר זאָגן , ײ, און קײן געלט ניבן זײ נישט.
מיט די עמיגראַגטן 741
אַזױ קלאָגן זיך פֿאַר אונדז די עמיגראַנטן. זײ זאָגן, אַז מיר
זענען גליקלעכע מענטשן, װאָס מיר חאָבן ביז אַהער נישט באַדאַרפֿט
אָנקומען צו דער טובח פֿונעם קאָמיטעט. די מאַמע זאָגט : זי
װאָלט איצט אױך נישט אָנקומען צו זײ, װען נישט דאָס בעטגעװאַנט.
דוען מע נאַרט נישט אױס בײ אונדז די זאַכן אױף דער גרענעץ, װאָלט
זי איצט געװען אַ ,,קײסערינע·. איך דערמאָן מיך אָן דער מאַמעס
זײדענער געלער פֿאַרטשײלע, װאָס זי פֿלעגט טאַקע אױסזען אין איר
װי אַ “קײסערינע“. די מאַמע זאָגט אָבער, אַז קײן זאַך טוט איר
נישט אָזױ באַנג, װי דאָס בעטגעװאַנט. װאָס װעלן מיר טאָן אין
אַמעריקע אָן בעטגעװאַנט ?
אַזױ זאָנט די מאַמע, ברעכט די הענט און צעװײנט זיך. דער־
הערט מײן ברודער אליהו, צעשרײט ער זיך אױף איר :
שױן ? דו װײנסט שױן װידער ? האָסט פֿאַרנעסן, הפּנים,
אַז מיר זענען שױן נאָענט צו אַמעריקע, און מע דאַרף היטן די אױגן ?
מײנט איר אַװדאי, אַז מיר זענען טאַקע נאָענט צו אַמעריקע ? עס
הײבט זיך גאָר נישט אָן ! מיר דאַרפֿן נאָך פֿאָרן און פֿאָרן ! װאוהין
פֿאָרן װײס איך נישט אַקוראַט. איך הער פֿון די עמיגראַנטן נעמען
פֿון שטעט : האַמבורג, װין, פּאַריז, לאָנדאָן, ליװערפּול . . . אױף
האַמבורג זאָגן אַלע, אַז עס מעג זיך אָנצינדן הײנטיקן טאָג. האַמבורג,
זאָגן זײ, איז סדום. דאָרטן טרײבט מען די עמיגראַנטן אין באָד אַרײן,
ערגער װי אַרעסטאַנטן. אַזעלכע רשעים, װי אין האָמבורג, זענען
נישטאָ אין ערגעץ.
.
ניסים ונפלאות (ניס יס װעניפּלאָעס· װא ונדער א יבער
װא ונדער.
שיר המעלות (ש ·ר האַמײלעס) --- אַ ·פ· לה' װאָס געפינט ז יך
א י ן הה יל י ם, געדרוקט א ו יף או יף אַ באַז ונדער בלעטל א ו ן
מע חענגט דאָס א ו יף בי· אָ ק ימפּעטאָר י ן א י ן ח ו י ז.
ניונקעלע אָ ק ינד, װאָס פאָרשטי יט נאָד גאָר ג ישט.
גדלניק (גאַדלענ יק· גרו יסהאַלטער.
לאַסקע טובֿה.
ו ו א ו ן· ד ע ר פ ו ן אַ נ ט ו ו ע ר פּ ן
א.
איר האָט געהע·---ט אַמאָל אַ שטאָט זאָל הײסן אַנטװערפֿן ? פֿ·
ראַן אַזאַ שטאָט או יף דער װעלט, פֿאָרן מיר אַהינצוצו. װי קומען
מיר קײן אַנטװערפֿן ? װײל אונחער מחותן, מײן ברודער אליהוס
שװער, יונה דער בע··ער, פֿאָרט קײן אַמעריקע אױף אַנטװערפּן. דער־
הערט, אַז איר טאַטע איז אין אַנטװערפּן, האָט מײן שװעגערין ברכה
נענומען שלאָגן האַל·---ז און נאַקן, מיר זאָלן אױך פֿאָרן אױף אַנטװערפּן.
פֿריער האָט זי פֿון דער שטאָט נישט נעװאָלט הערן אפֿילו. דער נאָ־
מען איז איר נישט געפֿעלן. איצט האָט זי זיך פֿאַרליבט אין אַנט־
װערפּן ! אונדזער דןבר פּיני זאָגט, אַז ער װעט זיך טוזן אָפֿטײלן פֿון
אונדז. ער װיל בעסער פֿאָרן גלײך קײן לאָנדאָן. עס ציט אימ,
זאָגט ער, קײן לאָנדאָן. לאָנדאָן, זאַנט ער, שמעקט שױן מיט אַמערי־
קע : ענגלענדער . · . געלע האָר . . . קעסטלדיקע הױזן . : : ס,איז
נאָר אַן אַנדער װעל·· !
--- פֿאָר־זשע ן---יר געזונטערהײט צו דײנע ענגלענדער מיט די
קעסטלדיקע האָר און מיט די געלע הױזן, און מיר װעלן זיך פֿאָרן קײן
אַמעריקע אױף אַנטן וערפּן.
אַזױ זאָגט מײן שװעגערין ברכה, און פֿיניס װײב טײבל בלאָזט זיך
אָן, װי אַן אינדיטשקע. איך האָב דאָך אײך נעזאָגט, אַז זי האָט אַ
טבע, באַלד עפּעס --- גלאָזט זי זיך אָן און רעדט נישט. פֿרעגט בײ
איר פּיני : װאָס ביב·טו ברוגז ? זאָגט זי, אַז זי האָט פֿײנט ענגלענדער.
זאָגט צו איר פּיני : דו קענסט זײ דען ? װאו האָסטו ·זען אַן ענג־
לענדער ? זאָגט זי : נו, און דו, װאו האָסטו געזען אַן ענגלענדער ?
בקיצור, עס בלײבט, אַז מיר פֿאָרן אַלע קײן אַמעריקע אױף
אַנטװערפּן. בײ מיר מאַכט נישט אױס, מע זאָל פֿאָרן אפֿילו איבער
148
װאונרער פון אַגטװערפּן 941
האָצעפּלאָץ אַבי קײן אַמעריקע. איך און אונדזער חבר פּיני ---
מיר בײדע רײסן זיך קײן אַמעריקע מער פֿון אַלעמען. מיר פֿילן, אַז
אונדז װעט דאָרטן זײן גוט, װי די װעלט. פּיני האָט טענות צו מײן
ברודער אליהו. ער זאָגט : מיר פֿאָרן און פֿאָרן און שטײען אױף
אײן אָרט. זאָגט אים אליחו : נו, װער חאַלט דיך צו ? פֿאָר ! לױף !
פֿלי ! זאָגט פּיני : װי קען איך פֿליען, אַז דײן מאַמע װיל זיך באַ־
קענען מיט אַלע קאָמיטעטן פֿון דער גאַנצער װעלט ? . . . דערהערט
די מאַמע און זאָגט צו פּינין : אַז דו ביסט יאָ אַזאַ חכם, טאָ גיב מיר
אַן עצה, װי אַזױ זאָלן מיר קומען קײן אַמעריקע אָן בעטגעװאַנט ? . . .
דאָ בלײבט שױן פּיני אָן לשון, און מע װערט װידער חבר. אונדזער
חבר פיני קען זיך מיט אונדז נישט צעשײדן. די װײבער קאָנען אױך
נישט לעבן אײנע אָן דער אַנדערער. דאָס הײסט, מע קריגט זיך אפֿילו
גאַנץ אָפֿט, מע זאָגט זיך שטעכװערטלעך. עס דערגײט אפֿילו כּמעט
צו פּעטש אױך. מע בעט זיך אָבער באַלד איבער. װען נישט די מאַמע,
װאָלט מײן שװעגערין ברכח מיט פֿיניס װײב טײבל קײן לאַנגע נוט־
פֿרײנדשאַפֿט נישט אױסגעהאַלטן. עס װאָלט בײ זײ נעװען אַלע
טאָג צדױי שלײערס אַ גראָשן, איבערהױפּט, מײן שװעגערין. זי
זאָגט אַלײן אױף זיך, אַז זי איז אַ שװעבעלע. איר אַז עס קומט אָן
די שלעכטע מינוט, װעט זי אײך מאַכן מיט דער בלאָטע. אין אַ װײלע
אַרום װערט זי װײך, כאָטש לײגט זי צו אַ מכּה. איבער מיר הערשט
זי פון דער ערשטער מינוט נאָך דער חתונח. זי װײסט, אַז איך חאָב זי
נישט ליב. ערגער פֿון אַלצדינג איז בײ איר, למאי איך לאַך פֿון איר.
עס ודײזט זיך איר רק, אַז איך לאַך זי אױס. אַז איך קוק אױף איר,
הײסט בײ איר, אָז איך לאַך. איך חאָב אײך שױן דערצײלט· אַז איך
האָב ליב מאָלן, און אַז מײן ברודער אליחו שלאָגט מיך דערפֿאַר. חאָב
איך אַנומעלטן אױסגעמאָלט אַ פֿוס. אַ מוראדיק גרױסן פֿוס. מיט
קרײד אדיף דער ערד האָב איך אים אדיסגעמאָלט. האָט איר באַדאַרפֿט
זען װאָס עס האָט זיך געטאָן · זי, ברכה הײסט עס, האָט זיך אָנגע
טשעפעט, אַז דאָס האָב איך אױסגעמאָלט איר פֿוס. פֿאַר װאָס עפּעס
איר פֿוס ? װײל קײנער האָט נישט אַזעלכע גרױסע פֿיס, װי ברכה.
קאַלאָשן טראָגט זי נומער דרײצן. איר זאָלט זען אָ פּאָר קאַלאָשן !...
051 · אָטל פּײסי דעם הזנס
האָט זי מיר צוגעשטעלט אַ בענקעלע צו מײן ברודער אליהו. האָט
זיך מײן ברודער אלי··ו אױף מיר צעשריען, װי געװײנטלעך :
--- מענטשעלעו--- ? האָסט זיך שױן װידער גענומען צו דײנע
אַלטע שטיק, מאָלן כ·ענטשעלעך ? . . .
שױן ! פֿון אַ פֿוס איז שױן בײ אים געװאָרן אַ מענטש ! און פֿון
אַ מענטש --- ,,מענטשעלעך“ ! . . . מע קאָן פֿון זײ משוגע װערן ! . . .
איך מוז מיך מודה זײן, אַז װאָס װײטער װערט בײ מיר דאָס חולאת
פֿון מאָלן מענטשעל··ך גרעסער און שטאַרקער. איך האָב דערטאַפֿט
אַ פֿאַרביק בלײשטיפֿטל. מיר האָט דאָס אַװעקגעשענקט אַן עמי·
גראַנטס אַ ײנגל. אָ·· דער אײגענער, װאָס האָט מיר באַװיזן, װי אַזױ
מע שטעלט אַ ,,גובעו·נאַטאָר“, און אױסגעלערנט מיך די קונץ פֿון בױכ־
רעדערײ. איך האָב אײך שױן דערצײלט פֿון אים. ער הײסט אױך
מאָטל. רופֿן מיר א· ם מאָטל דער גרױסער, און מיך רופֿט מען מאָטל
דער קלײנער. מיר זענען געװאָרן חבר גאָר אױף אַן אַנדער אופֿן !
דערפֿאַר, װאָס ער האָט מיר אַװעקגעשענקט דאָס פֿאַרביקע גלײ־
שטיפֿטל, האָב איך, פֿאָרנדיק אין װאַגאָן, אים אָפּגעמאָלט אױף פֿאַפֿיר,
אין גאַנצן זײן געשטאַלט מיט די נעשװאָלענע באַקן. איך האָב אים
באַשװאָרן ער זאָל דאָס קײנעם נישט װײזן, װאָרעם טאָמער דערװיסט
זיך מײן ברודער אליהו, װעל איך האָבן אַ װיסטן סוף. װי מײנט איר ?
אַװדאי האָט ער דאָס גלײך אָפּגעטראָגן צו מײן ברודער אליהו און
האָט אים געגעבן אַ װײז דאָס געמעלעכץ גלײך אין פּנים אַרײן.
דאָס דאַרף זײן מאָטלס אַרבעט ! װאו איז ער ערגעץ, דער
מוגלעטש מיט די “מענטשעלעך“ ?
אַזױ זאָגט מײן ברודער אליהו און זוכט מיך און קאָן מיך נישט
געפֿינען. איך זיץ ··ונטער דער מאָמעס פּלײצעס און װער שיר נישט
דערשטיקט פֿאַר געלעכטער. קײן בעסער אָרט אױף צו באַהאַלטן
זיך, װי בײ דער מאַמען, איז נישטאָ אין דער גאַנצער װעלט !
ב.
דאַנקען גאָט, מיר זענען שױן אין אַנטװערפּן. מיר האָבן זיך נוט
אָנגעהעצקעט, גענוג· אױסגעריסן געװאָרן, אָבער מיר זענען געקומען ·
װאובךער פון אַנטװערפּן 151
װאָס זאָל איך אײך זאָגן איז דאָס אַ שטאָט ! און אַנטװערפּן איז
רײן, אַזױ װי גאָלד. װאָס איז דער הידוש ? אַז די גאַסן װאַשט מען,
די טראָטואַרן פּוצט מען, און די הײזער צװאָגט מען. איך האָב אַלײן
געזען, װי מע צװאָגט זײ און מע זײפֿט זײ מיט זײף. דאָס חײסט,
····אַ···זד··, ו·ו·ד······או·· ··
בלאָטיק, און רױכיק, און נאַס, און גליטשיק, און עננ, און אַ יאַריד מיט
··ו··י·ו·ז·····ונ··ק·······ױ ··ד··
:··ן ···· ······ ····· ··· ·!··
אַזױ זאָגן די עמיגראַנטן און דערצײלן זיך אָן מוראדיקע מעשות. אונ---
·····י······· · ···· ···:, ··
הערט זיך אָן פֿון די עמיגראַנטן. מיר האָבן זיך באַקענט דאָ אױף
דער סטאַנציע מיט אַ ײדענע פֿון מעזשביזש, דװקא נישט קײן אלמנח.
זי האָט דװקא אַ מאַן, און דװקא אין אַמעריקע שױן. זי פֿאָרט אָט
דאָס צו איר מאַן. שױן באַלד אַ יאָר, אַז זי שלעפּט זיך מיט צװײ
קינדער. זי איז אױסגעװען װאו די װעלט חאָט אַן עק. נישטאָ אײן
שטאָט, זי זאָל דאָרט נישט זײן. זי האָט זיך איבערגעקריגט מיט אַלע
קאָמיטעטן. קױם מיט צרות חאָט זי זיך פֿאַרשלעפּט אַהער, קײן
אַנטװערפּן, און װיל זיך זעצן אױפֿן שיף, לאָזט מען זי נישט. איר
מײנט, זי האָט קאָליע אױגן ? הלילה ! געזונט און שטאַרק. נאָר
זי איז אַ ביסל גערירט פֿונעם זינען. דאָס חײסט, אַזױ, אַז איר װעט
מיט איר רײדן, רעדט זי אַלצדינג, װי אַ מענטש. נאָר אַמאָל טוט זי
אײך אַ זאָג אַ װאָרט, קען מען בלײבן אָן אַ בױך לאַכנדיק. למשל, איר
פרעגט בײ איר : װאו איז אײער מאַן ? זאָגט זי : אין אַמעריקע.
װאָס טוט ער דאָרטן ? זאָגט זי : ער איז דאָרט אַ קײסער . . . זאָגט
איר דאָך איר : װי קען אַ ײד זײן אַ קײסער ? ענטפֿערט זי אײך, אַז
אין אַמעריקע מעג מען . . . נו, האָט איר עפעס צו איר ? . . . נאָך אַ
זאַך האָט זי זיך אַרײנגענומען אין קאָפּ אַרײן : זי עסט נישט ! אונדז
הײסט זי אױך נישט עסן. זי זאָגט אונדז אָן, מיר זאָלן זיך נישט
251 ·אָטל פּײסי דעם חזנס
צורירן צו קײן מילכיקס, מחמת דאָס םילכיקס איז פֿלײשיק. פֿרעגט
גײ איר די מאַמע : נו, און דאָס פֿלײש ? זאָגט זי : דאָס פֿלײש איז
דאָ נישט פֿלײשיק, נישט מילכיק, נאָר פּאַרעװע . . . שיסן מיר אױס
אַ געלעכטער אַלע. אַלע, אַהוץ דער מאַמען. די מאַמע װיל נישט
לאַכן. די מאַמע װײו בעסער װײנען. זי זאָגט : ·אַז אָך און װײ איז
צום געלעכטער ! “ און זי צעװײנט זיך טאַקע.
שױן ? האָכ·ט שױן לאַנג נישט געװײנט ? דו װילסט, אַז פֿון
אַנטװערפּן שױן זאָ·· מען אונדז אָפּשיקן צוריק אַהײם איבער דײ·
אױגן ? . . .
אַזױ זאָגט צו איר מײן ברודער אליהו און בײ דער מאַמען
װערן אין אײן מינוט די אױגן טרוקן. מער װי אױף דער ײדענע אַלײן
האָט די מאַמע רחמ·נות אױף אירע צװײ קינדער נעבעך. איך װײס
נישט, װאָס די מאַמע באַװײנט אַזױ די קינדער ? די קינדער זענען,
דאַכט זיך, גאַנץ פֿר ײלעך ! אַז זײער מאַמע הײבט אָן רײדן נאַריש־
קײטן, צעלאַכן זײ זיך. איך האָב מיך מיט זײ גיך באַקענט. זײ
האָבן מיר דערצײלט, אַז םע שיקט זײ צוריק אַהײם, נאָר זײער מוטער
װיל נישט פֿאָרן. זי װיל קײן אַמעריקע, צו זײער פֿאָטער, צום קײסער
(כי---כי־־־כי !·. נאַרט מען זי אָפ און מע זאָגט איר, אַז מע שיקט זי מיט
דער באַן קײן אַמעו·יקע (כי־כי---כי ! ). מע האָט איר אײנגערעדט, אַז
עס גײט אַ באַן פֿון דאַנען גלײך קײן אַמעריקע (כי־כי---כי !).
נ.
די הידושים, ו אָס מע זעט זיך אָן אין דעם אַנטװערפֿן, איז גאָר
נישט צום באַשרײבן ! אַלע טאָג קומען---צו נײע פּאַרשױנען. צומ
מײנסטן, מיט קאַלי·· אױגן. ,,טראַכאָמעס„ רופֿט מען דאָס. אַמעריקע
לאָזט נישט אַרײן · ײן ,,טראַכאָמעס·. איר מעגט אײך האָבן טױזנט
שלאַפֿקײטן, איר ק··נט אײך זײן קרוס און שטום און װאָס איר װילט,
אַבי נישט קײן ,,ט·---אַכאָמעס· אױף די אױגן. פֿון װאַנען נעמען ןיך
,,טראַכאָמעס· ? פֿון דעם, װאָס מע נעמט זיך אָן. אַמאָל מאַכט זיך,
אַז מע װײסט אַלײן נישט, פֿון װאַנען עס האָט זיך גענומען. אַזױ האָב
איך געחערט טאַק·· דאָ אין אַנטװערפֿן. פֿון אַ מײדל האָב איך עס
װאונךער פון אַבטװערפּן 351
געהערט. גאָלדעלע הײסט דאָס מײדל. זי איז אין מײנע יאָרן, אפֿשר
עלטער פֿון מיר מיט אַ יאָר. מיט דער גאָלדעלע איז אַ שײנע געשיכטע.
זאָל איך אײך דערצײלן ? באַקענט חאָב איך מיך מיט איר אין דער
“עזרח“. נאָר איר װײסט דאָך נישט װאָס איז ,,עזרח“. דאַרף מען
אײך קלאָר מאַכן. די ,,עזרה“ אין אַנטװערפּן איז דאָס אײגענע, װאָס
דער ,,אַליאַנץ“ אין װין. געמאַכט געװאָרן פֿון אונדזערטװעגן, פֿאַר
די עמיגראַנטן. דער חילוק איז, װאָס דער ,,אַליאַנץ“ איז אַ זכר און
די ,,עזרח“ אַ נקבח. איר חערט דאָך, אַז מען זאָגט וער אַליאַנץ, ױ
,,עזרח“. דאַרפֿט איר שױן אַלײן פֿאָרשטײן דעם אונטערשײד . . .
הכלל, װי באַלד מיר זענען אָנגעקומען קײן אַנטװערפּן, זענ·ן מיר
געגאַנגען גלײך אין דער ,,עזרה“. די ,,עזרה· איז נישט דאָס, װאָס דער
,,אַליאַנץ·. דער ,,אַליאַנץ„ װאַרפֿט מענטשן, אַזױ װי חאָלעשקעס, און
די ,,עזרח„ טרײבט אײך נישט. איר קענט קומען צו איר, װען איר
װילט און קענט זיך אױסרעדן פֿאַר איר דאָס האַרץ װיפֿל איר װילט.
אַלצדינג, װאָס איר רעדט, װערט אַרײנגעטראָגן אין אַ בוך. סע זיצט
אַ מײדל, װאָס מע רופֿט זי פֿרײלין זײטשיק, און פֿאַרשרײבט. זײער
אַ װאױל מײדל. זי חאָט מיך געפֿרעגט, װי אַזױ איך חײס, אדן חאָט
מיר געשענקט אַ צוקערקע. נאָר פֿון דער פֿרײלין זײטשיק װעל איך
אײך דערצײלן אַן אַנדערש מאָל. איצט דאַרף איך אײך זאָגן, װער
איז גאָלדעלע. זי איז פֿון קוטנע. געקומען איז זי אַהער פֿ·אַיאָרן
מיט איר טאַטע־מאַמע, שװעסטער און ברידער. סוכּות־צײט איז דאָס
נעװען. האָבן זײ געהאַט, זאָגט זי, אַ יום־־־טוב אױף אַלע ײדן גע־
זאָגט געװאָרן. דאָס הײסט, קײן גליקן האָבן זײ נישט געזוכט, און
קײן האָניק האָבן זײ נישט געלעקט. געװאַלגערט זיך גלײך מיט
אַלע עמיגראַנטן. נאָר דערפֿאַר האָבן זײ געחאַט שיפֿסקאַרטן ביז
אַמעריקע פֿאַר דער גאַנצער משפּחה, און אױסגעקלײדט איז מען גע־
װען בגדי־מלכות. אַלע האָבן געהאַט צו צװײ העמדער און גאַנצע שיך.
הײנט איז זי געבליבן אין גאַנצן מיט אײן העמד און אָן שיך. װען נישט
דאָס פֿרײלין זײטשיק, זאָגט זי, װאָלט זי גאָר געגאַנגען באָרװעס. דאָס
פֿרײלין זײטשיק חאָט איר אַודעקגעשענקט, זאָגט זי, אַ פּאָר שיך פֿון
אירע אײגענע פֿיס. נאָך גאַנץ גרטע שיך. אַזױ האָט מיר דערצײלט
גאָלדעלע און האָט מיר געװיזן די שיך, װאָס דאָס פֿרײלין זײטשיק
451 מאָטל פּײסי דעם הזנס
האָט איר אַװעקגע··ענקט. גאַנץ שײנע שיך, נאָר אַ ביסל צו גרױס
אױף איר . . . בקיצור, ס,איז אַװעקגעגאַנגען די ערשטע טעג סו·ות
און שמחת־תורה, ס· איז געקומען די צײט, װאָס מע דאַרף זיך זעצן אױף
דער שיף. זאָגט מען צו זײ, אַז זײ זאָלן זיך דורכגײן צום דאָקטער.
זײנען זײ געגאַנגען צום דאָקטער. האָט זײ דער דאָקטער באַטראַכט
און געפֿונען, אַז זי· זענען אַלע געזונט און שטאַרק און קענען פֿאָרן
קײן אַמעריקע. נאָר זי, נאָלדעלע, הײסט עס, קען נישט פֿאָרן, װײל
זי האָט ,,טראַכאָמ··ס“ אױף די אױגן. פֿריער האָבן זײ גאָר נישט
פֿאַרשטאַנען מיט װאָס מען עסט דאָס. ערשט שפּעטער האָבן זײ דאַס
רעכט צעקײט. דאָס האָט געהײסן, אַז אַלע פֿאָרן אַװעק קײן אַמע־
ריקע, נאָר זי, נאָ··דעלע, בלײבט איבער דאָ, אין אַנטװערפֿן. איז
נעװאָרן אַ געװײז, אַ יאָמער, אַ קלאָג. די מאַמע האָט געחלשט דרײ
מאָל. דער טאַטע האָט נעװאָלט בלײבן דאָ, האָט מען נישט ·־
קענט. די נאַנצע שיפֿסקאַרטע װאָלט געגאַנגען פֿאַרלאָרן. איז גע־
בליבן, אַז זײ פֿאָרן אַװעק קײן אַמעריקע, און זי, גאָלדעלע, בלי·ט
איבער דאָ ביז עס װעלן זיך אױסשטײן די “טראַכאָמעס“ פֿון אירע
אױגן . . . און אָט אַזױ, שױן באַלד אַ יאָר, אַז זי הײלט זיך און האָט
זיך נאָך נישט אױסגעהײלט. דאָס פֿרײלין זײטשיק זאָגט, אַז דער־
פֿאַר הײלן זיך נישט אױס אירע אױגן, װײל זי װײנט כּסדר. נאָר זי,
נאָלדעלע, זאָנט, אַז איבער אַן אַנדער זאַך הײלן זיך איר נישט אױס די
אױגן, איבערן בלױשטײן ! אַלע מאָל, װען זי קומט צום דאָקטע·
שמירט ער איר די אױגן, זאָגט זי, מיטן זעלביקן בלױשטײן, װאָס ער
שמירט אַלע איבעריקע קראַנקע. װען זי, נאָלדעלע, פֿאַרמאָגט צו
קױפֿן אַן אײגענעם בלױשטײן װאָלט זי זיך שױן לאַנג, זאָנט זי־
אױסגעהײלט.
--- נו, און דײנע טאַטע־מאַמע ? --- פֿרעג איך זי.
--- זענען אין אַמעריקע. זײ מאַכן דאָרט אַ לעבן. איך האָב פֿון
זײ בריװ. אַלע חו·---ש ·מעט האָב איך פֿון זײ אַ בריװל. נאַ זע, קאָנסט
לײענען ? לײען כןיר !
און זי געמט־אַרױס פֿון בוזעם אַ גאַנצן פּאַק מיט בריװלעך און
ניט מיר, איך זאָל זײ איר לײענען הױך אױף אַ קול. איך װאָלט דאָס
איר געװיס געטאָן. קאָן איך אָבער נישט לײענען קײן נעשריבנס.
װאונךער פון אַנטװערפּן 5·
ס,זאָל זײן געדרוקט, װאָלט איך עס געלײענט. לאַכט זי פֿון מיר און
זאָנט, אַז אַ ײנגל איז נישט קײן מײדל. אַ ײנגל דאַרף קענען אַלץ
אױף דער װעלט ! איך האָב מורא, אַז זי איז נערעכט. אײ, װאָלט איך
אַ בעלן זײן קאָנען לײענען געשריבנס ! אַײ, בין איך מקנא מײן חבר
מאָטל דעם גרױסן, װאָס ער קען לײענען און שרײבן (איך האָב אײך
שױן דערצײלט פֿון אים) ! האָט אים גאָלדעלע געגעבן איבערלײענען
די בריװלעך, װאָס מע שרײבט איר פֿון אַמעריקע. האָט זײ מאָטל דער
גרױסער געלײענט װי אַ װאַסער. די בריװלעך זענען כּמעט אַלע גע---
שריבן מיט אײן לשון און מיט די זעלביקע װערטער :
,,טײער גאָלדעלע, האַרציק גאָלדעלע, לעבן זאָלסטו ! אַז מיר
דערמאָנען זיך דאָ, אין אַמעריקע, אַז אונדזער קינד האָט מען אַרױס־־־
געריסן פֿון אונדזערע הענט און דו װאַלגערסט זיך דאָרטן אין דער
פרעמד צװישן אומבאַקאַנטע מענטשן, גײט אונדז נישט אײן דאָ ·ר
ביסן. טאָג װי נאַכט טוען מיר דאָ קלאָגן און װײנען אױף אונדזער ליכ.
טיקן שטערן, װאָס איז צונענומען געװאָרן פֿון אונדזערע אױנן . . .“
און אַזױ װײטער.
מאָטל דער גרױסער לײענט און לײענט, און גאָלדעלע װײנט,
װישט זיך די אױנן. דערזעט דאָס פֿרײלין זײטשיק, הײבט זי אָן זיו
בײזערן אױף אונדז, װאָס מיר מאַכן זי װײנענדיק. און צו גאָל־
דעלען זאָגט זי, אַז זי חאָט קײן רחמנות נישט אױף זיך אַלײן. זי מאַכט
זיך אַ תל פֿון דעם איבעריקן ביסל אױנן ! ענטפֿערט איר דערױף
גאָלדעלע מיט אַ געלעכטער, און טרערן גיסן זיך איר פֿון די אדיגן :
אַ תל פֿון די אױגן מאַכמ מיר דער דאָקטער מיט זײן בלױשטײן,
ערגער װי איך מיט מײן געװײן . . .
מיר געזעגענען זיך מיט גאָלדעלען, און איך זאָנ איר צו, אַז מאָרגן
אין דער צײט װעלן מיר זיך דאַ װידער אַ מאָל זען.
אם ירצח חשם ! --- ענטפֿערט גאָלדעלע מיט אַ פֿרומ פּניט, װי
אַן אַלטע. און מיר בײדע, מאָטל דער קלײנער און מאָטל דער גרױסער,
לאָזן זיך גײן שפּאַצירן איבער אַנטװערפּן.
651 מאָטל פֿײסי דעם חזנס
ד.
מיר, דאָס הײב·ט, איך, מאָטל דער קלײנער, און מײן הבר, מאָטל
דער גרױסער, זענען נישט אַלײן. מיר האָבן דאָ נאָך אַ חבר. ער איז
אַ ײנגל פֿון אַ יאָר דרײצן און הײסט מענדל. ער איז אױך פֿאַרבליבן
אין אַנטװערפּן, פֿאָ·---נדיק קײן אַמעריקע. נישט איבער די אױגן, נאָר
איבער אַן אַנדער זאַך. אימ האָט מען פֿאַרלאָרן אױפֿן װעג, ערגעץ
אין דײטשלאַנד. דעבם גאַנצן װעג, דערצײלט ער, האָבן זײ זיך דערהאַלטן
די נשמה נאָר מיט הערינג. האָט אימ געברענט אױפֿן האַרצן. האָט
ער זיך אַראָפּגעכאַפֿט אױף אַ סטאַנציע כאַפֿן אַ טרונק װאַסער, און
איז געבליבן שטעקן אָן אַ בילעט און אָן אַ קאָפּיקע געלט און אָן אַ
העמד אױפֿן לײב. און מחמת ער האָט נישט געקענט זײער שפֿראַך,
האָט ער זיך פֿאַרש··עלט פֿאַר אַ שטומען. האָט מען אים אױסנעפֿירט
װאו די װעלט האָט אַן עק, ביז ער האָט דערזען אַ פּאַרטיע עמיגראַנטן,
ײדן. איז ער צוגעגאַנגען צו זײ און האָט זײ דערצײלט די גאַנצע
מעשה. האָבן זײ אױף אים רחמנות געהאַט און האָבן אים גענומען
מיט זיך און געבראַ·בט צו פֿירן אַהער, קײן אַנטװערפּז. דאָ האָט ער זיך
דערשלאָגן צו דער ,,עזרה„. האָט די “עזרה“ אַװעקגעשריבן אַ בריװ
קײן אַמעריקע, טאָמער װעט מען אױפֿזוכן זײנע עלטערן. װאַרט ער
דאָס אױף אַן ענטפֿער און אױף אַ שיפֿסקאַרטע. דאָס הײסט, אױף אַ
האַלגער שיפֿסקאַרטע, מחמת ער איז נאָך אַ קלײנער. דאָס הײסט, ער
איז נישט אַזױ קלײן, װי ער האַלט זיך קלײן. ס,איז אַ סברא, אַז ער
איז שױן בר־מצװה, כ·טש קײן תפֿילין לײגט ער נישט. ער האָט נישט.
זענען געװאָר געװ אָרן עמיגראַנטן, אַז מענדל איז אַ בר־מצװה־בחורל
און האָט נישט קײן הפֿילין, איז געװאָרן אַ געװאַלד : פֿאַר װאָס גיט
מען אים נישט קײן תפֿילין ? זאָגט מענדל : “פֿאַר װאָס גיט מען
מיר נישט קײן שבןיװל ?“ . . . רופֿט זיך אָן צו אים אײנער אַן עמי־־־
גראַנט מיט שאַרפֿ·· אױגן : ,,אַ דו, שײגעץ ! נישט נענוג מע זאָרגט
פֿאַר דיר, ביסטו נאָך אַן עזות---פּנים ?„ . . . דער עמיגראַנט מיט
די שאַרפֿע אױגן ן·אָט אַזױ לאַנג געאַרבעט, ביז די איבעריקע עמי־
גראַנטן האָבן זיך · ונױפֿגעלײנט און האָבן אים געקױפֿט אַ פּאָר תפֿילין.
אַלצדינג איז צו ק·---יגן אין דעם אַנטװערפּן. אפֿשר מײנט איר, ס,איז
װאונדער פוז אַגטװערפּן 751
נישטאָ קײן בהי---מדרשים מיט קײן שולן ? אָהאָ, נאָך װאָסערע שולן !
אײן שול איז דאָ אַ טערקישע. איר מײנט, דאָרטן דאַװנען טערקן ?
נײן ! דאָרטן דאַװנען ײדן, די אײגענע ײדן, װאָס מיר, נאָר אױף
טערקיש. דאָס הײסט, פֿאַרקערט. מע פֿאַרשטײט נישט אײן װאָרט !
געפירט האָט אונדז אַהינצו אדנדזער נײער חבר מענדל. מיר אַלע דרײ,
איך און מאָטל דער גרױסער און מענדל, זענען געװאָרן חבר. גאַנצע
טעג גײען מיר אַרום איבער דער שטאָט. דאָרט, אין בראָד,
פֿלעגט מיך די מאַמע מורא האָבן אָפּלאָזן אױף אַ טריט.
דאָ, אין אַנטװערפּן, האָט זי קײן מורא נישט. דאָרט, זאָגט זי, זענען
סאַמע דײטשן, און דאָ, אין אַנטװערפּן זענען מיר, זאָגט זי, צװישן
מענטשן, צװישן אײגענע. מע הערט רײדן אַ ײדיש װאָרט. דאָס
מײנט זי די עמיגראַנטן. לעבן זאָלן די עמינראַנטן ! צװישן עמי.
גראַנטן פֿילן מיר זיך טאַקע הײמיש. ובפֿרט צװישן אײגענע ! אָט
באַלד װעלן מיר חאָבן געסט. אם ירצח השם, נאָך שבת קומט אונדזער
מהותן, יונה דער בעקער, מיט זײן הױזגעזינט. מיר װאַרט·, הײנט־
מאָרגן זאָל קומען אונדזער שכנח פּעסי מיט איר כאַליאַסטרע. אָט דאַ
װעט ערשט װערן אַ שמחה. איך װעל אײך, אם ירצה השם, באַשרײבן
אַלצדינג.
.
···· ··· ·ג···אַ···· ··ף···אָ·, ק יגיג·עכע
קלי יד·ר.
ד י נ אַ ל י אַ ס ט ך ע
איר זענט דאָ·--- שױן באַקאַנט מיט דער כאַליאַסטרע. דאָס איז
אונדזער שכנה פּעסי מיט איר מאַן דעם אײנבינדער (ער הײסט משה),
מיט זײערע קינדעו·לעך, װאָס יעדער האָט בײ זײ, װי איך האָב אײו
שױן אַמאָל דערצי ־לט, אַן אַנדער צונעמעניש. דער קלענערער פֿון
אַלע איז אין מײנע יאָרן (נײן, דאָס צענטע). מע רופֿט אים “ושתי“.
דאָס הײסט, דער ··מתער נאָמען זײנער איז הערשל, נאָר מחמת ער
חאָט אַ גוליע אױפֿן שטערן, האָבן אים די עלטערע אַ נאָמען געגעבן
,,ושתי·. איך האַלט פֿון “ושתין“. איך האָב אים ליב דערפֿאַר, װאָס
ער װײנט נישט. װיפֿל איר זאָלט אים נישט שלאָגן, נעמט ער צו
װי אַ שװאָם. עס נעמט אים נישט קײן קױל. אײן מאָל האָט ער
צעריסן אַ פֿרעמדן סידור, האָט אים זײן טאַטע, משה דער אײנבינדער,
געשלאָגן מיטן בר··טל, װאָס מע שנײדט אױף דעם פּאַפֿיר. “ושתי“
האָט נאָך דעם געקרענקט צװײ טענ כּסדר. איר קענט פֿאַרשטײן, אַז
ער האָט זיך אָפֿגעזאָגט פֿון בולקע. מע האָט שױן נישט געהאַלטן פֿון
זײן לעבן. די מאַכ·ע זײנע, אונדזער שכנה פּעסי, האָט אים שױן באַ־
װײנט, און דער פֿאָטער איז אַרומגעגאַנגען אָן אַ קאָפֿ. אַלע האָבן
געמײנט, אַז ס,איז אַן עק, אױס ,,ושתי“ ! צומ סוף --- גאָר נישט.
אױפֿן דריטן טאָג ··אָט “ושתי“ געבעטן ברױט און געגעסן װי נאָך ·
העניה. עסן האָבן זײ ליב אַלע, זײ האַלטן פֿון דער אכילה. “די הו·
געריקע טשערעדע · --- אַזױ רופֿט זײ די מוטער אַלײן, פֿעסי הײסט עס.
פּעסי איז אַ ײדענע זײער אַ װאױלע, נאָר אַ ביסל צו דיק. זי האָט
דרײ גױדערס. א .ך האָב זי שױן עטלעכע מאָל אַראָפּגעכאַפט אױף
פּאַפּיר. האָט אײ· מאָל דערזען “ושתי“, האָט ער אַרױסגעכאַפּט בײ
מיר דאָס געמעלעסץ און האָט דאָס באַװיזן אױף טשיקאַװעסט דער
מאַמען זײנער. האָט זי געלאַכט. איז געװאָר געװאָרן מײן ברודער
אליהו, האָט ער כ·יר געװאָלט אײנטײלן פֿאַר די “מענטשעלעך“, װי
158
די כאַליאַסטרע 951
זײן שטײגער איז. אַ גליק, װאָס פּעסי אַלײן האָט זיך אײנגעשטעלט
פאַר מיר. ·אַ קינד, זאָגט זי, מאַכט זיך נאַריש, נישט כּדאי זיך אָפּ־
עסן דאָס האַרץ“. לאַנג לעבן זאָל זי, פּעסי. איך האָב זי ליב. איך
האָב נאָר פײנט, אַז זי קושט זיך. אַז זי איז געקומען קײן אַנטװערפּן,
האָט זי מיך אַרומגעכאַפּט קושן, װי אַן אײגן קינד. מיט אַלעמען האָט
זי זיך געקושט. מער פֿון אַלע, געװײנטלעך' מיט דער מאַמען. די מאַמע
האָט זי דערזען, איז גלײך װי דעם טאַטן פֿון יענער װעלט : זי האָט
זיך אַזױ צעװײנט, אַז מײן ברודער אליחו איז אָנגעפֿאַלן אױף פּעסין,
אַז איבער איר מאַכט די מאַמע אַ תל פֿון די אױגן און קען נישט גײן
צום דאָקטער . . . גײן צום דאָקטער דאָס מוז יעדער, װער עס קומט
אַחער קײן אַנטװערפּן. דאָס ערשטע, װאָס אײנער פֿרענט בײם אַנ---
דערן, איז : “זענט איר שױן געװען בײם דאָקטער ?“ . . . “װאָס האָט
אײך געזאָגט דער דאָקטער ?“ . . . אפֿילו די ,,עזרה“, אַז מע קומט
צו איר צו גײן, שיקט זי באַלד אָפּ צום דאָקטער. אַז מיר זענען גע־
קומען אַהין דאָס ערשטע מאָל, חאָט די מאַמע נאָר װאָס נעװאָלמ
אָנהײבן דערצײלן די מעשה : װי אַזױ איר מאַן איז געװען כּל
ימיו אַ חזן אין דער קצבישער שול . . . װי אַזױ ער האָט זיך פֿאַרקילט
און קראַנק געװאָרן . . . װי אַזױ זי האָט אַלצדינג פֿאַרקױפֿט, אַבי
ראַטעװען דעם טאַטן . . . װי אַזױ דער טאַטע איז געשטאָרבן און זי
איז געבליבן אַן אלמנה מיט צװײ קינדער יתומים . . . אײנעם האָט זי,
ברוך השם, חתונח געמאַכט, אַרײנגעגעבן אין אַ שמאַלץ־גרוב . . .
די שמאַלץ איז אױסגערונען, די נרוב איז געבליבן . . . נאָך דעם, װי
אַזױ מיר האָבן פֿאַרקױפֿט דאָס לעצטע שטיקל חיות, אונדזער האַלבע
שטוב, און געלאָזט זיך קײן אַמעריקע . . .
נאָך דעם, װי אַזױ מיר האָבן געגנבעט די גרענעץ הינטער בראָד, שיר
נישט געהרגעט געװאָרן אין אַ פֿינצטערער נאַכט, און האָבן פֿאַרלאָרן
דאָס גאַנצע ביסל גוטס, דאָס בעטגעװאַנט װאָס װעלן מיר טאָן איצט
אָן בעטגעװאַנט אין אַזאַ װײט לאַנד ? . . .
אַזױ טענחט די מאַמע פֿאַר דער “עזרה“ און די ,,עזרה“ הערט, און
דאָס מײדל, װאָס זיצט בײם טיש (פֿרײלין זײטשיק הײסט דאָס מײדל),
פֿאַרשרײבט איטלעכעס װאָרט, װאָס די מאָמע זאָגט, אין אַ בוך אַרײן.
·1 מאָטל פּײסי ועם חזנס
די מאַמע האָט נאָך צו דערצײלן און צו דערצײלן, רופֿט זיך אָן צו איר
אײנער פֿון דער ,,עז רה“ :
אַלזאָ, פֿאָרבז איר קײן אַמעריקע ?
זאָגן מיר :
פֿאַרשטײט זיך, נישט קײן יעהופּעץ, קײן אַמעריקע.
רופֿט זיך אָן צ י אונדז יענער, װאָס פֿון דער “עזרה“ :
זעגט איר ··ױן געװען בײם דאָקטער ?
זאָגן מיר :
װאָסער דאָקטער ?
רופֿט זיך אָן צו אונדז יענער, װאָס פֿון דער ,,עזרה“ :
אָט האָט איר אַן אַדרעס. גײט זיך דורך, ראשית חכמח, צוט
דאָקטער, װעט ער באַטואַכטן אײערע אױגן.
דערהערט דאָ·· װאָרט ,,אױגן“, טוט מײן ברודער אליחו אַ קוק
אױף דער מאַמען און װערט טױט װי די װאַנט . . .
װאָס חאָט ער זיך אַזױ דערשראָקן ? . . .
ב.
שױן, דאַנקען גאָט. מיר זענען שױן אַלע געװען בײם דאָקטער,
נאָר די מאַמע נאָך ·ישט. די מאַמע װעט זײן שפּעטער. מײן ברודעו
אליהו האָט מורא. זי האָט די לעצטע צײט צופֿיל געװײנט. דער
דאָקטער חאָט אונד ז אַרײנגעקוקט אין די אױגן אַרײן און אָנגעשריבן
אונדז עפּעס אױף פּאַפֿיר און פֿאַרחתמעט אין אַ קאָנװערט. האָבן מיר
זיך החילת זײער ן·ערשראָקן. מיר האָבן געמײנט, אַז דאָס האָט ער
אונדז פֿאַרשריבן · רפֿואה צו די אױגן. פֿרעגן מיר אים : װאָס ער
האָט אונדז פֿאַרשו·יבן ? װײזט ער אונדז מיט דער האַנט אױף דער
טיר. שטױסן מיר זיך אָן, אַן מע חײסט אונדז נײן . . . קומען מיר
צו דער ,,עזרה„ או· װײזן איר דאָס געשריפֿטס פֿונעם דאָקטער. נעמט
דאָס מײדל (פֿרײלין זײטשיק) און עפֿנט אױף דאָס קאָנװערטל און
לײענט איבער און מאַכט צו אונדז :
די כאַליאַסטרע 1·
איך קען אײך אָנזאָגן אַ בשורה : דער דאָקטער זאָגט, אַז איר
האָט נעזונטע אױגן.
אַװדאי איז דאָס פֿאַר אונדז אַ בשורה ! װאָס טוט מען אָבער
מיט דער מאַמען ? זי הערט נישט אױף צו װײנען. טענהן מיר מיט
איו :
װאָס טוסטו ? טאָמער חלילה װעט דער דאָקטער פֿאַרבראַקע־
װען דיר די אױגן ?
הערסטו ? אָט דאָס װײן איך דאָך ! . . .
אַזױ ענטפֿערט די מאַמע און לײגט־צו צו די אױגן אַ פֿלעסטערל.
דאָס פֿלעסטערל האָט איר געגעבן אַן עמיגראַנט אַ פֿעלדשער. ער איז
זײער נישט קײן שײנער. ער האָט משונה־מאָדנע צײן. ער טראָגט
אַ מעשענעם זײגער מיט אַ זילבערנער קײט מיט אַ רוקער, און אַ גאָלדן
רינגל אױף דער האַנט. ער הײסט נישט קײן שײנעם נאָמען : ,,בי־־־
בער ! · געקומען איז ער אַהער קײן אַנטװערפּן מיט דער כאַליאָסטרע.
אױפֿן װעג האָט ער זיך מיט זײ באַקענט. זײ האָבן אינאײנעס גע.
גנבעט די גרענעץ. קײן נסים ונפֿלאות, װי מיט אונדז, האָט זיך זײ
נישט געטראָפֿן. הרגענען האָט מען זײ נישט געװאָלט, קײן בעטגע־
װאַנט האָט מען בײ זײ נישט צוגענומען, נאָר זײ זענען גלאַט אַזױ
פֿאַרשװאַרצט געװאָרן. זײ האָבן געחאַט, זאָגן זײ, צו זינגען און צו
זאָגן. זײ זענען דורכגעגאַנגען, זאָגן זײ, אַ שװיץ־באָד, אין האַמבורנ,
װאָס זײ דערצײלן זיך אָן פֿון דעם חאַמבורנ ! די האָר שטעלן זיך
קאַפּױער ! סדום איז אַ הונט אַקעגן האַמבורג ! מע באַגײט זיד דאָרטן,
זאָגן זײ, מיט די עמיגראַנטן אַ סך ערגער װי בײ אונדז מיט אַרעס־
טאַנטן. װען נישט אָט דער פֿעלדשער (ביבער), װאָלטן זײ דאָרטן
אומגעקומען. ער איז זײ געשטאַנען אין זײערע נױטן. ער, ביבער־
איז אַ גרױסער עזות־פנים. ער דערצײלט, װי אַזױ ער האָט זיך גע־
רעכנט מיט די דײטשן, איז אַ שרעק ! ער האָט זיך, זאָגט ער, אױסנע־
שמועסט מיט זײ דװקא אױף רוסיש. רוסיש, זאָגט ער, קען ער נוט.
אַ סברא, אַז נאָך בעסער פֿון אונדזער פּינין. פּיני דריננט, אַז אַלצ־־־
דינג, װאָס דער ביבער דערצײלט אונדז, װאָלט געװען זײער שײן,
װען ס,זאָל זײן אמת. אונדזער חבר פֿיני האָט פֿון דער ערשטער מינוט
261 מאָטל פּײסי דעט הזנס
אָן געװאָרפֿן אַן אומחן אױף דעם פֿעלדשער ביבער. ער האָט נעמאַכט
אױף אים אַ לידל. ··ז פֿיני האָט נישט ליב אַ מענטשן, מאַכט ער אױף
אים אַ לידל. אױב איר װילט, קען איך עס אײך איבערזאָגן :
אונדזער פֿעלדשער ביבער
איז אַ נװיסער ניבור
אױף דערצײלן זאַכן.
ס,קען זיך אַמאָל מאַכן
(פֿופֿציק מאָל אַ טאָנ),
טוט ער זיך אַ זאָנ
אַ נרױסן לינן
פֿון דרך·לום װענן.
.·
ביבער, אָט ד··ר פֿעלדשער, װאָס איך דערצײל אײך, האָט זיך
אונטערגענומען צו ועכט מאַכן דער מאַמען די אױנן. ער זאָגט, אַן
קײן דאָקטער אין דער װעלט װעט נישט געפֿינען אױף זײ קײן חסרון.
ערשטנס, װײסט ער די קונץ נאָך פֿון דער הײם. ער איז אַ פֿעלדשער,
און אַ פֿעלדשער איז דאָך אַ האַלבער דאָקטער. און חוץ לזה, איז ער
געװען אין ,,דײטשנלאַנד“ און האָט זיך צוגעקוקט, װאָס מ,טוט די
עמיגראַנטן, זײ זאָ··ן האָבן געזונטע אױנן. ער זאָגט, אַז מע מאַכט
ממש פֿון בלינד זעענדיק. פֿרעגט אימ פּיני : “אפֿשר, פֿאַרקערט ?“...
װערט ער אין כעס (ביבער איז אַ גרױסער כעסן). ער פֿאַרװאַרפֿט פֿינין
מיט װערטער. ער זאָגט, אַז ער איז צו אַ נרױסער חכם ! צו קלוג
פֿאַר אַמעריקע ! א·ן אַמעריקע, זאָגט ער, האָט מען פֿײנט כיטראַקעס !
אַמעריקע איז אַ לאַנד, װאו מע װײסט נישט פֿון קײן הכמות. אין אַמע־
ריקע איז געזאָגט ------ נעמײנט, געמײנט --- נעזאָגט. אין אַמעריקע איז
אַ װאָרט אַ װאָרט. אַטעריקע איז, זאָנט ער, נעבױט אױף אמת און
אױף יושר, אױף נ··רעכטיקײט און אױף כבוד, אױף ערלעכקײט און
אױף מענטשלעכקײט, אױף נאמנות און אױף רחמנות . . . פֿרעגט אי·
פּיני : ,,און אױף ו1אָס נאָך ?“ . . . װערט ביבער נאָך מער א·ן ·עס
די כאַליאַסטרע 361
אַן עבירה, װאָס מע האָט זײ איבערגעשלאָגן סאַמע אין מיטן שמועס !
מען איז אונדז געקומען זאָגן, אַז עמעצער פֿרעגט זיך נאָך אױף אונדז
אין דרױסן. װער קען עס זײן ? מיר גײען אַרױס געסט ! געסט ·
געסט ! אונדזערע מחותנים זענען געקומען ! יונה דער בעקער מיט
דער גאַנצער משפּחה. אַ נײע כאַליאַסטרע ! װידער אַ מאָל אַ גדולה :
מײן שװעגערין ברכה קדשט זיך מיט טאַטע־מאַמע, מײן ברודער אליהו
קושט זיך מיט זײן שװער און מיט די שװאָגערס. אױף אים קוקנדיק,
כאַפּט זיך פּיני אױך קושן מיט אונדזערע מהותנים, און אױף איס קוק·
דיק, קושט זיך מיט זײ דער פֿעלדשער אױך. פֿרעגן זײ : װער איז דאָס ?
זאָגט ער : איך בין ביבער. שיסט־אױס פיני אַ געלעכטער . . . און
די מאַמע מײנע ? די מאַמע טוט זיך אירס : זי װײנט ! . . . מײן
ברודער אליהו עקט זיך. ער קוקט אױף איר און צופּט זיך בײם
בערדל. ער קען איר אָבער איצט גאָר נישט זאָגן : ס,זענען דאָך
אײגענע, נישט קײן פֿרעמדע, מחותנים, און פֿון אײן שטאָט. פֿאַר װאָס
זאָל מען זי נישט לאָזן אַ ביסל זיך אױסװײנען ? . . .
װי אַזױ האַט איר געגנבעט די גרענעץ און װאו האַט מען
אײך באַנומען ?
דאָס איז געװען די ערשטע שאלה, װאָס מיר האָבן געפֿרעגט בײ
אונדזערע מחותנים. און אונדזערע מחוהנים האָבן פון דעם צו דער־
צײלן גאַנצע פּעק ! מיר קריכן אָבער נישט אין קאָפּ אַרײן זײערע
מעשוה. איך האָב מיך פֿאַרקליבן אין אַ װינקעלע מיט מײן שװעגע־
רינס אַ שװעסטערל. איך האָב אײך אַמאָל דערצײלט פֿון איר. זי
הײסט אַלטע און טראָגט צװײ צעפּלעך, פֿון אונטן צונױפֿגעדרײט, װי
אַ בײגל. איר דאַרפֿט געדענקען, אַז מע האָט זי מיר אַמאָל גערעדט פֿאַר
אַ כּלה (בײ מײן ברודער אליהו אױף דער חתונה). דעמאָלט איז זי
אַלט געװען נײן יאָר. איצט איז זי שױן אַלט צען, דאָס עלפֿטע. אין
אײנע יאָרן מיט גאָלדעלען, מיט דעם מײדל, װאָס איז נעבעך געבליבן
זיצן אין אַנטװערפּן איבער די אױגן. איך דערצײל אַלטען פֿון גאָלדע־
לען, און פֿון אירע קראַנקע אױגן נעבעך, און פֿון מײן חבר מאָטל דעם
גרױסן, און פֿון מײן הבר מענדלען, און פֿון דער ,,עזרה·, און פֿון דעט
פֿרײלין זײטשיק, װאָס שרײבט אין אַ בוך, און פֿונעם דאָקטער, װאָס
קוקט אין די אױגן. און פון דער גרענעץ, װי אַזױ מיר חאָבן געגנבעט,
461 מאָטל פּײסי הם חזנס
און װי אַזױ מיר זע··ען קױם אַרױס מיטן לעבן. איך לאָז נישט דורך
קײן זאַך. אַלטע ה··רט מיך אױס מיט גרױסע אױגן. נאָך דעם דער־
צײלט זי מיר, װאָס זײ האָבן געהאַט. װי אַזױ איר טאַטע האָט שױן
לאַנג געװאָלט פֿאָרן קײן אַמעריקע, האָט איר מאַמע נישט געװאָלט.
און נישט אַזױ די מאַמע, װי די משפּחה. די משפּחה זאָגט, אַז אין
אַמעריקע דאַרף מען האָרעװען, און איר מאַמע איז דערצו נישט גע־
װאױנט געװאָרן. ··יר מאַמע האָט אַ רעטאָנדע. די רעטאָנדע האָט
איר דער טאַטע געמאַכט נאָך אין די גוטע יאָרן, אַז זײ האָבן נאָך גע־
האַט אַ סך געלט. ·יצט, אַז ס,איז זײ געװאָרן שלעכט, און די בעלי־
חובות האָבן אָנגעה· יבן צו דערקוטשען, איז געבליבן, מ,זאָל פֿאַרקױפֿן
אַלצדינג און פֿאָרן קײן אַמעריקע. אַז ס,איז געקומען צו דער רעטאָ·
דע, מע זאָל פֿאַרקױפֿן די רע·אָנדע, זאָגט די מאַמע : אַלצדינג װעט
זי פֿאַרקױפֿן, נאָר נישט די רעטאָנדע. פֿרעגט זי דער טאַטע : אױף
װאָס דאַרפֿסטו די ·---עטאָנדע ? אין אַמעריקע דאַרף מען נישט קײן
רעטאָנדע ! זאָגט ··ים די מאַמע : װאָס הײסט, אױף װאָס דאַרף איו
די רעטאָנדע ? װיפֿ·ל יאָר האָב איך, זאָגט זי, געבעטן גאָט, איך זאָל
מיך דערשלאָגן צו ·· רעטאָנדע, קױם דערלעבט אַ רעטאָנדע, זאָל איך
איצט נעמען און פֿ··רקױפֿן די רעטאָנדע ? טאָג װי נאַכט האָט מען
געהערט בײ אונדז ··אָר רעטאָנדע און רעטאָנדע ! די נאַנצע ·פּחה
(פֿון דער מאַמעס צד) זענען זיך צונױפֿגעקומען. מע האָט זיך געקריגט
און געזידלט. עס האָט שױן געהאַלטן ·מעט בײ צעגײן זיך, דאָס הײסט
דער טאַטע זאָל זיך גטן מיט דער מאַמען, אַלץ איבער דער רעטאָנדע.
װער האָט אױסגעפֿ ·רט ? געװײנטלעך, די מאַמע ! מע האָט די רע־
טאָנדע נישט פֿאַרק·פֿט ! מע האָט מיטגענומען די רעטאָנדע, אײנ־
נעפּאַקט די רעטאָנדע באַזונדער אין אַ פּעקל, און ביז סיר זענען
געקומען צו דער גױענעץ איז שױן נישט געװען קײן רעטאָנדע . . .
אַזױ דערצײלט מיר אַלטע, און װײטער װיל איך שױן נישט הערן.
מיר איז נאָר געגאַנגען צו װיסן, אױב ס,איז נאָך דאָ אַ רעטאָנדע ?
דערהערט, אַז ס,איז שױן נישטאָ קײן רעטאָנדע, בין איך צופֿרידן.
איך נעם אַלטן און גײ מיט איר שפּאַצירן. איך באַװײז איר די שטאָט
אַנטװערפּן. זי װערט נישט נתפּעל. זי האָט, זאָגט זי, געזען גרעסערע
שטעט. װאָס זאָגט איר אױף איר טאַטן ? איך פֿיר זי אױף די סטאַנ־
די כאַליאַסטרע 561
ציעס, װאו סע שטײען עמיגואַנטן. איך מאַך זי באַקאַנט מיט מײנע
חברים. אַלטע װערט נישט נהפּעל פֿון קײן זאַך. זי האַלט זיך גרױס.
זי איז אַ גדלנטע. זי איז פֿון המיד אָן אַזױ . . . שפּעטער גײען מיר
אַלע אינאײנעם, אונדזער כאַליאַסטרע און זײער כאַליאַסטרע, אין דער
,,עזרה·. דאָרט באַגעגענען מיר זיך מיט אונדזער שכנה פּעסי און
מיט איר כאַליאַסטרע. אױך גאָלדעלען זעען מיר דאָרטן. גאָלדעלע
װיל זיך באַקענען נעענטער מיט אַלטען. אַלטע האַלט זיך מיט איר פֿון
דער װײטן. גאָלדעלע פֿירט מיך אָפּ אױף אַ זײט און פֿרעגט מיך, װאָס
איז מיט דעם מײדל אַזױ דער יחוס, װאָס סע שטײט איר נישט אָן
מיט איר צו רײדן ? דערצײל איך איר, אַז מע האָט מיר פֿאַראַיאָרן בײ
מײן ברודער אױף דער חהונה גערעדט אַלטען פֿאַר אַ כלח. װערט זי
רױט, אַזױ װי פֿײער, און קערעװעט זיך אָפּ אױף אַ זײט און װישט זיך
די אױגן . . .
·
װאָס זאָגט איר אױף דעם אומגליק, װאָס אונדז האָט געטראָפֿן ?
מיר זענען געװען מיט דער מאַמען בײם דאָקטער, ער זאָל איר באַ־
טראַכטן די אױגן. האָט ער איר באַטראַכט די אױגן און נישט גע־
זאָגט גאָרנישט. ער האָט נאָר אָנגעשריבן אַ צעטעלע און אַרײנגע־
לײגט אין אַ קאָנװערט. חאָבן מיר דעם קאָנװערט אַװעקגעטראָנן צו
דער ,,עזרה“. געקומען צו דער “עזרח“, האָבן מיר דאָרטן נישט גע־
טראָפֿן קײנעם נאָך, נאָר אײן פֿרײלין זײטשיק, אָט די, װאָס פֿאַר־
שרײבט אַלע עמיגראַנטן אין בוך אַרײן. האָט זי מיך באַגעגנט מיט
אַ געלעכטער. תמיד לאַכט זי, װען זי זעט מיך. אַלע מאָל ניט זי
מיר איבער אַ גרוס פֿון גאָלדעלען און לאַכט. עפֿנט זי אױף דאָס קאָנ־
װערטל, טוט אַ קוק אין צעטל אַרײן און הערט אױף צו לאַכן, און
פֿאַרברעכט די הענט. פֿרעגט בײ איר די מאַמע : װאָס חערט זיך ?
זאָגט זי : װאָס זאָל זיך הערן, מײן ליבע ײדענע ? ס,איז שלעכט !
דער דאָקטער זאָגט, אַז איר קענט נישט פֿאָרן קײן אַמעריקע . . .
מײן שװעגערין ברכה, װײסט איר דאָך, האָט אַ טבע פֿון חלשן, איז זי
באַלד געפֿאַלן חלשות. מײן ברודער אליהו איז נעבליבן שטײן אָן אַ
661 מאָטל פּײסי ועם הזנס
טראָפּן בלוט אין פּנ· ם. די מאַמע אַלײן איז נעבליבן אַ פֿאַרשטײנע·
טע. זי קאָן שױן אפֿילו נישט װײנען . . . דאָס מײדל (פֿרײלין זײ־
טשיק) האָט זיך אַ װאָרף געטאָן נאָך װאַסער. זי האָט אָפּגעמינטערט
ברכהן, געטרײסט ··ליהון, אױסגערעדט דאָס האַרץ דער מאַמען און
געהײסן קומען מאָרגן. אױפֿן װעג זאָגט איר מײן ברודער אליחו מוסר,
פֿאַרװאָס זי האָט געװײנט די גאַנצע צײט, און ער דערמאָנט זי, װיפֿל
מאָל ער האָט איר געזאָגט, זי זאָל נישט װײנען ! . . . די מאַמע װיל
אים ענטפֿערן, האָט זי נישט קײן װערטער . . . זי קוקט אַרױף און
בעט גאָט : ,,טו מי·· מיר, רבונו---של־עולט, אַ חסד און מיט מײנע קי·
דער, און נעם מיך צו פֿון דעו װעלט ! “ . . . אונדזער חבר פּיני דרינגט־
אַז אינגאַנצן איז דאָ שולדיק אָט דער ליננער, אָט דער פֿעלדשער ביבע·
אַ גאַנצן טאָג מיט אַ גאַנצער נאַכט הערט מען נישט אױף צו עסן
אײנס דאָס אַנדערע, ביז עס קומט מאָרגן. אױף מאָרנן גײען מיר װי־
דער צו דער “עזרח“. גיט אונדז די “עזרה“ אַן עצח, אַז מיר זאָלן
פּרואװן פֿאָרן איבעו· לאָנדאָן. אפֿשר װעט לאָנדאָן דורכלאָזן די מאַמע
מיט אירע פֿאַרװײנטע אױגן קײן אַמעריקע. אָדער אױב נישט קײן
אַמעריקע, איז כאָט · קײן קאַנאַדע . . . װאו איז קאַנאַדע --- װײסן
מיר נישט. מע זאָגט, אַז ס,איז נאָך װײטער פֿון אַמעריקע . . . מײן
ברודער אליהו און ··ונדזער חבר פּיני האָבן דערװײל איבער װאָס צו
קריגן זיך. אליהו פֿ·רעגט אים : “פּיני ! זאָג נאָר, װאו איז דאָס אָט
דאָס קאַנאַדע ? ביסט דאָך עפּעס אַמאָל געװען אַ מענטש פֿון געאָ־
גראַפֿיע“ . . . זאָגט אים פּיני, אַז קאַנאַדע איז אין קאַנאַדע, דאָס הײסט,
נישט אין קאַנאַדע, נאָר אין אַמעריקע. דאָס הײסט, ער װיל זאָגן, אַז
קאַנאַדע איז טאַקע דאָס אײגענע װאָס אַמעריקע, נאָר פֿאָרט נישט
אַמעריקע. פֿרעגט ··ים אליהו : “װי קאָן דאָס זײן ?“ זאָגט אים פּיני :
,,נו, זעסטו דאָך ! “ . . . דערװײל דאַרף טען גײן צו דער שיף באַגלײטן
נוטע פֿרײנד, אונדזער שכנה פּעסי מיט איר מאָן ·מ אײנבינדער
(משה הײסט ער) כןיט איר גאַנצער כאַליאַסטרע. װײ־װײ, װאָס סע
טוט זיך בײ דער שיף ! ײדן, װײבער, קינדער, קלומקעס, פּעקלעך,
קישנס, זעק מיט בעטגעװאַנט. דער לױפֿט, דער שרײט, דער װײנט,
דער שװיצט, דער עסט. פּלוצעם הערט זיך אַ קול פֿון אַ װילדער חיה,
פֿון אַ װיזלטיר : ה־ה־ה־ה־ו־ו־ו ! ! ! . . .
ױ כאַליאַסטרע 761
דאָס חודעט מען פֿון שיף, מע זאָל זיך שױן געזעגענען. עס װערט
אַ לױפֿערײ מיט אַ קושערײ מיט אַ געװײן אַ טעאַטער און גענוג !
אַלע געזעגענען זיך. מיר געזעגענען זיך אױך. אַלע קושן זיך. מיר
קושן זיך אױך. מיר קושען זיך מיט דער כאַליאַסטרע. די מאַמע קושט
זיך מיט אונדזער שכנה פּעסי. פּעסי רעדט איר אױס דאָס האַרץ, בעט,
זי זאָל גאָר נישט זאָרגן, זײ װעלן זיך, אם ירצה השם, זען אין גיכן אין
אַמעריקע . · . די מאַמע מאַכט מיט דער האַנט און שלינגט די טרערן...
די לעצטע צײט װײנט זי אַ סך װײניקער, װי פֿריער. זי האָט עפּעס
אײנגענומען אַזעלכעס אױף נישט װײנען . . . דער גאַנצער עולם איז
שױן אױף דער שיף. מיר זענען אין דרױסן. אַײ, זענען מיר זײ מקנא !
אַײ, בין איך מקנא ,,ושתין“ ! אַמאָל האָט ער מיך מקנא נעװען. הײנט
בין איך אים מקנא ! . . . און “ושתי„ שטײט מיט אַ צעריסן מיצל
אױף דער שיף. ער האַלט די הענט אַרונטער און װײזט מיר אַ צונג.
דאָס הײסט, ער װיל מיר נעבן אָנצוהערעניש, אַז ער פֿאָרט און איך
נישט. פֿאַרדריסט דאָס מיך זײער, נאָר איך נעם מיך אָן מיט חאַרץ און
שטעל אים אַרױס אַ פֿײנ : ,,נאַ דיר !“ . . . דאָס חײסט אַזױ גרױס,
װי איך װאָלט אים זאָגן : ,,ושתי ! אַזאַ מכּה דיר און אַזאַ שטיק נאָלד
מיר, װי איך װעל אין גיכן זײן אין אַמעריקע ! “ . . .
אָ ! איר זאָלט גאָר נישט זאָרגן איך װעל אין גיכן זײן אין
אַמעריקע ·
.
כאַליאַסטרע גרופּע, חברח, לוסטיקע, טומלדיקע קאמפּאַג יע.
טשערערע ·0··
עזות פּנים (אַזעס פּאָנעם· צעלאָזענער. אָ ח ו·פּהדיקער.
כיטרא· אָ כיטרער מענטש, כ·טרע
יושר ( י ושער· גערעכט·קײט.
רעטאגדע אָ פּ·· יער ינע ····
זײַ געזונט, אַנטךועךפּו
א.
־
קײן שטאָט האָ·· מיר אַזױ נישט באַנג געטאָן אַװעקצואװאַרפן,
װי די שטאָט אַנטװ· רפּן. אָון נישט אַזױ די שטאָט, װי די מענטשן.
און נישט אַזױ די מענטשן פֿון אַנטװערפּן, װי די כאַליאַסטרע עמי־
גראַנטן. און ·ישט אַזױ די כאַליאַסטרע אַלײן, װי מײנע חברים און
חברטעס. אַ סך זענען זיך צעפֿאָרן פֿריער. ושתי, אַלטע, מאָטל דער
גרױסער די זענען שױן לאַנג אין אַמעריקע, מאַכן אַלע אַ לעבן. גע־
בליבן איז נאָר מענדל דער בר־מצװה---בחור (ברכה האָט אים געשענקט
אַ צונעמעניש ·דער ··אָשעק„). און גאָלדעלע, דאָס מײדל מיט די קאַ־
ליע אױגן איז געבליבן. װײטער קײנער נישט. װאָס װעט טאָן די
,,עזרה·, די װאָס העלפֿט די עמיגראַנטן ? װעמען װעט זי העלפֿן ?
עס טוט מיר באַנג אַנטװערפּן. איך װעל בענקען נאָך אַנטװערפּן.
אַ װאױלע שטאָט, װאױלע מענטשן. אַלע חאַנדלען מיט בריליאַנטן.
אַלע טראָגן זיך אַרום מיט שטײנער. אַלע קענען די מלאכח : שנײדן,
קליװען, שלײפֿן שטי ינער. װעםען איר באַגעגנט, איז ער אָדער אַ
שטײנשנײדער, אָדעו· אַ קליװער, אָדער אַ שלײפֿער. אַ סך ײנגלעך
פֿון אדנדזער כאַליאַסב·רע זענען דאָ פֿאַרבליבן, געװאָרן שטײנשנײדער.
מיר זאָלן זיך אַזױ נ שט רײסן קײן אַמעריקע, װאָלט מען מיך אױך
אַװעקגעגעבן צו דער אַרבעט, געמאַכט פֿון מיר אַ שטײנשנײדער. מײן
ברודער אליהון איז געפֿעלן די מלאכח. אונדזער חבר פּינין אױך. זײ
זאָלן זײן, זאָגן זײ, אַ ביסעלע ײנגער, װאָלטן זײ אַלײן גענומען זיך צו
דער אַרבעט שלײפֿן שטײנער. ברכח לאַכט פֿון זײ. זי זאָגט, אַז
שטײנער איז גוט צ· טראָגן, נישט צו שלײפֿן. פּיניס װײב, טײבל,
האַלט מיט איר. טי יבל איז אױך אַ בעלן אױף אָנצוטאָן שטײנער.
זײ גײען אַלע טאָג קוקן אין די פֿענצטער און קאָנען זיך גישט אָפּלױבן
168
זײ געזונמ, אַנטװערפּן 961
פֿון די בריליאַנטן מיט די דימענטן, װאָס װאַלגערן זיך, אַזױ װי מיסט.
עס דרײט זיך זײ אַזש דער קאָפּ. עס שעמערירט זײ אין די אױגן.
זײ זענען אױס מענטש. פּיני לאַכט פֿון זײ. ער זאָגט, אַז די אַלע
שטײנער חאָבן בײ אים אַ פּנים פון חוזק, און די, װאָס גיבן זיך אָפּ
דערמיט, זעען אױס בײ אים װי משוגעים. איר מײנט, ער האָט נישט
געמאַכט אױף זײ קײן לידל ? אַזױ הײבט זיך אָן דאָס לידל :
אַנטװערפּן איז אַ לאַנד
·
פון די בעסטע שטײנער,
מיליאָנערן אַלערהאַנט ---
קײן אָרעמאַן נישט אײנער.
דימענטן װי מיסט,
העכער האַלב אומזיסט !
בריליאַנטן האָבן זײ אַ סך ! אַ סך !
צירונג ? פֿאַר דער גאַנצער װעלט.
עס פֿעלט זײ נאָר אײן זאַך :
--- מזומן געלט . . .
און װײטער געדענק איך נישט.
ב.
אָנגעדענקען זיך אַלע לידלעך, װאָס פּיני מאַכט, דאַרף מען האָבן
אַ קאָפּ פֿון אַ מיניסטער. מײן ברודער אליהו קריגט זיך מיט אים
דערפֿאַר. אליחו זאָגט, טאָמער װערט מען געװאָר אין דער ,,עזרה“,
אַז מיר מאַכן לידלעך אױף אַנטװערפּן, טרײבט מען אונדז אַרױס פֿון
דאָרטן און מיר קוקן אַרױס אױף דער ,,עזרח· פֿאַר אונדזער אַװעק---
פֿאָרן, זי זאָל אונדז עפּעס העלפֿן. מיר גײען צו איר אַלע טאָג. מיר
זענען דאָרט הײמישע מענטשן. דאָס מײדל, װאָס שרײבט אין בוך,
די פֿרײלין זײטשיק, קען אונדז אַלע בײ די נעמען. מיך האָט זי ליב,
װי אַ קינד. מיט דער טאַמען איז זי װי אַ שװעסטער. איר קענט פֿאַר־
שטײן, אַז אפֿילו ברכח זאָגט, אַז פֿרײלין זײטשיק איז אַ גילגול פֿון אַ
ײדיש מײדל מיט אַ ײדישער נשמח. די גאַנצע כאַליאַסטרע עמי־
· מאָט· פּײסי ועם הזנס
גראַנטן האָבן זיך פֿאַרליבט אין איר. און נאָר דערפֿאַר, װאָס זי רעדט
צו זײ אױף ײדיש, נישט אױף דײטש. װײטער רײדן זײ אין אַנטװערפֿן
אַלע דײטש, כאָטש גיב זײ אַ קרענק ! פּיני זאָגט אפֿילו, אַז דאָס
לאַנד געהערט נישט צו קײן דײטשן, און די ײדן װאָלטן געמענט רײדן
ײדיש. נישקשה, עס װאָלט זײ גאָרנישט געשאָדט. אַלע ײדן פֿון דער
זײט גרענעץ האָבז פֿײנט ײדיש, האָבן ליב דײטש. אפֿילו די קבצנימ
זײערע רײדן דאָ א· יך אױף דײטש. ער װעט אײך פּגרן פֿון הונגער,
אבי אױף דײטש ! אַזױ זאָנט ברכה און טרײבט אונדז אונטער, מיר
זאָלן שױז פֿאָרן קײן לאָנדאָן. ס,איז איר שױן נמאס געװאָרן דאָמ
אַנטװערפּן מיט זײער לשון. אַז װאו מע גײט און װאו מע שטײט,
הערט מער נאָר : ·נריליאַנטן ! דימענטן ! אַלע טראָגן זיך אַרום מיט
פֿולע קעשענעס, מינ· נאַנצע פּעק בריליאַנטן. עס זאָל זיך דאָס אפֿילו
צוקלעפֿן צו אונדז ·· בריליאַנטל · עמעצער פֿון זײ זאָל כאָטש װעלן
פֿאַרלירן אַ פּאָר דימענטלעך, און איך זאָל זײ געפֿינען ! אַזױ זאָג·
ברכח, און די אױגן אירע ברענען. איך װײס נישט, װאָס ברכה איז
אַזױ פֿאַרקאָכט אין רימענטן מיט בריליאַנטן. איך װאָלט אײך אַװעק־
געגעבן אַלע שטײנער פֿון דער גאַנצער װעלט פֿאַר אײן קעסטל פֿאַרבן
מיט אַ בערשטעלע צו מאָלן. איך האָב אױסגעמאָלט אַ שיף מיט אַ
כאַליאַסטרע עמיגראַנטן, קעפּ אױף קעפּ. איך האָב דאָס מאָלעכץ
אַװעקגעשענקט גאָ לדעלען, דעם מײדל, װאָס טיט די קאַליע אױגן.
גאָלדעלע האָט דאָב· געװיזן דער פֿרײלין זײטשיק. יענע האָט דאָס
באַװיזן אין דער ·עזרה“ פֿאַר דער גאַנצער װעלט. האָט דערזען אױך
מײן ברודער אליהו, האָב איך נעהאַט פֿון אים : “מענטשעלעך ! װעסט
אױפֿהערן אַמאָל מ··לן מענטשעלעך, צי נײן ?“ מײן ברודער אליהו
האָט מיך שױן לאַנג אַזױ נישט ·שלאָנן. איך האָב עס דערצײלט
גאָלדעלען. האָט דאָס גאָלדעלע דערצײלט דער פֿרײלין זײטשיק. האָט
דאָס פֿרײל· ן זײטשיק פֿאָרגעהאַלטן מײן ברודער אליחו, פֿאַר װאָס ער
שלאָגט מיך. זי האָט אים באַװיזן דאָס מאָלעכץ און האָט איבער אימ
געטענהט און געטענהט. מײן ברודער אליהו האָט זי אױסגעהערמ־
און אַז ער איז גע··ומען אַהײם, האָב איך ערשט דעמאָלט פֿון איט
געהאַט. מײן ברודער אליהו זאָגט, אַז ער מוז מיר אַרױסשלאָגן דאָס
משוגעת פֿון מאָלן ב·ענטשעלעך . . .
זײ נעזונט, אַנטװערפּן 171
נ.
הײנט זענען מיר געװען דאָס לעצטע מאָל בײ דער ,,עזרח“. װאָס
מיר האָבן דאָרט געטאָן װײס איך נישט. מײן ברודער אליהו האָט
עפּעס געטענהט. פּיני האָט געמאַכט מיט די הענט. ברכה האָט זיך
אַרײנגעמישט אין מיטן. די מאַמע האָט געװײנט. די װאָס זיצן אין
דער ,,עזרה„ האָבן עפּעס גערעדט צו אונדז, געװײנטלעך, אױף דײטש.
דרײ זענען דאָרטן געזעסן, און אַלע דרײ האָבן זיך פֿאַרהערט, װער קען
בעסער רײדן דײטש . . . פֿרעגט מיך בחרם, װאָס זײ האָבן דאָרטן
·
גערעדט. אַז מײן קאָפּ איז מיר גאָר דאָרטן, אױף דער שיף, אױפן
ים, אין לאָנדאָן, אין אַמעריקע. און דאָ קומט צו לױפֿן גאָלדעלע אין
אײן אָטעם :
דו פֿאָרסט שױן טאַקע ?
--- איך פאָר.
--- װען ?
--- מאָרנן.
װאוהין ?
קײן לאָנדאָן.
--- און פֿון דאָרטן ?
--- קײן אַמעריקע.
--- און איך בלײב דאָ מיט מײנע קאַליע אױגן, און מײן טאַטע־
מאַמע גאָט װײסט, װען איך װעל זײ זען !
אַזױ זאָגט גאָלדעלע און װײנט מיר אָפֿ דעם קאָפּ. עס טוט מיר
װײ דאָס האַרץ. איך װיל זי טרײסטן, האָב איך נישט קײן װערטע·
איך קוק אױף איר און טראַכט מיר : ,,רבונו·ל־עולם ! װאָס האָסטו
צו אָט דעם מײדל ? װאָס האָט זי דיר געטאָן ?· . . . איך נעם זי
בײ דער האַנט. איך גלעט זי :
װײן נישט, גאָלדעלע. אָט װ·סטו זען, איך װעל קומען קײן
א·ר·קע און כ,װעל פאַרדינען געלט, איז דאָס ערשטע --- שיק איך דיר
אָךױס אַ בלױשטײנדל אױף צו שמירן די אױגן. נאָך דעם װעל איו
דיר שיקן אַ שיפֿס־קאַרט, אַ האַלבע שיפֿס־קאַרט, ביסט דאָך נאַך
נישט אַלט קײן צען יאָר. װעסטו קומען צו פֿאָרן קײן אַמעריקע. דאָרט
·1 מאָטל פּײסי ועם הזנס
װעלן אױף דיר װאַרטן אין ,,קעסטל־גאַרטל· דײן טאַטע מיט דײן מאַ־
מען. איך װעל אױך זײן אין ,,קעסטל־גאַרטל„. אַז דו װעסט צופֿאָרן
מיט דער שיף קײן אַמעריקע, זאָלסטו קוקן אין “קעסטל־גאַרטל„ און
זאָלסט מיך זוכן מיט רי אױגן. איך װעל האַלטן אָט דאָס בלײשטיפֿטל
אין די הענט --- זעסנ·ו ? אַז דו װעסט דערזען אין אַמעריקע אַ ײנגל
מיט אָט אַזאַ בלײשב·יפֿטל --- זאָלסטו װיסן, אַז דאָס בין איך, מאָטל
פּײסיס. נאָך דעם, ··ז דו װעסט אַראָפּ פֿון שיף, װעסטו זיך צעקושן
מיט דײן טאַטע־מאַמע. אַהײם װעסטו נישט גײן מיט זײ. דו װעסט
זײ נאָר איבערגעבן ·---י זאַכן דײנע און בעסער נײן אָנקוקן מיט מיר
אַמעריקע. איך װעל דיר װײזן גאַנץ אַמעריקע, װײל איך װעל דאָך
שױן זײן קלאָר אין ד·עם אױף אױסנװײניק. נאָך דעם װעל איך דיך
ברענגען אַהײם צו דײן טאַטע־מאַמע, װעסטו עסן מיט זײ װעטשערע,
אַ פֿרישע יױך . . .
גאָלדעלע האָט נישט געװאָלט הערן װײטער. זי איז מיר געפֿאַלן
אױפֿן האַלדז און געקושט מיך, איך זי אױך.
אָט די ברכה, הערט איר, האָט אַ טבע : װאו מע פֿאַרזײט זי
נישט, דאָרט װאַקסט זי אױס. זי דאַרף אָנקומען אַקוראַט אין דער
מינוט, װען איך געזע··ן זיך מיט גאָלדעלען ! געזאָגט האָט זי מיר גאָר־
נישט. קײן האַלב װאָרט אפֿילו. זי האָט נאָר אױסגעצױגן מיט איר
מאַנצבילשער שטים אפֿשר אױף דרײ קלאַפֿטער : “אַזױ־ױ־ױ ? . . .“
נאָך דעם האָט ז י עפּעס מאָדנע צונױפֿגענומען די ליפּן, פֿאַרדרײט
די נאָז. אַ הוסט האָ·· זי אױך געטאָן בשעת מעשה : “ע־העם !„ און
איז אַװעק גלײך צו ··ײן ברודער אליהו. װאָס זי האָט אים געזאָנט,
·
װײס איך נישט. איך װײס נאָר, אַז איך בין אַרױסגעגאַנגען פון דער
,,עזרח·, חאָט מיר א··יהו אָפּגעשטעקט אַ געשמאַקן פֿאַטש. עס האָט
מיר געקלונגען אין בײדע אױערן.
פֿאַר װאָס ? פֿרעגט אים די מאַמע פֿאַר װען ?
--- ער װײסט שױן פֿאַר װאָס ! . . . ענטפֿערט איר מײן ברודער
אליהו, און מיר גײען אַלע אױף דער סטאַנציע. דאָרט איז אַ מהומה, אַ
טאַרעראַם. מע דאַר·· זיך פֿאַקן. איך האָב ליב זען, װי מע פּאַקט זי·
אױף פּאַקן זיך איז מײן ברודער אליהו אַ בריח. אַז עס קומט צו פֿאַקן
זיך, װאַרפֿט ער אַראָפֿ די קאַפּאָטע און הײבט אָן קאָמאַנדעװען : “גיט
זײ געזונט, אַנטװערפּן 371
אַהער די קױטיקע נרעט ! . . . מאַמע, דעם טשײניק . . . דאָס הי---
טעלע, ברכה, דאָס היטעלע, גיכער ! די קאַלאָשן, פּיני, דו בלינדער
יאַצקאָ, דו סליפּאַק אײנער, דו זעסט נישט ? אָט שטײען די קאַלאָשן
בײ דיר אונטער דער נאָז ! . . . מאָטל, װאָס שטײסטו, װי אַ לײמענער
גולם ? העלף עפּעס טאָן ! ער װײסט נאָר מאָלן מענטשעלעך ! מענ־
טשעלעך . . .„
דאָס מײנט ער שױן מיך. איך טו מיך אַ װאָרף און הײב אָן העלפֿן
טראָגן און װאַרפֿן, װאָס עס קומט מיר אין די חענט. װערט מײן ברו.
דער אליחו אין כּעס, למאי איך װאַרף, און װיל מיך שלאָגן. שטעלט
זיך אײן פֿאַר מיר די מאַמע : ,,װאָס װילסטו האָבן פֿונעם קינד ? „ . . .
געפֿעלט נישט ברכהן, למאי די מאַמע רופֿט מיך ,,קינד„, און צעקריגט
זיך מיט דער מאַמען. דערמאָנט איר די מאַמע, אַז איך בין אַ יתום,
און װיל אָנהײבן װײנען. זאָגט איר אליחו : װײן, װײן ! װײן אױס
דאָס לעצטע ביסל אױגן ! . . .
אָט באַלד פֿאַרלאָזן מיר אַנטװערפּן.
זײ געזונט, אַנטװערפֿן !
.
שגעון (ש יגאָען ) מש וג·ה.
סליפּאַק אַ בלינדער.
·יװ·ן --- ש·לטן בריל·אַנטן.
קל·װער --- אײנער װאָס שפּאַלט בר··אַנטן.
לאָנד··ן, פאַך װאָס נךענסטו נישט ?
א.
זינט איך לעב, בין איך נישט געװען אױף אַזאַ יאַריד, װי אין
לאָנדאָן. נישט אין לאָנדאָן איז אַ יאַריד, נאָר לאָנדאָן אַלײן איז אַ
יאַריד. סע קלאַפּט, און סע קלינגט, און סע פֿײפֿט, און סע טראַסקעט,
און מענטשן --- מענטשן אַזױ װי מאָן, אַזױ װי מוראַשקעס ! פֿון װאַנען
נעמען זיך אַזױ פֿיל מענטשן, און װאוהין לױפֿן זײ ? הפּנים, זײ זענען
חוננעריק, אָדער זײ האַלטן בײ אַװעקפֿאָרן. אַנישט, װאָס דאַרף מען
זיך אַזױ שטופּן, שלאָגן זיך מיט די עלנבױגנס, אומװאַרפֿן אַ מענמשן
און טרעטן אים מיט די פֿיס ? איך רעד פֿון פּינין. אונדזער חבר פּיני,
אױב איר נעדענקט, האָט אַ נידעריקע ראיה. ·רצו האַט ער אַ טבע,
ער האַלט דעמ קאָפּ אַרױף און פּלאָנטעט מיט די פֿיס. אַ פֿאַרטראָ·נער
מלאך. דער קאָפּ פֿ· יט בײ אים. דעם ערשטן ברוך־הבא האָט ער גע־
כאַפּט אױף דער באַן. מיר זענען נאָר אַרױסגעקראָכן פֿון װאַגאָן, האָט
זיך שױן געטראָפֿן אַן אומגליק. דער ערשטער איז אַרױסגעפֿלױגן פּיני.
אײן הױז פֿאַרקאַטשעט, אײן זאָק אַראָפּגעלאָזט, דאָס חאַלדזטיכל פֿון
יענער זײט --- אַזױ װי תמיד. איך האָב נאָך פֿינין קײן מאָל נישט
געזען אַזױ חאָפֿערד ־ק. ער ·אָט געברענט, װי אױף פּאָקן. ער האָט
אָנגעהױבן שיטן מיט מאָדנע װערטער, װי זײן שטײגער איז : “לאָנ־־־
דאָן ! ענגלאַנד ! דיזראַעלי ! באָקל ! ציװיליזאַציע ! . . .“ עס
איז אוממעגלעך געװען אים אײנצושטילן. עס חאָט נישט געדױערט
קײן צװײ מינוט אי· אונדזער חבר פּיני שױן געלעגן אױף דער ערד,
און מענטשן האָבן געשפּאַנט איבער אים, װי מע שפּאַנט איבער אַ
שײט האָלץ. אַ גליק, װאָס זײן װײב טײבל חאָט געמאַכט אַ געװאַלד :
“פּיני, װאו ביסטו ? ·, האָט זיך מײן ברודער אליהו געגעבן אַ װאָרף
און האָט אים אַרױ·מגעשלעפּט אַ צעקנײטשטן און אַן אָפּנעבליאַקע־
174
·אָנךאָן, פאַר װאָס כרעגסטו נישט ? 5·
װעטן, װי אַן אַלטן קאַפּעליוש. דאָס איז געװען נומער אײנס. דעם
צװײטן פּסק האָט ער געכאַפּט דעם זעלביקן טאָג אין שטאָט, און
דװקא אױף דער ײדישער גאַס, װאָס מע רופֿט זי מיט אַ מאָדנעם נאָמען
·װײטשעפּל,,, דאָרט װאו מע פֿאַרקױפֿט פֿיש און פֿלײש, סידורים,
ציציה, עפּל, קװאַס, פֿײפֿלעך, פֿעפֿער, שטריק, שטיקלעך הערינג,
טליהים, לימענעס, אײער, גלעזלעך, טעפּ, קאַלאָשן, --- פּונקט דאָס אײ־
גענע, װאָס בײ אונדז. ס,זאָל פֿעלן אַ האָר. אפֿילו בלאָטע אױך װי בײ
אונדז. און שמעקן שמעקט אױך װי בײ אונדז. אַמאָל נאָך ערג··ר. מיר
האָבן זיך דערפֿרײט, אַז מיר האָבן דערזען דעם װײטשעפּל. פּיני האָט
זיך שױן צופֿיל דערפֿרײט. “באַרדיטשעװ ! --- האָט ער זיך צעשריען.
געװאַלד, ײדישע קינדער ! מיר זענען נישט אין לאָנדאָן, מיר זענען
אין באַרדיטשעװ ! “ אױ, האָט ער געכאַפּט אַ באַרדיטשעװ ! איך
האָב געמײנט, מע װעט אים דאַרפֿן אַװעקפֿירן אין שפּיטאָל. פֿון
דעמאָלט אָן לאָזט אים טײבל אַלײן נישט גײן איבער לאָנדאָן, אפֿילו אַ
טראָט. איך קוק אױף דעם װײטשעפּל און טראַכט מיר : רבונו של
עולם, אַז אין לאָנדאָן איז אַזױ, הײנט װאָס קאָן שױן זײן אין אַמע־
ריקע ? ! . . .
רעדט־זשע מיט ברכהן, זאָגט זי, אַז לאָנדאָן װאָלט געמעגט
פֿאַרברענט װערן נאָך אײדער מיר זענען געקומען. פֿון דער ערשטער
מינוט, װאָס מיר זענען געקומען קײן לאָנדאָן, האָט ·ײן שװעגערין
ברכה געװאָרפן אַן אומחן אױף דער שטאָט סכּנות ! ס,איז דען
אַ שטאָט ? זאָגט זי. ס,איז נישט קײן שטאָט, ס,איז אַ גיהינום !
עס װאָלט געמעגט קדמען אױף איר אַ שרפֿה נאָך פֿאַראַיאָרן ! אַזױ
זאָגט ברכה, און מײן ברודער אליהו פּרואװט פֿאַרענטפֿערן די
שטאָט, זוכן מעלות. נאָר עס העלפֿט אים, װי אַ טױטן באַנקעס. ברכה
הערט נישט אױף צו שיטן ·עך און שװעבל אױף דער שטאָט און
װינטשעװען, זי זאָל אָפּברענען. קײן אַנדער שטראָף װינטשט זי
איר נישט, נאָר ברענען. פּיניס װײב, טײבל, האַלט זי אדנטער. די
מאַמע זאָגט : ,,אפֿשר װעט גאָט רחמנוה האָבן און דאָס לאָנדאָן װעט
זײן אונדזער לעצט אָפּקומעניש ? ,, נאָר מיר אין דרײען : איך און
אליהו און פּיני האַלטן פֿון לאָנדאָן אַן עולם ומלואו. אונדז איז דװקא
671 מאָטל פּײסי דעם חזנס
געפֿעלן אָט דער טומל, װאָס סע טומלט, מיט דעם קאָכעניש, װאָס
סע קאָכט.
װאָס אַרט עס ··ונדז, אַז סע קאָכט ! לאָז קאָכן. אונדז געפֿעלט
נאָר נישט, װאָס מיו· גײען אַרום אָן אַרבעט. מיר זוכן אַ קאָמיטעט
און קאָנען נישט גע··ינען. װעמען מיר פֿרעגן, איז אָדער מע װײסט
נישט, אָדער מע װיל נישט ענטפֿערן. מע חאָט קײן צײט נישט. מע
איז פֿאַרטראָגן. מע לױפֿט ! מיר מוזן אָבער האָבן אַ קאָמיטעט.
מיר קאָנען זיך אָן אַ קאָמיטעט נישט באַגײן. נישט מחמת קײן זאַך,
נאָר מחמת דעם, װ··ס מיר האָבן נישט מיט װאָס צו דערשלעפּן זיך
קײן אַמעריקע. מײן ברודער אליהוס קעשענע חאָט זיך אױסנעלײ־
דיקט. דאָס געלט, װאָס מיר חאָבן אָפּגעלײזט פֿאַר אונדזער האַלבער
דירה, איז אַװעק װי אַ רױך. פּינ· לאַכט פֿון אליחון : ,,װאָס װעסטו
טאָן מיט דער קעשענע ? · . . . אליהו איז אין כּעס. ער חאָט פֿײנט,
אַז מע טרײבט קאַטאָװעס. ער איז פּונקט דער היפּוך פֿון זײן חבר
פּיני. ער איז · פֿאַרװײנטע נשמח. פּיני רופֿט אים : “דאָס פֿאַר־
זאָרגטע בעל־חביתל,' . . . זינט מיר זענען געקומען קײן לאָנדאָן איז
ער נאָך געװאָרן פֿר ·ילעכער. ער זאָגט, אַז דאָרט, אין בראָד, אַנט־
װערפּן, מוז מען רײד ן דײטש. דאָ אין לאָנדאָן איז אַ מחיח. מע קען
רײדן ײדיש, װי אין דער חײם. דאָס הײסט : האַלב---ײדיש, האַלב־
װסיש.
דאָס לשון זײע·---ס איז ערגער נאָך פֿון דײטש. ברכה זאָגט, אַז
דרײ ענגלענדער מעגן זײן אַ כּפּרח פֿאַר אײן דײטש. זי זאָגט : װאו
איז דאָס געחערט געװאָרן אין דער װעלט, אַז אַ גאַס זאָל הײסן װײט־
שעפּל, און געלט זאָל הײסן ,,אײפּעני·, ,,טופּעני“, ,,טריפּעני„ ? ס,איז
דאָ נאָך אַ װאָרט, װאָס געהער זיך אָן מיט געלט, הײסט עס “פֿײף“.
מיט דעם דאָזיקן ,,פֿײף“ חאָט זיך געטראָפֿן בײ אונדז אַ גאַנצע מעשה.
אױב איר װילט, קאָן איך זי אײך דערצײלן.
ב.
איר װײסט דאָו--- שױ·, אַז מיר זוכן אַ קאָמיטעט אין לאָנדאָן. גע־־־
פֿינען אין לאָנדאָן אַ קאָמיטעט --- איז פּונקט, װי אין אַ װאָגן שטרױ
·אָנדאָן, פאַר װאָס ברעגסטו גישט ? 771
אַ נאָדל. נאָר ס,איז דאָך אָבער דאָ אַ גאָט אױף דער װעלט, גײען מיר
אײן מאָל אַזױ איבערן װײטשעפֿל. פֿאַרנאַכטלעך איז דאָס געװען.
דאָס הײסט, נישט פֿאַר נאַכט, נאָר בײ טאָג. אין לאָנדאָן איז נישטאָ
נישט קײן בײ טאָג, נישט קײן אין דער פֿרי. אין לאָנדאָן איז שטענ־
דיק פאַר נאַכט. באַגעגנט אונדז אַ ײד מיט אַ קורץ װײטיקל, מדט אַ
מאָדנעם קאַפּעליוש און מיט זוכנדיקע אױגן.
--- איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז איר זענט ײדן.
אַזױ זאָנט צו אונדז דער ײד מיטן קורצן װײטיקל און פֿיני ענט·
·
פערט אימ :
--- אַװדאי ! נאָך װאָסערע ײדן ! פֿון ײדנלאַנד 1 . . .
װילט איר אפֿשר פֿאַרדינען אַ מצװח ?
אַזױ מאַכט װידער דער ײד, און פּיני ענטפֿערט אים :
--- למשל ?
--- איך האָב יאָרצײט, און קאָן ניש· אַװעקגײן פֿון דער הײט.
עס פֿעלט מיר אױס נאָך אַ פּאָר מענטשן צו אַ מנין . . . דאָס בחורל
איז שױן בר־מצװה, צי נאָך נישט ?
דאָס מײנט ער מיך. מיר איז דאָס דװקא געפֿעלן, װאָס ער רופֿט
מיך ,,בחורל“ און מײנט, אַז איך בין שױן בר־־־מצװח.
אַרױפגעדראַפּעט זיך מיט אים אין דער פֿינצטער אױף די טרעפּ,
זענען מיר אַרײן אין אַ פֿינצטער חדרל, אָנגעפּאַקט מיט קלײנע אױסגע·
דאַרטע קינדער און אָנגעפֿילט מיט אַ געדיכטן ריח פֿון “געפֿרײטע“
פיש. קײן מנין איז נאָך נישט געװען. עס האָבן נאָך געפֿעלט זיבן.
דער ײד האָט אונדז געבעטן זיצן, און אַלײן חאָט ער געגעבן אַ שפּרונג
אױף דער גאַס, טאָמער װעט ער כאַפּן נאָך אַ צװײ ײדן. ער האָט
געגעבן עטלעכע שפּרונגען, ביז ער האָט צונױפֿגעשלאָגן אַ מנין.
איך האָב מיך דערװײל באַקענט מיט די אױסגעדאַרטע קינדערלעך און
געכאַפּט אַ קוק אין אױװן. דאָרט חאָבן זיך ,,געפֿרײט„ פֿיש· בײ
אונדז אין דער חײם זאָגט מען ·געפּרעגלט·. דאָ דאַרף מען זאָגן
,,געפֿרײַט·. איך װײס נישט, פֿאַר װאָס. אפֿשר דערפֿאַר, װײל די פֿיש
פריִיִען זיך בשעת מען פּרעגלט זײ. סײ װי סײ זענען געפֿרײַטע
פֿיש גאָר נישט אַזױ שלעכט, װי מײן שװעגערין ברכח מאַכט דעט
אָנשטעל. װען מע גיט מיר איצט אַ שטיקל געפֿרײטע פֿיש, װאָלט איך
·1 מאָטל פֿײסי ועס חזנס
זיך מחיה געװען. · יך מײן, אַז ברכה אַלײן װאָלט זיך אױך נישט
אָפּגעזאָגט. טיר האָ·בן אַלע אַ גאַנצן טאָג כּמעט געפֿאַסט. מיר לעבן
שױן עטלעכע טעג מיט אַ שטיקל הערינג און מיט רעטעך. אין
װײטשעפּל קריגט אי · גוטע, שװאַרצע רעטעכער. דער ײד װאָלט גע---
טאָן אַ שכל, װען ער בעט אונדז, מיר זאָלן בלײבן מיט אים עפּעס נע---
מען אין מױל אַרײן. הפּנים, ער הײבט נישט אָן צו פֿילן, אַז מ· װילן
עסן. פֿון װאַנען װײס איך דאָס ? מחמת, װי באַלד מיר האָבז אָפּגע־־־
דאַװנט מנחה און ער האָט אָפּגעזאָגט דעם קדיש, האָט ער אונדז באַלד
אָפֿנעדאַנקט פֿאַר דער טירחה און האָט אונדז געזאָגט, אַז מיר קאָנען
גײן. מײן ברודער אליהו האָט אָבער געװאָלט האָבן דורך אים אַ
·טיקל טובה. ער האָט געמאַכט אַ שמועס מיט אים װענן קאָמיטעט,
און געכאַפּט אַ קוק ·גשעת מעשה אױף די נעפֿרײטע פֿיש און געגעבן
אַ שלונג־אַראָפּ. דער ײד האָט מיט אײן האַנט ג·האַלטן בײ דער
קליאַמקע פֿון דער טיר, און מיט דער אַנדערער האַנט האָט ער אונדז
דערצײלט פֿונעם קאָמיטעט עפּעס זײער נישט קײן פֿרײלעכע מעשות.
ערשטנס, האָט דער ײד געזאָגט, אַז עס הײבט זיך גאָר נישט אָן ---
נאָר נישטאָ קײן קאָ··יטעט. דאָס הײסט, ס,איז דאָ אַ קאָמיטעט, עט־
לעכע קאָמיטעטן, נ··ר די לאָנדאָנער קאָמיטעטן גיבן נישט אַזױ ניך
קײן געלט. אױב אי·--- װילט באַהילפֿיק זײן פֿון אַ לאָנדאָנער קאָמיטעט,
מוזט איר פֿריער זיך גוט אָנלױפֿן, ברענגען פּאַפּירן און עדות, אַז איר
זענט אַן עמיגראַנט ··ון פֿאָרט קײן אַמעריקע. מחמת ס,זענען דאָ אַ סך
עמיגראַנטן, װאָס זאָגן נאָר, אַז זײ פֿאָרן קײן אַמעריקע. נאָך דעם, אַז
איר ברענגט שױן ··לצדינג, קען מען אײך פֿון קאָמיטעט געבן צו---
שטײער נאָר אױף צוריקװעגס, דאָס הײסט, איר זאָלט פֿאָרן צוריק
אַהײם. מחמת די לאָנדאָנער קאָמיטעטן האַלטן נישט פֿון אַמעריקע.
דערהערט אַזעלכע דיבורים, איז מײן ברודער אליהו באַלד געװאָרן אין
·עס (איר װײסמ דאָך, אַז ער איז אַ כעסן). און פּיני איז דאָך אַװדאי
אַ היציקער פּאַרשױ ו, האָט ער אָנגעהױבז צו פֿײערן אױף זײן לשון :
װאָס הײסט --- װי אַזױ איז דאָס מעגלעך ? װי חאָבן זײ דאָס
רעכט אונדז הײסן ··אָרן צוריק ? װי שעמען זײ זיך נישט אין אַ
·אַנד פֿון ציװיליזאַציע ?
·אָנדאָן, פאַר װאָס ברעגסטו גישט ? 971
שלאָגט אים איבער דער ײד פֿונעם מנין, האַלט אָפֿן די טיר און
זאָנט צו אים :
--- רײד אַהער, רײד אַחין ! אָט האָב איך אײך געגעבן אַן אַד־־־
רעס פֿון אַ קאָמיטעט, פֿאָרט זיך דורך אַלײן צום קאָמיטעט, װעט איר
זען, אַז ס,איז אָלרײט.
נ
אַרױסנעגאַננען פֿונעם יאָרצײט, איז אונדז נאָכגעלאָפֿן דער ריח
פֿון די ,,נעפֿרײַטע· פֿיש. מיר אַלע האָבן נעקלערט װעגן זײ, נאָר רײדן
האָט קײנער נישט נערעדט פֿון זי·, אַחוץ ברכה. זי האָט זײ אָנגע---
בענטשט אַ פֿולן קאָפֿ. מײן מאַמע קאָן נישט לײדן :
--- װאָס האָסטו צו זײ ? נעבעך ערלעכע מענטשן ! זיצן אין
אַזאַ גיהינום --- פֿונ·סטװענן, אַז עס קומט צו אַ יאָרצײט, זוכט מען
אַ מנין . . .
ענטפֿערט איר ברכה :
--- שװינער 1 לאָזן זײ אײך ברענען אין אײנעם מיט זײערע
יאָרצײטן און מיט זײערע נעפֿרײַטע פֿיש ! מע שטעלט אָפּ פֿרעמדע
מענטשן, מע רופֿט זײ אַרײן צו זיך אין שטוב אַרײן, --- נעם גיב דעט
קינד אַ שטיקל געפֿרײַטע פֿיש כאָטש פֿון יוצא װעגן . . .
דאָס מײנט זי מיך. אָט ערשט בין איך געװען בײם ײדן אַ ,,בו.
מצװה־בהורל“, איצט בין איך שױן געװאָרן בײ ברכהן אַ ,,קינד“ . . .
גוטע יאָרז, אַז ברכח נעמט זיך אָן מײן קריװדע ! --- אַזױ טראַכט אי·
מיר לאָזן זיך אַלע זאַלבעזעקסט צומ קאָמיטעט. אַן עצח האָט
אונדז דער ײד געגעבן, אַ דאַנק אים, אַז טיר זאָלן נישט גײן צופֿוס
--- מיר זאָלן זיך בעסער אױפֿזעצן אױפֿן טראַמװײ און פֿאָרן גלײך.
האָט אָבער ·ר לאָנדאָנער טראַמװײ אַ טבע --- ער חאָט פֿײנט זיך
אָפֿשטעלן. װיפֿל מע זאָל צו אים נישט מאַכן מיט די הענט, טוט ער
זיך זײנס ער לױפֿט. נאָכלױפֿן אים װעט אײך נישט העלפֿן ---
איר װעט אים נישט כאַפּן. אַ גליק, װאָס אײנער האָט זיך אױף
אונדז דערבאַרעמט, און דװקא אַן ענגלענדער מיט אָפּגענאָלטע װאָנ---
צעס (טאָמער זעט איר אַ מענטשן מיט געגאָלטע װאָנצעס, זאָלט איר
װיסן, אַז ס,איז אַן עננלענדער). דער ענגלענדער האָט געזען, אַז מיר
081 מאָטל פּײסי דעם חזנס
מאַכן מיט די הענט צו די טראַמװײען, און די טראַמװײען לױפֿן,
האָט ער אונדז צוג··פֿירט צו אַ קלױסטער און האָט אונדז אָנגעװיזן
מיט די הענט, אַז ד·· זאָלן מיר שטײן. כּך הוח. עס האָט נישט נע־־־
דױערט קײן מינוט, איז אָנגעלאָ·ן אַ טראַמװײ און האָט זיך אָפּגע־
שטעלט. זענען מיו־ אַלע אַרײן איך, און מײן ברודער אליהו, און
אונדזער חבר פּיני, און די מאַמע, און ברכה, און טײבל --- און מיר
פֿאָרן. גײט־צו דער קאָנדוקטאָר און הײסט זיך, מע זאָל נעמען
בילעטן. שטעלט זיך אַרױס פּיני און פֿרעגט אים : װיפֿל ?
זאָגט אים דער קאָנדוקטאָר ,,פֿײף„. פֿרעגט אים פּיני נאָך אַ מאָל :
װיפֿל ? זאָגט איס דער קאָנד·טאָר װידער אַ מאָל, שױן מיט
כּעס : ,,פֿײף“. דו·ײט זיך אױס צו אונדז פּיני און זאָגט :
איר הערט ? ער הײסט מיך פֿײפֿן ! גײט צו מײן ברודער
אליהו און פֿרעגט אים מיט די הענט : װיפֿל קאָסט אַ פֿאָר ? זאָגט אימ
דער קאָנדוקטאָר, שױן רעכט אין כּעס : “פֿײף !“ צעלאַכט זיך פֿיני,
און אליהו רופֿט זיך אָן צום קאָנדוקטאָר, שױן אױך מיט כּעס : “פֿײף
אַלײן ! „ . . . װעו---ט דער קאָנדוקטאָר מלא נזלן, טוט אַ צי בײ אַ
שטריק, שטעלט אָפּ דעם טראַמװײ און װאַרפֿט אונדז אַרױס מיט אַזאַ
רציחה, גלײך װי מי·--- האָבן אים געװאָלט קױלען און צונעמען זײן רײזע־
טאַש מיטן געלט. צום סוף לאָזט זיך אױס, אַז דאָס, װאָס דער
קאָנדוקטאָר האָט “געפֿײפֿט„, האָט ער דאָס געמײנט פֿינף.
--- נו ? זאָל נ שט קומען אַ שרפֿה אױף לאָנדאָן ?
·
אַזױ זאָגט בר··ה, און מיר גײען אין קאָמיטעט אַרײן צופוס.
ד.
אין לאָנדאָנער קאָמיטעט איז פֿרײלעך, װי אין אַלע קאָמיטעטן.
אין הױף װאַלגערן זיך עמיגראַנטן, אַזױ װי מיסט, און אינעװײניק אין
שטוב זיצן מענטשן און רײכערן ציגאַרן און זאָגן זיך אײנס דאָס
אַנדערע : אָלרײט. דער חילוק איז, װאָס די דײטישע קאָמיטע־
טשיקעס טראָגן די װאָנצעס פֿאַרדרײט אַרױף און רײדן אױף דײטש,
און די לאָנדאָנער קאָמיטעטשיקעס האָבן אָפּגעגאָלט די בערד מיט די
װאָנצעס אין גאַנצן און רײדן : “אָלרײט !“ --- אַ טעאַטער מיט זײ.
·אָנךאָן, פאַר װאָס ברענסטו נישט ? 181
די מאַנצבילן גײען געגאָלט, אדןדי װײבער טראָגן אַלע פּאַרוקן אױף
די קעפּ. און נישט נאָר די װײבער אפֿילו די מײדלעך טראָגן צו־
געקלעפּטע האָר מיט געקרײזלטע לאָקן, האָבן אַלע גרױסע
צײן און זענען אַזױ מיאוס, אַז סע שלאָגט צו דער גאַל. פֿונדעסטװעגן,
לאַכן זײ פֿון אונדז אין די אױגן, טײטן מיט די פֿינגער, און קװיטשען
אַזױ, אַז ס,איז אַ ביזיון פֿאַר לײטן. צװײ מײדלעך האָבן אונדז אָפּגע־־־
שטעלט אין מיטן גאַס און האָבן זיך צוגעטשעפּעט צו מײן ברודער
אליהו, ער זאָל גײן אין ,,באַרבער־שאַפּ·. פֿריער האָבן מיר נישט
פאַרשטאַנען, װאָס דאָס באַטײט. איצט װײסן מיר שױן : גײן אין
באַרבער---שאַפּ חײסט אָפּשערן זיך און אָפּגאָלן זיך. מאָדנע באַשעפֿע־
נישן, אַלײן גײען זײ פֿאַרשמוצט ביזן האַלדז, פֿרעסן אין מיטן גאַס
געפֿרײטע פֿיש, װאָס לאָזן זיך הערן פֿאַר אַ מײל, און האָבן פֿײנט האָר.
שי·ורים זענען זײ אױך גאַנץ נישקשחדיקע, נאָר זײ װאַלנערן זיך
נישט אױף דער גאַס, אַזױ װי בײ אונדז. מע לאָזט זײ נישט. אַ לאַנד
איז דאָס זײער אַ װאױלס, זאָגט ברכח, נאָר עס װיל נישט ברענען.
--- װאָס װעט דיר אַרױסקומען, אַז ס,װעט ברענען ?
אַזױ פֿרעגט בײ איר מײן ברודער אליהו, און כאַפּט פֿון איר אַ
מיאוסן פּסק. ברכה אַז זי װיל, קאָן זי. אַ מאָל, מאַכט זיך, זאָל זי
אײך שװײגן, נישט רײדן אַ װאָרט צו קײנעם, און אַ מאָל עפֿנט זיך
אױף בײ איר אַ קװאַל פֿון װערטער, איז אָדער פֿאַרשטעלן זיך די
אױערן מי· װאַטע, אָדער לױפֿן אין דער װעלט אַרײן. איך גיב אײך
איבער אירע רײד, װאָרט בײ װאָרט :
--- װאָס שטעלסטו זיך אַזױ אײן פֿאַר דעם געבענטשטן ל·דאָן
מיטן שװאַרצן הימל, מיט די געגאָלטע מאָרדעס, מיט דעמ שײנעם
װײטשעפּל, מיט די געפֿרײטע פֿיש, מיט די אַלטע מױדן, מיט די
געדרײטע לאָקן, מיט די פֿאַרשמוציקטע קלײדלעך, מיט די קבצנים
װאָס טרינקען דזשינדזשער־ביר, מיט די קאָנדוקטאָרן, װאָס חײסן פֿײפֿן,
מיט די ײדן, װאָס חאָבן יאָרצײט און זשאַלעװען אַ טרונק װאַסער ?
אַזאַ שטאָט מוז ברענען !
אַזױ זאָגט ברכה אין אײן אָטעם, װי די עשרת בני חמן, און לאָזט־
אױס מיט צונױפֿגעלײגטע הענט :
· מאָטל פּײסי דעם הזנס
---לאָנדאָן, פֿאַר װאָס ברענסטו נישט ? ! . . .
רבונו·ל·עולם ! װ·ן װ·לן מיר שױן ז·ן ·· אַמ·ײק· · . . .
.
עולם ומלואו (א ו ילעם א ומלו יאו) --- זי יער ט· יער.
סרחח (טירכע· · ·אַמ ·א ונג' נ·לעסט·קן, אַרבעט.
עשרת בני חמן (אַסערעס בענ· · האָמאָן ) די צען ז · ן פו ן המן·
טזל---טונ, טיר זענען שױן איו אַטעריקע !
א.
אונדז קומט מזל־טוב · מיר זענען שױן אין אַמעריקע. דאָמ
הײסט, מע זאָגט, אַז מיר זענען אין אַמעריקע. אַמעריקע האָבן מיר
נאָך ניט געזען, װאָרעם מיר זענען נאָך דערװײל אין ,,קעסטל־גאַרטל“.
דאָס הײסט, אַמאָל האָט דאָס אַזױ געהײסן. הײנט הײסט עס שױן מער
נישט “קעסטל־גאַרטל“, נאָר ,,עליס אײלאַ·ד“. פֿאַר װאַס עפּעס ,,עליס
אײלאַנד„ ? ,,װײל דאָס שטיקל לאַנד האָט אַמאָל נעהערט צו אײנעמ
עליע, איז ער געװען אַ נאַר ביז דער סטעליע“. אַזױ זאָגט אונדזער חבר
פּיני צום גראַם, װי זײן שטײגער איז. פּיני איז אין כּעס אױפֿן עליס
אײלאַנד מיט סכנות. למאי מע פֿאַרהאַלט די אָרעמע עמיגראַנטן און
די רײכע לאָזט מען אַרײן גלײך, װי זײ קומען אָן מיט דער שיף. דאָס
פּאַסט, זאָגט ער, נאָר פֿאַר פֿאָניע גנב, נישט פֿאַר אַזאַ פֿרײער מדינה,
װי אַמעריקע. אַלע דאַרפֿן דאָ זײן גלײך. נישטאָ קײן אָרעט, נישטאָ
קײן רײך. און ער הײבט אָן שיטן מיט נעמען : קאָלומבוס, שעקספּיר,
באָקל, ציװיליזאַציע . . . ער קלײבט זיך אָנשרײבן אױף זײ אַ ליד
און אַװעקגעבן זײ אַ גאָב, אַז דער שװאַרצער יאָר זאָל זײ נעמען ! ער
חאָט נישט קײן טינט און פֿעדער און קײן ברעקל פּאַפּיר. זאָגט אימ
מײן ברודער אליהו, אַז אױב עס געפֿעלט אים נישט דאָס לאַנד, האָט
ער אַ ברירה פֿאָרן צוריק. און דאָס געדענקט איר דאָך מסתמא פֿון
אַמאָל, אַז די צװײ, פּיני און אליהו, זענען זעלטן שוח בשוח. װאָס
אײנער זאָגט, דרינגט דער אַנדערער קאַפּױער. ,,דער זומער מיטן
װינטער· רופֿט זײ מײן ברודער אליהוס װײב, ברכח, און כאַפּט אַ
מיאוסן פּסק פֿון איר מאַן, פֿון אליהון. ער רופֿט זי אָן ,,בחמה· און
,,סאָטע ציג·, אדן נאָך אַזעלכע נעמען, װאָס ס,איז נישט כּדאי איבער־
צוחזרן. מישט זיך אַרײן די מאַמע און זאָגט צו איר שנור, אַז קעץ
רײסן זיך, טאָר אַ מענטש נישט זײן אין מיטן, װאָרעם ער קאָן כאַ·ן
אַ דואַפּ . . .
183
481 מאָטל פּײסי דעט חזנס
ב.
װאָס טוען מיר אין עליס אײלאַנד ? מיר װאַרטן גיז מע װעט
קומען פֿון שטאָט, באַקאַנטע און פֿרײנד, און מע װעט אונדז אױס־
שרײבן. כאָטש שרײבן האָט מען אונדז אױסגעשריבן שױן װיפֿל מאָל.
מע האָט אונדז געשריבן, פֿאַרשריבן און אױסגעשריבן פֿאַרן ארױפֿגײן
אױף דער שיף, און אױף דער שיף גופֿא, און איצט, בײם אַראָפּגײן פֿון
שיף. און אַלע מאָל די אײגענע חכמה : װער זענען מיר ? װאוהין
פֿאָרן מיר ? און װעמען מיר האָבן אין אַמעריקע ?
דערצײלן מיר זײ, אַז ס,איז געװען אַ ײד פּײסי דער חזן --- איז
ער געשטאָרבן. האָט ער איבערגעלאָזט אַן אַלמנה --- דאָס אי· די
מאַמע. האָט זי אַ זון --- הײסט ער אליהו. האָט ער אַ װײב ---
הײסט זי ברכה. האָט ער אַ חבר --- הײסט ער פּיני. האָט ער אַ
װײב הײסט זי טײבל. און איך בין דער מיזיניק --- הײס איך
מאָטל. און דאָס איז מײן חבר --- הײסט ער מענדל. און װײל ער איז
אַ גרױסער האָט אים ברכה אַ נאָמען געגעבן לאָשעק.
װעמען האָבן מיר אין אַמעריקע ? גאַנץ אַמעריקע איז אונדז
באַקאַנט און אַלע ײדן זענען אונדזערע פֿרײנד. ראשית חכמה, משה
דער אײנבינדער און זײן װײב פּעסי די גראָבע --- אונדזערע אַ שכנה,
מיט אַ גאַנצער כאַליאַסטרע קינדער. האָט זיך יעדער זײן נאָמען
מיט זײן צונעמעניש. און מיר רעכענען זײ אױס אױף די פֿינגער :
פּיני קלעצל, װעלװל קאָטער, מענדל טשערנאָהוז, חײם בופֿלאַקס,
פֿײטל פּעטעלעלע און הערשל מיט דער גוליע אױפֿן שטערן, װאָס מע
רופֿט אים ,,ושתי· . . .
שלאָגט מען אונדז איבער אין מיטן און מע זאָגט אונדז : ,,גענוג,
גענוג קלײנװאַרג, עלטערע ! גיט אַהער עלטערע ! · גיבן מיר זײ
עלטערע און רעכענען זײ אױס די נעמען : יונה דער בעקער, אַ ײד אַ
כעסן. איז נישט אײנס. זײן װײב ריװעלע די בעקער·ן, אַ ײדענע
מיט אַ רעטאָנדע. איז נישט צװײ. דאָס הײסט, זי האָט געהאַט אַ
רעטאָנדע, האָט מען זי אַװעקגעגנבעט אױף דער גרענעץ. דערהערט
דאָס װאָרט ,,גרענעץ·, דערמאָנט זיך די מאַמע אין אדנדזערע זאַכן, װאָס
מע האָט אױך אַװעקגעגנבעט אױף דער גרענעץ. הײבט זי אָן בעטן,
מזל טוב, מיר זעגען שױן אין אַמערי·ע 5·
טאָמער איז מעגלעך, מע זאָל איר קריגן די זאַכן --- און הײבט אָן צו
װײנען. פֿאַלט אָן אױף איר אליהו, למאי זי װײנט. זאָגט זי, אַז
איצט איז זי שױן אין אַמעריקע און האָט שױן קײן מורא נישט פֿאַר
די אױגן, מעג זי שױן, זאָגט זי, װײנען און װײנען.
ג.
װי אַזױ מע חאָט זי דורכגעלאָזט מיט די אױ· --- איז טאַקע אַ
נס מן חשמים. למאי װי אַזױ זענען מיר לעבן געבליבן פֿון דער נסיעה
אױפֿן ים ? איז עס דען נישט געװען קײן ניסים ונפֿלאות ? װיפֿל מאָל
האָבן מיר געזען מיט אונדזערע אױגן דעם מלאך־המוה, דעם טדיט פֿאַר
די אױגן ? װיפֿל מאָל האָבן מיר זיך שױן געחאַט אָפּגעזעננט מיטן
לעבן ?
החילת, אַז מיר זענען אַרױף אױף דער שיף ,,פּרינץ אַלבערט“,
איז דװקא געװען גוט און פֿײן. איך און מײן חבר מענדל האָק זיך
געלאָזט אױסמעסטן דעם ,,פּרינץ אַלבערט· אין דער לענג און אין
דער ברײט. קײנעם איז נישט געװען אַזױ גוט, װי אונדז. מיר חאָבן
קײן מאָל נישט געחאַט אַזאַ קװאַרטיר, װי איצט. אַ װאַסער־שטוב.
אַ דרײגאָרנדיקע שטוב אױפֿן װאַסער. איך האָב אײך זי געחאַט
שױן אַמאָל אױסגעמאָלט מיט אַלע פּישטשעװקעס. שטעלט אײו
פאָר איר זיצט, דאַכט זיך, אין שטוב, אָדער איר שפּאַצירט אַרומ,
די הענט אין די קעשענעס, און איר פֿאָרט ! איר עסט און --- איר
פֿאָרט ! איר טרינקט און איר פֿאָרט ! הײנט די מענטשן, װאָס
איר זעט זיך אָן. אַ װעלט מיט מענטשן. אַ גאַנצע שטאָט פֿאָרט
מיט אײך. און מחמת אַלע פֿאָרן אױף אײן שיף און אַלע פֿאָרן אין
·· ··ן·י·י····· ·········י·····
אַזױ פֿיל זאַכן, װאָס אין אַן אַנדער אָרט װאָלט איר עס נישט דער־
גאַנגען אין אַ יאָר.
װײ---װײ, װיפֿל באַקאַנטע מײן מאַמע און מײן שװעגערין ברכה
מיט פּיניס װײב טײבל האָבן זיך געמאַכט צװישן די װײבער. נאָר דאָס
איז געװען גאָר נישט קעגן די באַקאָנטע, װאָס מײן ברודער אליחו און
681 מאָטל פּײסי דעם חזנס
זײן חבר פּיני האָבן זיך געפֿונען צװישן די מאַנצבילן. װיפֿל מע האָט
נישט גערעדט און גערעדט, האָט מען נישט געקאָנט זיך גענוג אָנ־
רײדן. װײבער האָבן גערעדט מער פֿון הײמישע זאַכן, פֿון זאַכן, װאָס
זענען שײך צו דער קיך, צו דער שפֿיזאַרניע, װײסגרעט, קױטיק גרעט,
בעטגעװאַנט, זאָקן, ציכלעך, רעטאָנדעס. און די מאַנצבילן --- די
האָבן נערעדט פֿון אַמעריקע, פּרנסה, קאָלומבוס, נזירות, פּאָגראָמען.
אָז גזירות און אָן פֿאָגראָמען קאָנען זײ זיך נישט באַגײן. און
איך האָב אײו שױן לאַנג געזאָגט, אַז איך האָב עס פֿײנט. הײבט מען
אָן רײדן פֿון נזירות אָדער ·וז פּאָגראָמען, נײ איך אַװעק. איך נעם
מײן חבר מענדל פֿאַר אַ האַנט, און מיר לאָזן זיך שפֿאַצירן איבער די
נאַסן פֿון “פֿרינץ אַלבערט“.
ה.
,·רינץ אַלבערט· איז גענוג גרױס און שײן. שטײנער· טרע·.
מעשענע פּאַרענטשעס. שטאָל און אײזן װאו מע טוט זיך אַ ריר.
הײנט “מענטשן“, איך מײן באַדינער. מע רופֿט זײ “סטיואַרדס“. אוז
“נױרסעס“. הײנט מאַטראָסן --- אַזױ װי די רוהות. לױפֿן אַרומ הין
און הער. איך און מענדל זענען זײ מקנא. מיר ·בן זיך דאָס
װאָרט, אַז מיר װעלן אױסװאַקסן, װערן גרױסע, זאַלן מיר זיך פֿאַר־
שרײבן פֿאַר מאַטראָסן.
אײן חסרון האָט דער “·ינץ אַלבערט“. מע לאָזט אונדז נישט
אָומעטום זײן. קױם װילן מיר ג·ן אַ קוק אַרײן אַ ביסל װײטער פֿון
·װישנדעק, װאו מיר פֿאָרן, אַזױ טרײבט מען אונדז דורך. טאַקע די
מאַטראָסן נופֿא, גרױסע רשעים. און די פּאַסאַזשירן אַלײן, פֿון יענע
העכערע קלאַסן, זענען אױך רשעימ. װאָרעם זײ זאָלן נישט זײן קײן
רשעים, װאָלטן זײ פֿאַרזאָגט די מאַטראָסן, מע זאָל אונדז נישט טרײבן.
װאָס װעלן מיר זײ טאָן ? מיר װעלן זײ אָפּבײסן ? מײן חבר מענדל
איז גלאַט נישט צופֿרידן. ער פֿאַרשטײט נישט, צו װאָס דאַרף מען
קלאַסן ? ער זאָגט, אַז אין אַמעריקע זענען נישטאָ קײן קלאַסן. טאָמעו
נלײב איך אימ נישט, קאָן איך אַ פֿרעג טאָז בײ מײן ברו·ר אליהו.
מזל טוב, מיר זענען שױן אין אַמערי·ע 157
האָט אָבער מײן ברודער אליהו פֿײנט, אַז מע פֿרעגט בײ אים פּוסטע
זאַכן. איר װעל שױן בעסער פֿרעגן בײ אונדזער חבר פּיני.
אונדזער חבר פּיני האָט דװקא ליב צו רײדן פֿון אַזעלכע זאַכן.
ער קען אײך אָפּשיטן מיט רײד. און האָט איר נאָר אָנגעהױבן מיט
אַ װאָרט, איז ער װי אַן אָנגעדרײטער װעקזײגער. ער װעט נישט
אַנטשװיגן װערן, ביז דאָס רעדל װעט זיך אַלײן נישט אָפֿשטעלן.
ו.
איך חאָב געפּאַקט פּינין בעת ער איז געזעסן אױפֿן דעק. ער חאָט
אַרײנגעטאָן זײן שפּיץ נאָז אין אַ בוך. מחמת ער איז אַ קורצזיכטי·ר,
לײענט ער נישט מיט די אױגן, נאָר מיט דער שפּיץ נאָז. איך בין
צוגעגאַנגען צו אים נאָענט.
--- רב פּיני, איך דאַרף אײך עפּעס פֿרעגן.
פּיני האָט צוגענומען די נאָז פֿון בוך.
װאָס װעסטו זאָגן, קטנתי ? קטנתי הײסט בײ אים קלײנ---
טשינקער. אַזױ רופֿט מיך פּיני בעת ער איז אױפֿגעלײגט, און אױפֿגע־
לײגט איז ער כּמעט אַלע מאָל, אפֿילו דעמאָלט, װען ער קריגט זיך מיט
מײן ברודער אליהו. און אפֿילד דעמאָלט, װען זײן טײבל בלאָזט זיך.
דערצײל איך אים אַזױ און אַזױ. צי ס,איז אמת, װאָס מע זאָנט, אַז אין
אַמעריקע זענען נישטאָ קײן קלאַסן ·
חאָט איר באַדאַרפֿט אָנקוקן, װי אָט דער פּיני חאָט זיך אָנגע־־־
צונדן און צעפֿלאַקערט זיך, און גענומען רײדן און קײען און שפּײען
און שיטן מיט פֿײערדיקע חױכע װערטער : אַז אַמעריקע איז דאָס
אײנציקע לאַנד, זאָגט ער, פֿון אמתער פֿרײהײט ·ן פֿון אמתער
גלײכהײט. אין אַמעריקע, זאָגט ער, קאָנסטו זיצן אָט־אָ־דאָ־אַ, און
לעבן דיר זאָל זיצן דער ,,פּרעזידענט“, און װײטער אַ ביסל זאָל זיצן
אַ בעטלער, אַ שלעפּער, אַ ניקס שבניקס. און נאָך אַ ביסל װײטער ---
אַ נראַף, אַ שררה, אַ מיליאָנטשיק ! ציװיליזאַציע ! פּראָגרעס 1
קאָלומבוס ! . . . און דאָ חײבט ערשט פּיני אָן אַרױסצושיטן זײנע
שענסטע װערטער. מישט זיך אַ·ײן אַ ײד אַן עמיגראַנט, אַ װילו---
·
פרעמדער :
881 מאָטל פּײסי דעט הזנס
--- אַז ס,איז יאָ אַזאַ גליקלעכע מדינה, װי איר זאָגט, װאו אַלע
זענען גלײך, פֿון װאַנען זשע נעמען זיך דאָרטן שלעפּערס, און גראַפֿן,
און בעטלערס און שררות ? ממה---נפֿשך . . .
נאָר מיר לאָזן איבער פּינין מיטן ײדן מיט נאָך ײדן, זײ זאָלן זיך
רײסן --- אַבי מיר זענען דערגאַנגען װאָס מיר דאַרפֿן, אַז אין אַמעריקע
זענען קײן קלאַסן נישט פֿאַראַן. קומט אױס, אַז מענדל איז גערעכט.
ער זאָגט, אַז קלאַסן דאַרף מען פֿײנט האָבן. דאָס הײסט, אַז די
פֿאַסאַזשירן פֿון די העכערע קלאַסן דאַרף מען פֿײנט האָבן. פֿאַרשטײ
איך נישט, פֿאַר װאָס ? װאָס האָב איך צו זײ ? זאָגט מענדל : װאָס
האָבן זײ זיך פֿאַרשלאָסן בײ זיך אין צװײטן און אין ערשטן קלאַס
צװישז די שפֿיגלען ? װאָס שטײט זײ אַזױ נישט אָן, די גרױסע פּריצים,
צו זיצן מיט אונדז אָט דאָ, צװישן דעק ? מיד זענען דען קײן מענטשן
נישט גלײך מיט זײ ? אונדזער גאָט איז דען נישט דער אײגענער,
װאָס זײער גאָט ? --- דערפֿאַר האָט ער דערלעבט אין זײ אַ נקמה.
ס,איז געקומען אַ נאַכט, װאַס די מיוחסים פֿון צװײטן און ערשטן
קלאַס האָבן זיך אַראָפּגעלאָזט צו אונדז, אין דריטן קלאַס, און
·װאָרז גלײך מיט אונדז אַלעמען.
דאָס איז געװען אין דער נאַכט ·ון יום־כיפֿור, צו כל־נדרי.
מחמת דער “פּרינץ אַלבערט„ איז אַרױסגעגאַנגען עשרת---ימי־
תשובה, איז אונדז אױסגעקומען צו פּראַװען יום־כיפּור אױף דער שיף.
ערב יום־כיפֿור האָבן מיר זיך פֿאַרפֿאַסט מיט געבראָטענע קאַרטאָפֿל
--- “פּאָטײטעס“ רופֿט מען עס דאָ. קײן כשרע קיך איז אױף „פֿרינץ
אַלבערט„ נישט פֿאַראַן, לעבן מיר די גאַנצע צײט פֿון “פּאָטײטעס“.
און ברױט גיט מען אונדז לרוב. און טײ און צוקער אַלע טאָג. ס,איז
גאָר נישט אַזױ שלעכט. מע װאָלט געקאָנט אַ גאַנץ יאָר אַזױ לעבן.
זאָגט אָבער ברכה, מײן ברודער אליהוס װײב, אַז פֿון ,,פּאָטײטעס“
זוערט געשװאָלן דער בױך. נאָר װאָס זי קאָן זאָגן ! ס,איז דען פֿאַראַן
אַ זאַך, װאָס זאָל איר געפֿעלן ? אױף אַלצדינג געפֿינט זי אַ חסרון. למשל,
איר געפֿעלט נישט דער ,,פּרינץ אַלבערט“, למאי ער קריכט. װאו אַיז
דאָס געהערט געװאָרן, זאָגט זי, אַז אַ נסיעה זאָל געדױערן צען טענ ?
זאָגט מען איר, אַז שולדיק איז נישט די שיף --- שולדיק איז דער יט.
און אונדזער חבר פּיני נעמט זיך אונטער איר געבן צו פֿאַרשטײן, אַז
מזל טוב, מיר זענעז שױן אין אַמעריקע 981
דער ים באַטרעפֿט דרײ מאָל אַזױ פֿיל, װיפֿל די יבשח, די טריקעניש.
זאָגט מײן ברודער אליהו, אַז נישט דרײ מאָל, נאָר צודײ מאַל אַזױ פֿיל·
װאָס---װאָס נאָר געאָגראַפֿיע װײסט ער בעטער. אױף דער װעלט
איז פֿאַראַן, זאָגט ער, צװײ דריטל װאַסער, אײן דריטל טריקעניש.
קומט, זאָגט ער, אױס די רעכענונג, אַז ים איז צװײ מאָל אַזױ פֿיל, װי
יבשה. זאָגט פֿיני : נײן, דרײ מאָל. זאָגט אליהו : נײן, צװײ מאָל.
,,דרײ מאָל ! · ,,צװײ מאָל ! „ צעקריגט מען זיך, נאָר מע בעט זיך
גיך איבער.
װער װעט דאַװנען פֿאַרן עמוד ? זאָגן כּל־נדרי ? פֿאַרשטײט
זיך, מײן ברודער אליהו. ער איז טאַקע קײן חזן קײן מאָל נישט גע־
װען. איז אָבער זײן טאַטע געװען אַ חזן, און אַ באַרימטער חזן. אַ קול---
נגינה האָט ער. עברי קאָן ער. װאָס דאַרף מען נאָך ? און דערצו
האָט שױן אונדזער חבר פּיני מיטגעהאָלפֿן, אַז מע זאָל מײן ברודער
אליהו אפֿילו בעטן זאָגן כּל־נדרי. ער האָט אַרױסגעלאָזט אַ קלאַנג
איבער דער גאַנצער שיף, אײנגערױמט יעדן באַזונדער אַ סוד אױפֿן
אױער, אַז אָט דער יונגערמאַן מיטן געלן בערדל (אליחו) איז אַ מורא־
דיקער בעל---מנגן. זײן דאַװנען פּס ! און װער שמועסט, אַז זײן
קלײן ברודערל, אָדער דער קטנתי (דאָס מײנט מען מיך) זאָל אים אונ־
טערהעלפֿן אױף זײן סאָפּראַנאָ, װעלן מיר חאָבן אַ יום---כּיפּור, אַז גאָט
און לײט װעלן אונדז מקנא זײן.
װיפֿל אליהו האָט זיך נישט געבעטן, מע זאָל אים לאָזן צװו,
װיפֿל ער האָט נישט געשװאָרן, אַז ער האָט זינט ער לעבט נאָך נישט
געדאַװנט פאַרן עמוד ימים---נוראים, עס האָט אים נישט געהאָלפֿן קײן
שמע־ישראל. מע האָט אים כמעט מיט געװאַלד אַװעקגעשטעלט פֿאַרן
עמוד (אַ קײלעכיק טישל, מיט אַ װײסן לײלעך איבערגעדעקט), און
מיך האָט פּיני גענומען פֿאַר אַן אױער : “גײ, קטנתי, צו דער אַר־־־
בעט ! · און מיר האָבן אַװעקגעלײגט פֿאַר די פּאַסאַזשיון אַ ·ל---נדױ
װאָס זײ װעלן אים האָבן צו געדענקען אױף דור---דורות.
091 מאָטל פּײסי דעם הזנס
ט.
נישט אַזױ דער כל־נדרי, װי די ,,יעלות·. און נישט אַזױ די
,,יעלות“, װי דער געװײן פֿון די װײבער און פֿון די מאַנצבילן. פֿריער
האָט מען נאָר געקרעכצט, געזיפֿצט, געשנײצט די נעזער. דערנאָך
האָט מען גענומען װישן די אױגן. דערנאָך װײנען שטילערהײט.
דערנאָך װײנען העכער און העכער, שרײען, קװיטשען און פֿאַלן
חלשוה. זײ האָבן זיך דערמאָנט, אַז ערשט פֿאַראַיאָרן איז מען געװען
איטלעכער בײ זיך אין דער הײם. יעדער אין זײן שול. אױף זײן
פּלאַץ. בײ זײן שטענדער, מיט זײן מחזור, געהערט זײן חזן, זײנע
זינגערלעך. איצט איז מען נע־ונד, געיאָגט און געטריבן, װי די שאָף·
װאָס מע פֿירט צו דער שהיטה, צדנױפֿגעפאַקט קאָפּ אױף קאָפּ. מען
קאָן דעם אָטעם נישט כאַפּן. איר קאָנט פֿאַרשטײן, אַז אפֿילו די
אױסגעפּוצטע פּאַסאַזשירן פֿון די העכערע קלאַסן מיט די הױכע
גלאַנצנדיקע צילינדערס אױף די קעפּ האָבן זיך נישט געקאָנט אײנ־
האַלטן און געװישט מיט זײדענע טיכלעך כלומרשט דעם שװײס.
נאָר איך האָב גוט געזען טרערן בײ זײ אױף די אױגן. דער טרױער
איז געװען אַזױ גרױס, אַז אַפֿילו די ,,סטיואַרדס„ או· די מאַטראָסז זענען
מיט דרך־ארץ געשטאַנען פֿון דער װײטן און צוגעקוקט, װי ײדן
האָבן זיך אײנגעװיקלט אין װײסע טליתים, שטײען אין די זאָקן און
שאָקלען זיך און װײנען און יאָמערן הפּנים, ס,איז זײ גוט ביט·
אױפֿן האַרצן. און מײן ברודער אליהו האָט זיך צעזונגען. און איך
העלף אים אונטער. און דאָרטן אין װינקל, צװישן די װײבער, שטײט
די מאַמע אין דער יום־טובדיקער זײדענער פֿאַטשײלע, מיטן מחזדר
אין די הענט, און באָדט זיך אין טרערן.
דער מאַמען איז הײנט גוט, װי די װעלט. הײנט איז איר טאָג !
י.
אױף מאָרגן האָכן מיר זיך געפֿעדערט אױפֿשטײן אַ ביסל פֿריער,
····ל······,··דן ····ן ··
מזל טוב, מיר זענען שױן אין אַמערי·ע 191
נישט נאָר צו דאַװנען מע האָט נישט געקאָנט שטײן אױף די פֿיס.
נישט געקאָנט טרעפֿן צום עמוד. עס איז פֿינצטער געװאָרן אין די
אױגן. מיר זעען נישט ·מעט אײנס דאָס אַנדערע. עס איז נמאס דאָס
לעבן. ס,איז שלעכט, שלעכט צדם שטאַרבן. יאָ, מיר שטארבן.
װאָס האָט זיך געטראָפֿן ? איצט בין איך מיד, לאָז איך עס
איבער אױף מאָרגן.
.
פאניע גנב אַז ו י פּלעגט מען רופּ ן דאָס צאַר ישע ר וסלאַנד.
שוח בשוח (שאָװע ב·שאָװע· גלי יך א ו יף גל· יך. ניט ז י י ן
ש וה בש וה מי יגט זי י ן צעקר יגט.
· ·ס·ר·י· י ···· ·ר·ער ·ו ז ·לץ.
שפּיזארניע --- · ·אַמער, װ·ו מ,האַלט עסנװאַרג.
קױטי· גרעט שמ וצ יקע װעש.
מיוהס· מיוחסים (מע· וכעס, מע י וכאָס ים) --- שי ינע אָ·שטאַ---
מ ונג.
··ג··ק····· ···פּ ילה, װאָס מ,זאָגט י ום---כי·ור.
עשרת ימי ת·ובח (אַסערעס ·עמי י טש ואװע) די ·ען טעג
בעל ···ן(···ן·ו· ···ר.
ימים נוראים ( יאָמ ים ג ו יראָא ימ· די פאָרכטיקע טעג, די
טעג פּ ון ראש־השנה א ו ן י ום---כ יפּור.
··י·····מ·י··ו· געבעט.
נע ונד (נאַ װענאַד· אָ ו אַ הי ים.
ארוז עולם (אַדו י ן א ו ילאָם· ,,דער האַר פּ ו ן דער װע·ט“ ·
נעבעט, װאָס מע זאָגט א י ן אָנהי יב פו ן פּר ימאָרגנד יק ן דאַװנען.
ק ר י ע ת י ם --- ם ו ף
א.
איך האָכ אײך געהאַט אָנגעהױבן צו דערצײלן פֿון דעם פּסק,
װאָס מיר האָבן געכאַפּט יום־·יפּור אין דער פֿרי אױף דער שיף ,,פּרינץ
אַלבערט·. דאָס איז געװען אַ מיאוסער פּסק. מירן אים געדענקען
דאָס גאַנצע לעבן.
אָנגעהױבן האָט זיך עס פֿון אַ קלײניקײט. עפּעס אַ כמאַרעלע,
אַ שװאַרץ, אַ געדיכט װאָלקנדל, האָט זיך נאָך פֿון בײנאַכט, באַלד
נאָך ·ל---נדרי, באַװיזן אױפֿן עק הימל. פֿריער פֿון אַלעמען האָכן עס
דערזען איך און מײן הבר מענדל. װאָרעם אַז אַלע ײדן זענען נאָך
געװען אונטן, געװײנט און געזאָגט תהיליס נאָך ·ל־נדרי, האָבן מיר,
איך און מענדל, אַרומגעשפּאַצירט איבערן ,,פּרינץ אַלבערט·. דער־
נאָך האָכן מיר זיך פֿאַרקליבן אין אַ װינקעלע, געזעסן און געשװיגן.
עס איז געװען שטיל און װאַרעם און גוט אָױפֿן האַרצן. נאָר אַ ביסל
אומעטיקלעך. װאָס מענדל האָט געטראַכט װײס איך נישט.
איך האָכ גע·ראַכט פֿון גאָט, װאָס זיצט אָט דאָרט, אין הימל. װי
גרױס ער דאַרף זײן, אַז דאָס איז אַלצדינג זײנס. און װאָס טראַכט
ער זיך, אָז ער הערט אַזױ פֿיל ײדן זאָגן תהילים, לױבן אים און גיסן־
אױס פֿאַר איס דאָס האַרץ ? די מאַמע זאָגט, אַז ער הערט און זעט
אַלעמען און אַז ער װײסט אַלצדינג. אפֿילו דאָס, װאָס איך טראַכט אין
דער מינוט בײ זיך אין האַרצן. אױב אַזױ, איז נישט גוט. ךואָרעם
איך האָב נאָר---װאָס גע·ראַכט פֿון אַ גוטן עפּל, פֿון אַ זיסער באַר און
כאָטש פֿרן אַ טרונק װאַסער, קאַלט װאַסער. פֿון די ,,פּאָטײטעס·
ברענט אױפֿן האַרצן און טרינקען טאָר מען נישט· יום־כיפּור נאָך
כּל---נדרי רוער װעט דאָס טרינקען װאַסער ? מײן ברודער אליהו
װעט מיך הרגענען. ער װיל גאָר, איך זאָל פֿאַסטן ביז מאָרגן בײ־
1·
קריעת ים־סוף 3·
נאַכט, נאָך יום־כּיפּור. זאָגט די מאַמע ,,מירן זען„. דערװײל זוכט
זי מיך אױף דער גאַנצער שיף און קאָן מיך נישט געפֿינען. װײזט איר
אָן אַ מאַטראָס, אַז דאָרט, בײם סאַמע שפּיץ, זיצן מיר, איך און מײן
חבר מענדל. שרײט זי : ,,מאָטל, מאָטל ! “ ,,װאָס איז, מאַמע ?“
,,װאָס הײסט, װאָס איז, שלאָפֿן גײ ! מאָרגן דאַרף מען אױפֿשטײן
פֿרי, האָסט פֿאַרגעסן ? ס,איז יום־טוב„ . . . גלוסטן, גלוסט זיך נישט.
נאָר מע דאַרף גײן שלאָפֿן.
ב.
אױף מאָרגן, אַז מיר חאָבן זיך אױפֿנעכאַפּט אין דער פֿרי, איז
שױן דער גאַנצער הימל געװען באַלײגט. דער ים האָט זיך צעבײזערט
מיט סכּנות. די כװאַליעס האָבן זיך אױפֿגעחױבן העכער פֿון דער
שיף, געװאָרפֿן דעם ,,פּרינץ אַלבערט“, װי עפּעס אַ שפּענדל, אַ שפּילכל.
די מאַטראָסן האָבן גענומען לױ·ן אַחין און אַחער, װי די פֿאַרסמטע
מײז. די ,,סטיואַרדס„ חאָבן זיך צוגעהאַלטן בײ די פּאַרענטשעס. ד
פּאַסאַזשירן זענען געגאַנגען האַרט כײ די װענט און געפֿאַלן כּמעט
אױף יעדן טריט. מיט אַ מאָל האָט געגעבן אַ גאָס אַ שלאַקס---רעגן.
דונערן האָבן זיך געטראָגן אײנס נאָך דאָס אַנדערע. גאָט פֿאָרט אױף
זײן רײטװאָגן. אום יום־כּיפּור גאָר ! . . . אײן בליץ נאָכן אַנדערן
באַלײכט אױף אַ רגע דעם שװאַרצן געדיכטן חימל. דער ,,פּרינץ
אַלבערט· קרעכצט, שאָקלט זיך אַהין און אַחער, אַרױף און אַראָפּ.
און דער רעגן שמײסט. װאָס איז דאָס ? אַ מבול אױף דער װעלט ?
חאָט דאָך גאָט געשװאָרן, אַז קײן מבול װעט ער שױן מער נישט
ברענגען קײן מאָל אױף דער ערד . . .
קריעת יום־סוף זאָגט מײן ברודער אליחו. און אונדזער
ח·ר פּיני באָמקעט־צו : ,,יאָ, ס,איז קריעת ים־סוף“ . . . דאָס
ערשטע מאָל, װאָס די צװײ זאָגן בײדע אײן זאַך· דאָס װאָרט ,,קריעת
ים־סוף· האָט אױסגענומען. אַלע מאָל הײבט זיך אױף אַן אַנדער פּאַר־
שױן, טוט אַ קוק אין דרױסן אַרױס און גיט־צו, אַז ס,איז קריעת ים.
סוף. דערנאָך גיט ער אָפּ דער מאַמעס מילך, און מער זעט מען אימ
שױן נישט . . . װער מיר דאַװנען ? װאָס מיר יום---כּיפּור ? מע האָט
שױן גאָר פֿאַרגעסן אפֿילו, װאו מען איז אין דער װעלט.
491 מאָטל פּײסי הם הזנס
ג.
פֿון אונדזער משפּחה האָט דעם ערשטן פּעטשאַטעק געמאַכט
ברכה. זי האָט אָנגעהױבן שרײען, אַז אָט שטאַרבט זי ! דערנאָך האָט
זי גענומען שילטן מײן ברודער אליהו. פֿאַרװאָס ער האָט זי אײ·ע־
רעדט צו פֿאָרן קײן אַמעריקע. זי האָט געװאוסט פֿריער, אַז אַמעריקע
איז סיגיר. ערגער פֿון סיביר. סיגיר איז גאָלד קעגן אַמעריקע ! . . .
האָט זיך די מאַמע געװאָלט אָננעמען די קריװדע פֿון איר זון. זי האַט
איר גענומען זאָגן אַ ביסל מוסר, אַז אַ מענטש גאַדאַרף אַלצדינג קענען
אַריבערטראָגן, װאָרעם ס,איז אַ גאָטס־זאַך. אַ סימן, סע שטײט אין
טײטש־חומש געשריבן . . . האָט זי אָבער נישט ·קאָנט אַרױסרײדן
װאָס איז טײטש־חומש שטײט געשריבן, װאָרעם ס,איז איר מיט אַ מאָל
··ו·· ···י:װ··ז·י·ו · ····י······
“סיט די װײגער איז דיר נאָר אַ באַשרײבונג, אַ קאַמעדיע !“ --- ער
האָט אַרײנגעלײגט בײדע הענט אין די הױזן־קעשענעס און פֿאַורוקט
דאָס קאַפֿעליושל אױף אַ זײט. ער האָט נעזאָגט : “שוטימ ! נאַראָ־
נים ! דאַכט זיך, װאָס קען מיך אַרן, אַז דער ים שטורעמט און די
שיף קאַטשעט זיך אַ מענטש, אַ בר־דעת, גיט זיך אַן עצה. בעת
···י··י····· מ········ױ···ס·····
--- ,גאַלאַנץ, “ . . .
····י··· · ··
נעהאַט . . . דאָס אײגענע האָבן געטאָן אױך די איבעריקע פּאַסאַ.
זשירן. מע האָט זיך פֿאַרשלעפּט איטלעכער צו זײן געלעגער און מען
איז אַנידערגעפֿאַלן, װי די סנאָפּעס, און ערשט דאָ האָט זיך אָנגעהױבן
דער רעכטער גיהינום פֿון קריעת ים סוף . . .
·ריעת ים־סוף 591
ד.
איך און מײן הבר מענדל האָבן זיך געהאַלטן לענגער פֿון אַלע־
מען. מענדל האָט געהאַט אַ סגולה פֿון אָן עמיגראָנט, װאָס איז גע---
פאָרן מיט אונדז אין אײנעם און האָט אונדז כּסדר געגעבן עצות.
דער דאָזיקער עמיגראַנט איז אַ ,,גערױכערטע ליולקע·. אַזױ זאָגט ער
אָלײן אױף זיך. ער איז שױן דרײ מאָל געפֿאָרן אױפֿן ים קײן אַמע־
ריקע הין און צוריק. װײסט ער אַ סגדלה צוס יס. די סגולה באַ---
שטײט אין דעט, מע זאָל זיצן אין דרױסן אױף דער פּאַלו·ע, קוקן
אין דער ברײט פֿונעם ים, נישט אין דער לענג, און נישט אין זינען
האָבן, אַז איך פאָר רײטנדיק אױף אַ פֿערד, נאָר אַז איך שליטל זיך
מיט אַ שליטן אױפֿן שנײ. דער סוף איז געװען, אַז דער עמיגראַנט,
די ,,גערױכערטע ליולקע·, איז געלעגן אַ טױטער אױף זײן געלעגער,
און איך און מײן חבר מענדל זענען מיר פֿונעם רעגן געװאָרן פֿיטש־
נאַס, כאָטש אױסצודרײען. צו אונדזערע געלעגערס האָבן מיר
שױן אַלײן נישט געקאָנט טרעפֿן. מע האָט אונדז גענומען מהילה
אונטער די הענט און אָפּגעפֿירט אין אונדזער רו אַרײן.
ה.
װיפֿל צײט דאָס קריעת יס־סוף האָט גענומען ? אַ טאָג, צװײ
און אפֿשר אַלע דרײ דאָס װײס איך נישט. איך האָב שױן פֿאַרגעסן.
איך װײס נאָר אײן זאַך· אַז מיר האָבן זיך אױפֿגעכאַפּט, איז געװען
אַ פֿרײד צו לעבן אױף דער װעלט. דער חימל איז געװאָרן רײן, װי גין־
גאָלד. דאָס װאַסער װי אַ גלאָז. דער ,,פּרינץ אַלבערט· איז געלאָפֿן
אַן אױסגעצװאָגענער, אַן אױסגעפּוצטער, געשניטן מיט די רעדער
דאָס װאַסער, געפּינעט, געברױזט און געשפריצט אױף אַלע זײטן. די
פּאַסאַזשירן האָבן אױפֿגעלעבט. מען איז אַרױס אין דרױסן אַלע,
נרױס און קלײן, אױף דער װאַרעמער זון, אױף דער שײנער, ליכטיקער
װעלט. עמעצער האָט אַרױסגעלאָזט אַ קלאַנג, אַז אָט באַלד װעט מען
קאָנען זען דאָס לאַנד. איך אדן מײן חבר מענדל זענען געװען די
ערשטע, װאָס האָבן אָנגעזאָגט אַלעמען די גוטע בשורח, אַז מע זעט
691 מאָטל פּײסי דעם חזנס
שױן דאָס לאַנד. פֿון דער װײטן האָט דאָס ·ױסגעזען װי אַ פֿלעק, אַ
געלע, גרױסע פליאַמע. די פּליאַמע װערט אַלע מאָל גרעסער ·ן
···ע··י····י·· פֿ·י····י·ר·· ג· ·
צרות. די פּאַסאַזשירן האָבן זיך אַלע אָנגעטאָן יום---טובדיק. די װײ־
בער האָבן זיך אױסגעפֿוצט. מײן ברודער אליהו האָט צעקעמט די
באָרד. ברכה און טײבל האָבן זיך אױסגעשלײערט. די מאַמע האָט
אָנגעטאָן איר שבתדיקע זײדענע פֿאַטשײלע. איך און מײן חבר
·······ו··ו· ····אַ· ·······:
צו דעם ברעג פֿון אַמעריקע. עס איז נעװאָרן אַ ליכט אין די אױגן און
גוט אױפֿן האַרצן. פּונקט אַזױ האָבן זיך באַדאַרפֿט פֿילן די ײדן נאָך
קריעת ים־סוף. עס האָט זיך געגלוסט זאָגן שירה.
ו.
“שלום עליכם דיר, קאָלומבוס ! זײ געגריסט, דו פֿרײע מדינה !
דו גאָלדענע, גליקלעכע מלוכה !„
אַזױ האָט אונדזער חבר פּיני באַגריסט דאָס נײע לאַנד. ער האָט
אַזש אַראָפּגעכאַפּט דאָס קאַפּעליושל, זיך אײנגעבױגן און זיך פאַר---
נײגט. און אַזױ װי איר װײסט, אַז ער האָט אַ נידעריקע ראיה, האָט
ער נישט באַמערקט, אַז עס לױפֿט פֿאַרבײ אַ געזונטער, פֿאַרשװיצטער
מאַטראָס, מיט אַ רױט פֿאַררױכערט פֿנים, און האָט זיך מיט אים
צעבוצקעט פּנים אל פֿנים. דאָס הײסט, אונדזער חבר פּיניס שפּיץ נאָז
איז אױסגעקומען דעם פֿאַררױכערטן מאַטראָס אַקוראַט צװישן די
אױגן. אַ גליק, װאָס דער מאַטראָס איז בטבע אַ גוטער גױ, נישט קײן
רשע. האָט ער באַטראַכט אונדזער פּינין מיט דער צעשלאָגענער נאָז,
אַ שמײכל געטאָן און אַ מרוקע געגעבן אונטער די װאָנצעס. הפּנים·
דאָס איז געװען אַ קללה אױף אַמעריקאַנער לשון.
·ריעת ים־סוף 7·
ז.
מיט אַ מאָל איז געװאָרן אַ בהלח. דריטע־קלאַס־פּאַסאַזשירן,
·עט מען, זאָלן מוהל זײן אַראָפּ אונטן אין זײערע שטײגלעך. צוריק
פאַרנעמען זײערע ערטער. פֿריער מיט גוטן. דערנאָך מיט בײזן.
װער עס אײלט זיך נישט צו גײן, כאַפּט אַ סטוסאַק פֿון הינטן. אַלע
זענען דאָ, יונג און אַלט. ײדן און װײבער און קינדער, גױים, טערקן,
ציגײנער. ס,איז אַ דערשטיקעניש. די טיר האָט מען געשלאָסן.
אַ קײט חאָט מען אױפֿגעהאָנגען אַן אײזערנע. מיר קאָנען זען נאָר
דורך די פענצטער, װאָס אין דרױסן טוט זיך. קײן מאָל האָבן מיר
זיך נישט געפֿילט אַזױ שלעכט, װי אַצינד. מיר האָבן אױסגעזען בײ
זיך אין די אױגן, װי געפֿאַנגענע. ,,פֿאַר װאָס ? פֿאַר װען ? · ---
אַזױ טענהט צו מיר מײן חבר מענדל און די אױגן זײנע ברענען,
שיסן מיט פֿײער . . .
ח.
לאָזט זיך אױס אַ מעשה, אַז מיר זענען שױן געקומען. געקומען
קײן אַמעריקע. נאָר װאָס דען ? די פּאַסאַזשירן פֿון ערשטן און
צודײטן קלאַס האָט מען אַראָפּגעלאָזט דורך אַ לאַנגן לײטער מיט
אפשר הונדערט טרעפּ. נו, און װאָס װעט זײן מיט אונדז ? מיר
זענען דאָך שױן אין אַמעריקע !
נישט פאַר אונדז געדאַכט ! רופֿט זיך אָפּ אַ ײד אַ שנײדער
פון הײסין. דװקא נישקשה פֿון אַ מענטשל, נאָר אַ ביסל אַ נודניק.
ער גײט אױסגעפּוצט, טראָגט שאַרפֿע ברילן, האַלט פֿון זיך אַן עולם
ומלדאו און האָט ליב רײדן אױף צו־להכעיס. ער דאַרף נאָר חערן
װאָס איר זאָגט, זאָגט ער קאַפּױער. צװישן אים און אונדזער חבר פּיני
זענען שדין פֿאָרגעקומען צוזאַמענשטױסן· מײן ברודער אליהו האָט
זײ קױם צענומען. דער שנײדער חאָט זיך געגעבן דאָס װאָרט, מער
מיט פינין קײן װאָרט נישט רעדן. דערפֿאַר, װאָס פיני האָט אים
באַלײדיקט. ער האָט אים אָנגערופֿן מיט אַלע מיאוסע נעמען : ,,חײט·,
,,שנײדערוק„ און ,,פּאַלגוץ·. און חאָט אים אַ פֿרעג געגעבן : װיפֿל
891 מאָטל פּײסי דעס הזנס
האָט ער אױף זײן לעבן אָנגעגנבעט ,,יתור“ ? . . . איצט, אַז מע האָט
אונדז פֿאַרשפּאַרט, האָט זיך דער הײסינער שנײדער מיט אַ מאָל צע־
רעדט. און דװקא מיט לשון־קודש־װערטער :
מה אָנו, מה הײנו װאָס זענען מיר ? װער זענען מיר ?
· מיר זענען געגליכן צו, להבדיל, בהמות. בהמות, אַז מע פֿירט אַרײז,
דאַרף מען זײ באַטראַכטן. . .
פֿאַלט אױף אים אָן אונדזער חבר פּיני. ער זאָגט, אַז דער
משל איז נישט גלײך צום נמשל. אַז מע רעדט פֿון אַמעריקע, באַדאַרף
מען, זאָגט ער, פֿריער די הענט װאַשן. און ער הײבט אָן שיטן מיט
זײנע שײנע װערטער, װי פּיני קאָן. ער קאָן נישט הערן, אַז מע
רעדט אױס אַ שלעכט װאָרט אױף אַמעריקע. פֿאַרענטפֿערט זיך דער
הײסינער שנײדער. ער זאָגט, אַז ער רעדט נישט פֿון אַמעריקע נישט
גוט, נישט שלעכט. ער זאָגט דאָס נאָר אַקעגן דעם, װאָס ס,איז אַלצ---
דינג גוט, און שײן, און פֿײן, נאָר נישט פֿאַר אונדז געדאַכט . . . אונדז
װעט מען אַזױ גיך נישט אַראָפּלאָזן . . . פּיני גײט אַרױס פֿון די ·לים.
ער שרײט :
װאָס דען װעט מען מיט אונדז טאָן ? מע װעט אונדז אײנ־
זאַלצן ? ,,מע װעט אונדז נישט אײנזאַלצן --- זאָגט דער הײסינער
שנײדער מיט גאַל און האָט הנאה --- נאָר מע װעט אונדז ברענגען
אין אַזאַ מין אָרט, װאָס מע רופֿט דאָס ,,עליס אײלאַנד“. דאָרט װעט
מען אונדז פֿאַרשפּאַרן װי די קעלבלעך אין אַ שטאַל, ביז אונדזערע
פֿרײנד און באַקאַנטע װעלן זיך אַמאָל דערמאָנען קומען אונדז אַראָפּ־־־
נעמען· . . .
פּיני שפרינגט אַזש אונטער : ,,עס איז דיר אַן אַנטיק מיט דעם
ײדן ! אַלצדינג װײסט אײך דער דאָזיקער חײט פֿון אַלע שװערע
הערצער ! נישט אַזױ אַלט, װי געניט ! אָט װײסן מיר אױך, אַז
ס,איז דאָ אַ קעסל־גאַרדן, מײן איך, אַן ,,עליס אײלאַנד·, פֿונדעסט־
װעגן האָב איך נישט געהערט פֿון קײנעם, אַז ,,עליס אײלאַנד· איז גע---
שטעלט געװאָרן דערױף, מע זאָל האַלטן מעגטשן אַזױ װי קעלכלעך“...
װאָס װײטער היצט זיך אונדזער פּיני אַלץ מערער. ער טרעט אַרױף
·ריעת ים־סוף 991
אױף דעם הײסינער שנײדער, גלײך װי ער װאָלט איס װעלן דורס
זײן. דער הײסינער שנײדער שרעקט זיך איבער און רוקט זיך אָפּ.
ער זאָגט :
--- שאַט · זעט נאָר ! מע האָט אים געקױלעט די קאַפּאָטע !
גערעדט אױף זײן אַמעריקע ! איז לא פֿידלתי ! מירן עלטער װערן
מיט אַ פּאָר שעח, װעלן מיר קליגער װערן . . .
.
·רי·· ···ו· י·ר·דװ·םדר·ל·ן ··אָ·ר···נ·ר·
פּאל·נ·נק·זײער שװער.
גענומען מהילח (מעכילע) אונטער רי חענט --- איך בעט
אײך א ··ער.
פּליאמע פלעק.
זאגן שירח (ש ירע) · לו ·בגעזאַנג צו נאַט.
··· (· · ···ניש.
ססוסא· --- קלאַ·.
צו לחכעיס (צו לעהאַכא יס· --- ········
סטיטש·עס ·וזאַמענשטו יסז.
חײט (גאַ יעט) --- שני·דער.
יתור··:·) · ··ר יקע סחורה (סכו ירע) װאַס דער שנײדער
מח אנו, מח חײנו (מאַ אָנ·, מאַ כאַ יעינו ? ) װאָס זעגען
············ו, ה··רע· ·ש·
א י ן נ ע פ ע נ ק ע נ י ש
א.
נישט אומזיסט האָט אונדזער הבר פּיני געװאָרפֿן אַן אומחן אױף
·,··· ··· ·····
ער, פּיני, איז נישט צופֿרידן מיט אַמעריקע. האָט ער זיך געמאָ·ט
האַרץ. נאָר אינעװײניק האָט דאָס אים זײער געברענט. ,,סטײטש,
סטײטש, מע זאָל נעמען מענטשן און אײנשפּאַרן זײ, װי בהמות, װי
······י··ן ···· · ·· ·· ··ב·· ···
,,עליס אײלאַנד“. קומט־אױס, אַז דער הײסינער שנײדער איז געװען
גערעכט. ער האָט פֿריער נביאות געזאָגט, אַז עס װעט אַזדי זײן.
נישט מער, ער האָט אַ ביסל איבערגעכאַפּט די מאָס. ער האָט גע־־־
זאָגט, אַז מען װעט אונדז אײנשפּאַרן אין אַ שטאַל. צום סוף האָט
·······
בריק מיט טירלעך בײ די זײטן זענען מיר דורכגעגאַנגען אײנציקװײז.
·ױ·····,ט·· ·ר···ש····ן ····שי··· ··
אַלצדינג האָט מען מיט אַ װײס פּאַפּירל אונדז איבערגעקערט די
ברעמען אױף דער לינקער זײט, באַטראַכט די אױגן. דערנאָך די אי־
בעריקע אברים. און יעדער באַזונדער שטעלט אַװעק אױף אײך אַ
צײכן מיט עפּעס אַ קרײטל און טוט אײך אַ װײז מיט דער האַנט,
200
אין נעטענ·עניש 1·
װאוהין איר זאָלט גײן רעכטס אָדער לינקס. דערנאָך זענען מיר
ע ·שט אַרײנגעקומען אין יענער גרױסער שטוב, װאָס איך זאָג אײך.
און ערשט דאָרט האָבן מיר זיך אָפּגעזוכט אײנס דאָס אַנדערע. ביז
דעמאָלט זענען מיר געװען צעטומלט און נישט געקאָנט געפֿינען זיך.
און צעשראָקן זענען מיר געװען, װי די קעלבער, װען מע פֿירט זײ
צו דער שחיטח.
ב.
װאָס האָבן מיר, מײנט איר, מורא געהאַט ? די נאַגצע מורא
אונדזערע איז געװען · דער מאַמעס אױגן : װאָס װעט זײן מיט
אירע רױטע פֿאַרװײנטע אױגן ? לאָזט זיך אױס, אַז איר האָט מען
װינציקער פֿון אַלעמען געקוקט אין די אױגן אַרײן.
דאָס האָט ער זיך געמיט, דער טאַטע אײערער, אַ ליכטיקן
גן־עדן זאָל ער האָבן ! . . . אַזױ האָט געזאָגט די מאַמע און האָט
אדנדז אַלעמען אַרומגענומען און צעװײנט זיך אַזש פֿאַר פֿרײד. זי
האָט גאָר נישט געװאוסט װאָס צו טאָן פֿאַר װאױלטיק. און אױך
מײן ברודער אליחו איז געװאָרן גאָר אַן אַנדער מענטש. אַ·ױ האָט
ער אַ טבע, אַז בעת מע לױפֿט, מע פֿאָרט, מען איז צעטראָגן, לאָזט
ער אױס זײן גאַנץ ביטער האַרץ צו מיר. עס פֿליען פּעטש, װי חאָלץ.
און ברכה העלפֿט אים אונטער מיט אַ קללה. איצט איז אױף אים אַ
נײע הױט געװאָרן. ער האָט אַרױסגעשלעפּט פֿון קעשענע און גע־
שענקט מיר אַן ,,אָראַנדזש“, דאָס הײסט, אַ מאַראַנץ. פֿאַרבליבן בײ אים
פֿון שיף. אױפֿן ,,פּרינץ אַלבערט„ האָט מען אונדז געטײלט אַלע טאָג
מאַראַנצן. ,,אָרנאַדזשעס· רופֿט מען עס דאָרט. װער עס האָט גע־
װאָלט, דער האָט געגעסן. װער נישט דער האָט זײן מאַראַנץ
באַהאַלטן, אַז קײנער זאָל נישט זען, װײט אין קעשענע. איך האָב
מײנע נישט באַהאַלטן. װי אַזױ קאָן מען זען אַזאַ פּרי און נישט
אױפֿעסן ? נאָר העכער פֿון אַלע האָט אױסגעדריקט זײן גדולה
אונדזער חבר פּיני. ער חאָט געזאָגט צו אונדז אַלע :
נו ? װער איז קלוג ? איך, צי איר ? האָב איך נישט גע־
זאָגט, אַז דאָס האָבן שוגאים אױסגעטראַכט אױף אַמעריקע, אַז מע
·2 מאָמל פּײסי ועם חזנס
לאָזט נישט אַרײן אַ מענטשן, װאָס האָט פֿאַרװײנטע אױגן ? מענטשן
לײדיקגײערס, ליגנערס, באַרײדערס, לשון־הרעניקעס, בײזע צינגער,
לײדאַקעס, פאַרכעס ! זײ װעלן שױן באַלד אױסטראַכטן אױף אַמע־
ריקע, אַז מע טרײבט צו שמד. װאו איז ערגעץ דער הײסינער שנײ־
דער, אַ רוח אין זײן טאַטנס בײנער אַרײן ? . . .
חאָט זיך, הײסט דאָס, אונדזער פּיני װידער איבערגעבעטן מיט
אַמעריקע.
ג
פֿון גרױס אימפעט האָבן מיר זיך אין דער בהלה גאָר נישט אַרומ־
געקוקט, אַז פֿון אונדזער קאָמפּאַניע פֿעלט אײנער. דאָס איז געװען
מי·ן חבר מענדל. די ערשטע האָט זיך אַרומגעזען דװקא ברכה.
זי האָט זיך אַ כאַפּ געטאָן און אַ פּלעסק געגעבן מיט די הענט : ,,װײ
איז מיר · װאו איז דעו לאָשעק ? אַ דונער האָט מיך דערשלאָגן ! “
--- זאָגט די מאַמע, און מיו האָבן זיך אַלע אַ װאָרף געטאָן זוכן מענד
לען. און מענדל איז נישטאָ. פֿאַרפֿאַלן, װי אין װאַסער אַרײן.
שפּעטער האָט זיך אַרױסגעװיזן, אַז שולדיק איז ער אַלײן. טאַקע
מענדל, מײן איך. גײם פֿאַרהער האָט ער זיך שטאַרק פֿאַרפּלאָנטערט.
קודם האָט ער זיך פֿאַרשטעלט, װי דעמאָלט אין דײטשלאַנד, פֿאַר אַ
שטומען. דערנאָך האָט ער מיט אַ מאָל אָנגעהױבן צו רײדן מוראדיקע
נאַרישקײטן. אָט האָט ער געזאָגט, אַז ער איז ערשט אַלט צען יאָר,
און אָט איז אים אָױסגעקומען צו זאָגן, אַז ער איז שױן בר־מצװה א·
אַז ער לײגט שױן תפֿילין. און צום סוף האָט ער זיך מודח געװען און
אױסדערצײלט פֿאַר די קנעפּלעך דעם גאַנצן אמת : אַז ער איז אַ
פֿאַרלאָרענער. דאָס הײסט, אַז בײם אַריבערכאַפּן זיך איבער דער
גרענע· האָבן טאַטע־מאַמע אים ערגעץ אין דײטשלאַנד פֿאַרלאָרן,
און אַז מיר האָבן אים אַדאָפּטירט, און אַז ער קען נישט אָנרופן דעם
ריכטיקן אָרט און אַדרעס פֿון זײנע עלטערן, װײל ער װײסט אַלײן
נישט. ער זאָל װיסן, זאָגט ער, װאו זײ זענען, דאַרף ער נישט קײ־
נעמס לאַסקע. ער װאָלט אַלײן, זאָגט ער, צו זײ געטראָפֿן. האָט
מען אים דעריבער אײנגעשפּאַרט, מיט נאָך אַזעלכע װי ער, אין אַ
באַזונדער חדר. מע װעט זײ שפּעטער אַלע אין אײנעם צוריקשיקן.
אין געפענקעניש 302
·
דערהערט אַזאַ מעשח, האָבן מיר זיך אײנגעשטעלט פֿאַר דעם
אומגליקלעכן מענדלען. די מאַמע האָט געמאַכט אַ געװאַלד. זי װעט
דאַרפֿן אָפּגעבן דין־וחשבון פֿאַר אַ לעבעדיקן יתום. טאָמער באַגעגנט
זי זיך אַמאָל דאָ מיט זײנע טאַטע---מאַמע װאָס װעט זי זײ זאָגן ?
װאַרט אױס אַ קאַפעטשקעלע איר זענט נאָך מיט זיך אַלײן
אױך נישט פאַרטיק . . . אַזױ זאָגט צו איו דער הײסינער שנײדער.
,,ױבוא המן ! · · זאָגט פּיני און קוקט בײז אדיפֿן שנײדער. ער איז
גרײט אים אָנכאַפּן פֿאַרן גאָרגל. דער שנײדער מאַכט זיך נישט װיסנ---
דיק. ער טוט און דרשנט, גלײך װי עמעצער פֿרעגט בײ אים. ער
לײגט אונדז שטײנער אױפֿן האַרצן. ער רעכנט אױס אַ גאַנץ צעטל
פֿון צרות, יסורים און לײד, װאָס מיר האָבן נאָך אױסצושטײן. מע
װעט בײ אונדז, זאָגט ער' פריער נעמען די אַדרעסן פון אונדזערע
פֿרײנד אָדער באַקאַנטע. דערנאָך װעט מען בײ אונדז נעמען, זאָגט
ער, געלט אױף צו קלאַפּן אַ דעפּעש צו אונדזערע באַקאַנטע און
װאָרטן, ביז עמעצער װעט זאָגן, אַז ער קען אונדז און ער דױיסט
אונדז און איז ערב פֿאַר אונדז, אַז מיר װעלן דאָ זײן גוט און פֿרום צו
גאָט און צו לײטן, װעט מען אונדז, זאָגט ער, אַרױסלאָזן פֿון געפֿענקע־
ניש.
פֿאַרשטײט זיך, אַז אונדזער הבר פּיני צינדט זיך אָן, װי אַ שװע־
בעלע. ער קוקט אױף מײן ברודער אליהו און רעדט צום שנײדער.
ער פרעגט בײ אים נאָר אײן זאַך : פון װאַנען איז ער דאָס אַזױ געניט
אין די געזעצן פֿון ,,עליס אײלאַנד· ? ענטפֿערט אים דער שנײדער,
אַז ער האָט זיך באַקאַנט דאָ אױף דער שיף מיט אײנעם אַן עמיגראַנט,
װעלכער איז שױן געפֿאָרן קײן אַמעריקע דרײ מאָל הין און צוריק.
דאָס מײנט ער, הפּניס, די ,,גערדיכערטע ליולקע,,. פֿון איט איז ער
דאָס געװאָר געװאָרן אַלע דיניס און מנהגים. אךן נישט נאָר דאָס אַלײן.
ער האָט פֿון דער ,,גערױכערטער ליולקע,, גענאָשט נאָך אַ סך, אַ סך
זאַנן, װאָס זענען שײך צו אָטעריקע. אַזױ, אַז ער פאָרט אַהין שױן
אַ פֿאַרטיקער, אַן אַמעריקאַנער. ער װײסט שױן אפֿילו, װי אַזױ צו
רײדן אױף אַמעריקאַנער לשון : צוס בײשפּיל : ,,טשיקן·, ,,קיטשן·,
402 מאָטל פּײסי דעם חזנס
,,שוגער“, ,,מיסטער“, ,,בוטשער,,, ,,בריטש“. װאָס דאָס באַטײט ---
װיל ער נישט זאָגן. אַז מירן זײן אױפֿן אָרט, זאָגט ער, װעלן מיר
שױן אַלײן געװאָר װערן װאָס דאָס איז. פּיני טוט אַ מאַך מיט דער
האַנט און טרעט אָפֿ אױף אַ זײט, װי אײנער רעדט : ·עלעהײ אַ
הונט גילט“ . . .
ה.
מײנט איר, אַז עס איז ניט געװען אַל·דינג אַקוראַט, װי דער
הײסינער שנײדער האָט אונדז פֿאָראױסגעזאָגט ? נישט געמינערט
אַ האָר ! אַז טיר זענען דורכגעגאַנגען די שבעח מדורי גיהינום פֿון
די דאָקטױרים, האָט מען אונדז אַ פֿרעג געגעבן, װעמען האָבן מיר
אין אַמעריקע ? שטעלט זיך אַרױס פֿריער די מאַמע : “פֿרעגט
בעסער, װעמען האָבן מיר דאָ נישט ?· און זי איז גרײט שױן אױס־־־
צורעכענען בײ די נעמען אַלע אונדזערע פֿרײנט און באַקאַנטע.
אַ חיות אַ קוק צו טאָן אױף מײן מאַמען אַצינד, נאָך דעם, װאָס מע
האָט זי דורכגעלאָזט מיט אירע פֿאַרװײנטע אױגן. מײן מאַמע איז
שױן נישט קײן יונגיטשקע, נאָר זי איז נאָך מלא חן. איך האָב שױן
לאַנג נישט געזען, די מאַמע זאָל אַזױ שײנען, װי זי שײנט איצט. לאָזט
זי אָבער מײן ברודער אליהו נישט רײדן. די אַדרעסן זענען, זאָגט
ער, בײ אים פֿאַרשריבן אױף אַ שטיקל פּאַפּיר, װײסט ער בעסער.
מישט זיך אַרײן פּיני און זאָגט, אַז מע פֿרעגט נעמען, נישט קײן אַד־
רעסן. האַקט אים אָפּ ברכה און זאָגט, אַז בסך־הכּל האָט ער, פּיני
הײסט עס, קײנעם נישט אין אַמעריקע. די אַלע פֿרײנט און באַקאַנטע
זענען אונדזערע פֿרײנט. װערט פּיני אָנגעצונדן און פֿרעגט בײ
איר אַ קשיא : ,,מיט װאָס, למשל, איז פֿעסי די גראָבע, אָדער איר
מאַן, משה דער אײנבינדער, אונדז מער שמעלקע, װי אים ?„ ענטפֿערט
אים ברכה, אַז זי רעדט ניט פֿון פּעסין. אַז זי זאָגט קרובים,
מײנט זי דאָס איר טאַטן, יונה דעם בעקער. לאָזט זיך אױס, אַז גע־־־
רעכט איז אליהו. זײ פֿרעגן נישט אױף באַקאַנטע. זײ פֿרעגן אַדרעסן.
און עס הײבט זיך אָן אַ חתונה מיט אַדרעסן.
אין געטעגקעגיש 502
ו.
אױף אַדרעסן לײענען איז, פֿאַרשטײט זיך, פּיני מער בריח
פֿון אונדז אָלעמען. נעמט ער צו בײ אליהון דאָס פּאָפּירל, טראָגט דאָס
צו צום שפּיץ נאָז און לײענט די אַדרעסן מיט דעם ניגון, ודי מע
לײענט תנאים אױף אַ קנס־־־מאָל. ·אַרשטײט מען אָבער נישט װאָס ער
זאָגט. עס קדמט אױס בײ אים יעדעס װאָרט קאַפּױער. רײסט אַרױס
בײ אים אליהו דאָס פּאַפּירל מיט די אַדרעסן און גיט עס איבער דעם
,'קנעפּל·. זאָגט דאָס ,,קנעפּל· צודײ װערטער : ,,אָל---רײט·. װײסן
מיר נישט װאָס דאָס באַטײט. זאָגט אונדז דער הײסינער שנײדער, אַז
ער װײסט. די ודערטער ,,אָל· אדן ,,רײט“ איז, זאָגט ער, אַלץ אײנס,
װי, למשל, בײ אונדז די װערטער : ,,מילא, בקיצור·. אָדער “מהיכי־־־
תיתי·, אָדער ,,נו־־־נו“. דאָס הײסט, עס װעט שױן זײן װי געװאונטשן.
דערנאָך האָט מען גענומען בײ אונדז קלײנגעלט און מע חאָט
אַװעקגעקלאַפּט צװײ דעפּעשן. אײן דעפּעש צו משח דעם אײנבינ---
דער מיט זײן װײב פּעסי די גראָבע. די אַנדערע --- צו יונה דעם
בעקער. און אַלײן האָבן מיר זיך דערװײל מכבד געװען מיט אַ
גוטן אָנבײסן. דער אָנבײסן איז געװען נישט אַזױ פֿױגלדיק. דאָס
ביסל טײ, ודאָס מע האָט דערלאַנגט, חאָט ברכח געזאָגט, אַז מע קען
עס שנײדן מיט אַ מעסער. דערפֿאַר האָט אונדז דער אָנבײסן נישט
געקאָסט גאָרנישט נישט. אױף ,,עליס אײלאַנד· באַקומט מען, װי איך
האָב אײך שױן געזאָגט, אַלץ אומזיסט. איבערגעכאַפּט דעם הונגער,
האָבן מיר גענומען װאַרטן אױף אונדזערע פֿרײנט און באַקאַנטע.
ז.
נישט אַזױ גיך טוט זיך עס אָבער, װי עס רעדט זיך. עס זענען
אונדז גוט די אױגן אַרױס, ביז מיר האָבן דערלעבט צו זען אַ באַ־
קאָנטן. די ערשטע איז געקומען אונדזער שכנח פּעסי די גראָבע
מיט איר מאַן משה דעם אײנבינדער. דאָס חײסט, געזען חאָבן מיר
זײ נישט מיר זיצן דאָך אײנגעשפּאַרט. נאָר מע האָט אונדז גע־
לאָזט װיסן, אַז ס,איז געקומען צו אונד· אַ דיקע פֿרױ מיט איר מאַן.
602 מאָטל פּײסי ועס חזנס
האָבן מיר שױן פֿאַרשטאַנען, אַז דאָס דאַרף זײן פּעסי מיט איר משהן.
מע לאָזט זײ נישט צו צו אונדז. מע האַלט זײ דאָרט אױפֿן פֿאַרחער.
קרענקט דאָס אונדז זײער. גיט מען אונדז אַן עצה, מיר זאָלן אונ---
טערשמירן די שומרים, װאָס בײ דער טיר, װעט מען אפֿשר זײ יאָ
צולאָזן. לאָז זײן כאָטש פֿון דער װײטן. זאָגט אָבער אונדזער חבר
פּיני, אַז אַמעריקע איז נישט ,,ריסענלאַנד„. אין אַמעריקע שמירט
מען נישט. זאָגט דער הײסינער שנײדער (אומעטום איז ער דאָ), אַז
די גאַנצע װעלט איז אײן שטאָט. ,,כסף וזהב מטהר ממזרים,, . . .
פּיני בלײבט אָן לשון.
ח.
אַװדאי איז דער חײסינער שנײדער געװען נערעכט. עס האָט
אונדז געקאָסט אַ קװאָדער (אַזאַ מטבע פֿון אַ פֿערטל טאָלער), און
טיר האָבן געזען דורך די גראַטעס אונדזער שכנה פּעסי. דאָס רױטע
פּנים אירס מיט דעם פֿעטן גױדער האָבן געשװיצט. געשמײכלט צו
אונדז פֿון דער װײטן. די מאַמע האָט צו איר געשאָקלט מיטן קאָפּ,
און בײדע האָבן געװײנט מיט טרערן. הינטער אירע ברײטע פּלײ־
צעס האָט אַרױסגעקוקט איר מאַן, משה דער אײנבינדער. שױן נישט
אין אַ היטל, װי אין דער הײם, נאָר אין אַ קאַפּעליוש גאָר. אין אַ
מיגוט אַרום האָט זיך באַװיזן אױך יונה דער בעקער מיט די בײזע
אױגן. יונה חאָט זיך װינציק װאָס פאַרענדערט. נאָר די באָוד ---
אױ---װײ ! די באָרד ! . . . זײן װײב פֿון דער רעטאָנדע איז אױך גע־
קומען. מע װיל זיך אָפגעבן שלום־עליכם, מע װיל זיך אַרומנעמען,
האַלדזן זיך, קושן זיך. טע װיל זיך צעפֿרעגן אײנס בײ דאָס אַנדערע,
װאָס מע מאַכט ? און װאָס הערט זיך אױף דער װעלט ? און װי אַזױ
לעבט זיך דאָס אָט דאָ, אין אַמעריקע ? איך, למשל, גײ אױס װיסן,
װאו איז ושתי, װאָס טוט מײן שװעגערינס שװעסטערל אַלטע ? (מע
האָט זי מיר נערעדט אַמאָל, אױב איר געדענקט, פֿאַר אַ כּלח). און
די גאַנצע כאַליאַסטרע װאָס מאַכט ? נאָר גײ שרײ חי וקײם· אַז מע
קען נישט אַ ריר טאָן זיך. מע חאַלט אונדז פֿאַרשפּאַרט. זען ---
זעען מיר זיך דורך די גראַטעס, אַזױ װי אַרעסטאַנטן, אַזױ װי גע־־־
פאַנגענע, אָדער אַזױ װי חיות . . .
אין נעפענקעניש 702
ט.
אַ רהמנות נעבעך אױף אונדזער חבר פּיני. ער קען אונדז נישט
קוקן גלײך אין די אױגן אַרײן. ס,אין אים אַ בזיון פֿאַר אַמעריקע. איר
װאָלט געמעגט שװערן, אַז ס,איז זײן אַמעריקע, און ער דאַרף אָפּ־
געבן דערפֿאָר דין־והשבון. אָט פֿון דערמאָלט אָן האָט ער געװאָרפֿן
אַן אומהן אױף ,,עליס־אײלאָנד· און האָט צוגעטראַכט דעם גראַם, אַז
,,דאָס שטיקל לאַנד געהערט צו אײנעם עליע, װאָס איז אַ נאַר ביז
דער סטעליע„ . . . און דעריבער פֿאַרדריסט עס מײן ברודער אליהו,
מחמת ער הײסט עליע. צעאַמפּערט מען זיך און מע הײבט אָן
צו קריגן זיך· מישט זיך אַרײן ברכה, און דװקא פֿון פּיניס צד, און
זאָגט מיט אַ משל, װי איר שטײנער איז, אַז ,,פֿאַר אַ געשלאָגענעמ
הונט װײזט מען נישט קײן שטעקן“ . . . װאָס מײנט זי דערמיט ?
.
אומחן (אומכי י ן ) נ·שט געפּעלן,
··ק····· ··רגענען.
לשון הרע (לאָשן חאָרע) רײדן שלעכטם, כּאָר· ידן.
לשון חרעניקעס (לאָשן האָרעניקעס) די װאָס באַרעדן יענעם.
ױבוא חמן (װאַ יאָװא ו י האָמאָן ) א ון חמן א י ז געקומען.
תנאים (טנאָא י ם· ··········
קנס־מאל (קנאַס) דאָס מאָלצי יט, װען מען שרי יכּט תגא ים·
מילא בקיצור (מי ילע, בעקיצער) זאָל ש ו י ן ז י י ן אַז ו י.
שבעח מרורי גיחינום (ש י װע מעדורי י געהענ·ס· די ז יבן
אָפּטי ילונגען פו ן גיה ינוט.
מלא הן (מאָלי י כי י ן · פול מ יט שי יגקי יט.
אונטערשמירן די שומרים (ש ו ימר ים· ה יטער· , א ונטער---
קו ·פּן.
כסף וזהב מטהר ממזריט (קעסעף װעזאָחאָװ מעטאָהער
מאָמזי ירים· ז ילכּער א ון גאָלד רי יג יקט אפּ ילו די
אָפּשטאָמ ונג, געלט פאָרדעקט אַלצדינג.
שרי יען חי וקײם שרי יען (כי· װעקאָ יעם· שרײען
געװאַלד.
אַ י ם פ ו ן ט ר ע ר ן
א.
טאָמער אי1 קאַרג די אײגענע צרות, יסורים און פּײן, האָט אונדז
גאָט באַשערט פֿ·רעמדע צרות אױף עליס אײלאַנד. טאָמער איז קאַרג
געװען די טרערן· װאָס מײן מאַמע האָט פֿאַרנאָסן פֿון זינט מײן טאַטע
איז געשטאָרבן און פֿון זינט מיר שלעפּן זיך אַרום איבער דער װעלט
כיז צום הײנטיקן טאָג, באַדאַרף זי איצטער װײנען און טרערן גיסן
אױף די אומגליקן, װאָס מיר זעען זיך אָן אָט־אָ־דאָ, אױף עליס אײ־
לאַנד. אַלע מינוט שיקט איר גאָט צו אַ נײעם חורבן. די מאַמע נעמט
זיך יעדע זאַך צום האַרצן. זי ברעכט די הענט. זי באַהאַלט דאָס
פּנים און װײנט זיך אױס שטילערהײט.
דו זינדיקסט, מאַמע ! זאָגט צו איר מײן ברודער אליהו,
און מיר דאַכט זיך, אַז ער איז גערעכט. װאָס האָט זי צו װײנען ? מיר
שלעפן זיך שױן מער נישט איבער דער װעלט, װי מיר האָבן זיך גע---
שלעפּט ביז אַה··ר. די נסיעה אױפֿן ים זענען מיר, דאַנקען גאָט, אױך
איבערגעקומען. מיר זענען שױן כּמעט אין אַמעױקע. נאָך אַ שעח,
נאָך צװײ שעה און מיר זענען פֿרײ. נאָר װי אַזױ זאָל מען נישט
װײנען, אַז מען זעט פֿאַר זיך אַזױ פֿיל אומגליקן ? אַזױ פֿיל טרערן !
אַ ים פֿון טרערן !
איבערדערצײלן אײך אַלע אומגליקן, װאָס מיר האָבן זיך אָננע־
זען אױף עליס ··ײלאַנד, באַדאַרף איך זיך אַװעקזעצן מיט אײך אַ טאָג
מיט אַ נאַכט א ין דערצײלן, דערצײלן און דערצײלן.
208
אַ ים מיט טרערן 902
ב.
אַ שטײגער, װאָס װעט איר זאָגן אױף אַזאַ מעשה ? טאַטע---
מאַמע און פֿיר קינדער זענען פֿאַרהאַלטן געװאָרן, נישט אַהער, נישט
אַהין. װאָס איז די מעשה ? בײם פֿאַרהער האָט זיך אַרױסגעװיזן,
אַז זײערס אַ קינד, אַ מײדל פֿון אַ יאָר צװעלף, קען נישט צײלן אױף
צוריק. מע פֿרעגט זי : ·װיפֿל ביסטו אַלט ? · זאָגט זי : ,,צװעלף
יאָר·. פֿרעגט מען זי װידער : װיפֿל ביסטו אַלט געװען פֿאַראַיאָרן
אין דער צײט ? · װײסט זי נישט. זאָגט מען איר : ,,צײל פֿון אײנס
ביז צװעלף·. צײלט זי. זאָגט מען איר : צײל פֿון צװעלף ביז
אײנס·. קאָן זי נישט. װען מע פֿרעגט בײ מיר אַזאַ זאַך : צײל,
צײל איך דאָך װי אַ װאַסער : צװעלף, עלף, צען, נײן, אַכט, זיבן,
זעקס, פֿינף, פֿיר, דרײ, צװײ, אײנס. אַ טײערע מציאה ! איז גע־
בליבן, אַז מע קען דאָס מײדל קײן אַמעריקע נישט אַרײנלאָזן·
פֿרעגט זיך : װאָס װעט זײן מיט איר טאַטע־־־מאַמע און מיט די
איבעריקע קינדער ? צוזען דעם צער פֿון פֿאָטער און מדטער און
דעם רהמנות פֿון דעם קינד דאַרף מען זײן פֿון שטײן, מע זאָל
נישט צעגאַנגען װערן. װײנט די מאַמע אױף זײ קוקנדיק, און מײן
שװעגערין ברכה און אונדזער פּיניס װײב טײבל װישן אױך די אױגן.
ג.
צי, אַ שטײגער, װי געפֿעלט אײך אַזאַ געשיכטע ? מיט אונדז
פֿאָרט אַ ײדענע, הײסט זי צביח. איז זי אַן עגונה. דער מאַן חאָט זי
אַװעקגעװאָרפֿן שױן לאַנג. האָט זי צעשיקט בריװ איבער אַלע עקן
פֿון דער װעלט. איז איר אָנגעקומען אַ ידיעה, אַז איר מאַן איז ערגעץ
אין סינסינעטי, אַ שטאָט אַזאַ אין אַמעריקע. פֿאָרט זי דאָט אַהין
איס צו פּאַקן. האָט מען איר געגעבן אַן עצה נאָך אױף דער שיף, אַז
זי זאָל אַרױסרופֿן גלאַט אַ ײדן פֿון ניו־יאָרק, װאָס זאָל זאָגן, אַז ער איז
דאָס איר מאַן, װעט מען זי אַרונטערנעמען. די דאָזיקע עצה שטאַמט
פֿון דער ,,גערױכערטער ליולקע·, װאָס איך האָב אײך שױן דערצײלט
װעגן אים. דער הײסינער שנײדער האָט אױך אַ סך מיטגעהאָלפֿן.
012 מאָטל פּײסי דעם הזנס
די ,,גערױכערטע ליולקע„ האָט זיך אונטערגענומען צו שיקן אײנעם אַ
נאָענטן פֿרײנד, אַז ער זאָל זיך אַרױסגעבן פֿאַר איר מאַן . . . ס,איז
נעקומען צום שפּיץ, בײם פאַרחער, האָט זיך אַרױסבאַװיזן, אַז די
גאַנצע מעשה איז אַ שװינדל. דער ײד איז אַ באַװײבטער און קערט
זיך אַזױ אָן מיט דער עגונה, װי איר קערט מיר אָן אַ פֿעטער. װײ·װײ,
װאָס עס חאָט זיך אָפּגעטאָן ! גאַנץ עליס אײלאַנד איז געגאַנגען כאָ־
דאָראָם. אונדזער חבר פּיני חאָט דערלעבט נקמה אין דעם הײסינער
שנײדער. און כאָטש אין האַרצן איז פּיני מלא רציחה אױף עליס אײ.
לאַנד, למאי מ,חאָט אונדז פֿאַרהאַלטן, נאָר אַרױסװײזן דאָס פֿאַרן הײסי־־־
נער שנײדער אַ מכּה ! אדרבה, ער האָט זיך נאָך גערײצט מיט
אים :
--- נו, פּאַניע חײט, האָב איך נישט געזאָגט פֿריער, אַז אַמעריקע
איז נישט ריסענלאַנד ? אין אַמעריקע גײט נישט אָן קײן שװינדל,
קײן חכמות און קײן דרײדלעך ? קאָלומבוס, לעבן זאָלסטו !
האָט ער אָבער געכאַפּט אַ מיאוסן פּסק פֿון מײן מאַמען און נאָך
מער פֿון מײן ברודער אליהוס װײב ברכה. און זײן אײגן װײבל
טײבל האָט אױך צוגעלײגט אַ קנײטל. די װײבער האָבן אים שיר
די אױגן נישט אױסגעדראַפּעט, למאי ער לאַכט אָפּ פֿון מענטשן, װאַס
עס גיסט זיך בלוט פֿון זײ. און װי אױף צו להכעיס, האָט די מאַמע זיך
באַפרײנדט מיט דער עגונה, געװאָרן מיט איר, װי שװעסטער. איצט
שיקט מען די עגונה אָפּ צוריק, און דער ײד, װאָס חאָט זיך אַרױס־־־
געשטעלט פֿאַר איר מאַן, װעט אױך קײן חאָניק נישט לעקן. דערװײל
האָט מען זײ בײדן פֿאַרהאַלטן, און מײן מאַמע איז דערפֿון אױס
מענטש.
ד.
אַ יונג װײבל, בלוט און מילך, פֿאָרט קײן באָסטאָן צו איר מאַן.
האָט זי אַ קינד, אַ מײדעלע מיט געקרײזלטע חערעלעך, אַ בילד.
הײסט עס קעצעלע. דער אמתער נאָמען אירער איז קײלע, נאָך איר
באָבען. נאָר מע האָט זי פֿאַרצױגן “קעצעלע·. קעצעלע איז נאָך
ורײ יאָר נישט אַלט. נאָר עס לױפֿט אַרום און רעדט און זינגט און
אַ ים מיט טרערן 112
טאַנצט. ,,פּרינץ אַלבערט· איז פֿול מיט דעם קינד. קעצעלען חאָבן
אַלע ליב. מע האַלדזט דאָס און מע קושט דאָס און מע נעמט דאָס
איבער פֿון האַנט צו האַנט. קעצעלע ! קעצעלע ! מיט אדנדז איז
דאָס דאָזיקע װײבל געװאָרן גאָר נפֿש אחת. זי איז נישט אָפּגעטראָטן
פֿון דער מאַמען אױף אַ מינוט. זי האָט איר אױסדערצײלט אין גאַנצן
איר האַרץ. איבערגעלײענט אוגדז אַלע בריװלעך, װאָס איר מאַן
שרײבט צו איר. העכער דרײ יאָר, אַז זײ האָבן זיך נישט געזען.
ער קען אפֿילו נישט דאָס קינד. ער האָט דאָס נאָך קײן מאָל נישט
געזען. ער חלומט פֿון דעם טאָג און נאַכט. ער קען זיך גאָר נישט
פֿאָרשטעלן, װי אַזדי ער װעט מיט אַ מאָל דערזען זײן קינד, זײן קע־
צעלע. דערבײ גיסט זי שױן מיט טרערן, און מײן מאמע װישט די
אױגן. לאַך איך פֿון זײ בײדן װאָס דאַרף מען װײנען ? און איך
נעם קעצעלען אױף די הענט. און איך האָדעװע זי מיט שטיקלעך
עפּל און מיט אָראַנדזשעס, מאַראַנצן הײסט עס, גלײך אין מױל אַרײן.
קעצעלע קוקט מיר אין די אױגן, לאַכט צו מיר און גלעט מיך מיט איר
קלײן סאַמעטן הענטל. און איך קוש איר די קלײנע װאַרעמע פֿינ־
גערלעך. אַ שאָד, װאָס איך האָב נישט קײן קעסטעלע מיט פֿאַרב.
איך װאָלט אױסגעמאָלט קעצעלען אױף פּאַפּיר מיט אירע געקרײזלטע
זײדענע הערעלעך, מיט אירע בלױע שײנע אײגעלעך און מיט איר
פּנימל פֿון אַ מלאך. מײן חבר מענדל לאַכט פֿון מיר, װאָס איך חאָב
צו טאָן מיט אַ ק·קלע. בײ אים איז זי אַ ,,קוקלע·.
איז זיך מײשב קעצעלע שױן נאָענט צו אַמעריקע און װערט
קראָנק און . . . עס גײט מיר איבער אַ פֿראָסט איבערן לײב, אַז איך
דערמאָז זיך אין יענער צײט. אַ שטיק פֿון מײן לעבן האָט אַװעקגע־־־
נומען בײ מיר אָט דאָס קינד. איך קען גאָר װעגן דעם נישט רײדן,
נישט טראַכטן אפֿילו. שלעפּט מיך נישט פֿאַר דער צונג, איך זאָל
אײך זאָגן, װאָס מע האָט געטאָן מיט קעצעלען . . . איך װעל אײך
נאָר דערצײלן דע· רחמנוה פֿון דער יונגער מוטער, בעת מיר זענען
אָנגעקומען אױף עליס אײלאַנד. זי האָט נישט געװײנט. אױף אַלע־
מען האָט זי געקוקט מיט גלעזערנע פֿאַרגליװערטע אדיגן. װאָס מע
האָט זי געפרעגט, האָט זי נישט געענטפערט. מע האָט מורא, אַז דאָס
װײבל איז גערירט . . . מע װעט זי צוריקשיקן. מײן מאַמע לײגט
212 מאָטל פּײסי ועט חזנס
אײן די װעלט· מײן ברודער אליהו איז אױסער זיך. ער קען שױן
נישט אַריבערטראָגן דער מאַמעס טרערן. און פּיני באַהאַלט זיך
עפּעס. מע זעט אים נישט . . .
ח.
איר מײנט, אַז נאָר ײדן האָבן צרות אױף עליס אײלאַנד ? גױים
װערן אױך נישט װינציק אױסגעריסן. עס פֿאָרט מיט אונדז אַ גאַנצע
כאָפּטע איטאַליענער. אַלע אין סאַמעטענע הױזן און מיט חילצערנע
שיך אױף די פֿיס. אַז זײ גײען, קלאַפּן זײ, װי די פֿערד מיט די קאָפּי־
טעס. װאױלע גױים, אױסגעצײכנטע מענטשן. נאָך מיר זענען זײ
גאָר די כפּרה. זײ רופֿן מיך מיט אַ מאָדנעם נאָמען : ·פּיקאָלאָ באַט---
בינאָ„. זײ זענען מיך מכבד מיט ניסלעך און מיט ראָזשינקעס פֿון
די סאַמעטענע הױזן־קעשענעס. און איך האָב דאָס דװקא נישט פײנט.
רײדן קען איך נישט מיט זײ. מחמת זײ פֿאַרשטײען נישט מײן
לשון, איך פֿאַרשטײ נישט זײער לשון. נאָר מיר געפֿעלט, װי זײ
רײדן צװישן זיך. האַרט קומט אױס בײ זײ די ריש : ,,באָנאַ סערראַ !
מיאָ־קאַרראָ ! , פּררעגאָ סיניאָררע ! “ . . .
דאַרף זיך טרעפֿן אַן אומגליק. סאַמע צום רעכטן שפּיץ, אַז עס
איז געקומען צום פֿאַרחער, האָט זיך אײנער פֿון דער כאָפּטע אַרױס־־־
געכאַפּט מיט אַ װאָרט. ער האָט דערצײלט דעם אמת, אַז זײ האָט
אַרױסגערופֿן אַ פּאָדריאַטשיק אױף דער אַרבעט פֿון לאָנדאָן דורך אַ
קאָנטראַקט בײ עפּעס אַ בריק. און דאָס, זאָגט מען, טאָר מען
נישט אין אַמעריקע. װיל מען זײ אָפּשיקן צוריק. רײדן זײ אַלע אין
אײנעם, מאַכן מיט די הענט און קװעטשן די ריש : ,,סאַקרראַמענ־
טאָ ! · . . . העלפֿט אָבער נישט קײן זאַך. דער רחמנות אױף זײ איז
זײער גרױס. בײ עטלעכע פֿון זײ האָב איך געזען טרערן אױף די
אױגן.
אַ יט מיט טרערן 312
ו.
מזל---טוב : מיר האָבן אַ חתונה אױף עליס אײלאַנד. פֿון װאַנען
האָט זיך גענומען אַ חתונה ? װעט איר הערן. אַ מײדל פֿון טשודנאָדו
אַ יתומהלע, לאה איז איר נאָמען, אַ שװאַרץ---חנעװדיקע און אַ צו־
געלאָזטע. דעם גאַנצן װעג, װאָס מיר זענען אױף דער שיף, איז זי
מיט אונדזערע װײבער, מיט ברכהן און מיט טײבלען, אײן זעל' אײן
נשמה. דורך זײ דערװיסן מיר זיך, אַז לאה איז אַן עלנטע, האָט
קײנעם נישט אין לאַנד. פֿון קלײנװײז---אױף אַרבעט זי. זי האָט
זיך צונױפֿגעשלאָגן אַ ביסל געלט און פֿאָרט קײן אַמעריקע. זי קען
נישט זײן מער אין טשודנאָװ. מע האָט דאָרטן געחרגעט איר טאַטן
אין פּאָגראָם. איר מאַמע איז פֿאַר צרוה געשטאָרבן. זי איז געבליבן,
װי אױפן װאַסער. גוטע מענטשן האָבן זיך אױף איר דערבאַרעמט,
אױסגעלערנט אַרבעטן. זי נײט און שטעפּט און שטיקט און פּרעסט
,'גאָלדענע הענט“, זאָגט אױף איר די מאַמע. אַלע זענען זיכער,
אַז אין אַמעריקע װעט מען לאהן אָפּגילטן פֿאַר איר אַרבעט. און אַ
חתן װעט זי דאָרט קריגן דעם בעסטן. לאה לאָזט אַראָפּ די אױגן
און װערט רױט, װי פײער . . . די צרח איז זי האָט נישט קײנעם
אין אַמעריקע, װער עס זאָל זי אַרונטערנעמען. האָט זיך געפֿדנען
אױף ,,פּרינץ אַלבערט„ אַ בחור, לײזער באַך. ער איז אַ טטאָליער
און פֿאָרט צו זײנעם אַ פֿעטער אין שיקאַגאָ. לײזער איז אַ פּראָסטער
יונג. ער איז אַ געלער און האָט גראָבע צװײענדיקע ליפּן, נאָר איך
האָב אים ליב פֿאַר זײ· לידער. איז געבליבן : אַזױ װי לײזער האָט
װער סע זאָל אים אַרונטערנעמען און לאה האָט קײנעס נישט, זאָל
ער, לײזער באַך, זאָגן, אַז לאה קער אים אָן אַ כלה . . . פֿאַרשט·יט
זיך, אַז דאָס שמד---שטיק װאַקסט פֿון יענעם ײדן, װאָס מיר רופֿן ,,די
גערױכערטע ליולקע·. און אַזױ איז דאָס טאַקע געדוען. בײט פֿאַר־־־
הער איז ער דער חהן, זי די כלה. דאַכט זיך, גוט ? לאָזט זיך
אױס, אַז אױף עליס אײלאַנד גײען נישט אָן אַזעלכע שטיקלעך. רױ־
באַלד אַז חתן־כלה, באַדאַרף זײן אַ חופּה. װײנט לאה מיט סכנות.
רעדט מען איר אױס דאָס האַרץ : ,,װאָס אַרט דיך, נאַרעלע ? װעסט
קומען אין שטאָט, װעט ער דיר געבן אַ גט, ביסטו צוריק די לאה װי
412 מאָטל פּײסי דעם חזנס
געװען„ . . . האָט זי מורא, טאָמער נײן ? . . . נאָר װערן אָפּגע־
שיקט צוריק איז בעסער ? בקיצור, ס,איז אַ הופּה. אַ טרױעריקע
חופּה, אָן כלי־זמר. נאָר מיט אַ רב, מיט אַ שמש און מיט טרערן,
טרערן אָן אַ שיעור. אַ ים פֿון טרערן.
ז.
גוט איז נאָר אײן מענטשן. װײסט איר, װעמען ? דעם הײ־
סינער שנײדער. ער האָט דערלעבט אַ גקמה אין אונדזער חבר פֿיני.
װער איז צו איס גלײך ? זאָגן זאָגט, ער גאָרנישט נישט. נאָר ער
שפֿאַנט אַרום פֿאַרגײ אונדז, גלעט זיך דאָס בערדל, קוקט אױף פּינין
דורך זײנע שאַרפֿע ברילן. פּיני איז אָבער קליגער פֿון אים. ער האָט
אַרײנגעשטעקט זײן שפּיץ נאָז עפּעס אין אַ ביכל, זעט כלומרשט נישט
דעם שנײדער. ער האָט אים אין דער לינקער פֿאה !
ח.
אַ ביסל אײגענע צרות, אַ ביסל פֿרעמדע יסורים פֿאַרשטערן אונדז
די שמחה, װאָס מיר זענען אין אַמעריקע. מיר האָבן זיך אַזױ פֿיל
אָנגעזען דאָ אױף דעם עליס אײלאַנד און אָנגעחערט, אַז מיר זענען
מיד געװאָרן און חאָבן זיך צונױפֿגעשלאָגן אונדזער גאַנצע משפּחה
קאָפּ אױף קאָפּ און געקוקט אַהין, אין דער גרױסער ראַשיקער שטאָט
אַרײן, װאָס ליגט נאָך װײט פֿון אונדז. װײסט איר, ו·י אזױ מיר האָבן
אױסגעזען ? מיר האָבן געכאַפּט דעם אָנבליק פֿון אַ סטאַדע שעפֿעלעך,
װאָס שטײען צונױפֿגעפּרעסט אין פֿעלד אין אַ הײסן זומער־טאָג, נישט
װײט פֿון די רעלסן פֿון אַ באַן, און קוקן פֿאַרװאונדערט, װי די װאַ---
גאָנעס לױפֿן מיט אַ רעש פֿאַרבײ און װערן פֿאַרשװאונדן. אַן עבירה,
װאָס איך האָב נישט קײן בלײשטיפֿט און קײן שטיקל פּאַפיר אדיף אָפּ---
צומאָלן אונדזער צונױפֿגעפּרעסטע משפּחח, און אױך די אַלע איבע־
ריקע אײנגעשפּאַרטע עמיגראַנטן אױף עליס אײלאַנד· װי זײ זי·ן
אַ ים מיט טרערן ··
יעדער אױף זײן פּעקל. מע זיפֿצט און מע דערצײלט זיך אױס אײנס
פאַר דאָס אַנדערע דאָס ביטערע האַרץ. אַנדערע שװײגן שטיל.
און אַנדערע װײנען, באָדן זיך אין טרערן, אין אַ ים פֿון טרערן.
.
··········ו·ו·· ןד···אַן האָט זי ··רל·ז·
פּאָוראַטשי· --- קאָגטראַקטאָר.
טיט נײדע פיט אױף ךער ערד
א.
אױב איר זענט קײן מאָל נישט געפֿאָרן אױפֿן ים, אױב איר
זענט קײן מאָל נישט געװען צען טעג מיט צען נעכט אױפֿן װאַסער,
אױב איר זענט קײן מאָל נישט געװען געפֿאַנגען אױף ,,עליס אײ־
לאַנד· און האָט נישט אָנגעזען זיך און נישט אָנגעהערט זיך מיט
צרוה, יסורים און פּײן, און נישט געבאָדן זיך אינעם ים פֿון טרערן,
און נישט אַרױסגעקוקט, מען זאָל אײך ק·מען אױסלײזן, --- אױב
איר האָט דאָס אַלצדינג אַלײן נישט פֿאַרזוכט אױף אײערע אײגענע
פּלײצעס, װעט איר נישט פֿילן דעם טעם, װאָס הײסט שטײן מיט
בײדע פֿיס אױף דער ערד. װען איך זאָל נישט מורא האָבן פֿאַר
מײן ברודער אליהו און נישט שעמען זיך פֿאַר לײטן, װאַלט איך
אַנידערגעפֿאַלן אױף דער ערד און װאָלט זיך איבערגעקוליעט דרײ
מאָל מיטן קאָפּ אַראָפּ און מיט די פֿיס אַרױף. אַזױ גוט און ליכטיק
און פֿרײלעך אױפֿן האַרצן איז מיר געװאָרן, אַז איך האָב דערפֿילט, אַז
איך שטײ ·יט בײדע פֿיס אױף דער טריקעניש. איר קענט פאַר־
שטײן, אַז אַפֿילו אַזאַ מרה---שהורהניק, װי מײן ברודער אליהו, האָט
שױן אױך באַקומען אַן אַנדער פּנים. ער האָט געריבן אַ האַנט אין
אַ האַנט און אַ זאָג געגעבן צו אונדז אַלעמען : ,,זענען מיר, הײסט
עס, אין אַמעריקע ! „ ,,מיטן אײבערשטנס חילף, געלױבט זאָל זײן
דער נאָמען זײנער ! · זאָגט דערױף די מאַמע און טוט אַ קוק אַרױף
אױפֿן הימל. דערנאָך לײגט זי צו מיט אַ טיפֿן זיפֿץ : ,,װער עס
לעכט, דער קומט. קומען קומט נישט נאָר דער, װאָס ליגט אין דער
ערד· . . .
דאָס מײנט זי שױן דעם טאַטן. קײנמאָל און ערגעץ נישט פֿאַר־
געסט זי נישט דעם טאַטן, איר זאָלט זאָגן אױף אַ מינוט.
216
מיט בײדע פיס אױף דער ערד ·2
ב.
נאָר מער פֿון אַלץ און שטאַרקער פֿון אַלע באַװײזט אַרױס זײן
פֿרײד אדנדזער הבר פּיני. דער איז איך האָב מורא צו זאָגן ---
גאָר משוגע געװאָרן· פּשוט אַראָפּ פון זינען. ער האָט זיך אַװעקגע־
שטעלט מיטן פּנים צום ים און אױפֿגעהױבן די רעכטע חאַנט אין אַ
פֿױסט און חאָט אַװעקגעלײגט אַ גאַנץ מענה־־־לשון :
הערט צו, איר חמורים, רשעים, שיכּורים, כוליגאַנעס, פּאָ־
גראָמשטשיקעס ! דאָס האָבן מיר אײך צו פֿאַרדאַנקען, װאָס מיר גע־
פֿינען זיך אַצינד אין אַזאַ פֿרײער, גליקלעכער מדינה ! װען נישט איר
מיט אײערע גזירות, רדיפֿות און פּאָגראָמען, װאָלטן מיר נישט גע־
דואוסט פֿון קאָלומבוסן און קאָלומבוס װאָלט נישט געװאוסט פֿון
אונדז ! איר װעט דאָרטן לאַנג װאַרטן, ביז מיר װעלן קומען צו
אײך צוריק ! אַזױ װי איר זעט נישט אײערע אױערן, אַזױ װעט איר
שױן נישט זען אונדז, װי לאַנג איר װעט לעבן ! איר װעט זיך אַמאָל
אַרומקוקן, אַז איר האָט געהאַט אַ פֿאָלק ישראל און נישט געװאוסט,
װי צד שאַנעװען דאָס דאָזיקע פֿאָלק ! איר װעט חאָבן אַ װיסטן סוף,
אַזױ װי שפּאָניע האָט געהאַט. איר װעט װײנען, װי די קלױסטער־
הינט. איר װעט זיך אַמאָל פֿאַרבענקען נאָך אדנדז ! עס װעט זײן בײ
אײך אַ רענדל אַ ײד. איר װעט אונדז רופֿן צוריק. נאָר אַ מ·ה ודעלן
מיר צו אײך פֿאָרן ! . . . .
װער װײסט, ביז װי לאַנג נאָך אונדזער פּיני װאָלט זיך אַזױ גע־
קילט דאָס האַרץ, דוען יונה דער בעקער זאָל נישט אַרױפֿלײגן די
האַנט אױף זײנע פלײצעס און אַ זאָג געבן צו אים :
פּיני ! גאָט איז מיט דיר ! צו ךועמען רעדסטו ? צו די
שטײנער ? קום ! מיר װעלן פֿאַרשפּעטיקן די פֿערי ! צי דו װילסט
בלײבן נעכטיקן אױף עליס אײלאַגד ?
מיר נעמען זיך צו די פּעקלעך און לאָזן זיך גײן צו דער פֿערי.
·2 מאָסל פּי·סי ד·ם חזנס
נ.
עס רעדט זיך אָבער נאָר אַזױ. נישט אַזױ גיך זעצן מיר זיך פֿאָרן.
איר האָט פֿאַרגעסן, אַז מיר האָבן אױף זיך אַ פֿעקל ־־־ מײן הבר מענדל.
מע לאָזט דאָך אים נישט אַרױס. און אָן אימ קאָנען מיר זיך נישט
רירן. די מאַמע זאָגט, אַז זי װעט נישט קענען רואיק זײן אין אַמע־
ױקע, אױב חלילה מע שיקט דעם יתומ אָפֿ צוריק, גאָט װײסט װאוהין.
אַ גליק, װאָס מיר האָבן זיך אױף עליס אײלאַנד דערשלאָגן צו אַזאַ
הברה, װאָס הײסט “הכנסת אורהים“. די ·ברה האָט אױף עליס
אײלאַנד אירן אַ מענטשן, זײער אַ גוטער מענטש און אַ צונעלאָזטער.
צו דעס דאָזיקן מענטשן האָט מען אונדז אָנ·װיזן. פֿאַר אימ האָבן
מיר דערצײלט דעם נאַנצן אמת, װאָס מיט דעמ בהור איז געשען.
פֿאַרשטײט זיך, אַז גערעדט האָבן אַלע אין אײנעמ. האַט אונדז דער
·נטש אָפּגעהאַקט אין מיטן און פֿאָרנעלײגט, אַז מיר זאָלן צװישן
זיך אױסקלײבן אײנעמ אַ ועדנער. נאָך אַ היפֿש שטיקל צײט אין
שפֿאַרעניש איז געבליבן, אַז רײדן זאָל דװקא ברכה, מײן ברודער
אליהוס װײב. פֿאַר װאָס עפֿעס ברכה ? װײל די מאַנצבילן, אליהו
און פֿיני, קאָנען נישט זען אײנער דעס אַנדערן רײדן און נישט אַרײנ־
פֿאָרן אין מיטן. אוז די מאַמע רעדט דװקא נוט, נאָר אַ בימל
־
צו פֿיל. דאָס הײסט, אַז זי הײבט אָן צו רײדן, מוז זי אָנהײבן פּון
מה---טובו. און מײן שװעגערין ברכה מאַכט דאָס בקיצור.
ערשט דעמאָלט, אַז ברכה האָט אין קורצע װערטער איבערגע־
געבן מענדלס געשיכטע, האָט דער מענטש פֿון דער חברה “הכנסת־
אורהים“ זיך אַ נעם נעגעבן צו דער אַרבעט. ער איז ערגעץ אַװעק---
נעלאָפֿן, געקומען צוריק און װידער אַװעקגעלאָפֿן. קױמ מיט צרות,
מיט לײד --- מע האָט געבראַכט דעם בחװ.
ד.
און אַז מע האָט געבראַכט דעם בחור, מענדלען הײסט עס, האָט
דער מענטש פֿון דער חברה ,,הכנסת־אורחים“ אימ אָננענומען פֿאַר
אַן אױער און האָט אים אַרײנגעזאָנט אַ גאַנצע דרשה : “נע·נק,
מיס בײ·ע פּיס אױף רער ערו ··
·······י·······
שיקט מען דיך אַרױס צוריק פֿון װאַנען דו ביסט געקומען !“ . . .
······י····
מײנט איר אפֿשר, אַז מענדלען האָט דאָס גערירט? עס הײבט
·········ך·י·ו······ · ····ס····
מיך אין מײן חבר מענדל, װאָס ער איז געװען און װאָס עס איז פֿון
אים געװאָרן שפּעטער, חעט־חעט, אין אַ צײט אַרום --- איז טאַקע
·אָטס ניסים. נאָר אַזאַ לאַנד, װי אַמעריקע, קאָן מאַכן פֿון קלײן גרױס·
············בעדיק . . . נאָר מיר האַלטן נאָו
ח.
··
····
········י·····
022 מאָטל פּײסי הם חזנס
אַ מוראדיק הױכע גרױסע אײזערנע פֿיגור פֿון עפֿעס אַ פֿרױ, װאָס זעט
···············
··
,,אױ, שװיגער, ס,איז מיר שלעכט !· . . . און זי װיל שױן אָנהײבן
אירע שטיק, אַזױ װי אױפֿן ים. לאַנג לעבן זאָל דער הײסינער שנײ־
דער (ער װיל גאָר פֿון אונדז נישט אָפּשטײן אױף אַ װײלע !). ער
···· ··· ·ןו··ןז·· ····· אַ· :·ר··· ···
פֿע, שעמעז מעגט איר זיך ! “ . . .
פֿאַרענטפֿערט זיך ברכה. זי האָט נישט געװאוסט, אַז ס,איז
אַ טײך. זי האָט געמײנט, אַז מיר זענען שױן װידער אױפֿן ים. װאָס
קומט איר דערפֿאַר ? . . . זאָגט פּיני, אַז אים דאַכט זיך, אַז נאָכן ריח
אַלײן קאָן מען דערקענען, װעלכעס איז ים און װעלכעס איז אַ ·יך.
אַ ים, זאָגט ער, שמעקט מיט פֿיש, און אין אַ טײך זענען קײן פיש
נישטאָ. פֿרעגט אים דער הײסינער שנײדער : פֿון װאַנען איז גע---
דרונגען ? ענטפֿערט אים פֿיני, אַז ער רעדט גאָר נישט צו אים, און
אַז ער האָט בכלל פֿײנט אַרײנלאָזן זיך אין װיכוחים מיט אַ שנײדער.
מישט זיך שױן אַרײן משה דער אײנבינדער, פּעסיס מאַן. ער מאַכט
פּינין אַן אױסרײד, אַז ער איז איצט אין אַמעריקע, נישט אין “רי־
סענלאָנד·. אַמעריקע, זאָגט ער, איז אַ לאַנד פֿון שנײדערס. דאָ אין
אַמעריקע, זאָגט ער, איז אַ שנײדער אַזאַ מיוחס, װי בײ אונדז דער
שענסטער בעל־הבית, און אפֿשר נאָך מער. אין אַמעריקע, זאָגט ער,
האָבן שנײדערס אָ ,,יוניע·. אַ “יוניע· איז כּמעט דאָס, װאָס גײ אונדז
אַ ,,צעך·. נאָר די היגע ,,יוניע·, זאָגט ער, איז גאָר נישט דאָס, װאָס
אונדזער צעך . . .
· און מיר, בעקערס, האָבן זיך אונדזער ,,יוניע„ --- לײגט צו יונה
מיט בײךע פיס אױף ךער ערך 122
דער בעקער. אונדזער בעקער־יוניע איז אפֿשר אַזױ גרױס, װי די
שנײדער־יוניע.
זאָגט כאָטש להבדיל ! שלאָגט אים איבער משה דער
אײנבינדער. און עס גײט אַװעק אַ התונה, װעלכע ,,יוניע,, איז גרע־
סער.
נאָך עטלעכע מינוט, און מיר זענען אין ,,נעװעיאָרק·. ---
זאָגט פיני צו אליהון, בכדי איבערצורײסן דעם שמועס פֿון די ,,יוניעס·,
װאָס האָט זיך אונדז אַלעמען שױן צוגעגעסן . . . מיר קוקן זיך אײן
אין דער שטאָט, װאָס װאַקסט פֿאַר אונדזערע אױגן און באָװײזט זיך
אַלע װײלע נעענטער. אַך ! װאָס פֿאַר אַ שטאָט ! אַך ! װאָסערע
הױכע הײזער ! קלױסטערס, נישט קײן הײזער ! און פֿענצטער 1
טױזנט פֿענצטער ! . . . װען איך האָב בײ זיך איצט אַ בלײשטיפֿט
מיט אַ בױגן פּאַפּיר !
ו.
טררראַך־טאַרררעראַך טאַך---טאַך־טאַך ! טאַך דזין־דזין־
דזין־גלין־גלאָן ! הו־האַ, הו־חאַ, הו---האַ ! דו־דו---דו---דו---דו־־־דו ! פֿי---
יו ! אַײ־אַײ־אַײ־אַײ־אַײ ! אן װידער אַ מאָל טראַך־טאַררעראַך־
טאַך־טאַך־טאַך ! און אין מיטן הערט זיך אַ הײזעריקער קךױטש פֿון
אַ פאַרטשעפּעטן חזיר : כרו־כרו---כרו ! אָט דאָס זענען געװען די
קולות מיט די געװאַלדן, דואָס מיר האָבן דערהערט אין דער ערשטער
מינוט, אַז מיר זענען אָנגעקומען קײן ניו־יאָרק. ביז אַהער, כּל---זמן
מיר זענען געװען אױפֿן װאַסער, זענען מיר געװען רואיק. נאָר דאָ, װי
באַלד מיר האָבן דערפֿילט, אַז מיר שטײען טאַקע מיט בײדע פֿיס
אױף דער ערד, אין דעם רעכטן אַמעריקע, אַזױ איז אױף אונדז אָנגע־
פֿאַלן אַ שרעק, אַ טומל מיט אַ בחלה . . .
די ערשטע חאָט זיך פֿאַרלאָרן די מאַמע. װי אַ קװאָטש־־־
קע, װאָס ציטערט איבער אירע הינדעלעך, צעשפּרײט זי די
פֿליגל, פיקט אדן קװאָקעט און הײבט אױף אַ געפּילדער· פּונקט
אַזױ האָט אױסגעזען די מאַמע מײנע. זי האָט צענומען בײדע הענט
און געמאַכט אַ געװאַלד : ,,מאָטל, מענדל, אליהד, ברכה, פּי·י, טײבל 1
װאו זענט איר ? אַהער גײט ! „ . . .
·2 מאָטל פּײסי דעט חזנס
גאָט איז מיט אײך, שװיגער ! װאָס שרײט איר ? --- זאָגט
צו איר ברכה, און מײן ברודער אליהו לײגט צו : ,,דער סוף װעט זײן,
אַז איבער דײן געשרײ מיט דײן געפילדער װעט מען אונדז אַרױסשיקן
צוריק פֿון אַמעריקע !“ . . . ·
פּורים נאָכן קאַלטן קוגל ! כאַפּט אים אונטער אונדזער חבר
·····ר······ן····י·נ·יק···נ··ג··ו····
מע װעט אונדז שױן פֿון דאַנען נישט פטור װערן ! דו האָסט פאַר־
····· ·········ו···ן ··········
און געטריבן פֿון אַלע עקן פֿון דער װעלט ? . . .
פיני ·ג···· · ········,ג· ····ן·
לאָנדאָן, בײ אונדזער אַרײנפֿאָרן אין יענער שטאָט אַרײן. דאָס הײסט,
נאָך אַ מינוט און ער װאָלט געלעגן אַ צעקנײטשטער, אַ צעטראָטענער
···ףז· ···. א·י····· ·ג····ן ··· ··· ·ו·מ·
···נ···ו···,·····ל·· ·ו·····ן···
דאָס האָט צוגענומען גײ אונדז אומזיסט עטלעכע מינוט ·בעריקע
צײט. מיר האָבן דעריבער פֿאַרשפּעטיקט די קאַר. דאָס הײסט, דעם
טראַמװײ. בײ אונדז הײסט דאָס טראַמװײ, בײ זײ --- קאַר. פּינין
איז דאָס װאָרט ,,קאַר“ בעסער געפֿעלן, װי טראַמװײ. װאָרעם ס,איז
···ג···אָ······ו·י· ····ן ו····ױ···
ראַצקעט מיט די פּעקלעך אױף דער קאַר, פֿאַרכאַפּט אַלע לײדיקע ער.
טער. און מיר פֿאָרן אין שטאָט אַרײן.
דאַנקען השם־יהברך פּטור געװאָרן פֿון אַן אָנשיקעניש,
···ז·ד··· ···י· ···ו·· ז··אָ·····ו·
אַז מיר װעלן װערט זײן בײ גאָט, װעלן מיר זיך מיט אים נאָך באַ־־־
גענענען נישט אײן מאָל אין ניו־יאָרק· . . .
מיט בײדע פיס אױף ךער ערו 322
···············:·יש.
··· ······ט·····
נאָמען פון אַ ײדישער אָרגאַגיזאַציע, װאָס העלפט עמי־
גראָנטן.
מח מובו (מאַ טו·װאו) --- ,,װי גוט זעגען“. ד· ערשטע
װערטער פּון אַ מאַרגן---·פ·לה, מײנט אױו אָגהי··ן פּון
אָנהי·ב.
·····ר מ·נטש.
איןניו־יאָרקאױףדערסטריט
א.
·········
·
·
224
אין ניו־יאָר· אױף וער סטריט 522
,,חײב מיך נישט און װאַרף מיך נישט“ . . . אַ מאָדנע ײדענע מײן
שװעגערין. בײ מיר װאָלט איר, פֿאַרקערט, געפּועלט, איך זאָל אַרומ־
פֿאָרן מיטן ,,עלעװײטער„ און מיטן ',צאָבחײ· אַ גאַנצן טאַג מיט אַ
נאַנצער נאַכט. מײן חבר מענדל אױך דאָס אײגענע.
ב.
דאַכט זיך, מיר זענען שױן אױסגעװען אַ װעלט. דאַכט זיך, מיר
האָבן שױן גענוג אָנגעזען זיך מיט די טראַמװײען אין אַנטװערפּן און
אין לאָנדאָן. נאָר אַזאַ ענגשאַפֿט מיט אַזאַ שטופּן זיך און אַזאַ דער·
שטיקעניש, װי אָט דאָ, אין דעם גיהינום, האָבן מיר אין ערגעץ נישט
געזען ! קאָפּ אױף קאָפּ. אײנער אַרױס, צװײ אַרײן. זיצן איז נישטאָ
װאו. דאַרף מען שטײן. פֿאַלט מען אום. מע מוז זיך אָנהאַלטן בײם
רינג. הײסט עס דאָ ,,הענגען אױפֿן סטראַפּ“. העלפֿט גאָט, עס װערט
רײן אַן אָרט, איז פֿאַראַן דערױף אַ סך בעלנים. קױם מיט צרות פֿאַר־
כאַפּט אַן אָרט. איר קוקט זיך אַרום, זיצט איר צװישן גױים, בײדע
שװאַרצע. אַ ניגער מיט אַ ניגערטע. מאָדנע באַשעפֿענישן. מורא־
דיק גראָבע ליפּן, גרױסע װײסע צײן און װײסע נעגל. זײ זיצן און
קײען עפּעס, מעלה־גרהן, אַזױ װי אָקסן. ערשט דערנאָכדעם בין איך
געװאָר געװאָרן, אַז דאָס װאָס זײ קײען װערט אָנגערופֿן בײ זײ
,,טשאָינגאָם“. דאָס איז אַזאַ מין קאָנפֿעקט פֿון גומילאַסטיק. מע
האָלט דאָס אין מױל און מע קײט דאָס. אַראָפֿשלינגען טאָר מען דאָס
נישט. יונגע ,,באָיעס“, דאָס חײסט קלײנע ײנגלעך, אַלטע לײט און
קאַליקעס מאַכן דערפֿון אַ לעבן. אונדזער חבר פּיני, אױב איר גע---
דענקט, איך האָב אײך אַמאָל דערצײלט, איז בטבע אַ גרױסער נאַשער,
ער האָט ליב זיסע זאַכן. האָט ער זיך צוגעכאַפּט צו די דאָזיקע קאָנ־־־
פֿעקטלעך און האָט פּאַװאָלינקע אײנגעשלונגען אַ גאַנץ שאַכטל. דער
סוף איז געװען ער האָט זיך אָנגעמאַכט אַ חהונח אין מאָגן, שיר
נישט אָפּגעסמט זיך. דאָקטױרים האָבן אױסגעפּאָמפּעט בײ אימ
דורכן האַלדז די טשאָינגאָם. מע האָט אים נעראַטעװעט דאָס לעבן.
נאָר איך פֿאַרלױף אױף צו פֿריער. מיר קערן זיך אום צוריק צו
אונדזער ערשטן אַרײנפֿאָר אין דער שטאָט ניו־יאָרק.
622 מאָטל פּײסי דעט הזנס
ג.
דעם גאַנצן װעג, װאָס מיר זענען געפֿאָרן אױפֿן ,,עלעװײטער“ און
אױפֿן ,,,,צאָבהײ· האָבן אונדזערע לײט, די מאַנצבילן מיט די װײבער,
געהאַלטן אין אײן רײדן. איך זאָג רײדן, אָבער ס,איז נישט אמ·
װער קען דאָס רײדן אױפֿן ,,עלעװײטער· ? אָדער אױפֿן “צאָבהײ“ ?
אַז דער רעש, מיטן געפּילדער, מיטן גראַגערן פֿון די רעדער, מיטן
גרילצן פֿון די רעלסן, מיטן קלינגען פֿון די פֿענצטער מאַכן אײך טױב.
איר אַלײן הערט נישט אײער קול. איר מוזט שרײען אײנס צום
אַנדערן. װי בעת איר רעדט צו אַ טױבן. אונדזערע לײט זענען אַזש
הײזעריק געװאָרן שרײענדיק. די מאַמע האָט עטלעכע מאָל געבעטן
זיך בײ פּעסין :
פּעסיניו, נשטהניו, האַרצעניו, ליובעניו ! לאַזט דאָס איבער
אױף שפּעטער ! . . .
מע װערט אַנטשװיגן אױף אַ מינוט און מע הײבט אָבער באַלד
אָן װידער אַ מאָל צו שרײען אױף קולי־קולות. װאָרעם מען איז
דאָך לעבעדיקע מענטשן, גוטע פֿרײנד, געװעזענע שכנים. װי אַזױ
קען מען זיך אײנחאַלטן און נישט אױסרעדן זיך די הערצער ? מע
האָט זיך אַזאַ צײט נישט געזען. און צו רײדן איז דאָ אַזױ פֿיל, אַזױ
פֿיל !
ד.
אָנגערעדט זיך און אָננעשריען זיך װעגן זײטיקע זאַכן, איז מען
אַרױ· אױף אַ שמועס װעגן װאוהין צו פֿאַרפֿאָרן און בײ װעמען אָפֿ.
צושטעלן זיך. נאָך אַ סך װיכּוחים און שפּאַרענישן איז נעבליבן, אַז
די מאַמע און איך און אונדזער חבר פּיני מיט זײן טײבלען זאָלן מיר
זיך אָפֿשטעלן בײ אונדזער שכנה פּעסי די גראָבע. און אליחו מיט זײן
װײב ברכה זאָלן פֿאַרפֿאָרן צו זײער שװער און שװינער, יונח דעם
בעקער אדן ריװעלע די בעקערין. נו, און מענדל ? זאָגט פּעסי, אַז
מענדלען נעמט זי צו זיך. זאָגט ריװעלע די בעקערין --- נײן. בײ
פּעסין, זאָגט זי, זענען, קײן עין־הרע, פֿאַראַן אָן אים אױך אַ היפֿש
ביסל עסערס. פֿאַרדריסט דאָס פּעסין. זי זאָגט, אַז ס,איז נישטאַ קײן
אין ניו־יאָר· אױף וער ססריט 722
איבעריקע צײן אין מױל און קײן איבעריקע קינדער בײ אַ מוטער.
שאַט, װײסט איר װאָס ? לאָמיר פֿרעגן דעם בעל־דבר אַלײן.
אַזױ זאָגט משה דער אײנבינדער, פּעסיס מאַן, און ער טוט אַ
פֿרעג בײ מענדלען : װאוהין װיל ער בעסער צו אים אָדער צום
בעקער ? ענטפֿערט אים מענדל, אַז ער װיל זײן דאָרטן, װאו זײן
הבר מאָטל. איך אַלײן האָב אױך גאָר אַנדערש נישט געטראַכט,
אַז אַזױ באַדאַרף מענדל זאָגן.
ח.
--- אָט דאָ באַלד, נאָך אײן ,,סטײשאָן“, אַזױ ,,סטאַפּן“ מיר ! ---
רופֿט זיך אָן יונה דער בעקער שױן אױף אַמעריקאַנער לשון. מיר פֿאַר---
שטײען נישט, װאָס הײסט ,,סטײשאָן“ און װאָס הײסט ,,סטאַפּן“ ?
פֿאַרטײטשט ער אונדז, אַז “סטײשאָן“ חײסט אַ סטאַנציע און ,,סטאַפּן“
מײנט אָפּשטעלן זיך, אַרױסקריכן.
· מחותן ! פֿון װען אָן האָט איר עס אָננעהױבן רײדן אױפֿן
הינן לשון ? --- פֿרעגט אים די מאַמע, און ריװעלע די בעקערין ענט־
פֿערט פֿאַר איר מאַן :
--- איך בין אײך ערב, מחותנתטע, אַז אין אַ װאָך אַרום װעט איו
אױך אָנהײבן רײדן אױפֿן היגן לשון. װאָרעמ אַז איר,ט אַרױסקומען
אין גאַס און פֿרעגן : װאו איז דאָ דער קצב ? װעט איר מענן
קצבן פֿון הײנט ביז איבערמאָרגן, װעט אײך קײנער גישט ענטפֿערן.
פֿרעגט זי די מאַמע :
--- װי אַזױ זשע דען זאָל איך זאָגן ?
ענטפֿערט שױן פּעסי די גראָבע :
--- איר,ט מוזן זאָגן ,,דער בוטשער„.
--- זײ מעגן לאַנג װאַרטן --- מישט זיך אַרײן מײן שװעגערין
ברכה. --- זײ זאָלן אפֿילו אױפֿלױפֿן, װעל איך זײ זאָגן קצב, קצב און
קצב !
ו.
מיט אַ מאָל האָט מען זיך אָפֿגעשטעלט. אונדזער מהותן יונה
דער בעקער האַט געכאַפּט ד מחותנתטע ריװעלע דער בעקערין מיט
·2 מאָסל פּײסי דעם הזנס
מײן ·רודער אליהו מיט מײן שװעגערין ברכח און האָבן זיך געגעבן
אַ לאָז צום אַרױסגאַנג. האָט זיך די מאַמע אױך אױפֿגעחױבן. זי
האָט געװאָלט גײן באַגלײטן אירע קינדער, זיך געזעגענען מיט זײ.
אױך פּיני פֿון זײן זײט האָט זיך אױפֿגעחױבן, געגאַנגען געזעגענען
זיך מיט זײן חבר אליהו און טאַקע אין אײן װעגס אָפּרײדן מיט אימ,
װאו און װען מע זאָל זיך זען. נאָר װער ? װאָס ? װעמען ? אײדער
מע קוקט זיך אַרום, איז שױן יונח דער בעקער מיט דער בעקערין מיט
מײן ברודער אליהו און מיט זײן װײב ברכה אױף יענער זײט. דער
קאָנדוקטאָר האָט שױן פֿאַרהאַקט די טיר. דער װאַגאָן חאָט זיך גע.
געבן אַ ריס. אונדזער פּיני, װי ער איז געשטאַנען פֿאַרטדאַכט און
צעטומלט, אַזױ האָ· אים געגעבן אַ שלײדער פֿון די פֿיס. אין אַ
װײלע אַרום איז ער שױן געלעגן בײ אַ שװאַרצער גױע (אַ נעגערטע)
א·יפֿן שױס. האָט אים די נעגערטע נעגעבן אַ װאָרף פֿון זיך מיט
בײדע הענט, אַזױ אַז ער איז אַװעקגעפֿלױגן אױף דער צװײטער זײט
באַנק און דאָס קאַפּעליושל צו דער טיר. און טאָמער איז קאַרג· איז
נאָך ·ו·אָרן אַ געלעכטער אױך. דער גאַנצער װאַגאָן חאָט גע---
לאַכט. איך און מײן חבר מענדל חאָבן אױך געלאַכט. האָבן מיר
געכאַפּט אַ פּסק פֿון דער מאַמען און פֿון פּיניס װײבל טײבל, למאי
מיר לאַכן. גײט· זײט אַ בריח, אַד·בח, און לאַכט נישט !
ז.
אַלצדינג אױף דער װעלט האָט אָן עק. געקומען אַ סוף צו אונ־
דזער אַרײנפֿאָר אין ניו־יאָרק. מיר זענען שױן אױף דער גאַס. דאָ
הײסט עס ,,סטריט“. װען איך זאָל נישט װיסן, אַז מיר זענען אין
אַמעריקע, װאָלט איך זיכער געמײנט, אַז מיר זענען אין בראָד, אָדער
·ין אַנטװערפּן. די אײגענע ײדן, די אײגענע װײבער, די אײג·ע
געװאַלדן, דאָס אײגענע מיסט, װאָס דאָרטן. נישט מער, דער טומל
מיטן האַרמידער איז דאָ אַ סך נרעסער. און דער רעש איז שטאַרקער,
הילכיקער. אױך די מױערן זענען העכער, אַ סך העכער. זעקס
שטאָק איז אַ געלעכטער. פֿאַראַן הײזער פֿון צװעלף שטאָק. און
פֿון צװאַנציק. און פֿון דרײסיק. און פֿון פֿערציק. און נאָך העכער.
אין ניו·יאָרק אױף רער סטריט 922
דערװײל זענען מיר מיט אונדזערע פּעקלעך אױף דער סטריט. מיר
האָנן נאָך אַ שטיק װעג צו גײן צופֿוס (דאָ הײסט עס ,,װאָקן„.
און טיר װאָקן·. פֿריער גײט משה דער אײנבינדער מיט זײנע קורצע
פיס. נאָך איס גײט זײן װײב פּעסי די גראָבע. קױם װאָט די פיס
טראָגן זי. אַזױ פעט און שװער איז זי. נאָך פּעסין גײען פּיני מיט
זײן טײכל. פֿון פּיניס גײן קאָן מען בלײבן אָן אַ בױך לאַכנדיק. פֿיני,
אַז ער גײט, טאַנצט ער אונטער מיט זײנע דינע לאַנגע פֿיס, װאָס פֿאַר־
טשעפּען זיך אײנער אין דעם אַנדערן. אײן הױז אַראָפּ, דער אַנדערער
אַרױף. דאָס קאַפּעליושל אַרױפֿגערוקט. דאָס האַלד·יכל אין
צפון---זײט. אַ מאָדנע פיגור, בעט זיך אױף פּאַפּיר. איך און מײן
הבר מענדל גײען פֿון הינטן, שפּעטער פֿון אַלעמען. מיר ש·לן זיך
אָפּ כמעט בײ יעדן פֿענצטער. אונדז איז געפֿעלן, װאָס די אױפֿ־
שריפֿטן זענען אױף ײדיש, און װאָס עס שטײען אַרױסגעשטעלט אַלע
ײדישע זאַכן : סידורים, טלית---קטנס, יאַרמעלקעס, מזוזות, מצות ---
אין מיטן דרינען, סאַמע אין אָנהײב װינטער, מצות ! משמעות, אַ
ײדישע שטאָט. לאָזט מען אונדז אָבער לאַנג נישט שטײן. די מאַמע
רדפֿט אונדז : ,,אַחער גײט ! · מוז מען גײן.
ח.
וךער עס האָט נישט געזען די ניו־יאָרקער גאַסן דער האָט גאָר
קײן שײנס נישט געזען. װאָס געפֿי· איר נישט אױף די גאַסן ?
ײדן האָנדלען. װײבער זיצן און שמועסן. קינדער אין די װעגעלעך
שלאָפֿן. אַלע װעגעלעך האָבן אײן פּנים. דאָ, אױף דער גאַס, האָדע---
װעט מען די קלײנע עופֿהלעך מיט מילך פֿון קלײנע פֿלעשעלעך. גרע---
סערע קינדער שפּילן זיך. און שפּילן שפּילט מען זיך מיט טױזנטער־־־
לײ שפּילערײען : מיט קנעפּלעך, מיט רעדלעך, אין אַ באָל, אין
װעגעלעך, אין שליטלעך און אין ,,סקײטס·. דאָס ··יז אַ מין זאַך אױף
פֿיר רעדלעך, צוגעבונדן צו די פֿיס, און אױף דעט רעדלט מען. מען
·ן טױב װערן פֿון דעם געפּילדער, וךאָס די קינדער הײבן־־־אױף אױף
דער גאַס. די גאַס געהערט צו די קינדער. קײנער וךעט זיך נישט דער־
װעגן זײ פֿון דאַנען צו פֿאָרטרײבן. און בכלל איז אַמעריקע אַ לאַנד, װאָס
032 מאָטל פֿײסי דעם הזנס
איז באַשאַפֿן געװאָרן פֿון די קינדערס װעגן. און דערפֿאַר האָב איך
ליב דאָס לאַנד. אַנו, לאָז עמעצער פֿרואװן אָנרירן אַ קינד מיט אַ
פֿינגער ! מײן ברודער אליהו האָט דאָס פֿאַרזוכט אױף זײן אײגענער
הױט. ער װעט שױן פֿאַרזאָגן אַ צענטן. אַזױ איז נעװען די מעשה :
אײן מאָל בין איך מיט מענדלען ·עװען אױף דער גאַס און גע---
שפּילט אין ,,טשעקעס“. דאָס איז אַ שפּיל מיט קײלעכדיקע הילצערנע
קנעפלעך, װאָס מע שיסט מיט זײ. איז אָנגעקומען סאַמע אין רעכטן
שפיל מײן ברודער אליהו. האָט ער מיך, נאָך דער אַלטער מאָדע,
אָנגעכאָפט בײם אױער מיט אײן חאַנט און מיט דער אַנדערער געװען
גרײט מיר שענקען אַ פּאָר פֿײנע פּעטש. װאַקסט אױס אַ יונג, אַ
יונגאַטש, װי פֿון אונטער דער ערד. ער לױפֿט צו צו מײן ברודער
און רײסט מיך אַרױס פֿון זײנע הענט. דערנאָך פֿאַרקאַטשעט ער די
אַרבל אן זאָגט עפּעס צו אליהון אױף אַמעריקאַנער לשון. נאָר אַזױ
װי מײן ברודער אליהו פֿאַרשטײט נישט קײן ענגליש, נעמט דער יונ־
גאַטש און טראָגט אים אונטער אַ צוגעמאַכטן קולאַק גלײך אונטער
דער נאָז. קלײבט זיך באַלד צונױף אַ רעדל מיט מענטשן. און מײן
ברודער פֿאַרענטפֿערט זיך פֿאַר זײ אױף ײדיש, אַז ער קער מיר אָן
אַ ברודער, מעג ער דעריבער מיט מיר ל·רנען דרך־ארץ. זאָגן אָבער
די צונױפֿגעלאָפֿענע, אַז אין אַמעריקע נײען נישט אָן די זאַכן. אַ
ברודער, נישט אַ ברודער, שלאָגן אַ קלענערן פֿון זיך טאָר מען
נישט . . .
נו, גײט, האָט נישט ליב אַזאַ ל·ד !
סתרילעװקע אין ניו־יאָרק
א.
אײדער איך גײ אײך דערצײלן, װי אַזױ מיר מאַכן אַ לעבן אין
דעם נײעם לאַנד, מוז איך אײך פֿריער אױסרעכענען בײ די נעמען,
װער עס איז דאָ אין אַמעריקע פֿון אונדזערע פֿרײנד און באַקאַנטע, װײל
נאָר זײ צו דאַנקען האָבן מיר זיך ביסלעכװײז אַרױפֿגעאַרבעט און אָנגע---
הױבן צו מאַכן אַ לעבן. לאָזט זיך אױס, אַז מיר האָבן דאָ פֿרײנד און
באַקאַנטע קײן עין־הרע, קײן בײז אױג ! נאָנץ כהרילעװקע חאָט
זיך אַריבערגעפּעקלט אַחער, קײן אַמעריקע. נאָך אונדזער אַװעק־
פאָרן פון דער הײם איז געװאָרן, זאָגן זײ, דאָרטן אַ בחלח, אַ מחומח,
אַ לױפֿעניש. עס חאָט אױסגעבראָכן, זאָגן זײ, אַ מוראדיקער פּאָגראָם,
אַ שחיטה און אַ שרפֿה די גאַנצע שטאָט איז אַװעק מיטן פֿײער !
װער האָט אונדז געבראַכט די נײס ? די מאַמע. װאו ערגעץ אַ צרה,
ודערט פֿריער פֿון אַלע געװאָר די מאַמע. פֿון װאַנען ? פֿון בית־
המדרש, פֿון דער כתרילעװקער שול. ס,איז פֿאַראַן אַזאַ שול אין
ניו־יאָרק.
ב.
די ערשטע װאָך, אַז מיר זענען געקומען אין שטאָט אַרײן, האָט
די מאָמע קודם־כל זיך נאָכגעפֿרעגט אױף אַ שול, װאוחין צו גײן שבת
דאַװנען. זענען אין ניו־־־יאָרק, ברוך חשם, פֿאַראַן שולן כמעט אױף
יעדער גאַס. האָט אונדז אונדזער שכנה פּעסי אָפגעפֿירט דעם ערשטן
שבת אין שול אַרײן. די שרל איז טאַקע אונדזער שול. דאָס חײסט,
די ײדן, װאָס דאַװנען דאָרטן, זענען אַלע פֿון אונדזער שטעטל. זי
הײסט מיטן נאָמען ,,כל ישראל אנשי כתרילעװקע·. אָדער ,,די
231
232 מאָטל פּײסי דעם הזנס
כתרילעװקער שול„. האָבן מיר זיך דאָרט דערזען מיט אַ סך באַ־
קאַנטע פֿון אונדזער שטאָט. טרעפֿט, װעמען מיר האָבן געזען ? אַז
איר װעט זײן מיט אַכצן קעפּ, װעט איר אױך נישט טרעפֿן. ערשטנס,
דעם חזן, אונדזער הערש־בער דעם חזן, מיט דער גרױסער באָרד, אָט
דער, װאָס איך בין בײ אים געװען אַמאָל אַ זינגערל, אױב איר גע־
דענקט, און האָב זיך אַרומגעטראָגן מיט זײן דאָבצין, אַ קינד אַ קאַ---
ליקע. דאָס קינד איז געשטאָרבן נאָך דאָרטן, אין דער הײם, בשעת
דעם פּאָגראָם. און הערש---בער דער חזן, מיט דער חזנטע, מיט די
עלטערע קינדער זענען אַלע דאָ, אין אָמעריקע, און מאַכן אַ לעבן.
הערש־בער איז דאָ אַ חזן און אַ מוהל און אַ מלמד אױך. דאָ הײסט
עס נישט מלמד. דאָ הײסט עס ,,טיטשער·. פֿאַר װאָס “טי־־־
טשער · ? װײל ער ,,טיטשט“ די קינדער. דאָס הײסט, ער קנײפּט
זײ שטילערהײט, קײנער זאָל נישט זען, װײל שלאָגן אַ קינד טאָר מען
דאָ נישט, װי איך האָב ·ײך שױן געזאָגט. הערש־בער האָט, זאָגט
מען, דאָ גאַנץ ·ין פּרנסה. נאָר ער האָט זיך שטאַרק איגערגע־
אַנדערשט. דאָס הײסט, איזן איז ער דער אײגענער, װאָס געװען, נאָר
ער גײט אַנדערש אָנגעטאָן. אין דעם חײם, װען ער טוט אָן אַזאַ קאַ־
פּעליוש װי דאָ, װאָלט מען אים נאָכגעלאָפֿן. די קאַפּאָטע איז בײ אים
אױך פֿאַרקירצט. און די פֿאות אונטערגעהאַקט. נאָר די באָרד
טשעפּעט ער נישט. טשעפּען אים אָבער אַנדערע די באָרד. דאָ, אין
אַמעריקע, האָט מען פֿײנט אַ באָרד, ערגער װי אַן ערלעכער ײד האָט
פֿײנט הזיר. אַנומעלטן האָבן אים דערטאַפּט אין מיטן גאַס שקצימ־־־
לעך ,,לױפֿ·רס· הײסן זײ דאָ און האָבן אים נאָר געװאָלט
אָפּשערן די באָרד. אַ גליק, װאָס ײדן זענען אָנגעקומען און האָבן אים
אַרױסגעראַטעװעט פֿון די “לױפֿערס· הענט. פֿון דעמאָלט אָן, אַז ער
גײט אין גאַס, באַהאַלט ער די באָרד אינעם אײבערראָק.
ג.
בערע דער שוסטער איז אױך דאָ. דאָס איז דער בערע, װאָס מײן
ברודער אליהו האָט זיך געהאַט אונטערגענומען אַמאָל אַרױסצוטרײבן
כּתרילעװ·ע אין ניו־יאָרק 332
בײ אים די מײז. אױב איר געדענקט, האָט בערע דער שוסטער ליב
צו דערצײלן גוזמאות, אױסטראַכטן זאָכן, װאָס נישט געשטױגן, נישט
געפֿלױגן. דאָס הײסט, ער איז אַ ײד אַ ליגנער. דאָ װערט עס אָנגע־
רופֿן אָ ,,בלאָפֿער·. ער איז דאָ אױך דער זעלבער שוסטער, װאָס אין
דער הײם. ער דערצײלט פֿדן זײן שוסטערײ אַזעלכע גליקן, אַז װען
עס זאָל זײן כאָטש אַ דריטל אמת, װאָלט אױך געדוען גוט. ער זאָגט,
אַז ער איז דאָ דער גרעסטער שוסטער אין אַמעריקע. מיט זײנע
שטיװל, זאָגט ער, טראָגט מען זיך אַרום איבערן גאַנצן לאַנד. ער
שװערט מיט אַזעלכע שבועות, װאָס מע מעג גלײבן אַ משומד, אַז דער
פּרעזידענט אַלײן האָט זיך באַשטעלט בײ אים אַ פּאָר שטיװל. זאָנט
מײן ברודער אליהו, אַז די מעשה מיטן פּרעזידענטס שטיװל איז
פּונקט אַזױ אמת, װי די מעשח, װאָס בערע דער שוסטער האָט אונדז
אַמאָל געהאַט דערצײלט, װי אַזױ די מײז האָבן בײ אים אױפֿגעגעסן
אַ קאַץ . . . דאָ, אַז עמעצער דערצײלט אַזעלכע מעשות, זאָגט מען
אױף אים, אַז ער ,,האַקט אַ טשײניק“, אָדער אַז ער ·בלאָפֿט„. מיר
געפֿעלן בעסער די װערטער ,,ער האַקט אַ טשײניק“. עס איז מיר אַזױ
שטאַרק געפֿעלן, אַז איך חאָב עס אַרױפֿגעכאַפּט אױף פאַפּיר. דאָס
הײסט, איך האָב אױסגעמאָלט בערע דעם שוסטער, װי ער האַלט אַ
האַמער, אױפן טיש שטײט אַ גרױסער טשײניק, און ער האַקט אים . . .
אַלע די, װאָס האָבן געזען דאָס בילד, האָבן זיך געקאַטשעט פֿאַר גע־־־
לעכטער. אפֿילו מײן ברודער אליהו האָט אױך געשענקט אַ חאַלבן
שמײכל. ער שלאָגט מיך שױן מער נישט דערפֿאַר, װאָס איך מאַך
מענטשעלעך. ער בורטשעט נאָר און זאָגט : ,,אַז עס איז נישטאָ
װאָס צו טאָן, איז דאָס אױך אַן עסק· . . .
ד.
װאָט דאַרפֿט איר מער ? ר, יאָסי דער נגיד, װאָס אַלע האָבן זיך
געװאונטשן בײ אונדז צד האָבן כאָטש אַ דריט חלק איז אױך דאָ,
אין אַמעריקע. ער איז שױן אָבער אױס נגיד. װאָס איז די מעשה ?
איס האָט אַװעקגעהרגעט דער פּאָגראָם. דאָס הײסט· פֿונעם פּאָגראָם
432 מאָטל פֿײסי דעם הזנס
גופֿא האָט ער אַלײן נישט אַזױ שטאַרק געליטן. דאָס הײסט, געראַ־
בעװעט האָט מען אים. דאָס מעבל צעבראָכן, דאָס בעטגעװאַנט צעריסן,
די סהורה פֿון קלײט צדגענומען, נאָר געשלאָגן האָט מען זײ נישט, װײל
זײ זענען אַלע געלעגן אין קעלער דרײ טעג מיט דרײ נעכט, שיר ניט
אױסגעגאַנגען פֿון הונגער. דאָס אַלצדינג װאָלט געװען אַ האַלבע
צרה. דאָס אומגליק איז געװען דאָס, װאָס אַלע זײנע בעלי־חובות
האָבן אים אָנגעזעצט, חאָט ער אױך געמוזט אָנזעצן. װער װאָלט זיך
געריכט, אַ שטײגער, אַז אַזאַ איש---בטוח, װי ר, יאָסי, זאָל דאַרפֿן אָנ־
זעצן און אַנטלױפֿן פֿון כתרילעװקע ? אין מיטן בײ נאַכט איז ער
אַנטלאָפֿן. װאוהין ? קײן אַמעריקע. זײן זונדל הענעך מיטן אײנל,
געדענקט איר, װי אַזױ ער האָט געלאַכט פֿון מיר, װאָס איך פֿאָר קײן
אַמעריקע ? איצט שלעפּט ער זיך אַרום דאָ איבער די גאַסן. אַז
ער דערזעט מיך, אַנטלױפֿט ער. עס שטײט אים נאָך הײנט אױך נישט
אָן צו רעדן מיט מיר. המנס גדלות ! מײן חבר מענדל זאָגט, אַז ער
מוז אים מאַכן בלױ דאָס אַנדערע אײגל. מענדל האָט פֿײנט, אַז מע
נעמט זיך איבער, אָדער אַז מע בלאָזט פֿון זיך.
ה.
שענער פֿון אַלץ איז, װאָס מנשה דער רופֿא און מנשהכע די רופֿא־
טע זענען אױך דאָ. איר געדענקט דאָך מן הסתם זײער גאָרטן מיט
זײערע פֿערשקעס, מיט זײערע װײנשל, מיט זײערע עפּל און מיט
זײערע באַרן ? איז דאָס אַלצדינג אַװעק מיטן רױך און מיטן פֿײער.
מע האָט פֿאַרברענט זײער שטוב מיט זײער נאָרטן, געמאַכט פֿון
אַלצדינג אַש. איר זאָלט זײ אָנקוקן, װאָלט איר זײ נישט דערקענט.
בײדע זענען זײ געװאָרן גרױ און אַלט. ער שטופּט אַ פּושקאַרט מיט
עפּל און מיט אָראַנדזשעס, און זי פּעדלט מיט ·ױסאָצקיס טײ. “אַז
אָך און אַז װײ --- זאָגט די מאַמע מײנע מיט טרערן אין די אױנז ---
אױף װאָס זײ זענען איבערגעקומען“ . . .
אַ שײנע, רײנע כּפּרה ! זאָגט מײן ברודער אליהו, און
איך האַלט מיט אים. אַ מצװה אױף מנשהכע דער רופֿאטע. זי איז
כּתרילעװ·ע אין ניו־יאָר· ·2
געװען אַ רשעטע, געזשאַלעװעט אַן אָרעמאַן אַ פֿאַרפֿױלטן עפּל, װאָס
איז אַראָפגעפֿאַלן פֿונעם בױם. זי מײנט, אַז איך האָב שדין פֿאַרגעסן
····,·· ······ ····י איר אין גאָרטן . . .
ו.
········י·
·ל·ב··· ·נ····אַ·· ·· ·ו··ן ·····
··ו··י·······ע·ע··· מי··ו· ··
הבית פאַר זיך, און דאָ, אין אַמעריקע, אַרבעט ער בײ יענעם. אַ מאָל
איז ער אַן “אונטערפּרעסער“ בײ הױזן, און אַ מאָל איז ער אַן ,,אָפּע־
···········
····· ·····
װאָרט ,,שױרטס·. זאָגט צו אים אונדזער חבר פּיני, למאי ער װײסט
·ישט דעם שורש פֿון נאָך אַ סך אַנדערע װערטער ? זאָגט אליהו, אַז
פ·ן אַנדערע ודערטער װײסט ער יאָ ·ם שורש. פֿרעגט אים פּיני :
,,פון װאַנען זשע נעמט זיך דאָס װאָרט ,,בוטשער“, און פֿאַר װאָס איז
······
·אָסטו זיך צוגעטשעפּט צו מיר ? װאָס בין איך מחדיב דיר צו
פאַרטײטשן אַלע װערטער, װאָס מע זאָגט דאָ, אין אַמעריקע ?·
632 מאָטל פּײסי דעט חזנס
י שאַ ! שרײ ניט ! מע װערט פֿון דיר נישט גליקלעך ! ---
··יני·ו··········י··,··· ··· ···
פֿרע··י·י··י···········י···יך אַרײן מײן
שװעגערין ברכה און שטעלט זיך אײן פֿאַר איר מאַן.
ז.
················
משפּחה, איז גאַנץ כתרילעװקע אַצינד אין אַמעריקע. און עס א·.
אַ סברה, אַז פּיניס משפּחה קלײבט זיך אױך אַהערצו. פּיניס פֿאָטער,
··
·ראַכט אַ נײעם אױװן, אַזאַ מין אױװן, װאָס מע דאַרף צו אים האָבן
·····ו·י··י· ·····ד··י····· ה·· ···ע···
זײגער, װאָס גאַנץ אַמעריקע װעט לױפֿן קוקן אױף חידושים. װאָס
זשע איז דאָס פֿאַר אַ מין זײגער ? װעט איר הערן, װאָס מע שרײבט
צו פּינין פֿון דער הײם.
ח.
דער זײגער אַלײן איז אַ געװײנטלעכער װאַנט־זײ·ער מיט אַ
·ד········טנ·· ו···ט·י ···········
כּתרילעװקע אין גיו־יאָר· ·2
·
.
בחלה (בעחאָלע) --- געיעג.
············ל·····
( ס ו ף )
א י נ ח אַ ל ט ס
חײנט איז יום־טוב --- מע טאָר נישט װײנען --- --- 5
מיר איז נוט איך בין אַ יתום ! --- --- --- ·
װאָס װעט זײן פון מיר ? --- --- --- ־ --- --- --- 03
מײן ברודער א·יחו חאָט חתונח --- --- --- --- 54
איך חאָב אַ ױיכע שטע·ע --- --- --- --- --- --- 45
אַ שמאַ·ץ־נרוב --- --- 26
מײן ברודער א·יחוס נעטראַנ· --- --- --- 96
מיר פאַרפלײצן ױ װע·ט מיט טינט --- --- 87
נאָכװײעגישן נאָך דער טינט---פאַרפ·ײצונג --- 88
אַ נאַס ניסט --- --- --- --- --- --- 29
אונדזער חבר פּיני --- --- --- --- 101
שאַט, מיר פאָרן קײן אַמעריקע --- --- --- 011
מיר גגבענען די גרענעץ --- --- 121
מיר זענען שױן אין בראָד --- --- 23·
מיט די עמיגראַנטן --- --- --- --- --- --- --- 241
·ואונדער פון אַנטװערפּן --- --- --- --- --- ·1
ױ כאַליאַסטרע --- --- --- --- 85·
זײ געזונט, אַנטװערפּן --- --- --- 861
·גראָן· פאַרװאָס ברענסטו נישט ? --- --- ·1
מז·־טוב, מיר זענען שו·ז אין אַמעריקע --- ·1
קריעת ים---סוף --- --- --- 29·
אין געפּענקעניש --- --- --- --- --- 002
אַ ים פון טרערן --- --- --- 802
מיט בײךע פיס אױף ךער ערד --- 612
אין ניו־יאָרק אױף ךער סטריט ·2
כתרילעװקע אין ניו---יאָרק --- --- · --- --- 1·