shushn-purim bay di bobover Wshsg

albert rozenblat

dem friling hob ikh bashlosn baytsuzayn bay a purim-shpil ongefirt durkh a khsid|isher kehile vu es zol nisht zayn in nyu-york. a bakanter, hot mir, mit a por yor tsurik, dermont az er iz baygeven --- mit andere mitglider fun der yugntruf-organizatsye --- bay aza purim-shpil. un er hot batont az bay der forshtelung hot men geshpilt in gantsn af yidish --- yo, af a reynem yidish. ikh hob gevolt es bashtetikn far zikh aleyn.

nokh farsheydene frages, hob ikh zikh dervust az di bobover khsidem, in boro-park, firn durkh di greste un beste purim-shpil in nyu-york. ikh hob vayter geforsht un hob bashtetikt dos ort fun der bobover shul un di adresn fun tsvey yidishe hoteln in der gegnt.

shpet in ovnt, shushn-purim, bin ikh aroysgangen fun der sobvey-stantsye af der 50ter gas in bruklin (di "doblyu"-linye). di sobvey dort fort shoyn in der heykh; a brik af velkher es tsien zikh di sobvey-relsn hot gevorfn a groysn shotn iber dem kreytsveg. di gesheftn hobn oysgezen mis un --- in zeyere farsheydene formen --- hobn geshafn far di oygn a khaotish bild. di gegnt hot nit gehat keyn simen-yidishkayt. es hot oysgezen vi an algemeyner brukliner gesheft|s-gegnt mit do un dort a latayn-amerikanishn simen.

ikh hob bashlosn tsu shpatsirn durkh boro-park eyder ikh gey in hotel. nokh tsvey gasn hob ikh dershpirt az ikh gefin zikh in a yidisher gegnt. di hayzer hobn oysgezen balebatish un gut opgehit. fun di hayzer hob ikh gehert gezang un elektronishe muzik. in etlekhe fentster hob ikh gezen gedekte tishn mit kibed un mentshn zitsndik arum. bay eynem aza fentster hob ikh zikh opgeshtelt un derzen a yingl vos hot zikh dernentert tsum fentster. dos kind hot oysgezen bleykh un a bisl deformirt un hot tsu mir epes gezogt vos ikh hob nit farshtanen. er hot iberge|khazr|t vos er hot frier aroysgeredt. kh'hob im nokh a mol nit farshtanen. endlekh hob ikh farshtanen az er zogt "tseduke", "tseduke" (mit a vov). hob ikh im gegebn a matbeye.

ongeton in a konservativn vinter-mantl un trogndik a shvartsn hut, bin ikh a por minutn geshtanen af dem trotuar kegn iber an ander hoyz vu men firt nokh a tish. der valiz iz lign geblibn afn trotuar. umgerikht iz a yunger-man tsugekumen tsu mir, un hot mir mer vi eyn mol farbetn arayntsukumen in shtub.

"kumt mit. " hot er mir geheysn.

"ikh muz ersht geyn in hotel." hob ikh geentfert.

"kumt mit."

"ikh vel tsurikkumen shpeter".

"nit shpeter, itst. itst."

azoy hobn mir zikh ge|tayne|t.

ikh hob ibergelozt mayn gastfrayndlekhn bakantn un bin vayter gegangen in hotel, a moderner hotel vu ale arbeter zenen polakn. di klyentn ober zenen ale geven yidn, khotsh nit ale hobn geredt yidish. a frumer yisroyl|diker iz geven a bisl tsu frayndlekh tsu mir un hot mir oysgefregt vegn mayn mishpokhe-nomen un itstikn voynort.

fun naygerikayt, bin ikh nokh dem gegangen tsu dem tsveytn hotel (vos ikh hob nit oysgeklibn). lebn dem hotel iz geven a shul. aroysgekumen funem hoypt-arayngang fun shul iz a mentsh ongeton frum ober nit khsid|ish. er hot mir geentfert af a klorn yidish mayne a por shayles. ikh bin arayn in shul --- gezen eltere mentshn un kinder --- ober ikh hob bashtetikt az shpeter in ovnt vet nit zayn keyn purim-shpil. afn trotuar hot mikh arumgeringlt a redl gezunte un freylekhe yinglekh --- etlekhe in militer-kostyum --- vos hobn farlangt tsedoke. eyner hot gezogt az dos gelt iz far der yeshive nit far zikh aleyn. etlekhe haltn in der hant a zhmenye dolar-banknotn. ikh protestir az ikh hob nor groyse banknotn --- ober an ander entfert az er trogt genug eynslekh kedey oystsubaytn. der zelber shlogt for az er ken zingen a lid in fardinst. ikh hob maskem geven. er heybt on tsu zingen af a hoykhn kol_ un hot mir shier nit fartsoybert. ikh shenk im di tsedoke un gey vayter.

afn veg ze ikh a por yunge-layt. eyner ligt afn fornt-tsudek fun an oyto, bavegndik aruf un arop di fis un shrayendik "ikh vil nit!"; "ikh vil nit!". er pruvt zikh bafrayen fun zayne khaveyrem vos haltn im tsu afn oyto. er iz kentik shiker. di khaveyrem lozn im op ober fort bagleytn zey im vayter.

ikh gefin di bobover shil, an impozante gebayde mit trep fun fornt. ineveynik gefint zikh a groyser zal. reyen benk farnemen a teyl funem dil af dray zaytn. af der mizrekh-zayt iz der orn-koydesh. antkegn im iz a hiltserne bine vu mistome vet oyfgefirt vern dos purim-shpil. oybn af der antkegndiker zayt gefint zikh hinter grates di ezras-noshem.

es iz shoyn nayn a zeyger in ovnt un dos shpil hot zikh nokh nit ongehoybn. yidn hobn halb ongefilt dem zal. etlekhe shteyen shoyn af di benk. andere shpringen iber a por benk kedey tsu gefinen a shtey-ort. untn blaybn shteyn mentshn beshas andere geyen zikh arum. fun tsayt tsu tsayt hert zikh der titl "reb..." kinder un a por dervaksene geyen hin un tsurik betndik tsedoke. yeder halt in der hant a dike zhmenye eyn-dolar|dike-banknotn. ikh gib yedn vos bet mir a dolar. zol dos gelt geyn af gute tsvekn!

di shpil heybt zikh endlekh on. layder vert genitst di hilkher-sistem. vayl s'iz a groyser zal her ikh nit alts klor durkh der hilkher-sistem un tsulib dem (far mir umgeveyntlekhn) aroysred farshtey ikh oykh nit alts. an aktyor in tog-teglekher kleydung shteyt af der bine un deklamirt. der rebe zitst antkegn der bine. nokh dem kumen aruf af der bine andere aktyorn in kostyum. di aktyorn shteln for prezident bush in a groysn kauboy-hut, sadam khuseyn in militer-uniform un kafiye, un di fartreter fun frankraykh (der neyn-zoger tsvishn di shtendike mitglider funem zikherkeyt-rat), medinas yisroyl (vos vert farrufn oysshlislekh "erets-yisroyl") un fun der afrikaner medine, kamerun. hayyor firt men oyf a khoyzek vegn di debatn di forike teg inem zikherkayt-rat fun der fareynikte-felker-organizatsye vos bahandlen di foderung fun amerike m|koyekh an ultimatum tsu irak. a por muzikers bagleytn dos shpil mit muzik un teatralishe klangefektn af a profesyoneln oyfn. di aktyorn deklamirn un shpiln take oykh profesyonel. men zet az s'zenen geven frierdike probes. dos yidish iz gor yidish: ikh her nor tsvey englishe verter, di bukhshtabn "yu" "en." un dos vort "inspektor" beyde aroysgeredt af an englishn oyfn. di yisroyl|dike fon tsvishn a por andere fener shteyt af dem tish funem zikherkayt-rat. ober men bamerkt az in mitn fon iz do a lokh --- a durkhgebrente --- vos hot tseshtert a teyl funem mogn-Doved. ikh her nisht gut ober ikh nem on az haynt in ovnt ken alts zayn a tsvek fun khoyzek: di aktyorn redn itst vegn "mentshn|fresers" ober ikh vunder zikh af velkher medine oder af velkhe mentshn zey farrufn zikh. ikh veys nit genoy far velkher zayt men nemt zikh on in di debatn (in der droysndiker velt), say der oylem say di aktyorn. efsher iz men do umpolitish.

geendikt dos shpil, hot zikh geshafn glaykh a mentshn|shlang vos hot zikh gikh farvandlt in a karahod. di mener heybn on tsu zingen un tsu tantsn arum dem zal, di hent af di pleytses fun a tsveytn. ikh bamerk az emetser trogt di oybn-dermonte basheydikte fon in der heykh. ikh blayb shteyn. ober ven der karahod geyt mir a tsveyt mol farbay , hot eyner in rod mir hartsik farbetn un ikh hob zikh ongeshlosn.

shoyn in droysn, gey ikh tsu der munkatsher shul mit a por gasn vayter. di shul iz a klenere un der zal oykh. di shpil hot zikh shpeter ongehoybn bay zey, derfar hot zikh di shpil bay zey nokh nit geendikt. di benk hot men oyfgehoybn etlekhe fis iber dem dil. ober di bine vert farshtelt durkh zey. derfar blaybt der eyntsiker oyfn epes tsu zen, zikh aroyftsukrikhn af di benk. dos makhn kinder un yunge mentshn, fun tsayt tsu tsayt mit der hilf fun andere vos shteyen shoyn oybn. di gefar aroptsufaln beys men krikht aruf af di benk hot di yunge mentshn nit gekent ophaltn. ikh her alts ober ikh ze gornisht. un ikh hob demolt beser farshtanen, efsher tsulib zeyer an ander aroysred. afn dil geyen mentshn hin un tsurik un shtoysn zikh on eyner in dem andern on an antshuldikung. ober es shtert keynem nit.

s'iz shoyn nokh halber nakht. ikh darf bashlisn tsi ikh zol blaybn un zen mer oder zol tsurikkern in hotel. anshtot dem gey ikh tsu der same ershter shul in velkher ikh bin geven. alts iz dort leydik. di gas iz shtil. etlekhe mentshn geyen nokh alts af der gas. ikh gey arayn in an ander shtibl vu s'hert zikh nokh zingen. der zal iz ober halb leydik. es zet oys vi der sof fun a simkhe. a bokher shteyt bay der vant in militer-kostyum tsvishn andere bokhrem. ikh heyb on redn mit im. ober er entfert mir nor af english, der ershte fal in ovnt vos es geshet. efsher trakht er, "far vos zol ikh onteyl nemen in a maskarade mit ot dem fremdn? ikh bin oykh a hi-geboyrener." ikh bashlis tsu geyn in hotel.

dos hayntike shushn-purim|dike grimirn af der zelber tsayt vi di nayes, vegn a zikh-onrukndiker milkhome, hot farshaft in mir a modne gefil. s'iz zeyer shpet. afn veg in hotel, freg ikh zikh, vos iz di emes|e vor? vos iz di maskarade? dos praven fun shushn-purim mit kinder in zelnerishe un kiniglekhe kostyumen; oder di foderungen in der fareynikte-felker-organizatsye m|koyekh an ultimatum un di milkhome vos rukt zikh on? far mir, shtelt mit zikh for di freylekhkayt fun shushn-purim hay|yor di emes|e virklekhkayt.