er un zi
fishl liberman

zayt demolt, ale yorn ven der harbst kumt, blozt er in mir arayn toyt un eymo. er traybt mikh aroys fun der shtub. kh'gey on a tsil, in makhshoves farzunken. tsvishn nakete beymer --- oysgedarte gufim. af oysgekrimte tsvaygn hengen nokh eyn un eyntsike, farvelkte bleter. oykh zeyer sof kumt in gikhn. zey faln arunter toyt tsu der erd, vi denstmol.

di toyte bleter rash|n unter mayne fis; zey tseshrayen zikh, rufn nokh hilf. der vint traybt di bleter alts vayter un vayter avek mit gehilkh un gelekhter --- vi di tsefleyshte layber inem masngrub. ikh loyf gants shnel avek. di dershtikndike koyles ekbern in mayn moyekh. a shtoybiker vint traybt mikh --- loyf ikh mit mit di bleter. af a bank blayb ikh lign.

fun der vaytns hert men tfile-lider. "omeyn", entfern hunderter koyles. dos melankholishe betn --- vi a yizker-tfile --- dernentert zikh tsu mir. kh'derzey a kleyn shvartse tovl vos hengt bay der ofener tir: "grikhish-katoylishe kirkhe, tsum heylikn gregorianus".

di bank shteyt bay a dikn boym. der vint beygt arunter di opgedarte tsvayglekh. zey brekhn op; mit gelyarem faln zey arunter...kh'dershrek, s'zaynen opgeshtorbene mentshn-eyvrem.

der kloyster iz ful gepakt mit mentshn. oykh a sakh kinder. kh'derher di tfiles. glokn klingen vos a mol shtarker. keseyder alts mer glokn. oykh roymish-katoylisher gloknklang. funem kloyster hilkht aroys dos betn tsu got af sholem ve|shalve af der velt. "omeyn", entfern hunderter koyles.

demolt iz oykhet geven zuntik. ale hobn zey tsum zelbn got gebetn. un ver hot gepaynikt? ver hot geteytet? ver hot mayn kind un muter --- tsvishn di toyznter andere --- dershtikt?

a shtarker vint bushevet. er traybt tsuzamen di bleter in groyse kupes mit a fayferay un geshpet. shtiker tsvaygn kayklen zikh dortn. ikh oykh. denstmol --- in dem groyen zuntik --- nisht keyn bleter nor mentshn vern ge|yogt, getribn fun di hayzer, aruntergevorfn fun di fentster. zey blaybn lign, fardart, tsvishn di farvelkte bleter... di vent --- blutik... s'iz khmurne, kalt. ikh tsiter.

di mentshn geyen aroys fun gebethoyz mit ernst, frume penemer. "lib yedn mentshn!" shalt es aroys funem gebethoyz. s'zaynen di zelbe mentshn un der zelber got fun demolt. ikh ver getribn, geshtoysn, tsuzamen mit di bleter. di toyte bleter hobn keyn ru biz di ufroymungs-komande kumt un shmayst zey aruf af vegener --- tsum farbrenen? vuhin? un ikh?

der hunt kumt tsu loyfn. er havket shtark. ikh dershrek. "ibs, ruik!" ruft er --- a hoykher, mogerer man mit groye hor, der zelber fun amol. der zelber volfhunt ibs hot gerisn shtiker fleysh fun mayn layb. oder iz er a zun, an eynikl fun dem groysn ibs? kh'vil shrayen gevald! kh'ken nisht... dos hintishe ponem, di tseyn, der man dermont mikh.

"gris got!" zogt der man, tsukumendik noent tsu mir. "zeen zi, er iz gutmutik, er balekt zi."

"yo, ober der nomen dershrekt mikh shtark. zayn kop --- der zelber."

"hobn zi nokh gornisht fargesn? zeen zi vi lib er iz, der guter ibs."

"hobn zi den fargesn?" freg ikh. "zi viln es, ober zi kenen es nisht?" kh'vil dem hunt avekshtupn, kh'ken di hent nisht rirn. er nemt dem hunt avek fun mir un er zogt:

"s'iz emes, ikh vil fargesn, ober 'zi' dermont mikh shtendik. s'iz shoyn ariber draysik yor, hob ikh fort keyn ru. tsum ergstn, iz es in harbst --- 'zi' vert umruik."

"akh, yo, der harbst iz groylik, moyre|dik. ober, ver iz zi?"

"nu yo: 'zi' iz es. kumt tsu mir haynt af der nakht: 'zi' vet zikh derfreyen aykh vider tsu zen."

"far vos zol ikh kumen glat azoy? ikh ken 'zi' nisht."

"dokh kumt tsu ir! ikh keyn aykh oykhet nokh fun demolt."

"mikh? ir hot a toes. ir farbayt mikh mit an andern. demolt hobn mir ale dos zelbe ponem gehat: gel, grin, ayngedart --- lebedike meysim --- oy, kukt! dort, aha!..."

"fort, zayt ir es. ir hot gezukht, geliaremt, zikh nokhgefregt, vegn a froy, vegn a kind, kh'gedenk nisht dem nomen genoy."

"yo, s'iz rikhtik. es iz geven a tog kemat vi haynt: zun, volkn, vintik. yo, yo, zeyer troyerik."

"neyn! s'iz geven bay nakht --- fintster, kalt..."

"nakht? un ir, zent ir dortn geven? vi azoy den?"

"in droysn bin ikh geshtanen. baym farrigltn toyer. ikh hob gehitn az fremde zoln nisht araynloyfn --- zey zaynen geblibn ---"

"vos redt ir? 'fremde'?...vifl zaynen bay der vant geshtanen?...zaynen ale toyt geven? iz 'zi' oykh dort geven? vos red ikh? toyznter mentshn fregn s'zelbe."

"ir redt glaykh vi 'zi', ober zeltn...shtendik shvaygt zi. ir kumt dokh uf gants zikher tsu mir. 'zi' vet zayn oyser zikh fun freyd aykh vider a mol tsu zen."

khshodim|dik freg ikh: "ver zent ir?"

er iz nishto. der hunt oykh nisht.

dos gebethoyz iz leydik, shtok shtil. di tirn shteyen ofn. es brenen lange, dine likht, teylvayz fun der hits tsekrimt. di flamen beygn zikh tsu got|s muter tsu un vider a mol tsu der tir. s'zetst aroys a varem, ipesh|er reyekh: shveys fun layber oysgemisht mitn reyekh fun vayrekh un opgebrente likht. nisht vayt avek --- bay der farkoyf-budke --- shteyen di frume mentshn. zey zaynen gants tsuzamengeprest. me zet nor kep, hent. zey raysn shtiker fleysh fun a beheyme --- oder...? kh'ken nisht derkenen. zey esn zeyer zhedne, s'blut rint arunter. s'miglt mikh. kh'vil avek, ikh ken mikh nisht rirn funem ort. in der mentshn-mase ver ikh tsekvetsht. kh'dershrek --- der demoltiker reyekh funem blut...kh'loyf vayt avek.

inem shtotpark zetst ikh mikh anider af a shteyn lebn der ozere. far|khoylem|t, kuk ikh in vaser arayn. a mekhtiker vint traybt dos vaser. kol|erley khvalyes kumen on: kleyne, groyse, kaylekhdike, spruzhene. zey bavegn zikh ritmish: flakh, lenglekh, in der tif. oykh breyte khvalyes tsien farbay un vern farshvundn vayt avek. di oysgekrimte beymer arum der ozere shpiglen zikh inem vaser. zey tantsn, vaklen, un nokh mer, tsekrimen zey zikh: tsu lange spruzhene, gants breyte reder. zey lakhn, veynen, un farshvindn inem opgrunt. a makhne vilde katshkes shvimen farbay. zey shtekn di shnoblen tif inem vaser arayn. inem vaser tsekrimt zikh oykh mayn ponem. ova! kh'bin a tsehakter boym mit lange, dine vortslen, erdgrudes --- oykh di zun loyft adurkh inem vaser af a rege un vert nelm unter di volkns. kh'zits, kh'kuk, s'fintstert --- di katshkes flien aroys funem vaser, zetstn zikh af di beymer, zey makhn nakht.

kh'blayb fartrakht. der kop aruntergeboygn --- inem vaser di khoyshekh|dike nakht...hungerik, mit tseshpoltene, blutike hent shlept zikh di makhne --- arayn, arayn! dos toyer vert tsugeriglt. a klaperay inem toyer. dos klapn vert fun mol tsu mol shtarker. a shtupenish baym toyer. heyzerike koyles shrayen, kep shtoysn inem toyer: "loz mikh...! ikh vil arayn...!" ikh rays baym toyer --- mayne hent faln arunter. on di vent hilkht op, a viderkol mit himl-geshreyen: "...helft, ratevet!!!" farmisht mit a geknaleray fun koyln...s'toyer vaklt. ikh heyb mikh oyf, kh'varf mikh inem toyer, kh'vil es ufbrekhn; s'toyer tsekrimt zikh. ikh fal arop...s'vert shtil, nokh shtiler, nakhtshtilkayt...di lemp farloshn. ikh shlof.

es iz nokh nisht tog. di glokn klingen. tsu tfile? der mefisto shtoyst di glokn. er traybt aroys di meysim...di shotns bavegn zikh. zey loyfn gikh, klapern mit di trepers af di kalte shteyner, ikh loyf oykh.

hendum-pendum zamlt men zikh tsu finef in a rey. s'toyer ufgeriglt. me shlept zikh aroys. in droysn lign di "umgeleygte" --- umfeike tsu arbet ---, kupes mit meysim. blut glivert. di "ufrumungs-komande" iz nokh nisht do. kh'shtrek oys mayne hent, kh'vil ahingreykhn tsu di meysim, zen: ver? zi?...di meysim-kupe dervaytert zikh, vayter un nokh vayter. loyfn, shrayen: zey zoln vartn! --- kh'ken nisht. fintster. gornisht iz do...

zi iz avek mitn kind... vuhin? tsum farbrenen? baym toytnmarsh, tsu der gazkamer? oder baym toytntants afn byT-h|kvores?! mit maternish rays ikh oyf mayne oygn.

"...ze! arum arum dem toytngrub tantsn nakete meysim mit di sheydim dem sheydim-tants. nokh eyder di nakht geyt avek, faln zey arayn inem grub..." kh'liareme, kh'gvaldeve, kh'vil oykh tsu zey! s'iz nakht, shtil. ... nor erd un a groyser masn-keyver. der keyver vaklt, di erd platst oyf. zey viln tsurik aroys, zey hobn keyn koyekh. hobn zey di erd aleyn iber zikh geshit? ikh veys es nisht.

"zi" hob ikh nisht gezen. s'kind oykh nisht. ikh loyf vayter in aylenish, ikh zukh...in der gazkamer bin ikh tsu shpet. shoyn nokh alemen. di ordnung, pinktlekhkayt, dominirn --- s'faln nor aroys tsuzamengeklepte shtiker fleysh: oftmol klept in mitn derinen an oyg, a shtik brust, zeltn ven: goldene tseyn. zaynen dos geven mentshlekhe bashefenishn? kh'veys nisht. azoyne bruem hob ikh nokh nisht gezen.

a geshrey hilkht op: "vayter, vayter geyn!" kh'ken nisht. far mir a hoykhe vant. kh'zukh a tir. kh'gey un gey, umetum vent. di vent tsekvetshn mikh. ot dortn ze ikh a tir. ikh vey tsu noent --- nokh a vant. kh'gey vayter, keyn aroysgang. di vent...kh'ver tsugedrikt.

der hint bilt. "ibs, zey ruik!"

hob ikh ober im gerufn?

"a-ha!" zogt er. "blaybt nisht shteytn in der tir. kumt arayn!"

"tsu vos den?" freg ikh.

"fargesn?" ir kumt dokh tsu 'ir'. ober yetst shloft 'zi'. es iz shoyn shpet in der nakht."

"nisht mayn eysek. kh'ken 'zi' lakhlutn nisht", entfer ikh tsorndik.

"neyn? dokh, dokh. 'zi' redt nor fun aykh, ven 'zi' redt. meynstns shvaygt 'zi'. zi meynt ir zayt oykh in himl."

kh'vil vayter geyn. er khapt mikh on baym arbl un zogt: "zetst aykh ot do, in dem vinkl. s'iz shoyn alts tsugegreyt."

ikh, tsetrogn, zog tsu im: "dertseylt fun 'ir' zint yener tsayt."

"avade. blaybt nor zitsn ruik. tsum alem ershtn, trinken mir a glezl vayn. dem hot nokh mayne froy ayngekoyft nokh eyder zi iz bay der bombardirung der|harg|et gevorn --- tsum glik bin ikh punkt demolt geven bay der 'arbet'. der vayn inem keler iz farloyrn..."

er redt gants shtil. kh'farshtey nisht alts vos er zogt. kh'her dem vayn araynrizlen in di glezer. der vayl iz tunkl royt --- blut? kh'vil aroysloyfn, avek. er shtupt mikh tsurik. kh'blayb zitsn tsedreyt.

heybndik dem koys, zogt er: "prost, mayn fraynd! trinken mir tsuzamen a glezl vayn. vayn makht fargesn, oykh dos alts vos me ken nisht un me vil oykh nisht fargesn...zayt dokh ruik! blaybt zitsn."

un er redt un redt vayter:

"...yo, in der nakht zaynen a sakh froyen geshtanen bay der vant...ikh..."

"'zi' oykh? un dos kind?" kh'vil hilkhik shrayen, liaremen. kh'ken nisht. er git mir a glezl vayn un er entfert:

"kh'veys es nisht. ober s'zaynen teylvayz geven oykh mit kider af di hent; vos s'iz vayter geshen, veyst ir dokh, ir hot dokh gehert...yo, se shtimt, ale zaynen 'umgeleygt' gevorn..."

"vos! 'zi' oykh? ir hot 'zi' der|harg|et?"

"neyn, ikh hob ire ufgerisene oygn gezen un dos tumldik geshrey: 'mayn kind! lebn, lebn!'"

er hert oyf mitn dos dertseyln. fargaft kukt er inem gloz vayn arayn un zogt:

"itster hob ikh tsveyfl oyb zi hot b|emes gevolt vayter lebn. ikh hob 'zi' opgeratevet, 'zi' oysbahaltn, un derfar mayn lebn in a sakone gebrengt. trinken mir nokh a glezl, tsum voyl!" shrayt er oys, tsuzamenshtoysndik di glezer. mir trinken un trinken eyn gloz nokhn andern. er shoklt mitn kop:

"neyn! kh'veys es nisht. kh'hob s'kind nisht gezen....nemt shoyn nokh a glezl, es tut gut. un zayt nisht azoy farumert! yo, yo, s'iz emes, kh'hob a sakh mentshn 'umgeleygt' vi ale mayne khaveyrim. farvos ikh hob zi geratevet? vayl in der demoltiker nakht bin ikh mitn toyt gants fun der noent konfrontirt gevorn. tomed hob ikh geshosn fun der vaytns --- vi nokh feygl. ikh hob nisht gezen vi zey leydn, vi zey shtarbn. ober in der nakht hob ikh derzen vi groyzam, monsterish s'iz. hob ikh geshosn in der luft --- prost! trinken mir nokh a glezl vayn un nokh..."

a sakh flashn vayn vern keseyder oysgeleydikt. ikh trink un trink. er oykh. mayn kop tserudert. di shtub dreyt zikh. kh'beyg mikh arunter. kh'kuk arayn inem amol. inem shtromikn vaser shvimen farbay in masn mentshn-penemer --- mayns, zayns --- tseboygene, tsekrimte, lakhndike, veynerishe. der boym --- 'zi'. kh'shvim ahin tsu ir. kh'fal aroyf af im. er treyslt mikh. ikh vakh oyf. er kukt mikh on, kukt in ale zaytn. raptum kukt er oyf mir nokh a mol un er shrayt oys: "kh|'ze itst daytlekh! ir zent es, oyf der vor, fun vemen 'zi' redt tomed. a shod, vos 'zi' ken zikh nisht mit aykh adurkhshmuesn."

"far vos nisht? veyst 'zi' az ikh bin in der noent fun ir?"

"yo! af zikher. shtendik zogt 'zi' es mir."

"un?" shpring ikh oyf. ikh fal tsurik toyt shiker. kh'her koym im redn:

"neyn! 'zi' vil nisht vider ir itstikes lebn umbaytn. zi iz nisht 'zi', zogt zi. un shoyn fun a langer tsayt tsurik iz 'zi' mitn demoltikn lebn --- farshtorbn. nor in der fantazye ekzistirt nokh yene lebn."

kh'vil vos zogn. er fregt: "nokh a glezl?" hob ikh yo oder neyn gezogt? er gist un gist. ikh trink, er trinkt un er redt, ikh red. kh'farshtey nisht vos er zogt, er oykh nisht. er vert klener, toyt blas. zayn ponem tsekrimt zikh, di lipn vaklen. er falt arayn inem vaser. kh'vil im aroys|heybn, shtrek ikh di hent oys --- ikh tap a kalte vant.

kh'her geshreyen... 'zi' shteyt in droysn. ikh loyf geshvind: 'zi' ruft mikh. mir iz kalt. umetum vent.

kh'kuk, kh'loyf, kh'veys nisht vuhin. ah, oh! a tifenish on a sof. kh'derze di tir fun 'ir', fun ir kheyder, zayn ponem, ir ponem! s'iz a vaser mit oysgekrimte penemer: mayns, zayns, irs. beymer, hayzer --- tsebrokhn, tseshvumen. a boym dernentert zikh: 'zi' iz es. 'zi' redt. ikh her nisht. kh'shpreyt oys mayne hent tsu ir. 'zi' dervaytert zikh. ikh shray. me hert gornisht. kh'bami zikh mayn moyl uftsuraysn. s'iz total shtil. mayn kop falt inem vaser arayn. er rayst mayn kop hoykh.

"hey, du!" vekt mikh a politsiant. "shloft nisht do, marsh aheym!"

un er shlept mikh arunter fun der bank. nokh in gantsn tserudert kuk ikh af im un gey vayter.