d"r Yisroyl stupnik

gomulka (a geshikhtlekhe dertseylung)

fun di tsaytn fun meylekh boleslav bizn sof fun der poylisher folksrepublik un der vidergeburt fun poylisher republik, hot poyln durkhgemakht alerley gilgulem. zi hot gehat tsaytn fun frayhayt, momentn in velkhe zi iz geven kemat a groysmakht, un yorn fun farshklafung. zi hot durkhgelebt kurtse sholem-tekufes un lange milkhome-yorn.

arayngefast inem harts fun mizrekh-eyrope, iz zi arumgeringlt gevorn fun mekhtike shkheynem: praysn, rusland, un estraykh-ungarn. in 1812, inem napoleonishn ufbroyz, iz antshtanen der varshever dukat. baym sof funem bonapartishn friling iz poyln tseteylt gevorn in vin --- in yor 1815, durkh di onteylnemer in heylikn aliants --- tsvishn dem rusishn tsahr, praysn, un dem estrakh-ungarishn keyser. in fargangenem yorhundert zaynen forgekumen ufshtanen un es zenen gefirt gevorn kamfn far poylns frayheyt. di frayheyt iz ersht gekumen in yor 1918, baym sof fun der ershter velt-milkhome, ven di romanov-imperye iz zikh tsefaln.

poylns umophengikeyt hot bloyz ongehaltn eyn un tsvontsik yor.

dem ershtn september 1939 hot daytshland invadirt poyln. dos iz geven der funk vos hot ongetsundn di mekhtike sreyfe: di tsveyte velt-milkhome. di poylishe infanterye un kavalerye zenen tseshmetert gevorn durkh di pantser-divizyes, vos hobn ongegrifn sinkhronzirit mit der luftvafe vos hot bombadirt fun di himlen. nokh dray vokhn hot zikh farendikt der poylisher vidershtand. daytshland hot farnumen tsentral- un mayrev-poyln, der ratn-farband hot farnumen mizrekh-poyln un vilne iz ibergegebn gevorn lite. ot di naye tseteylung fun poyln tsvishn daytshland un rusland iz geven a teyl fun di geheyme protokoln fun molotov-ribentrop-opmakh.

di dozike lage hot zikh geendert in yuni 1941, ven daytshland iz bafaln dem ratn-farband. der ershter shrit iz geven dos farnemen mizrekh-poyln. shpeter zenen farnumen gevorn vaysrusland, ukraine, krim, un a groyse teyl rusland dergeyendik biz di toyern fun moskve, leningrad un stalingrad. in dem punkt hot zikh der daytsher avans opgeshtelt. zayn tsurikker hot zikh ongehoybn --- der onzog fun daytshlands mapole.

in tsvishntsayt hot daytshland gelozt visn der velt vegn der shkhite in katin un bashuldikt dem ratn-farband in hobn dershosn toyznter poylishe ofitsirn. der internationaler royter kreyts hot nokhn diktat fun a spetsyeler komisye farantvortlekh gemakht dem ratnmakht far der shkhite. di poylishe goles-regirung, fun ir zitsplats in london, bet oystsuforshn dem inyen un onnemen di geherike sanktsyes. stalins regirung varft op di bashuldikungen un bashuldikt daytshland, un ful mit tsorn rayst zi iber di batsiungen mit der poylisher goles-regirung un git ir shtitse dem bafrayungs-komitet vos vet zikh speter aynordenen in lublin.

nokh dem vos der ratn-farband iz oyfgeleyzt gevorn hot rusland onerkent az stalin hot bafoyln durkhtsufirn di katin-shkhite.

* * *

ven di zigraykhe sovetishe armey hot avansirt mitn tsil tsu farnemen daytshland, hot zi zikh opgeshtelt bay di toyern fun varshe, vayl di dortike bafelkerung iz oyfgeshtanen kegn di soynem. der avans iz forgezetst gevorn mit tsvey khadoshem shpeter, nokh dem vos di daytshn hobn dertrunken in blut un fayer dem poylishn ufshtand in khorev|er varshe. di tseshterung fun poylns hoyptshtot iz durkhgefirt gevorn in dray etapn: in september 1939, beysn onheyb fun der milkhome; tsvishn april un yuni 1943, baym dershtikn dem geto-ufshtand; un di letste, baym unterdrikn dem ufshtand dem poylishn.

in a geviser mos hobn di sovetishe koykhes batrakht di poylishe kemfer beysn ufshtand mit di zelber glaykhgiltikayt mit velkhe ot di polyakn hobn gekukt in april 1943 af di yidishe kemfer fun geto-ufshtand.

farshteyt zikh, az vi nor di sovetn zenen arayn in varshe un hobn bafrayt poyln funem finfyerikn natsi-gehenem, hot ibergenumen di makht der lubliner komitet, vos hot mit zikh forgeshtelt di provizorishe regirung. di goles-regirung, di letste vos poyln hot farmogt erev ir mapole un tseteylung, iz nisht derloybt gevorn umtsukern zikh. di provizorishe regirung, d"h der lubliner komitet, oder beser gezogt di sovetn, hot gerufn tsu valn --- in velkhe es hot gevunen (vi es iz farshtendlekh) di koalitsye in velkher di fareynikte sotsyalistishe partey iz geshtanen b|rosh. aza nomen hot men gegebn der nayer komunistisher partey vos iz gegrindet gevorn nokh dem vos di alte iz oyfgeleyzt gevorn. es iz tsunoyfgeshtelt gevorn a koalitsye-regirung mit di aliirte parteyen, mit der kavone tsu vayzn der velt az di regirung iz a pluralistishe un demokratishe. azoy arum iz ayngefirt gevorn in der poylisher geografye --- di poylishe demokratishe republik, der nayer rezhim loytn sovetishn model glaykh vi di vos zenen ayngefirt gevorn in bulgarye, rumenye, ungarn, tshekhoslovakay, albanye, mizrekh-daytshland un yugoslavye. ot di letste medine hot zikh opgerisn funem kreml in 1948.

hemshekh kumt